| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
१०. कीटागिरिसुत्तवण्णना
10. Kīṭāgirisuttavaṇṇanā
१७४. पञ्च आनिसंसेति अप्पाबाधतादिके पञ्च गुणे। तत्थ अक्खिरोगकुच्छिरोगादीनं अभावो अप्पाबाधता। सरीरे तेसं कुप्पनदुक्खस्स अभावो अप्पातङ्कं। सरीरस्स उट्ठानसुखता लहुट्ठानं। बलं नाम कायबलं। फासुविहारो इरियापथसुखता। अनुपक्खन्दानीति दुच्चजनवसेन सत्तानं अनुपविट्ठानि। सञ्जानिस्सथाति एत्थ इति-सद्दो आदिअत्थो, तस्मा इति एवं आनिसंसन्ति अत्थो।
174.Pañcaānisaṃseti appābādhatādike pañca guṇe. Tattha akkhirogakucchirogādīnaṃ abhāvo appābādhatā. Sarīre tesaṃ kuppanadukkhassa abhāvo appātaṅkaṃ. Sarīrassa uṭṭhānasukhatā lahuṭṭhānaṃ. Balaṃ nāma kāyabalaṃ. Phāsuvihāro iriyāpathasukhatā. Anupakkhandānīti duccajanavasena sattānaṃ anupaviṭṭhāni. Sañjānissathāti ettha iti-saddo ādiattho, tasmā iti evaṃ ānisaṃsanti attho.
१७५. आवासे नियुत्ताति आवासिका तस्स अनतिवत्तनतो। तेनाह ‘‘निबद्धवासिनो’’ति, नियतवासिनोति अत्थो। तन्निबन्धाति निबन्धं वुच्चति ब्यापारो, तत्थ बन्धा पसुता उस्सुकाति तन्निबन्धा। कथं ते तत्थ निबन्धाति आह ‘‘अकतं सेनासन’’न्तिआदि। उप्पज्जनकेन कालेन पत्तब्बं कालिकं सो पन कालो अनागतो एव होतीति आह ‘‘अनागते काले पत्तब्ब’’न्ति।
175. Āvāse niyuttāti āvāsikā tassa anativattanato. Tenāha ‘‘nibaddhavāsino’’ti, niyatavāsinoti attho. Tannibandhāti nibandhaṃ vuccati byāpāro, tattha bandhā pasutā ussukāti tannibandhā. Kathaṃ te tattha nibandhāti āha ‘‘akataṃ senāsana’’ntiādi. Uppajjanakena kālena pattabbaṃ kālikaṃ so pana kālo anāgato eva hotīti āha ‘‘anāgate kāle pattabba’’nti.
१७८. एत्तका वेदना सेवितब्बाति अट्ठारसपि नेक्खम्मनिस्सिता वेदना सेवितब्बा, गेहस्सिता न सेवित्ब्बा।
178.Ettakā vedanā sevitabbāti aṭṭhārasapi nekkhammanissitā vedanā sevitabbā, gehassitā na sevitbbā.
१८१. तं कतं सोळसविधस्सपि किच्चस्स निट्ठितत्ता। अनुलोमिकानीति उतुसुखभावेन अनुरूपानि। तेनाह ‘‘कम्मट्ठानसप्पायानी’’ति। समानं कुरुमानाति ओमत्ततं अधिमत्ततञ्च पहाय समकिच्चतं सम्पादेन्ता।
181.Taṃ kataṃ soḷasavidhassapi kiccassa niṭṭhitattā. Anulomikānīti utusukhabhāvena anurūpāni. Tenāha ‘‘kammaṭṭhānasappāyānī’’ti. Samānaṃ kurumānāti omattataṃ adhimattatañca pahāya samakiccataṃ sampādentā.
१८२. ते द्वे होन्तीति ते आदितो वुत्ता द्वे।
182.Te dve hontīti te ādito vuttā dve.
उभतो (अ॰ नि॰ टी॰ ३.७.१४) उभयथा उभोहि भागेहि विमुत्तोति उभतोभागविमुत्तो एकदेससरूपेकसेसनयेन। तथा हि वुत्तं अभिधम्मट्ठकथायं (पु॰ प॰ अट्ठ॰ २४) ‘‘द्वीहि भागेहि द्वे वारे विमुत्तोति उभतोभागविमुत्तो’’ति। तत्थ केचि ताव थेरा – ‘‘समापत्तिया विक्खम्भनविमोक्खेन, मग्गेन समुच्छेदविमोक्खेन विमुत्तोति उभतोभागविमुत्तो’’ति वदन्ति। अञ्ञे थेरा – ‘‘अयं उभतोभागविमुत्तो रूपतो मुच्चित्वा नामं निस्साय ठितो पुन ततो मुच्चनतो नामनिस्सितको’’ति वत्वा तस्स च साधकं –
Ubhato (a. ni. ṭī. 3.7.14) ubhayathā ubhohi bhāgehi vimuttoti ubhatobhāgavimutto ekadesasarūpekasesanayena. Tathā hi vuttaṃ abhidhammaṭṭhakathāyaṃ (pu. pa. aṭṭha. 24) ‘‘dvīhi bhāgehi dve vāre vimuttoti ubhatobhāgavimutto’’ti. Tattha keci tāva therā – ‘‘samāpattiyā vikkhambhanavimokkhena, maggena samucchedavimokkhena vimuttoti ubhatobhāgavimutto’’ti vadanti. Aññe therā – ‘‘ayaṃ ubhatobhāgavimutto rūpato muccitvā nāmaṃ nissāya ṭhito puna tato muccanato nāmanissitako’’ti vatvā tassa ca sādhakaṃ –
‘‘अच्चि यथा वातवेगेन खित्ता, (उपसिवाति भगवा,)
‘‘Acci yathā vātavegena khittā, (upasivāti bhagavā,)
