Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / વિનયાલઙ્કાર-ટીકા • Vinayālaṅkāra-ṭīkā |
૫. કુલસઙ્ગહવિનિચ્છયકથા
5. Kulasaṅgahavinicchayakathā
૨૭. એવં વિઞ્ઞત્તિવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ કુલસઙ્ગહવિનિચ્છયં કથેતું ‘‘કુલસઙ્ગહો’’તિઆદિમાહ. તત્થ સઙ્ગણ્હનં સઙ્ગહો, કુલાનં સઙ્ગહો કુલસઙ્ગહો, પચ્ચયદાયકાદીનં ગિહીનં અનુગ્ગહકરણં. અનુગ્ગહત્થો હેત્થ સઙ્ગહ-સદ્દો યથા ‘‘પુત્તદારસ્સ સઙ્ગહો’’તિ (ખુ॰ પા॰ ૫.૬; સુ॰ નિ॰ ૨૬૫).
27. Evaṃ viññattivinicchayaṃ kathetvā idāni kulasaṅgahavinicchayaṃ kathetuṃ ‘‘kulasaṅgaho’’tiādimāha. Tattha saṅgaṇhanaṃ saṅgaho, kulānaṃ saṅgaho kulasaṅgaho, paccayadāyakādīnaṃ gihīnaṃ anuggahakaraṇaṃ. Anuggahattho hettha saṅgaha-saddo yathā ‘‘puttadārassa saṅgaho’’ti (khu. pā. 5.6; su. ni. 265).
૨૮. તત્થ કોટ્ટનન્તિ સયં છિન્દનં. કોટ્ટાપનન્તિ ‘‘ઇમં છિન્દા’’તિ અઞ્ઞેસં છેદાપનં. આળિયા બન્ધનન્તિ યથા ગચ્છમૂલે ઉદકં સન્તિટ્ઠતિ, તથા સમન્તતો બન્ધનં. ઉદકસ્સાતિ અકપ્પિયઉદકસ્સ ‘‘કપ્પિયઉદકસિઞ્ચન’’ન્તિ વિસું વક્ખમાનત્તા, તઞ્ચ આરામાદિઅત્થં રોપને અકપ્પિયવોહારેસુપિ કપ્પિયવોહારેસુપિ કપ્પિયઉદકસિઞ્ચનાદિ વટ્ટતીતિ વક્ખમાનત્તા ઇધાપિ વિભાગં કત્વા કપ્પિયઉદકસિઞ્ચનાદિ વિસું દસ્સિતં. એત્થ ચ કતમં અકપ્પિયઉદકં, કતમં પન કપ્પિયઉદકન્તિ? સપ્પાણકં અકપ્પિયઉદકં, અપ્પાણકં કપ્પિયઉદકન્તિ. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે, ‘‘યો પન ભિક્ખુ જાનં સપ્પાણકં ઉદકં તિણં વા મત્તિકં વા સિઞ્ચેય્ય વા સિઞ્ચાપેય્ય વા પાચિત્તિય’’ન્તિ વચનતો. યથા કોટ્ટનખણનાદિકાયિકકિરિયાપિ અકપ્પિયવોહારે સઙ્ગહિતા, એવં માતિકાઉજુકરણાદિકપ્પિયવોહારેપીતિ આહ ‘‘સુક્ખમાતિકાય ઉજુકરણ’’ન્તિ. હત્થપાદમુખધોવનનહઆનોદકસિઞ્ચનન્તિ ઇમિનાપિ પકારન્તરેન કપ્પિયઉદકસિઞ્ચનમેવ દસ્સેતિ. અકપ્પિયવોહારે કોટ્ટનખણનાદિવસેન સયં કરણસ્સપિ કથં સઙ્ગહોતિ? અકપ્પિયન્તિ વોહરિયતીતિ અકપ્પિયવોહારોતિ અકપ્પિયભૂતં કરણકારાપનાદિ સબ્બમેવ સઙ્ગહિતં, ન પન અકપ્પિયવચનમત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. કપ્પિયવોહારેપિ એસેવ નયો. સુક્ખમાતિકાય ઉજુકરણન્તિ ઇમિના પુરાણપણ્ણાદીનં હરણમ્પિ સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. કુદાલાદીનિ ભૂમિયં ઠપેત્વા ઠાનતો હત્થેન ગહેત્વા ઠાનમેવ પાકટતરન્તિ ‘‘ઓભાસો’’તિ વુત્તં.
28. Tattha koṭṭananti sayaṃ chindanaṃ. Koṭṭāpananti ‘‘imaṃ chindā’’ti aññesaṃ chedāpanaṃ. Āḷiyā bandhananti yathā gacchamūle udakaṃ santiṭṭhati, tathā samantato bandhanaṃ. Udakassāti akappiyaudakassa ‘‘kappiyaudakasiñcana’’nti visuṃ vakkhamānattā, tañca ārāmādiatthaṃ ropane akappiyavohāresupi kappiyavohāresupi kappiyaudakasiñcanādi vaṭṭatīti vakkhamānattā idhāpi vibhāgaṃ katvā kappiyaudakasiñcanādi visuṃ dassitaṃ. Ettha ca katamaṃ akappiyaudakaṃ, katamaṃ pana kappiyaudakanti? Sappāṇakaṃ akappiyaudakaṃ, appāṇakaṃ kappiyaudakanti. Kathaṃ viññāyatīti ce, ‘‘yo pana bhikkhu jānaṃ sappāṇakaṃ udakaṃ tiṇaṃ vā mattikaṃ vā siñceyya vā siñcāpeyya vā pācittiya’’nti vacanato. Yathā koṭṭanakhaṇanādikāyikakiriyāpi akappiyavohāre saṅgahitā, evaṃ mātikāujukaraṇādikappiyavohārepīti āha ‘‘sukkhamātikāya ujukaraṇa’’nti. Hatthapādamukhadhovananahaānodakasiñcananti imināpi pakārantarena kappiyaudakasiñcanameva dasseti. Akappiyavohāre koṭṭanakhaṇanādivasena sayaṃ karaṇassapi kathaṃ saṅgahoti? Akappiyanti vohariyatīti akappiyavohāroti akappiyabhūtaṃ karaṇakārāpanādi sabbameva saṅgahitaṃ, na pana akappiyavacanamattanti daṭṭhabbaṃ. Kappiyavohārepi eseva nayo. Sukkhamātikāya ujukaraṇanti iminā purāṇapaṇṇādīnaṃ haraṇampi saṅgahitanti daṭṭhabbaṃ. Kudālādīni bhūmiyaṃ ṭhapetvā ṭhānato hatthena gahetvā ṭhānameva pākaṭataranti ‘‘obhāso’’ti vuttaṃ.
