| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / दीघ निकाय (अट्ठकथा) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) |
५. कूटदन्तसुत्तवण्णना
5. Kūṭadantasuttavaṇṇanā
३२३. एवं मे सुतं…पे॰… मगधेसूति कूटदन्तसुत्तं। तत्रायं अपुब्बपदवण्णना। मगधेसूति मगधा नाम जानपदिनो राजकुमारा, तेसं निवासो एकोपि जनपदो रूळ्हीसद्देन मगधाति वुच्चति, तस्मिं मगधेसु जनपदे। इतो परं पुरिमसुत्तद्वये वुत्तनयमेव। अम्बलट्ठिका ब्रह्मजाले वुत्तसदिसाव। कूटदन्तोति तस्स ब्राह्मणस्स नामं। उपक्खटोति सज्जितो। वच्छतरसतानीति वच्छसतानि। उरब्भाति तरुणमेण्डका वुच्चन्ति। एते ताव पाळियं आगतायेव। पाळियं पन अनागतानम्पि अनेकेसं मिगपक्खीनं सत्तसत्तसतानि सम्पिण्डितानेवाति वेदितब्बानि। सब्बसत्तसतिकयागं किरेस यजितुकामो होति। थूणूपनीतानीति बन्धित्वा ठपनत्थाय यूपसङ्खातं थूणं उपनीतानि।
323.Evaṃme sutaṃ…pe… magadhesūti kūṭadantasuttaṃ. Tatrāyaṃ apubbapadavaṇṇanā. Magadhesūti magadhā nāma jānapadino rājakumārā, tesaṃ nivāso ekopi janapado rūḷhīsaddena magadhāti vuccati, tasmiṃ magadhesu janapade. Ito paraṃ purimasuttadvaye vuttanayameva. Ambalaṭṭhikā brahmajāle vuttasadisāva. Kūṭadantoti tassa brāhmaṇassa nāmaṃ. Upakkhaṭoti sajjito. Vacchatarasatānīti vacchasatāni. Urabbhāti taruṇameṇḍakā vuccanti. Ete tāva pāḷiyaṃ āgatāyeva. Pāḷiyaṃ pana anāgatānampi anekesaṃ migapakkhīnaṃ sattasattasatāni sampiṇḍitānevāti veditabbāni. Sabbasattasatikayāgaṃ kiresa yajitukāmo hoti. Thūṇūpanītānīti bandhitvā ṭhapanatthāya yūpasaṅkhātaṃ thūṇaṃ upanītāni.
३२८. तिविधन्ति एत्थ विधा वुच्चति ठपना, तिट्ठपनन्ति अत्थो। सोळसपरिक्खारन्ति सोळसपरिवारं।
328.Tividhanti ettha vidhā vuccati ṭhapanā, tiṭṭhapananti attho. Soḷasaparikkhāranti soḷasaparivāraṃ.
३३०-३३६. पटिवसन्तीति यञ्ञानुभवनत्थाय पटिवसन्ति। भूतपुब्बन्ति इदं भगवा पथवीगतं निधिं उद्धरित्वा पुरतो रासिं करोन्तो विय भवपटिच्छन्नं पुब्बचरितं दस्सेन्तो आह। महाविजितोति सो किर सागरपरियन्तं महन्तं पथवीमण्डलं विजिनि, इति महन्तं विजितमस्साति महाविजितो त्वेव सङ्ख्यं अगमासि। अड्ढोतिआदीसु यो कोचि अत्तनो सन्तकेन विभवेन अड्ढो होति, अयं पन न केवलं अड्ढोयेव, महद्धनो महता अपरिमाणसङ्ख्येन धनेन समन्नागतो। पञ्चकामगुणवसेन महन्ता उळारा भोगा अस्साति महाभोगो। पिण्डपिण्डवसेन चेव सुवण्णमासकरजतमासकादिवसेन च जातरूपरजतस्स पहूतताय पहूतजातरूपरजतो, अनेककोटिसङ्ख्येन जातरूपरजतेन समन्नागतोति अत्थो। वित्तीति तुट्ठि, वित्तिया उपकरणं वित्तूपकरणं तुट्ठिकारणन्ति अत्थो। पहूतं नानाविधालङ्कारसुवण्णरजतभाजनादिभेदं वित्तूपकरणमस्साति पहूतवित्तूपकरणो। सत्तरतनसङ्खातस्स निदहित्वा ठपितधनस्स सब्बपुब्बण्णापरण्णसङ्गहितस्स धञ्ञस्स च पहूतताय पहूतधनधञ्ञो । अथवा इदमस्स देवसिकं परिब्बयदानग्गहणादिवसेन परिवत्तनधनधञ्ञवसेन वुत्तं।