अत्थं पलेति न उपेति सङ्खं।
Atthaṃ paleti na upeti saṅkhaṃ;
एवं मुनि नामकाया विमुत्तो,
Evaṃ muni nāmakāyā vimutto,
अत्थं पलेति न उपेति सङ्ख’’न्ति॥ (सु॰ नि॰ १०८०; चूळनि॰ उपसीवमाणवपुच्छा ११; उपसीवमाणवपुच्छानिद्देस ४३) –
Atthaṃ paleti na upeti saṅkha’’nti. (su. ni. 1080; cūḷani. upasīvamāṇavapucchā 11; upasīvamāṇavapucchāniddesa 43) –
इमं सुत्तपदं वत्वा ‘‘नामकायतो च रूपकायतो च सुविमुत्तत्ता उभतोभागविमुत्तो’’ति वदन्ति। सुत्ते हि आकिञ्चञ्ञायतनलाभिनो उपसिवब्राह्मणस्स भगवता नामकाया विमुत्तोति उभतोभागविमुत्तोति अक्खातोति। अपरे पन ‘‘समापत्तिया विक्खम्भनविमोक्खेन एकवारं विमुत्तो, मग्गेन समुच्छेदविमोक्खेन एकवारं विमुत्तोति एवं उभतोभागविमुत्तो’’ति वदन्ति। एत्थ पठमवादे द्वीहि भागेहि विमुत्तोति उभतोभागविमुत्तो। दुतियवादे उभतोभागतो विमुत्तोति उभतोभागविमुत्तो। ततियवादे पन द्वीहि भागेहि द्वे वारे विमुत्तोति अयमेतेसं विसेसो। किलेसेहि विमुत्तो किलेसा वा विक्खम्भनसमुच्छेदेहि कायद्वयतो विमुत्ता अस्साति अयमत्थो दट्ठब्बो। तेनाह ‘‘द्वीहि भागेही’’तिआदि।
Imaṃ suttapadaṃ vatvā ‘‘nāmakāyato ca rūpakāyato ca suvimuttattā ubhatobhāgavimutto’’ti vadanti. Sutte hi ākiñcaññāyatanalābhino upasivabrāhmaṇassa bhagavatā nāmakāyā vimuttoti ubhatobhāgavimuttoti akkhātoti. Apare pana ‘‘samāpattiyā vikkhambhanavimokkhena ekavāraṃ vimutto, maggena samucchedavimokkhena ekavāraṃ vimuttoti evaṃ ubhatobhāgavimutto’’ti vadanti. Ettha paṭhamavāde dvīhi bhāgehi vimuttoti ubhatobhāgavimutto. Dutiyavāde ubhatobhāgato vimuttoti ubhatobhāgavimutto. Tatiyavāde pana dvīhi bhāgehi dve vāre vimuttoti ayametesaṃ viseso. Kilesehi vimutto kilesā vā vikkhambhanasamucchedehi kāyadvayato vimuttā assāti ayamattho daṭṭhabbo. Tenāha ‘‘dvīhi bhāgehī’’tiādi.
सोति उभतोभागविमुत्तो। कामञ्चेत्थ रूपावचरचतुत्थज्झानम्पि अरूपावचरज्झानं विय दुवङ्गिकं आनेञ्जप्पत्तन्ति वुच्चति। तं पन पदट्ठानं कत्वा अरहत्तं पत्तो उभतोभागविमुत्तो नाम न होति रूपकायतो अविमुत्तत्ता। तञ्हि किलेसकायतोव विमुत्तं, न रूपकायतो, तस्मा ततो वुट्ठाय अरहत्तं पत्तो उभतोभागविमुत्तो न होतीति आह – ‘‘चतुन्नं अरूप…पे॰… पञ्चविधो होती’’ति। ‘‘रूपी रूपानि पस्सती’’तिआदिके निरोधसमापत्तिअन्ते अट्ठ विमोक्खे वत्वा – ‘‘यतो च खो, आनन्द, भिक्खु इमे अट्ठ विमोक्खे कायेन फुसित्वा विहरति, पञ्ञाय चस्स दिस्वा आसवा परिक्खीणा होन्ति, अयं वुच्चति, आनन्द, भिक्खु उभतोभागविमुत्तो’’ति यदिपि महानिदाने (दी॰ नि॰ २.१२९-१३०) वुत्तं, तं पन उभतोभागविमुत्तसेट्ठवसेन वुत्तन्ति इध सब्बउभतोभागविमुत्तसङ्गहणत्थं ‘‘पञ्चविधो होती’’ति वत्वा ‘‘पाळि पनेत्थ…पे॰… अभिधम्मे अट्ठविमोक्खलाभिनो वसेन आगता’’ति आह। इधापि हि कीटागिरिसुत्ते ‘‘इध, भिक्खवे, एकच्चो पुग्गलो…पे॰… उभतोभागविमुत्तो’’ति अरूपसमापत्तिवसेन चत्तारो उभतोभागविमुत्ता, सेट्ठो च वुत्तो वुत्तलक्खणूपपत्तितो। यथावुत्तेसु हि पञ्चसु पुरिमा चत्तारो निरोधं न समापज्जन्तीति परियायेन उभतोभागविमुत्ता नाम। अट्ठसमापत्तिलाभी अनागामी तं समापज्जित्वा ततो वुट्ठाय विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पत्तोति निप्परियायेन उभतोभागविमुत्तसेट्ठो नाम।