૨૯. મહાપચ્ચરિવાદં પતિટ્ઠાપેતુકામો પચ્છા વદતિ. વનત્થાયાતિ ઇદં કેચિ ‘‘વતત્થાયા’’તિ પઠન્તિ, તેસં વતિઅત્થાયાતિ અત્થો. વજિરબુદ્ધિટીકાયમ્પિ તથેવ વુત્તં, ‘‘આરામરોપા વનરોપા, યે નરા સેતુકારકા’’તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૪૭) વચનતો પન તં વિચારેતબ્બં. અકપ્પિયવોહારેપિ એકચ્ચં વટ્ટતીતિ દસ્સેતું ‘‘ન કેવલઞ્ચ સેસ’’ન્તિઆદિમાહ. યં કિઞ્ચિ માતિકન્તિ સુક્ખમાતિકં વા અસુક્ખમાતિકં વા. કપ્પિયઉદકં સિઞ્ચિતુન્તિ ઇમિના ‘‘કપ્પિયઉદકં સિઞ્ચથા’’તિ વત્તુમ્પિ વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. સયં રોપેતુમ્પિ વટ્ટતીતિ ઇમિના ‘‘રોપેહી’’તિ વત્તુમ્પિ વટ્ટતીતિપિ સિદ્ધં.
29. Mahāpaccarivādaṃ patiṭṭhāpetukāmo pacchā vadati. Vanatthāyāti idaṃ keci ‘‘vatatthāyā’’ti paṭhanti, tesaṃ vatiatthāyāti attho. Vajirabuddhiṭīkāyampi tatheva vuttaṃ, ‘‘ārāmaropā vanaropā, ye narā setukārakā’’ti (saṃ. ni. 1.47) vacanato pana taṃ vicāretabbaṃ. Akappiyavohārepi ekaccaṃ vaṭṭatīti dassetuṃ ‘‘na kevalañca sesa’’ntiādimāha. Yaṃ kiñci mātikanti sukkhamātikaṃ vā asukkhamātikaṃ vā. Kappiyaudakaṃ siñcitunti iminā ‘‘kappiyaudakaṃ siñcathā’’ti vattumpi vaṭṭatīti dasseti. Sayaṃ ropetumpi vaṭṭatīti iminā ‘‘ropehī’’ti vattumpi vaṭṭatītipi siddhaṃ.
૩૦. પાચિત્તિયઞ્ચેવ દુક્કટઞ્ચાતિ પથવીખણનપચ્ચયા પાચિત્તિયં, કુલસઙ્ગહપચ્ચયા દુક્કટં. અકપ્પિયવોહારેનાતિ ‘‘ઇદં ખણ, ઇદં રોપેહી’’તિ અકપ્પિયવોહારેન. દુક્કટમેવાતિ કુલસઙ્ગહપચ્ચયા દુક્કટં. ઉભયત્રાતિ કપ્પિયાકપ્પિયપથવિયં.
30.Pācittiyañceva dukkaṭañcāti pathavīkhaṇanapaccayā pācittiyaṃ, kulasaṅgahapaccayā dukkaṭaṃ. Akappiyavohārenāti ‘‘idaṃ khaṇa, idaṃ ropehī’’ti akappiyavohārena. Dukkaṭamevāti kulasaṅgahapaccayā dukkaṭaṃ. Ubhayatrāti kappiyākappiyapathaviyaṃ.
સબ્બત્થાતિ કુલસઙ્ગહપરિભોગઆરામાદિઅત્થાય રોપિતે. દુક્કટમ્પીતિ ન કેવલં પાચિત્તિયમેવ. કપ્પિયેનાતિ કપ્પિયઉદકેન. તેસંયેવ દ્વિન્નન્તિ કુલસઙ્ગહપરિભોગાનં. દુક્કટન્તિ કુલસઙ્ગહત્થાય સયં સિઞ્ચને, કપ્પિયવોહારેન વા અકપ્પિયવોહારેન વા સિઞ્ચાપને દુક્કટં, પરિભોગત્થાય સયં સિઞ્ચને, અકપ્પિયવોહારેન સિઞ્ચાપને ચ દુક્કટં. પયોગબહુલતાયાતિ સયં કરણે, કાયપયોગસ્સ કારાપને વચીપયોગસ્સ બહુત્તેન. આપત્તિબહુલતા વેદિતબ્બાતિ એત્થ સયં સિઞ્ચને ધારાપચ્છેદગણનાય આપત્તિગણના વેદિતબ્બા. સિઞ્ચાપને પન પુનપ્પુનં આણાપેન્તસ્સ વાચાય વાચાય આપત્તિ, સકિં આણત્તસ્સ બહુસિઞ્ચને એકાવ.
Sabbatthāti kulasaṅgahaparibhogaārāmādiatthāya ropite. Dukkaṭampīti na kevalaṃ pācittiyameva. Kappiyenāti kappiyaudakena. Tesaṃyeva dvinnanti kulasaṅgahaparibhogānaṃ. Dukkaṭanti kulasaṅgahatthāya sayaṃ siñcane, kappiyavohārena vā akappiyavohārena vā siñcāpane dukkaṭaṃ, paribhogatthāya sayaṃ siñcane, akappiyavohārena siñcāpane ca dukkaṭaṃ. Payogabahulatāyāti sayaṃ karaṇe, kāyapayogassa kārāpane vacīpayogassa bahuttena. Āpattibahulatā veditabbāti ettha sayaṃ siñcane dhārāpacchedagaṇanāya āpattigaṇanā veditabbā. Siñcāpane pana punappunaṃ āṇāpentassa vācāya vācāya āpatti, sakiṃ āṇattassa bahusiñcane ekāva.