330-336.Paṭivasantīti yaññānubhavanatthāya paṭivasanti. Bhūtapubbanti idaṃ bhagavā pathavīgataṃ nidhiṃ uddharitvā purato rāsiṃ karonto viya bhavapaṭicchannaṃ pubbacaritaṃ dassento āha. Mahāvijitoti so kira sāgarapariyantaṃ mahantaṃ pathavīmaṇḍalaṃ vijini, iti mahantaṃ vijitamassāti mahāvijito tveva saṅkhyaṃ agamāsi. Aḍḍhotiādīsu yo koci attano santakena vibhavena aḍḍho hoti, ayaṃ pana na kevalaṃ aḍḍhoyeva, mahaddhano mahatā aparimāṇasaṅkhyena dhanena samannāgato. Pañcakāmaguṇavasena mahantā uḷārā bhogā assāti mahābhogo. Piṇḍapiṇḍavasena ceva suvaṇṇamāsakarajatamāsakādivasena ca jātarūparajatassa pahūtatāya pahūtajātarūparajato, anekakoṭisaṅkhyena jātarūparajatena samannāgatoti attho. Vittīti tuṭṭhi, vittiyā upakaraṇaṃ vittūpakaraṇaṃ tuṭṭhikāraṇanti attho. Pahūtaṃ nānāvidhālaṅkārasuvaṇṇarajatabhājanādibhedaṃ vittūpakaraṇamassāti pahūtavittūpakaraṇo. Sattaratanasaṅkhātassa nidahitvā ṭhapitadhanassa sabbapubbaṇṇāparaṇṇasaṅgahitassa dhaññassa ca pahūtatāya pahūtadhanadhañño. Athavā idamassa devasikaṃ paribbayadānaggahaṇādivasena parivattanadhanadhaññavasena vuttaṃ.
परिपुण्णकोसकोट्ठागारोति कोसो वुच्चति भण्डागारं, निदहित्वा ठपितेन धनेन परिपुण्णकोसो, धञ्ञेन परिपुण्णकोट्ठागारो चाति अत्थो। अथवा चतुब्बिधो कोसो – हत्थी, अस्सा, रथा, पत्तीति। कोट्ठागारं तिविधं – धनकोट्ठागारं, वत्थकोट्ठागारं, धञ्ञकोट्ठागारन्ति, तं सब्बम्पि परिपुण्णमस्साति परिपुण्णकोसकोट्ठागारो। उदपादीति उप्पज्जि। अयं किर राजा एकदिवसं रतनावलोकनचारिकं नाम निक्खन्तो। सो भण्डागारिकं पुच्छि – ‘‘तात, इदं एवं बहुधनं केन सङ्घरित’’न्ति? तुम्हाकं पितुपितामहादीहि याव सत्तमा कुलपरिवट्टाति। इदं पन धनं सङ्घरित्वा ते कुहिं गताति? सब्बेव ते, देव, मरणवसं पत्ताति। अत्तनो धनं अगहेत्वाव गता, ताताति? देव, किं वदेथ, धनं नामेतं पहाय गमनीयमेव, नो आदाय गमनीयन्ति। अथ राजा निवत्तित्वा सिरीगब्भे निसिन्नो – ‘अधिगता खो मे’तिआदीनि चिन्तेसि। तेन वुत्तं – ‘‘एवं चेतसो परिवितक्को उदपादी’’ति।
Paripuṇṇakosakoṭṭhāgāroti koso vuccati bhaṇḍāgāraṃ, nidahitvā ṭhapitena dhanena paripuṇṇakoso, dhaññena paripuṇṇakoṭṭhāgāro cāti attho. Athavā catubbidho koso – hatthī, assā, rathā, pattīti. Koṭṭhāgāraṃ tividhaṃ – dhanakoṭṭhāgāraṃ, vatthakoṭṭhāgāraṃ, dhaññakoṭṭhāgāranti, taṃ sabbampi paripuṇṇamassāti paripuṇṇakosakoṭṭhāgāro. Udapādīti uppajji. Ayaṃ kira rājā ekadivasaṃ ratanāvalokanacārikaṃ nāma nikkhanto. So bhaṇḍāgārikaṃ pucchi – ‘‘tāta, idaṃ evaṃ bahudhanaṃ kena saṅgharita’’nti? Tumhākaṃ pitupitāmahādīhi yāva sattamā kulaparivaṭṭāti. Idaṃ pana dhanaṃ saṅgharitvā te kuhiṃ gatāti? Sabbeva te, deva, maraṇavasaṃ pattāti. Attano dhanaṃ agahetvāva gatā, tātāti? Deva, kiṃ vadetha, dhanaṃ nāmetaṃ pahāya gamanīyameva, no ādāya gamanīyanti. Atha rājā nivattitvā sirīgabbhe nisinno – ‘adhigatā kho me’tiādīni cintesi. Tena vuttaṃ – ‘‘evaṃ cetaso parivitakko udapādī’’ti.