Soti ubhatobhāgavimutto. Kāmañcettha rūpāvacaracatutthajjhānampi arūpāvacarajjhānaṃ viya duvaṅgikaṃ āneñjappattanti vuccati. Taṃ pana padaṭṭhānaṃ katvā arahattaṃ patto ubhatobhāgavimutto nāma na hoti rūpakāyato avimuttattā. Tañhi kilesakāyatova vimuttaṃ, na rūpakāyato, tasmā tato vuṭṭhāya arahattaṃ patto ubhatobhāgavimutto na hotīti āha – ‘‘catunnaṃ arūpa…pe… pañcavidho hotī’’ti. ‘‘Rūpī rūpāni passatī’’tiādike nirodhasamāpattiante aṭṭha vimokkhe vatvā – ‘‘yato ca kho, ānanda, bhikkhu ime aṭṭha vimokkhe kāyena phusitvā viharati, paññāya cassa disvā āsavā parikkhīṇā honti, ayaṃ vuccati, ānanda, bhikkhu ubhatobhāgavimutto’’ti yadipi mahānidāne (dī. ni. 2.129-130) vuttaṃ, taṃ pana ubhatobhāgavimuttaseṭṭhavasena vuttanti idha sabbaubhatobhāgavimuttasaṅgahaṇatthaṃ ‘‘pañcavidho hotī’’ti vatvā ‘‘pāḷi panettha…pe… abhidhamme aṭṭhavimokkhalābhino vasena āgatā’’ti āha. Idhāpi hi kīṭāgirisutte ‘‘idha, bhikkhave, ekacco puggalo…pe… ubhatobhāgavimutto’’ti arūpasamāpattivasena cattāro ubhatobhāgavimuttā, seṭṭho ca vutto vuttalakkhaṇūpapattito. Yathāvuttesu hi pañcasu purimā cattāro nirodhaṃ na samāpajjantīti pariyāyena ubhatobhāgavimuttā nāma. Aṭṭhasamāpattilābhī anāgāmī taṃ samāpajjitvā tato vuṭṭhāya vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pattoti nippariyāyena ubhatobhāgavimuttaseṭṭho nāma.
कतमो च पुग्गलोतिआदीसु कतमोति पुच्छावचनं, पुग्गलोति असाधारणतो पुच्छितब्बवचनं। इधाति इमस्मिं सासने। एकच्चोति एको । अट्ठ विमोक्खे कायेन फुसित्वा विहरतीति अट्ठ समापत्तियो सहजातनामकायेन पटिलभित्वा विहरति। पञ्ञाय चस्स दिस्वा आसवा परिक्खीणा होन्तीति विपस्सनापञ्ञाय सङ्खारगतं, मग्गपञ्ञाय चत्तारि सच्चानि पस्सित्वा चत्तारोपि आसवा परिक्खीणा होन्तीति एवमत्थो दट्ठब्बो।
Katamo ca puggalotiādīsu katamoti pucchāvacanaṃ, puggaloti asādhāraṇato pucchitabbavacanaṃ. Idhāti imasmiṃ sāsane. Ekaccoti eko . Aṭṭha vimokkhe kāyena phusitvā viharatīti aṭṭha samāpattiyo sahajātanāmakāyena paṭilabhitvā viharati. Paññāya cassa disvā āsavā parikkhīṇā hontīti vipassanāpaññāya saṅkhāragataṃ, maggapaññāya cattāri saccāni passitvā cattāropi āsavā parikkhīṇā hontīti evamattho daṭṭhabbo.
पञ्ञाविमुत्तोति विसेसतो पञ्ञाय एव विमुत्तो, न तस्सा पतिट्ठानभूतेन अट्ठविमोक्खसङ्खातेन सातिसयेन समाधिनाति पञ्ञाविमुत्तो। यो अरियो अनधिगतअट्ठविमोक्खेन सब्बसो आसवेहि विमुत्तो, तस्सेतं अधिवचनं। अधिगतेपि हि रूपज्झानविमोक्खे न सो सातिसयसमाधिनिस्सितोति न तस्स वसेन उभतोभागविमुत्तो होतीति वुत्तोवायमत्थो। अरूपज्झानेसु पन एकस्मिम्पि सति उभतोभागविमुत्तोयेव नाम होति। तेन हि अट्ठविमोक्खेकदेसेन तंनामदानसमत्थेन अट्ठविमोक्खलाभीत्वेव वुच्चति। समुदाये हि पवत्तो वोहारो अवयवेपि दिस्सति यथा ‘‘सत्तिसयो’’ति। पाळीति अभिधम्मपाळि। एत्थाति एतिस्सं पञ्ञाविमुत्तिकथायं। अट्ठविमोक्खपटिक्खेपवसेनेवाति अवधारणेन इधापि पटिक्खेपवसेनेव आगतभावं दस्सेति। तेनाह ‘‘कायेन फुसित्वा विहरती’’ति।
Paññāvimuttoti visesato paññāya eva vimutto, na tassā patiṭṭhānabhūtena aṭṭhavimokkhasaṅkhātena sātisayena samādhināti paññāvimutto. Yo ariyo anadhigataaṭṭhavimokkhena sabbaso āsavehi vimutto, tassetaṃ adhivacanaṃ. Adhigatepi hi rūpajjhānavimokkhe na so sātisayasamādhinissitoti na tassa vasena ubhatobhāgavimutto hotīti vuttovāyamattho. Arūpajjhānesu pana ekasmimpi sati ubhatobhāgavimuttoyeva nāma hoti. Tena hi aṭṭhavimokkhekadesena taṃnāmadānasamatthena aṭṭhavimokkhalābhītveva vuccati. Samudāye hi pavatto vohāro avayavepi dissati yathā ‘‘sattisayo’’ti. Pāḷīti abhidhammapāḷi. Etthāti etissaṃ paññāvimuttikathāyaṃ. Aṭṭhavimokkhapaṭikkhepavasenevāti avadhāraṇena idhāpi paṭikkhepavaseneva āgatabhāvaṃ dasseti. Tenāha ‘‘kāyena phusitvā viharatī’’ti.