ઓચિનને દુક્કટપાચિત્તિયાનીતિ કુલસઙ્ગહપચ્ચયા દુક્કટં, ભૂતગામપાતબ્યતાય પાચિત્તિયં. અઞ્ઞત્થાતિ વત્થુપૂજાદિઅત્થાય ઓચિનને. સકિં આણત્તોતિ અકપ્પિયવોહારેન આણત્તો . પાચિત્તિયમેવાતિ અકપ્પિયવોહારેન આણત્તત્તા ભૂતગામસિક્ખાપદેન (પાચિ॰ ૯૦-૯૧) પાચિત્તિયં. કપ્પિયવચનેન પન વત્થુપૂજાદિઅત્થાય ઓચિનાપેન્તસ્સ અનાપત્તિયેવ.
Ocinane dukkaṭapācittiyānīti kulasaṅgahapaccayā dukkaṭaṃ, bhūtagāmapātabyatāya pācittiyaṃ. Aññatthāti vatthupūjādiatthāya ocinane. Sakiṃ āṇattoti akappiyavohārena āṇatto . Pācittiyamevāti akappiyavohārena āṇattattā bhūtagāmasikkhāpadena (pāci. 90-91) pācittiyaṃ. Kappiyavacanena pana vatthupūjādiatthāya ocināpentassa anāpattiyeva.
૩૧. ગન્થનેન નિબ્બત્તં દામં ગન્થિમં. એસ નયો સેસેસુપિ. ન વટ્ટતીતિ કુલસઙ્ગહત્થાય, વત્થુપૂજાદિઅત્થાય વા વુત્તનયેન કરોન્તસ્સ કારાપેન્તસ્સ ચ દુક્કટન્તિ અત્થો. વટ્ટતીતિ વત્થુપૂજાદિઅત્થાય વટ્ટતિ, કુલસઙ્ગહત્થાય પન કપ્પિયવોહારેન કારાપેન્તસ્સપિ દુક્કટમેવ. પુરિમનયેનેવાતિ ‘‘ભિક્ખુસ્સ વા’’તિઆદિના વુત્તનયેન. ધમ્માસનવિતાને બદ્ધકણ્ટકેસુ પુપ્ફાનિ વિનિવિજ્ઝિત્વા ઠપેન્તીતિ સમ્બન્ધો. ઉપરૂપરિ વિજ્ઝિત્વા છત્તસદિસં કત્વા આવુણનતો ‘‘છત્તાધિછત્તં વિયા’’તિ વુત્તં. ‘‘કદલિક્ખન્ધમ્હી’’તિઆદિના વુત્તં સબ્બમેવ સન્ધાય ‘‘તં અતિઓળારિકમેવા’’તિ વુત્તં, સબ્બત્થ કરણે, અકપ્પિયવોહારેન કારાપને ચ દુક્કટમેવાતિ અત્થો. પુપ્ફવિજ્ઝનત્થં કણ્ટકમ્પિ બન્ધિતું ન વટ્ટતીતિ ઇમસ્સ ઉપલક્ખણત્તા પુપ્ફદામોલમ્બકાદિઅત્થાય રજ્જુબન્ધનાદિપિ ન વટ્ટતીતિ કેચિ વદન્તિ. અઞ્ઞે પન ‘‘પુપ્ફવિજ્ઝનત્થં કણ્ટકન્તિ વિસેસિતત્તા તદત્થં કણ્ટકમેવ બન્ધિતું ન વટ્ટતિ, તઞ્ચ અટ્ઠકથાપમાણેના’’તિ વદન્તિ, વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં. પુપ્ફપટિચ્છકં નામ દન્તાદીહિ કતં પુપ્ફાધાનં. એતમ્પિ નાગદન્તકમ્પિ સછિદ્દમેવ ગહેતબ્બં. અસોકપિણ્ડિયાતિ અસોકસાખાનં, પુપ્ફાનં વા સમૂહે. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ॰ ટી॰ ૨.૪૩૧) પન ‘‘અસોકપિણ્ડિયાતિ અસોકપુપ્ફમઞ્જરિકાયા’’તિ વુત્તં. ધમ્મરજ્જુ નામ ચેતિયં વા બોધિં વા પુપ્ફપ્પવેસનત્થં આવિજ્ઝિત્વા બન્ધરજ્જુ. વિમતિવિનોદનિયં (વિ॰ વિ॰ ટી॰ ૧.૪૩૧) પન ‘‘ધમ્મરજ્જુ નામ ચેતિયાદીનિ પરિક્ખિપિત્વા તેસઞ્ચ રજ્જુયા ચ અન્તરા પુપ્ફપ્પવેસનત્થાય બન્ધરજ્જુ. સિથિલવટ્ટિતાય વા વટ્ટિયા અબ્ભન્તરે પુપ્ફપ્પવેસનત્થાય એવં બન્ધાતિપિ વદન્તી’’તિ વુત્તં.