३३७. ब्राह्मणं आमन्तेत्वाति कस्मा आमन्तेसि? अयं किरेवं चिन्तेसि – ‘‘दानं देन्तेन नाम एकेन पण्डितेन सद्धिं मन्तेत्वा दातुं वट्टति, अनामन्तेत्वा कतकम्मञ्हि पच्छानुतापं करोती’’ति। तस्मा आमन्तेसि। अथ ब्राह्मणो चिन्तेसि – ‘‘अयं राजा महादानं दातुकामो, जनपदे चस्स बहू चोरा, ते अवूपसमेत्वा दानं देन्तस्स खीरदधितण्डुलादिके दानसम्भारे आहरन्तानं निप्पुरिसानि गेहानि चोरा विलुम्पिस्सन्ति जनपदो चोरभयेनेव कोलाहलो भविस्सति, ततो रञ्ञो दानं न चिरं पवत्तिस्सति, चित्तम्पिस्स एकग्गं न भविस्सति, हन्द, नं एतमत्थं सञ्ञापेमी’’ति ततो तमत्थं सञ्ञापेन्तो ‘‘भोतो, खो रञ्ञो’’तिआदिमाह।
337.Brāhmaṇaṃāmantetvāti kasmā āmantesi? Ayaṃ kirevaṃ cintesi – ‘‘dānaṃ dentena nāma ekena paṇḍitena saddhiṃ mantetvā dātuṃ vaṭṭati, anāmantetvā katakammañhi pacchānutāpaṃ karotī’’ti. Tasmā āmantesi. Atha brāhmaṇo cintesi – ‘‘ayaṃ rājā mahādānaṃ dātukāmo, janapade cassa bahū corā, te avūpasametvā dānaṃ dentassa khīradadhitaṇḍulādike dānasambhāre āharantānaṃ nippurisāni gehāni corā vilumpissanti janapado corabhayeneva kolāhalo bhavissati, tato rañño dānaṃ na ciraṃ pavattissati, cittampissa ekaggaṃ na bhavissati, handa, naṃ etamatthaṃ saññāpemī’’ti tato tamatthaṃ saññāpento ‘‘bhoto, kho rañño’’tiādimāha.