फुट्ठन्तं सच्छिकरोतीति फुट्ठानं अन्तो फुट्ठन्तो, फुट्ठानं अरूपज्झानानं अनन्तरो कालोति अधिप्पायो। अच्चन्तसंयोगे चेतं उपयोगवचनं, फुट्ठानन्तरकालमेव सच्छिकरोति सच्छिकातब्बोपायेनाति वुत्तं होति। भावनपुंसकं वा एतं ‘‘एकमन्तं निसीदी’’तिआदीसु (पारा॰ २) विय। यो हि अरूपज्झानेन रूपकायतो नामकायेकदेसतो च विक्खम्भनविमोक्खेन विमुत्तो, तेन निरोधसङ्खातो विमोक्खो आलोचितो पकासितो विय होति, न पन कायेन सच्छिकतो, निरोधं पन आरम्मणं कत्वा एकच्चेसु आसवेसु खेपितेसु तेन सो सच्छिकतो होति, तस्मा सो सच्छिकातब्बं निरोधं यथाआलोचितं नामकायेन सच्छिकरोतीति ‘‘कायसक्खी’’ति वुच्चति, न तु ‘‘विमुत्तो’’ति एकच्चानं आसवानं अपरिक्खीणत्ता। तेनाह – ‘‘झानफस्सं पठमं फुसति, पच्छा निरोधं निब्बानं सच्छिकरोती’’ति। अयं चतुन्नं अरूपसमापत्तीनं एकेकतो वुट्ठाय सङ्खारे सम्मसित्वा कायसक्खिभावं पत्तानं चतुन्नं, निरोधा वुट्ठाय अग्गमग्गप्पत्तअनागामिनो च वसेन उभतोभागविमुत्तो विय पञ्चविधो नाम होति। तेन वुत्तं अभिधम्मटीकायं ‘‘कायसक्खिम्हिपि एसेव नयो’’ति।
Phuṭṭhantaṃ sacchikarotīti phuṭṭhānaṃ anto phuṭṭhanto, phuṭṭhānaṃ arūpajjhānānaṃ anantaro kāloti adhippāyo. Accantasaṃyoge cetaṃ upayogavacanaṃ, phuṭṭhānantarakālameva sacchikaroti sacchikātabbopāyenāti vuttaṃ hoti. Bhāvanapuṃsakaṃ vā etaṃ ‘‘ekamantaṃ nisīdī’’tiādīsu (pārā. 2) viya. Yo hi arūpajjhānena rūpakāyato nāmakāyekadesato ca vikkhambhanavimokkhena vimutto, tena nirodhasaṅkhāto vimokkho ālocito pakāsito viya hoti, na pana kāyena sacchikato, nirodhaṃ pana ārammaṇaṃ katvā ekaccesu āsavesu khepitesu tena so sacchikato hoti, tasmā so sacchikātabbaṃ nirodhaṃ yathāālocitaṃ nāmakāyena sacchikarotīti ‘‘kāyasakkhī’’ti vuccati, na tu ‘‘vimutto’’ti ekaccānaṃ āsavānaṃ aparikkhīṇattā. Tenāha – ‘‘jhānaphassaṃ paṭhamaṃ phusati, pacchā nirodhaṃ nibbānaṃ sacchikarotī’’ti. Ayaṃ catunnaṃ arūpasamāpattīnaṃ ekekato vuṭṭhāya saṅkhāre sammasitvā kāyasakkhibhāvaṃ pattānaṃ catunnaṃ, nirodhā vuṭṭhāya aggamaggappattaanāgāmino ca vasena ubhatobhāgavimutto viya pañcavidho nāma hoti. Tena vuttaṃ abhidhammaṭīkāyaṃ ‘‘kāyasakkhimhipi eseva nayo’’ti.
दिट्ठन्तं पत्तोति दस्सनसङ्खातस्स सोतापत्तिमग्गञाणस्स अनन्तरं पत्तोति वुत्तं होति। ‘‘दिट्ठत्ता पत्तो’’तिपि पाठो। एतेन चतुसच्चदस्सनसङ्खाताय दिट्ठिया निरोधस्स पत्ततं दीपेति। तेनाह ‘‘दुक्खा सङ्खारा, सुखो निरोधोति ञातं होती’’ति। तत्थ पञ्ञायाति मग्गपञ्ञाय। पठमफलट्ठतो याव अग्गमग्गट्ठा, ताव दिट्ठिप्पत्तो। तेनाह ‘‘सोपि कायसक्खि विय छब्बिधो होती’’ति। यथा पन पञ्ञाविमुत्तो पञ्चविधो वुत्तो, एवं अयम्पि सुक्खविपस्सको, चतूहि रूपज्झानेहि वुट्ठाय दिट्ठिप्पत्तभावप्पत्ता चत्तारो चाति पञ्चविधो होतीति वेदितब्बो। सद्धाविमुत्तेपि एसेव नयो। इदं दुक्खन्ति एत्तकं दुक्खं, न इतो उद्धं दुक्खन्ति। यथाभूतं पजानातीति ठपेत्वा तण्हं उपादानक्खन्धपञ्चकं दुक्खसच्चन्ति याथावतो पजानाति। यस्मा पन तण्हा दुक्खं जनेति निब्बत्तेति, ततो तं दुक्खं समुदेति, तस्मा नं ‘‘अयं दुक्खसमुदयो’’ति यथाभूतं पजानाति यस्मा पन इदं दुक्खं समुदयो च निब्बानं पत्वा निरुज्झति अप्पवत्तिं गच्छति, तस्मा ‘‘अयं दुक्खनिरोधो’’ति यथाभूतं पजानाति। अरियो पन अट्ठङ्गिको मग्गो तं दुक्खनिरोधं गच्छति, तेन ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनिपटिपदा’’ति यथाभूतं पजानाति। एत्तावता नानक्खणे सच्चववत्थानं दस्सितं। इदानि तं एकक्खणे दस्सेतुं ‘‘तथागतप्पवेदिता’’तिआदि वुत्तं, तस्सत्थो आगमिस्सति।