31. Ganthanena nibbattaṃ dāmaṃ ganthimaṃ. Esa nayo sesesupi. Na vaṭṭatīti kulasaṅgahatthāya, vatthupūjādiatthāya vā vuttanayena karontassa kārāpentassa ca dukkaṭanti attho. Vaṭṭatīti vatthupūjādiatthāya vaṭṭati, kulasaṅgahatthāya pana kappiyavohārena kārāpentassapi dukkaṭameva. Purimanayenevāti ‘‘bhikkhussa vā’’tiādinā vuttanayena. Dhammāsanavitāne baddhakaṇṭakesu pupphāni vinivijjhitvā ṭhapentīti sambandho. Uparūpari vijjhitvā chattasadisaṃ katvā āvuṇanato ‘‘chattādhichattaṃ viyā’’ti vuttaṃ. ‘‘Kadalikkhandhamhī’’tiādinā vuttaṃ sabbameva sandhāya ‘‘taṃ atioḷārikamevā’’ti vuttaṃ, sabbattha karaṇe, akappiyavohārena kārāpane ca dukkaṭamevāti attho. Pupphavijjhanatthaṃ kaṇṭakampi bandhituṃ na vaṭṭatīti imassa upalakkhaṇattā pupphadāmolambakādiatthāya rajjubandhanādipi na vaṭṭatīti keci vadanti. Aññe pana ‘‘pupphavijjhanatthaṃ kaṇṭakanti visesitattā tadatthaṃ kaṇṭakameva bandhituṃ na vaṭṭati, tañca aṭṭhakathāpamāṇenā’’ti vadanti, vīmaṃsitvā gahetabbaṃ. Pupphapaṭicchakaṃ nāma dantādīhi kataṃ pupphādhānaṃ. Etampi nāgadantakampi sachiddameva gahetabbaṃ. Asokapiṇḍiyāti asokasākhānaṃ, pupphānaṃ vā samūhe. Sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. 2.431) pana ‘‘asokapiṇḍiyāti asokapupphamañjarikāyā’’ti vuttaṃ. Dhammarajju nāma cetiyaṃ vā bodhiṃ vā pupphappavesanatthaṃ āvijjhitvā bandharajju. Vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. 1.431) pana ‘‘dhammarajju nāma cetiyādīni parikkhipitvā tesañca rajjuyā ca antarā pupphappavesanatthāya bandharajju. Sithilavaṭṭitāya vā vaṭṭiyā abbhantare pupphappavesanatthāya evaṃ bandhātipi vadantī’’ti vuttaṃ.
મત્થકદામન્તિ ધમ્માસનાદિમત્થકે પલમ્બકદામં. તેસંયેવાતિ ઉપ્પલાદીનં એવ. વાકેન વાતિ પુપ્ફનાળં ફાલેત્વા પુપ્ફેન એકાબદ્ધટ્ઠિતવાકેન દણ્ડેન ચ એકાબદ્ધેનેવ. એતેન પુપ્ફં બીજગામસઙ્ગહં ન ગચ્છતિ પઞ્ચસુ બીજેસુ અપવિટ્ઠત્તા પણ્ણં વિય, તસ્મા કપ્પિયં અકારાપેત્વાપિ વિકોપને દોસો નત્થિ. યઞ્ચ છિન્નસ્સપિ મકુળસ્સ વિકસનં, તમ્પિ અતિતરુણસ્સ અભાવા વુડ્ઢિલક્ખણં ન હોતિ, પરિણતસ્સ પન મકુળસ્સ પત્તાનં સિનેહે પરિયાદાનં ગતે વિસુંભાવો એવ વિકાસો, તેનેવ છિન્નમકુળવિકાસો અછિન્નમકુળવિકાસતો પરિહીનો, મિલાતનિયુત્તો વા દિસ્સતિ. યઞ્ચ મિલાતસ્સ ઉદકસઞ્ઞોગે અમિલાનતાપજ્જનં, તમ્પિ તમ્બુલપણ્ણાદીસુ સમાનં વુડ્ઢિલક્ખણં ન હોતિ. પાળિઅટ્ઠકથાસુ ચ ન કત્થચિ પુપ્ફાનં કપ્પિયકરણં આગતં, તસ્મા પુપ્ફં સબ્બથા અબીજમેવાતિ વિઞ્ઞાયતિ, વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં.
Matthakadāmanti dhammāsanādimatthake palambakadāmaṃ. Tesaṃyevāti uppalādīnaṃ eva. Vākena vāti pupphanāḷaṃ phāletvā pupphena ekābaddhaṭṭhitavākena daṇḍena ca ekābaddheneva. Etena pupphaṃ bījagāmasaṅgahaṃ na gacchati pañcasu bījesu apaviṭṭhattā paṇṇaṃ viya, tasmā kappiyaṃ akārāpetvāpi vikopane doso natthi. Yañca chinnassapi makuḷassa vikasanaṃ, tampi atitaruṇassa abhāvā vuḍḍhilakkhaṇaṃ na hoti, pariṇatassa pana makuḷassa pattānaṃ sinehe pariyādānaṃ gate visuṃbhāvo eva vikāso, teneva chinnamakuḷavikāso achinnamakuḷavikāsato parihīno, milātaniyutto vā dissati. Yañca milātassa udakasaññoge amilānatāpajjanaṃ, tampi tambulapaṇṇādīsu samānaṃ vuḍḍhilakkhaṇaṃ na hoti. Pāḷiaṭṭhakathāsu ca na katthaci pupphānaṃ kappiyakaraṇaṃ āgataṃ, tasmā pupphaṃ sabbathā abījamevāti viññāyati, vīmaṃsitvā gahetabbaṃ.
‘‘પસિબ્બકે વિયા’’તિ વુત્તત્તા પુપ્ફં પસિબ્બકે વા પસિબ્બકસદિસં બન્ધે યત્થ કત્થચિ ચીવરે વા પક્ખિપિતું વટ્ટતીતિ સિદ્ધં. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ॰ ટી॰ ૨.૪૩૧) પન ‘‘ખન્ધે ઠપિતકાસાવસ્સાતિ ખન્ધે ઠપિતસઙ્ઘાટિં સન્ધાય વુત્તં. તઞ્હિ તથાબન્ધિતું સક્કા ભવેય્ય. ઇમિના ચ અઞ્ઞમ્પિ તાદિસં કાસાવં વા વત્થં વા વુત્તનયેન બન્ધિત્વા તત્થ પુપ્ફાનિ પક્ખિપિતું વટ્ટતીતિ સિદ્ધં. અંસભણ્ડિકપસિબ્બકે પક્ખિત્તસદિસત્તા વેઠિમં નામ ન જાતં, તસ્મા સિથિલબન્ધસ્સ અન્તરન્તરા પક્ખિપિતુમ્પિ વટ્ટતીતિ વદન્તી’’તિ વુત્તં. હેટ્ઠા દણ્ડકં પન બન્ધિતું ન વટ્ટતીતિ રજ્જુઆદીહિ બન્ધનં સન્ધાય વુત્તં, પુપ્ફસ્સેવ પન અચ્છિન્નદણ્ડકેહિ બન્ધિતું વટ્ટતિ એવ.