३३८. तत्थ सकण्टकोति चोरकण्टकेहि सकण्टको। पन्थदुहनाति पन्थदुहा, पन्थघातकाति अत्थो। अकिच्चकारी अस्साति अकत्तब्बकारी अधम्मकारी भवेय्य। दस्सुखीलन्ति चोरखीलं। वधेन वाति मारणेन वा कोट्टनेन वा। बन्धनेनाति अद्दुबन्धनादिना। जानियाति हानिया; ‘‘सतं गण्हथ, सहस्सं गण्हथा’’ति एवं पवत्तितदण्डेनाति अत्थो। गरहायाति पञ्चसिखमुण्डकरणं, गोमयसिञ्चनं, गीवाय कुदण्डकबन्धनन्ति एवमादीनि कत्वा गरहपापनेन। पब्बाजनायाति रट्ठतो नीहरणेन। समूहनिस्सामीति सम्मा हेतुना नयेन कारणेन ऊहनिस्सामि। हतावसेसकाति मतावसेसका। उस्सहन्तीति उस्साहं करोन्ति। अनुप्पदेतूति दिन्ने अप्पहोन्ते पुन अञ्ञम्पि बीजञ्च भत्तञ्च कसिउपकरणभण्डञ्च सब्बं देतूति अत्थो। पाभतं अनुप्पदेतूति सक्खिं अकत्वा पण्णे अनारोपेत्वा मूलच्छेज्जवसेन भण्डमूलं देतूति अत्थो। भण्डमूलस्स हि पाभतन्ति नामं। यथाह –
338. Tattha sakaṇṭakoti corakaṇṭakehi sakaṇṭako. Panthaduhanāti panthaduhā, panthaghātakāti attho. Akiccakārī assāti akattabbakārī adhammakārī bhaveyya. Dassukhīlanti corakhīlaṃ. Vadhena vāti māraṇena vā koṭṭanena vā. Bandhanenāti addubandhanādinā. Jāniyāti hāniyā; ‘‘sataṃ gaṇhatha, sahassaṃ gaṇhathā’’ti evaṃ pavattitadaṇḍenāti attho. Garahāyāti pañcasikhamuṇḍakaraṇaṃ, gomayasiñcanaṃ, gīvāya kudaṇḍakabandhananti evamādīni katvā garahapāpanena. Pabbājanāyāti raṭṭhato nīharaṇena. Samūhanissāmīti sammā hetunā nayena kāraṇena ūhanissāmi. Hatāvasesakāti matāvasesakā. Ussahantīti ussāhaṃ karonti. Anuppadetūti dinne appahonte puna aññampi bījañca bhattañca kasiupakaraṇabhaṇḍañca sabbaṃ detūti attho. Pābhataṃ anuppadetūti sakkhiṃ akatvā paṇṇe anāropetvā mūlacchejjavasena bhaṇḍamūlaṃ detūti attho. Bhaṇḍamūlassa hi pābhatanti nāmaṃ. Yathāha –
‘‘अप्पकेनपि मेधावी, पाभतेन विचक्खणो।
‘‘Appakenapi medhāvī, pābhatena vicakkhaṇo;
समुट्ठापेति अत्तानं, अणुं अग्गिंव सन्धम’’न्ति॥ (जा॰ १.१.४)।
Samuṭṭhāpeti attānaṃ, aṇuṃ aggiṃva sandhama’’nti. (jā. 1.1.4);
भत्तवेतनन्ति देवसिकं भत्तञ्चेव मासिकादिपरिब्बयञ्च तस्स तस्स कुसलकम्मसूरभावानुरूपेन ठानन्तरगामनिगमादिदानेन सद्धिं देतूति अत्थो। सकम्मपसुताति कसिवाणिज्जादीसु सकेसु कम्मेसु उय्युत्ता ब्यावटा। रासिकोति धनधञ्ञानं रासिको। खेमट्ठिताति खेमेन ठिता अभया। अकण्टकाति चोरकण्टकरहिता। मुदा मोदमानाति मोदा मोदमाना। अयमेव वा पाठो, अञ्ञमञ्ञं पमुदितचित्ताति अधिप्पायो। अपारुतघराति चोरानं अभावेन द्वारानि असंवरित्वा विवटद्वाराति अत्थो। एतदवोचाति जनपदस्स सब्बाकारेन इद्धफीतभावं ञत्वा एतं अवोच।
Bhattavetananti devasikaṃ bhattañceva māsikādiparibbayañca tassa tassa kusalakammasūrabhāvānurūpena ṭhānantaragāmanigamādidānena saddhiṃ detūti attho. Sakammapasutāti kasivāṇijjādīsu sakesu kammesu uyyuttā byāvaṭā. Rāsikoti dhanadhaññānaṃ rāsiko. Khemaṭṭhitāti khemena ṭhitā abhayā. Akaṇṭakāti corakaṇṭakarahitā. Mudā modamānāti modā modamānā. Ayameva vā pāṭho, aññamaññaṃ pamuditacittāti adhippāyo. Apārutagharāti corānaṃ abhāvena dvārāni asaṃvaritvā vivaṭadvārāti attho. Etadavocāti janapadassa sabbākārena iddhaphītabhāvaṃ ñatvā etaṃ avoca.