Diṭṭhantaṃ pattoti dassanasaṅkhātassa sotāpattimaggañāṇassa anantaraṃ pattoti vuttaṃ hoti. ‘‘Diṭṭhattā patto’’tipi pāṭho. Etena catusaccadassanasaṅkhātāya diṭṭhiyā nirodhassa pattataṃ dīpeti. Tenāha ‘‘dukkhā saṅkhārā, sukho nirodhoti ñātaṃ hotī’’ti. Tattha paññāyāti maggapaññāya. Paṭhamaphalaṭṭhato yāva aggamaggaṭṭhā, tāva diṭṭhippatto. Tenāha ‘‘sopi kāyasakkhi viya chabbidho hotī’’ti. Yathā pana paññāvimutto pañcavidho vutto, evaṃ ayampi sukkhavipassako, catūhi rūpajjhānehi vuṭṭhāya diṭṭhippattabhāvappattā cattāro cāti pañcavidho hotīti veditabbo. Saddhāvimuttepi eseva nayo. Idaṃ dukkhanti ettakaṃ dukkhaṃ, na ito uddhaṃ dukkhanti. Yathābhūtaṃ pajānātīti ṭhapetvā taṇhaṃ upādānakkhandhapañcakaṃ dukkhasaccanti yāthāvato pajānāti. Yasmā pana taṇhā dukkhaṃ janeti nibbatteti, tato taṃ dukkhaṃ samudeti, tasmā naṃ ‘‘ayaṃ dukkhasamudayo’’ti yathābhūtaṃ pajānāti yasmā pana idaṃ dukkhaṃ samudayo ca nibbānaṃ patvā nirujjhati appavattiṃ gacchati, tasmā ‘‘ayaṃ dukkhanirodho’’ti yathābhūtaṃ pajānāti. Ariyo pana aṭṭhaṅgiko maggo taṃ dukkhanirodhaṃ gacchati, tena ‘‘ayaṃ dukkhanirodhagāminipaṭipadā’’ti yathābhūtaṃ pajānāti. Ettāvatā nānakkhaṇe saccavavatthānaṃ dassitaṃ. Idāni taṃ ekakkhaṇe dassetuṃ ‘‘tathāgatappaveditā’’tiādi vuttaṃ, tassattho āgamissati.
सद्धाय विमुत्तोति एतेन सब्बथा अविमुत्तस्सपि सद्धामत्तेन विमुत्तभावो दीपितो होति। सद्धाविमुत्तोति वा सद्धाय अधिमुत्तोति अत्थो। वुत्तनयेनेवाति ‘‘सोतापत्तिफल’’न्तिआदिना वुत्तनयेन। सद्दहन्तस्साति ‘‘एकंसतो अयं पटिपदा किलेसक्खयं आवहति सम्मासम्बुद्धेन भासितत्ता’’ति एवं सद्दहन्तस्स। यस्मा पनस्स अनिच्चानुपस्सनादीहि निच्चसञ्ञापहानवसेन भावनाय पुब्बेनापरं विसेसं पस्सतो तत्थ तत्थ पच्चक्खतापि अत्थि, तस्मा वुत्तं ‘‘सद्दहन्तस्स विया’’ति। सेसपदद्वयं तस्सेव वेवचनं। एत्थ च पुब्बभागमग्गभावनाति वचनेन आगमनीयपटिपदानानत्तेन सद्धाविमुत्तदिट्ठिप्पत्तानं पञ्ञानानत्तं होतीति दस्सितं। अभिधम्मट्ठकथायम्पि (पु॰ प॰ अट्ठ॰ २८) ‘‘नेसं किलेसप्पहाने नानत्तं नत्थि, पञ्ञाय नानत्तं अत्थियेवा’’ति वत्वा – ‘‘आगमनीयनानत्तेनेव सद्धाविमुत्तो दिट्ठिप्पत्तं न पापुणातीति सन्निट्ठानं कत’’न्ति वुत्तं।
Saddhāya vimuttoti etena sabbathā avimuttassapi saddhāmattena vimuttabhāvo dīpito hoti. Saddhāvimuttoti vā saddhāya adhimuttoti attho. Vuttanayenevāti ‘‘sotāpattiphala’’ntiādinā vuttanayena. Saddahantassāti ‘‘ekaṃsato ayaṃ paṭipadā kilesakkhayaṃ āvahati sammāsambuddhena bhāsitattā’’ti evaṃ saddahantassa. Yasmā panassa aniccānupassanādīhi niccasaññāpahānavasena bhāvanāya pubbenāparaṃ visesaṃ passato tattha tattha paccakkhatāpi atthi, tasmā vuttaṃ ‘‘saddahantassa viyā’’ti. Sesapadadvayaṃ tasseva vevacanaṃ. Ettha ca pubbabhāgamaggabhāvanāti vacanena āgamanīyapaṭipadānānattena saddhāvimuttadiṭṭhippattānaṃ paññānānattaṃ hotīti dassitaṃ. Abhidhammaṭṭhakathāyampi (pu. pa. aṭṭha. 28) ‘‘nesaṃ kilesappahāne nānattaṃ natthi, paññāya nānattaṃ atthiyevā’’ti vatvā – ‘‘āgamanīyanānatteneva saddhāvimutto diṭṭhippattaṃ na pāpuṇātīti sanniṭṭhānaṃ kata’’nti vuttaṃ.