‘‘Pasibbake viyā’’ti vuttattā pupphaṃ pasibbake vā pasibbakasadisaṃ bandhe yattha katthaci cīvare vā pakkhipituṃ vaṭṭatīti siddhaṃ. Sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. 2.431) pana ‘‘khandhe ṭhapitakāsāvassāti khandhe ṭhapitasaṅghāṭiṃ sandhāya vuttaṃ. Tañhi tathābandhituṃ sakkā bhaveyya. Iminā ca aññampi tādisaṃ kāsāvaṃ vā vatthaṃ vā vuttanayena bandhitvā tattha pupphāni pakkhipituṃ vaṭṭatīti siddhaṃ. Aṃsabhaṇḍikapasibbake pakkhittasadisattā veṭhimaṃ nāma na jātaṃ, tasmā sithilabandhassa antarantarā pakkhipitumpi vaṭṭatīti vadantī’’ti vuttaṃ. Heṭṭhā daṇḍakaṃ pana bandhituṃ navaṭṭatīti rajjuādīhi bandhanaṃ sandhāya vuttaṃ, pupphasseva pana acchinnadaṇḍakehi bandhituṃ vaṭṭati eva.
પુપ્ફપટે ચ દટ્ઠબ્બન્તિ પુપ્ફપટં કરોન્તસ્સ દીઘતો પુપ્ફદામસ્સ હરણપચ્ચાહરણવસેન પૂરણં સન્ધાય વુત્તં, તિરિયતો હરણં પન વાયિમં નામ હોતિ, ન પુરિમં. ‘‘પુરિમટ્ઠાનં અતિક્કામેતી’’તિ સામઞ્ઞતો વુત્તત્તા પુરિમં પુપ્ફકોટિં ફુસાપેત્વા વા અફુસાપેત્વા વા પરિક્ખિપનવસેન અતિક્કામેન્તસ્સ આપત્તિયેવ. બન્ધિતું વટ્ટતીતિ પુપ્ફરહિતાય સુત્તવાકકોટિયા બન્ધિતું વટ્ટતિ. એકવારં હરિત્વા પરિક્ખિપિત્વાતિ ઇદં પુબ્બે વુત્તચેતિયાદિપરિક્ખેપં પુપ્ફપટકરણઞ્ચ સન્ધાય વુત્તં, તસ્મા ચેતિયં વા બોધિં વા પરિક્ખિપન્તેન એકવારં પરિક્ખિપિત્વા પુરિમટ્ઠાનં સમ્પત્તે અઞ્ઞસ્સ દાતબ્બં, તેનપિ એકવારં પરિક્ખિપિત્વા તથેવ કાતબ્બં. પુપ્ફપટં કરોન્તેન ચ હરિત્વા અઞ્ઞસ્સ દાતબ્બં, તેનપિ તથેવ કાતબ્બં. સચેપિ દ્વેયેવ ભિક્ખૂ ઉભોસુ પસ્સેસુ ઠત્વા પરિયાયેન હરન્તિ, વટ્ટતિયેવાતિ વદન્તિ.
Pupphapaṭe ca daṭṭhabbanti pupphapaṭaṃ karontassa dīghato pupphadāmassa haraṇapaccāharaṇavasena pūraṇaṃ sandhāya vuttaṃ, tiriyato haraṇaṃ pana vāyimaṃ nāma hoti, na purimaṃ. ‘‘Purimaṭṭhānaṃ atikkāmetī’’ti sāmaññato vuttattā purimaṃ pupphakoṭiṃ phusāpetvā vā aphusāpetvā vā parikkhipanavasena atikkāmentassa āpattiyeva. Bandhituṃ vaṭṭatīti puppharahitāya suttavākakoṭiyā bandhituṃ vaṭṭati. Ekavāraṃ haritvā parikkhipitvāti idaṃ pubbe vuttacetiyādiparikkhepaṃ pupphapaṭakaraṇañca sandhāya vuttaṃ, tasmā cetiyaṃ vā bodhiṃ vā parikkhipantena ekavāraṃ parikkhipitvā purimaṭṭhānaṃ sampatte aññassa dātabbaṃ, tenapi ekavāraṃ parikkhipitvā tatheva kātabbaṃ. Pupphapaṭaṃ karontena ca haritvā aññassa dātabbaṃ, tenapi tatheva kātabbaṃ. Sacepi dveyeva bhikkhū ubhosu passesu ṭhatvā pariyāyena haranti, vaṭṭatiyevāti vadanti.
પરેહિ પૂરિતન્તિ દીઘતો પસારિતં. વાયિતુન્તિ તિરિયતો હરિતું, તં પન એકવારમ્પિ ન લભતિ. પુપ્ફાનિ ઠપેન્તેનાતિ અગન્થિતાનિ પાકતિકપુપ્ફાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞં ફુસાપેત્વાપિ ઠપેન્તેન. પુપ્ફદામં પન પૂજનત્થાય ભૂમિયં ઠપેન્તેન ફુસાપેત્વા વા અફુસાપેત્વા વા દિગુણં કત્વા ઠપેતું ન વટ્ટતીતિ વદન્તિ.
Parehi pūritanti dīghato pasāritaṃ. Vāyitunti tiriyato harituṃ, taṃ pana ekavārampi na labhati. Pupphāni ṭhapentenāti aganthitāni pākatikapupphāni aññamaññaṃ phusāpetvāpi ṭhapentena. Pupphadāmaṃ pana pūjanatthāya bhūmiyaṃ ṭhapentena phusāpetvā vā aphusāpetvā vā diguṇaṃ katvā ṭhapetuṃ na vaṭṭatīti vadanti.