पञ्ञासङ्खातं धम्मं अधिमत्तताय पुब्बङ्गमं हुत्वा पवत्तं अनुस्सरतीति धम्मानुसारी। तेनाह ‘‘धम्मो’’तिआदि। सद्धं अनुस्सरति सद्धापुब्बङ्गमं मग्गं भावेतीति इममत्थं ‘‘एसेव नयो’’ति अतिदिसति। पञ्ञं वाहेतीति पञ्ञावाही, पञ्ञं सातिसयं पवत्तेतीति अत्थो। तेनाह ‘‘पञ्ञापुब्बङ्गमं अरियमग्गं भावेती’’ति। सद्धावाहिन्ति एत्थ वुत्तनयेन अत्थो वेदितब्बो। उभतोभागविमुत्तादिकथाति उभतोभागविमुत्तादीसु आगमनतो पट्ठाय वत्तब्बकथा। एतेसन्ति यथावुत्तानं उभतोभागविमुत्तादीनं। इधाति इमस्मिं कीटागिरिसुत्ते। ननु च अट्ठसमापत्तिलाभिवसेन उभतोभागविमुत्तो कायसक्खीआदयो च अभिधम्मे आगता, कथमिध अरूपज्झानलाभीवसेनेव उद्धटाति चोदनं सन्धायाह ‘‘यस्मा’’तिआदि।
Paññāsaṅkhātaṃ dhammaṃ adhimattatāya pubbaṅgamaṃ hutvā pavattaṃ anussaratīti dhammānusārī. Tenāha ‘‘dhammo’’tiādi. Saddhaṃ anussarati saddhāpubbaṅgamaṃ maggaṃ bhāvetīti imamatthaṃ ‘‘eseva nayo’’ti atidisati. Paññaṃ vāhetīti paññāvāhī, paññaṃ sātisayaṃ pavattetīti attho. Tenāha ‘‘paññāpubbaṅgamaṃ ariyamaggaṃ bhāvetī’’ti. Saddhāvāhinti ettha vuttanayena attho veditabbo. Ubhatobhāgavimuttādikathāti ubhatobhāgavimuttādīsu āgamanato paṭṭhāya vattabbakathā. Etesanti yathāvuttānaṃ ubhatobhāgavimuttādīnaṃ. Idhāti imasmiṃ kīṭāgirisutte. Nanu ca aṭṭhasamāpattilābhivasena ubhatobhāgavimutto kāyasakkhīādayo ca abhidhamme āgatā, kathamidha arūpajjhānalābhīvaseneva uddhaṭāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘yasmā’’tiādi.
फुसित्वा पत्वा। पञ्ञाय चस्स दिस्वा आसवा परिक्खीणा होन्तीति न आसवा पञ्ञाय पस्सीयन्ति, दस्सनकारणा पञ्ञाय परिक्खीणा ‘‘दिस्वा पञ्ञाय परिक्खीणा’’ति वुत्ता। दस्सनायत्तपरिक्खयत्ता एव हि दस्सनं आसवानं खयस्स पुरिमकिरिया होतीति। तथागतेन पवेदिताति बोधिमण्डे निसीदित्वा तथागतेन पटिविद्धा विदिता पच्छा परेसं पाकटीकता। ‘‘चतुसच्चधम्मा’’ति वत्वा तदन्तोगधत्ता सीलादीनं ‘‘इमस्मिं ठाने सीलं कथित’’न्तिआदि वुत्तं। अत्थेनाति अविप्पटिसारादिपयोजनेन तस्मिं तस्मिं पीतिआदिकेन अत्थेन। कारणेनाति सप्पुरिसूपनिस्सयादिना कारणेन तस्मिं तस्मिं समाधिआदिपदट्ठानताय सीलादि कारणे। चिण्णचरितत्ताति सद्धाचिण्णभावेन सम्बोधावहभावे। तत्थ तत्थ विचरिता विसेसेन चरिता, तेसु तेन पञ्ञा सुट्ठु चरापिताति अत्थो। पतिट्ठिता होति मग्गेन आगतत्ता। मत्ताय परित्तप्पमाणेन। ओलोकनं खमन्ति, पञ्ञाय गहेतब्बतं उपेन्ति।
Phusitvā patvā. Paññāya cassa disvā āsavā parikkhīṇā hontīti na āsavā paññāya passīyanti, dassanakāraṇā paññāya parikkhīṇā ‘‘disvā paññāya parikkhīṇā’’ti vuttā. Dassanāyattaparikkhayattā eva hi dassanaṃ āsavānaṃ khayassa purimakiriyā hotīti. Tathāgatena paveditāti bodhimaṇḍe nisīditvā tathāgatena paṭividdhā viditā pacchā paresaṃ pākaṭīkatā. ‘‘Catusaccadhammā’’ti vatvā tadantogadhattā sīlādīnaṃ ‘‘imasmiṃ ṭhāne sīlaṃ kathita’’ntiādi vuttaṃ. Atthenāti avippaṭisārādipayojanena tasmiṃ tasmiṃ pītiādikena atthena. Kāraṇenāti sappurisūpanissayādinā kāraṇena tasmiṃ tasmiṃ samādhiādipadaṭṭhānatāya sīlādi kāraṇe. Ciṇṇacaritattāti saddhāciṇṇabhāvena sambodhāvahabhāve. Tattha tattha vicaritā visesena caritā, tesu tena paññā suṭṭhu carāpitāti attho. Patiṭṭhitā hoti maggena āgatattā. Mattāya parittappamāṇena. Olokanaṃ khamanti, paññāya gahetabbataṃ upenti.