૩૨. ઘટિકદામઓલમ્બકોતિ હેટ્ઠાભાગે ઘટિકાકારયુત્તો, દારુઘટિકાકારો વા ઓલમ્બકો. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ॰ ટી॰ ૨.૪૩૧) પન ‘‘ઘટિકદામઓલમ્બકોતિ અન્તે ઘટિકાકારયુત્તો યમકદામઓલમ્બકો’’તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર॰ ટી॰ પારાજિક ૪૩૧) પન ‘‘ઘટિકદામઓલમ્બકોતિ યમકદામઓલમ્બકોતિ લિખિત’’ન્તિ વુત્તં, એકેકં પન દામં નિક્ખન્તસુત્તકોટિયાવ બન્ધિત્વા ઓલમ્બિતું વટ્ટતિ, પુપ્ફદામદ્વયં સઙ્ઘટિતુકામેનપિ નિક્ખન્તસુત્તકોટિયાવ સુત્તકોટિં સઙ્ઘટિતું વટ્ટતિ. અડ્ઢચન્દાકારેન માલાગુણપરિક્ખેપોતિ અડ્ઢચન્દાકારેન માલાગુણસ્સ પુનપ્પુનં હરણપચ્ચાહરણવસેન પૂરેત્વા પરિક્ખિપનં, તેનેવ તં પુરિમે પવિટ્ઠં, તસ્મા એતમ્પિ અડ્ઢચન્દાકારં પુનપ્પુનં હરણપચ્ચાહરણવસેન પૂરેતું ન વટ્ટતિ. એકવારં પન અડ્ઢચન્દાકારકરણે માલાગુણં હરિતું વટ્ટતીતિ વદન્તિ. પુપ્ફદામકરણન્તિ એત્થ સુત્તકોટિયં ગહેત્વાપિ એકતો કાતું ન વટ્ટતીતિ વદન્તિ. સુત્તમયં ગેણ્ડુકં નામ, ગેણ્ડુકખરપત્તદામાનં પટિક્ખિત્તત્તા ચેલાદીહિ કતદામમ્પિ ન વટ્ટતિ અકપ્પિયાનુલોમત્તાતિ વદન્તિ. પરસન્તકં દેતિ, દુક્કટમેવાતિ વિસ્સાસગ્ગાહેન પરસન્તકં ગહેત્વા દેન્તં સન્ધાય વુત્તં. થુલ્લચ્ચયન્તિ એત્થ ભણ્ડદેય્યમ્પિ હોતિ.
32.Ghaṭikadāmaolambakoti heṭṭhābhāge ghaṭikākārayutto, dārughaṭikākāro vā olambako. Sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. 2.431) pana ‘‘ghaṭikadāmaolambakoti ante ghaṭikākārayutto yamakadāmaolambako’’ti vuttaṃ. Vajirabuddhiṭīkāyaṃ (vajira. ṭī. pārājika 431) pana ‘‘ghaṭikadāmaolambakoti yamakadāmaolambakoti likhita’’nti vuttaṃ, ekekaṃ pana dāmaṃ nikkhantasuttakoṭiyāva bandhitvā olambituṃ vaṭṭati, pupphadāmadvayaṃ saṅghaṭitukāmenapi nikkhantasuttakoṭiyāva suttakoṭiṃ saṅghaṭituṃ vaṭṭati. Aḍḍhacandākārena mālāguṇaparikkhepoti aḍḍhacandākārena mālāguṇassa punappunaṃ haraṇapaccāharaṇavasena pūretvā parikkhipanaṃ, teneva taṃ purime paviṭṭhaṃ, tasmā etampi aḍḍhacandākāraṃ punappunaṃ haraṇapaccāharaṇavasena pūretuṃ na vaṭṭati. Ekavāraṃ pana aḍḍhacandākārakaraṇe mālāguṇaṃ harituṃ vaṭṭatīti vadanti. Pupphadāmakaraṇanti ettha suttakoṭiyaṃ gahetvāpi ekato kātuṃ na vaṭṭatīti vadanti. Suttamayaṃ geṇḍukaṃ nāma, geṇḍukakharapattadāmānaṃ paṭikkhittattā celādīhi katadāmampi na vaṭṭati akappiyānulomattāti vadanti. Parasantakaṃ deti, dukkaṭamevāti vissāsaggāhena parasantakaṃ gahetvā dentaṃ sandhāya vuttaṃ. Thullaccayanti ettha bhaṇḍadeyyampi hoti.
૩૩. તઞ્ચ ખો વત્થુપૂજનત્થાયાતિ માતાપિતૂનમ્પિ પુપ્ફં દેન્તેન વત્થુપૂજનત્થાયેવ દાતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. ‘‘મણ્ડનત્થાય પન સિવલિઙ્ગાદિપૂજનત્થાયા’’તિ એત્તકમેવ વુત્તત્તા ‘‘ઇમં વિક્કિણિત્વા જીવિસ્સન્તી’’તિ માતાપિતૂનં વટ્ટતિ, સેસઞાતકાનં તાવકાલિકમેવ દાતું વટ્ટતિ. કસ્સચિપીતિ ઞાતકસ્સ વા અઞ્ઞાતકસ્સ વા કસ્સચિપિ. ઞાતિસામણેરેહેવાતિ તેસં ગિહિપરિકમ્મમોચનત્થં વુત્તં. ઇતરેતિ અઞ્ઞાતકા. તેહિપિ સામણેરેહિ આચરિયુપજ્ઝાયાનં વત્તસીસેન હરિતબ્બં. સમ્પત્તાનં સામણેરાનં ઉપડ્ઢભાગં દાતું વટ્ટતીતિ સઙ્ઘિકસ્સ લાભસ્સ ઉપચારસીમટ્ઠસામણેરાનમ્પિ સન્તકત્તા તેસમ્પિ ઉપડ્ઢભાગો લબ્ભતેવાતિ કત્વા વુત્તં. ચૂળકન્તિ ઉપડ્ઢભાગતોપિ ઉપડ્ઢં. ચતુત્થભાગસ્સેતં અધિવચનં. સામણેરા…પે॰… ઠપેન્તીતિ ઇદં અરક્ખિતઅગોપિતં સન્ધાય વુત્તં. સારત્થદીપનિયં પન ‘‘વસ્સગ્ગેન અભાજનીયં સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ મગ્ગે વા ચેતિયઙ્ગણે વા.
33.Tañca kho vatthupūjanatthāyāti mātāpitūnampi pupphaṃ dentena vatthupūjanatthāyeva dātabbanti dasseti. ‘‘Maṇḍanatthāya pana sivaliṅgādipūjanatthāyā’’ti ettakameva vuttattā ‘‘imaṃ vikkiṇitvā jīvissantī’’ti mātāpitūnaṃ vaṭṭati, sesañātakānaṃ tāvakālikameva dātuṃ vaṭṭati. Kassacipīti ñātakassa vā aññātakassa vā kassacipi. Ñātisāmaṇerehevāti tesaṃ gihiparikammamocanatthaṃ vuttaṃ. Itareti aññātakā. Tehipi sāmaṇerehi ācariyupajjhāyānaṃ vattasīsena haritabbaṃ. Sampattānaṃ sāmaṇerānaṃ upaḍḍhabhāgaṃ dātuṃ vaṭṭatīti saṅghikassa lābhassa upacārasīmaṭṭhasāmaṇerānampi santakattā tesampi upaḍḍhabhāgo labbhatevāti katvā vuttaṃ. Cūḷakanti upaḍḍhabhāgatopi upaḍḍhaṃ. Catutthabhāgassetaṃ adhivacanaṃ. Sāmaṇerā…pe… ṭhapentīti idaṃ arakkhitaagopitaṃ sandhāya vuttaṃ. Sāratthadīpaniyaṃ pana ‘‘vassaggena abhājanīyaṃ sandhāya vutta’’nti vuttaṃ. Tattha tatthāti magge vā cetiyaṅgaṇe vā.
૩૪. સામણેરેહિ દાપેતું ન લભન્તીતિ ઇદં સામણેરેહિ ગિહિકમ્મં કારિતં વિય હોતીતિ વુત્તં, ન પન પુપ્ફદાનં હોતીતિ સામણેરાનમ્પિ ન વટ્ટનતો. વુત્તઞ્ચ ‘‘સયમેવા’’તિઆદિ. ન હિ તં પુપ્ફદાનં નામ સિયા. યદિ હિ તથા આગતાનં તેસં દાનં પુપ્ફદાનં નામ ભવેય્ય , સામણેરેહિપિ દાતું ન લબ્ભેય્ય. સયમેવાતિ સામણેરા સયમેવ. યાગુભત્તાદીનિ આદાયાતિ ઇદં ભિક્ખૂનં અત્થાય યાગુભત્તાદિસમ્પાદનં સન્ધાય વુત્તત્તા ‘‘ન વટ્ટતી’’તિ અવિસેસેન વુત્તં. અવિસેસેન વુત્તન્તિ ઇમિના સબ્બેસમ્પિ ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ.
34.Sāmaṇerehi dāpetuṃ na labhantīti idaṃ sāmaṇerehi gihikammaṃ kāritaṃ viya hotīti vuttaṃ, na pana pupphadānaṃ hotīti sāmaṇerānampi na vaṭṭanato. Vuttañca ‘‘sayamevā’’tiādi. Na hi taṃ pupphadānaṃ nāma siyā. Yadi hi tathā āgatānaṃ tesaṃ dānaṃ pupphadānaṃ nāma bhaveyya , sāmaṇerehipi dātuṃ na labbheyya. Sayamevāti sāmaṇerā sayameva. Yāgubhattādīni ādāyāti idaṃ bhikkhūnaṃ atthāya yāgubhattādisampādanaṃ sandhāya vuttattā ‘‘na vaṭṭatī’’ti avisesena vuttaṃ. Avisesena vuttanti iminā sabbesampi na vaṭṭatīti dasseti.
૩૫. વુત્તનયેનેવાતિ ‘‘માતાપિતૂનં તાવ હરિત્વાપિ હરાપેત્વાપિ પક્કોસિત્વાપિ પક્કોસાપેત્વાપિ દાતું વટ્ટતિ, સેસઞાતકાનં પક્કોસાપેત્વાવ. માતાપિતૂનઞ્ચ હરાપેન્તેન ઞાતિસામણેરેહેવ હરાપેતબ્બં. ઇતરે પન યદિ સયમેવ ઇચ્છન્તિ, વટ્ટતી’’તિ ઇમં પુપ્ફદાને વુત્તનયં ફલદાનેપિ અતિદિસતિ, તસ્મા ફલમ્પિ માતાપિતૂનં હરણહરાપનાદિના દાતું વટ્ટતિ, સેસઞાતીનં પક્કોસાપેત્વાવ. ઇદાનિ ‘‘યો હરિત્વા વા હરાપેત્વા વા…પે॰… ઇસ્સરવતાય દદતો થુલ્લચ્ચય’’ન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૩૬-૪૩૭) ઇમં પુપ્ફદાને વુત્તનયં ફલદાને સઙ્ખિપિત્વા દસ્સેન્તો ‘‘કુલસઙ્ગહત્થાય પના’’તિઆદિમાહ. ખીણપરિબ્બયાનન્તિ આગન્તુકે સન્ધાય વુત્તં. ફલપરિચ્છેદેનાતિ ‘‘એત્તકાનિ ફલાનિ દાતબ્બાની’’તિ એવં ફલપરિચ્છેદેન વા. રુક્ખપરિચ્છેદેન વાતિ ‘‘ઇમેહિ રુક્ખેહિ દાતબ્બાની’’તિ એવં રુક્ખપરિચ્છેદેન વા. પરિચ્છિન્નેસુપિ પન રુક્ખેસુ ‘‘ઇધ ફલાનિ સુન્દરાનિ, ઇતો ગણ્હથા’’તિ વદન્તેન કુલસઙ્ગહો કતો નામ હોતીતિ આહ ‘‘એવં પન ન વત્તબ્બ’’ન્તિ. રુક્ખચ્છલ્લીતિ રુક્ખત્તચો, સા ‘‘ભાજનીયભણ્ડ’’ન્તિ વુત્તા. વુત્તનયેનાતિ પુપ્ફફલાદીસુ વુત્તનયેન કુલસઙ્ગહો હોતીતિ દસ્સેતિ.