तयोति कायसक्खिदिट्ठिप्पत्तसद्धाविमुत्ता। यथाठितोव पाळिअत्थो, न तत्थ किञ्चि निद्धारेत्वा वत्तब्बं अत्थीति सुत्तन्तपरियायेन अवुत्तं वदति। तस्स मग्गस्साति सोतापत्तिमग्गस्स यं कातब्बं, तस्स अधिगतत्ता। उपरि पन तिण्णं मग्गानं अत्थाय सेवमाना अनुलोमसेनासनं, भजमाना कल्याणमित्ते, समन्नानयमाना इन्द्रियानि अनुपुब्बेन भावनामग्गप्पटिपाटिया अरहत्तं पापुणिस्सन्ति मग्गस्स अनेकचित्तक्खणिकतायाति अयमेत्थ सुत्तपदेसे पाळिया अत्थो।
Tayoti kāyasakkhidiṭṭhippattasaddhāvimuttā. Yathāṭhitova pāḷiattho, na tattha kiñci niddhāretvā vattabbaṃ atthīti suttantapariyāyena avuttaṃ vadati. Tassa maggassāti sotāpattimaggassa yaṃ kātabbaṃ, tassa adhigatattā. Upari pana tiṇṇaṃ maggānaṃ atthāya sevamānā anulomasenāsanaṃ, bhajamānā kalyāṇamitte, samannānayamānā indriyāni anupubbena bhāvanāmaggappaṭipāṭiyā arahattaṃ pāpuṇissanti maggassa anekacittakkhaṇikatāyāti ayamettha suttapadese pāḷiyā attho.
इममेव पाळिं गहेत्वाति ‘‘कतमो च पुग्गलो सद्धानुसारी’’ति मग्गट्ठे पुग्गले वत्वा ‘‘इमस्स खो अहं, भिक्खवे’’तिआदिना तेसं वसेन अनुलोमसेनासनसेवनादीनं वुत्तत्ता इममेव यथावुत्तं पाळिपदेसं गहेत्वा ‘‘लोकुत्तरधम्मो बहुचित्तक्खणिको’’ति वदति। सो वत्तब्बोति सो वितण्डवादी एवं वत्तब्बो। यदि मग्गट्ठपुग्गले वत्वा अनुलोमिकसेनासनसेवनादि पाळियं वुत्तन्ति मग्गसमङ्गिनो एव हुत्वा ते तथा पटिपज्जन्ति, एवं सन्ते सेनासनपटिसंयुत्तरूपादिविपस्सनग्गहणस्मिं तव मतेन मग्गसमङ्गिनो एव आपज्जेय्युं, न चेतं एवं होति, तस्मा सुत्तं मे लद्धन्ति यं किञ्चि मा कथेहीति वारेतब्बो। तेनाह ‘‘यदि अञ्ञेन चित्तेना’’तिआदि। तत्थ एवं सन्तेति नानाचित्तेनेव सेनासनपटिसेवनादिके सति। तत्थ पाळियं यदि लोकुत्तरधम्मसमङ्गिनो एव पञ्चविञ्ञाणसमङ्गिकालेपि लोकुत्तरसमङ्गितं सचे सम्पटिच्छसि, सत्थारा सद्धिं पटिविरुज्झसि सुत्तविरोधदीपनतो। तेनाह ‘‘सत्थारा ही’’तिआदि। धम्मविचारणा नाम तुय्हं अविसयो, तस्मा यागुं पिवाहीति उय्योजेतब्बो।
Imamevapāḷiṃ gahetvāti ‘‘katamo ca puggalo saddhānusārī’’ti maggaṭṭhe puggale vatvā ‘‘imassa kho ahaṃ, bhikkhave’’tiādinā tesaṃ vasena anulomasenāsanasevanādīnaṃ vuttattā imameva yathāvuttaṃ pāḷipadesaṃ gahetvā ‘‘lokuttaradhammo bahucittakkhaṇiko’’ti vadati. So vattabboti so vitaṇḍavādī evaṃ vattabbo. Yadi maggaṭṭhapuggale vatvā anulomikasenāsanasevanādi pāḷiyaṃ vuttanti maggasamaṅgino eva hutvā te tathā paṭipajjanti, evaṃ sante senāsanapaṭisaṃyuttarūpādivipassanaggahaṇasmiṃ tava matena maggasamaṅgino eva āpajjeyyuṃ, na cetaṃ evaṃ hoti, tasmā suttaṃ me laddhanti yaṃ kiñci mā kathehīti vāretabbo. Tenāha ‘‘yadi aññena cittenā’’tiādi. Tattha evaṃ santeti nānācitteneva senāsanapaṭisevanādike sati. Tattha pāḷiyaṃ yadi lokuttaradhammasamaṅgino eva pañcaviññāṇasamaṅgikālepi lokuttarasamaṅgitaṃ sace sampaṭicchasi, satthārā saddhiṃ paṭivirujjhasi suttavirodhadīpanato. Tenāha ‘‘satthārā hī’’tiādi. Dhammavicāraṇā nāma tuyhaṃ avisayo, tasmā yāguṃ pivāhīti uyyojetabbo.