35.Vuttanayenevāti ‘‘mātāpitūnaṃ tāva haritvāpi harāpetvāpi pakkositvāpi pakkosāpetvāpi dātuṃ vaṭṭati, sesañātakānaṃ pakkosāpetvāva. Mātāpitūnañca harāpentena ñātisāmaṇereheva harāpetabbaṃ. Itare pana yadi sayameva icchanti, vaṭṭatī’’ti imaṃ pupphadāne vuttanayaṃ phaladānepi atidisati, tasmā phalampi mātāpitūnaṃ haraṇaharāpanādinā dātuṃ vaṭṭati, sesañātīnaṃ pakkosāpetvāva. Idāni ‘‘yo haritvā vā harāpetvā vā…pe… issaravatāya dadato thullaccaya’’nti (pārā. aṭṭha. 2.436-437) imaṃ pupphadāne vuttanayaṃ phaladāne saṅkhipitvā dassento ‘‘kulasaṅgahatthāya panā’’tiādimāha. Khīṇaparibbayānanti āgantuke sandhāya vuttaṃ. Phalaparicchedenāti ‘‘ettakāni phalāni dātabbānī’’ti evaṃ phalaparicchedena vā. Rukkhaparicchedena vāti ‘‘imehi rukkhehi dātabbānī’’ti evaṃ rukkhaparicchedena vā. Paricchinnesupi pana rukkhesu ‘‘idha phalāni sundarāni, ito gaṇhathā’’ti vadantena kulasaṅgaho kato nāma hotīti āha ‘‘evaṃ pana na vattabba’’nti. Rukkhacchallīti rukkhattaco, sā ‘‘bhājanīyabhaṇḍa’’nti vuttā. Vuttanayenāti pupphaphalādīsu vuttanayena kulasaṅgaho hotīti dasseti.
૩૬. તેસં તેસં ગિહીનં ગામન્તરદેસન્તરાદીસુ સાસનપટિસાસનહરણં જઙ્ઘપેસનિયં. તેનાહ ‘‘ગિહીનં દૂતેય્યં સાસનહરણકમ્મ’’ન્તિ. દૂતસ્સ કમ્મં દૂતેય્યં. પઠમં સાસનં અગ્ગહેત્વાપિ…પે॰… પદે પદે દુક્કટન્તિ ઇદં ‘‘તસ્સ સાસનં આરોચેસ્સામી’’તિ ઇમિના અધિપ્પાયેન ગમનં સન્ધાય વુત્તં. તસ્સ પન સાસનં પટિક્ખિપિત્વા સયમેવ કારુઞ્ઞે ઠિતો ગન્ત્વા અત્તનો પતિરૂપં સાસનં આરોચેતિ, અનાપત્તિ. ગિહીનઞ્ચ કપ્પિયસાસનં હરિતું વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. ઇમેહિ પન અટ્ઠહિ કુલદૂસકકમ્મેહીતિ પુપ્ફદાનં ફલદાનં ચુણ્ણદાનં મત્તિકદાનં દન્તકટ્ઠદાનં વેળુદાનં પણ્ણદાનં જઙ્ઘપેસનિકન્તિ ઇમેહિ યથાવુત્તેહિ. પબ્બાજનીયકમ્મકતોતિ કુલદૂસનપચ્ચયા કતપબ્બાજનીયકમ્મો.
36. Tesaṃ tesaṃ gihīnaṃ gāmantaradesantarādīsu sāsanapaṭisāsanaharaṇaṃ jaṅghapesaniyaṃ. Tenāha ‘‘gihīnaṃ dūteyyaṃ sāsanaharaṇakamma’’nti. Dūtassa kammaṃ dūteyyaṃ. Paṭhamaṃ sāsanaṃ aggahetvāpi…pe… pade pade dukkaṭanti idaṃ ‘‘tassa sāsanaṃ ārocessāmī’’ti iminā adhippāyena gamanaṃ sandhāya vuttaṃ. Tassa pana sāsanaṃ paṭikkhipitvā sayameva kāruññe ṭhito gantvā attano patirūpaṃ sāsanaṃ āroceti, anāpatti. Gihīnañca kappiyasāsanaṃ harituṃ vaṭṭatīti sambandho. Imehi pana aṭṭhahi kuladūsakakammehīti pupphadānaṃ phaladānaṃ cuṇṇadānaṃ mattikadānaṃ dantakaṭṭhadānaṃ veḷudānaṃ paṇṇadānaṃ jaṅghapesanikanti imehi yathāvuttehi. Pabbājanīyakammakatoti kuladūsanapaccayā katapabbājanīyakammo.
૩૭. સેક્ખભૂમિયં વાતિ ઇમિના ઝાનભૂમિમ્પિ સઙ્ગણ્હાતિ. તિણ્ણં વિવેકાનન્તિ કાયચિત્તઉપધિવિવેકભૂતાનં તિણ્ણં વિવેકાનં. પિણ્ડાય ચરણસ્સ ભોજનપરિયોસાનત્તા વુત્તં ‘‘યાવ ભોજનપરિયોસાન’’ન્તિ. ભુત્વા આગચ્છન્તસ્સપિ પુન વુત્તનયેનેવ પણિધાય ચીવરસણ્ઠાપનાદીનિ કરોન્તસ્સ દુક્કટમેવાતિ દટ્ઠબ્બં.
37.Sekkhabhūmiyaṃ vāti iminā jhānabhūmimpi saṅgaṇhāti. Tiṇṇaṃ vivekānanti kāyacittaupadhivivekabhūtānaṃ tiṇṇaṃ vivekānaṃ. Piṇḍāya caraṇassa bhojanapariyosānattā vuttaṃ ‘‘yāva bhojanapariyosāna’’nti. Bhutvā āgacchantassapi puna vuttanayeneva paṇidhāya cīvarasaṇṭhāpanādīni karontassa dukkaṭamevāti daṭṭhabbaṃ.
ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે
Iti vinayasaṅgahasaṃvaṇṇanābhūte vinayālaṅkāre
કુલસઙ્ગહવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ
Kulasaṅgahavinicchayakathālaṅkāro nāma
પઞ્ચમો પરિચ્છેદો.
Pañcamo paricchedo.