१८३. आदिकेनेवाति पठमेनेव। अनुपुब्बसिक्खाति अनुपुब्बेनेव पवत्तसिक्खाय। तेनाह ‘‘करणत्थे पच्चत्तवचन’’न्ति। सद्धा जाता एतस्साति सद्धाजातो, अग्याहितातिपक्खेपेन जात-सद्दस्स पच्छावचनं । एवमेतन्ति अधिमुच्चनं ओकप्पनियसद्धा। सन्तिके निसीदति उपट्ठानवसेन। साधुकं कत्वा धारेतीति यथासुतं धम्मं वाचुग्गतकरणवसेन तं पगुणं कत्वा सारवसेन धारेति। छन्दो जायतीति धम्मेसु निज्झानक्खमेसु इमे धम्मे भावनापञ्ञाय पच्चक्खतो उस्सामीति कत्तुकम्यताकुसलच्छन्दो जायति। उस्सहतीति छन्दो उप्पादमत्ते अट्ठत्वा ततो भावनारम्भवसेन उस्सहति। तुलयतिति सम्मसनवसेन सङ्खारे। तीरणविपस्सनाय तुलयन्तोति तीरणपरिञ्ञाय जानित्वा उपरि पहानपरिञ्ञाय वसेन परितुलयन्तो पटिजानन्तो। मग्गपधानं पदहतीति मग्गलक्खणं पधानिकं मग्गं पदहति। पेसितचित्तोति निब्बानं पति पेसितचित्तो। नामकायेनाति मग्गप्पटिपाटिया तंतंमग्गसम्पयुत्तनामकायेन। न पन किञ्चि आहाति दूरताय समानं न किञ्चि वचनं भगवा आह ते दळ्हतरं निग्गण्हितुं।
183.Ādikenevāti paṭhameneva. Anupubbasikkhāti anupubbeneva pavattasikkhāya. Tenāha ‘‘karaṇatthe paccattavacana’’nti. Saddhā jātā etassāti saddhājāto, agyāhitātipakkhepena jāta-saddassa pacchāvacanaṃ . Evametanti adhimuccanaṃ okappaniyasaddhā. Santike nisīdati upaṭṭhānavasena. Sādhukaṃ katvā dhāretīti yathāsutaṃ dhammaṃ vācuggatakaraṇavasena taṃ paguṇaṃ katvā sāravasena dhāreti. Chando jāyatīti dhammesu nijjhānakkhamesu ime dhamme bhāvanāpaññāya paccakkhato ussāmīti kattukamyatākusalacchando jāyati. Ussahatīti chando uppādamatte aṭṭhatvā tato bhāvanārambhavasena ussahati. Tulayatiti sammasanavasena saṅkhāre. Tīraṇavipassanāya tulayantoti tīraṇapariññāya jānitvā upari pahānapariññāya vasena paritulayanto paṭijānanto. Maggapadhānaṃ padahatīti maggalakkhaṇaṃ padhānikaṃ maggaṃ padahati. Pesitacittoti nibbānaṃ pati pesitacitto. Nāmakāyenāti maggappaṭipāṭiyā taṃtaṃmaggasampayuttanāmakāyena. Na pana kiñci āhāti dūratāya samānaṃ na kiñci vacanaṃ bhagavā āha te daḷhataraṃ niggaṇhituṃ.
१८४. पणेन वोहारेन ब्याकरणं पणविया, पणविया अभावेन ओपणविया, न उपेतीति न युज्जति। तन्ति इदं इध अधिप्पेतं पणो पणवियं दस्सेतुं। तयिदं सब्बं भगवा ‘‘मयं खो, आवुसो, सायञ्चेव भुञ्जामा’’ति अस्सजिपुनब्बसुकेहि वुत्तं सिक्खाय अवत्तनभावदीपनवचनं सन्धाय वदति।
184. Paṇena vohārena byākaraṇaṃ paṇaviyā, paṇaviyā abhāvena opaṇaviyā, na upetīti na yujjati. Tanti idaṃ idha adhippetaṃ paṇo paṇaviyaṃ dassetuṃ. Tayidaṃ sabbaṃ bhagavā ‘‘mayaṃ kho, āvuso, sāyañceva bhuñjāmā’’ti assajipunabbasukehi vuttaṃ sikkhāya avattanabhāvadīpanavacanaṃ sandhāya vadati.
उक्खिपित्वाति सीसेन गहेत्वा विय समादाय। अनुधम्मोति अनुरूपो सभावो, सावकभावस्स अनुच्छविका पटिपत्ति। रोहनीयन्ति विरुळ्हिभावं। सिनिय्हति एत्थ, एतेन वाति सिनेहो, कारणं। तं एत्थ अत्थीति सिनेहवन्तं, पादकन्ति अत्थो। तचो एकं अङ्गन्ति तचो वीरपक्खभावे एकमङ्गं। पधानं अनुयुञ्जन्तस्स हि तचे पलुज्जमानेपि तंनिमित्तं अवोसानं अनापज्जनकस्सेव वीरियस्स एकं अङ्गं एकं कारणं। एवं सेसेसु वत्तब्बं। तेनाह – ‘‘अरहत्तं अप्पत्वा न वुट्ठहिस्सामीति एवं पटिपज्जती’’ति। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Ukkhipitvāti sīsena gahetvā viya samādāya. Anudhammoti anurūpo sabhāvo, sāvakabhāvassa anucchavikā paṭipatti. Rohanīyanti viruḷhibhāvaṃ. Siniyhati ettha, etena vāti sineho, kāraṇaṃ. Taṃ ettha atthīti sinehavantaṃ, pādakanti attho. Taco ekaṃ aṅganti taco vīrapakkhabhāve ekamaṅgaṃ. Padhānaṃ anuyuñjantassa hi tace palujjamānepi taṃnimittaṃ avosānaṃ anāpajjanakasseva vīriyassa ekaṃ aṅgaṃ ekaṃ kāraṇaṃ. Evaṃ sesesu vattabbaṃ. Tenāha – ‘‘arahattaṃ appatvā na vuṭṭhahissāmīti evaṃ paṭipajjatī’’ti. Sesaṃ suviññeyyameva.
कीटागिरिसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Kīṭāgirisuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
निट्ठिता च भिक्खुवग्गवण्णना।
Niṭṭhitā ca bhikkhuvaggavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / १०. कीटागिरिसुत्तं • 10. Kīṭāgirisuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / १०. कीटागिरिसुत्तवण्णना • 10. Kīṭāgirisuttavaṇṇanā