चतुपरिक्खारवण्णना
Catuparikkhāravaṇṇanā
३३९. तेन हि भवं राजाति ब्राह्मणो किर चिन्तेसि – ‘‘अयं राजा महादानं दातुं अतिविय उस्साहजातो। सचे पन अत्तनो अनुयन्ता खत्तियादयो अनामन्तेत्वा दस्सति। नास्स ते अत्तमना भविस्सन्ति; यथा दानं ते अत्तमना होन्ति, तथा करिस्सामी’’ति। तस्मा ‘‘तेन हि भव’’न्तिआदिमाह। तत्थ नेगमाति निगमवासिनो। जानपदाति जनपदवासिनो । आमन्तयतन्ति आमन्तेतु जानापेतु। यं मम अस्साति यं तुम्हाकं अनुजाननं मम भवेय्य। अमच्चाति पियसहायका। पारिसज्जाति सेसा आणत्तिकारका। यजतं भवं राजाति यजतु भवं, ते किर – अयं राजा ‘‘अहं इस्सरो’’ति पसय्ह दानं अदत्वा अम्हे आमन्तेसि, अहोनेन सुट्ठु कत’’न्ति अत्तमना एवमाहंसु। अनामन्तिते पनस्स यञ्ञट्ठानं दस्सनायपि न गच्छेय्युं। यञ्ञकालो महाराजाति देय्यधम्मस्मिञ्हि असति महल्लककाले च एवरूपं दानं दातुं न सक्का, त्वं पन महाधनो चेव तरुणो च, एतेन ते यञ्ञकालोति दस्सेन्ता वदन्ति। अनुमतिपक्खाति अनुमतिया पक्खा, अनुमतिदायकाति अत्थो। परिक्खारा भवन्तीति परिवारा भवन्ति। ‘‘रथो सीलपरिक्खारो, झानक्खो चक्कवीरियो’’ति (सं॰ नि॰ ५.४) एत्थ पन अलङ्कारो परिक्खारोति वुत्तो।
339.Tena hi bhavaṃ rājāti brāhmaṇo kira cintesi – ‘‘ayaṃ rājā mahādānaṃ dātuṃ ativiya ussāhajāto. Sace pana attano anuyantā khattiyādayo anāmantetvā dassati. Nāssa te attamanā bhavissanti; yathā dānaṃ te attamanā honti, tathā karissāmī’’ti. Tasmā ‘‘tena hi bhava’’ntiādimāha. Tattha negamāti nigamavāsino. Jānapadāti janapadavāsino . Āmantayatanti āmantetu jānāpetu. Yaṃ mama assāti yaṃ tumhākaṃ anujānanaṃ mama bhaveyya. Amaccāti piyasahāyakā. Pārisajjāti sesā āṇattikārakā. Yajataṃ bhavaṃ rājāti yajatu bhavaṃ, te kira – ayaṃ rājā ‘‘ahaṃ issaro’’ti pasayha dānaṃ adatvā amhe āmantesi, ahonena suṭṭhu kata’’nti attamanā evamāhaṃsu. Anāmantite panassa yaññaṭṭhānaṃ dassanāyapi na gaccheyyuṃ. Yaññakālo mahārājāti deyyadhammasmiñhi asati mahallakakāle ca evarūpaṃ dānaṃ dātuṃ na sakkā, tvaṃ pana mahādhano ceva taruṇo ca, etena te yaññakāloti dassentā vadanti. Anumatipakkhāti anumatiyā pakkhā, anumatidāyakāti attho. Parikkhārā bhavantīti parivārā bhavanti. ‘‘Ratho sīlaparikkhāro, jhānakkho cakkavīriyo’’ti (saṃ. ni. 5.4) ettha pana alaṅkāro parikkhāroti vutto.
अट्ठपरिक्खारवण्णना
Aṭṭhaparikkhāravaṇṇanā
३४०. अट्ठहङ्गेहीति उभतो सुजातादीहि अट्ठहि अङ्गेहि। यससाति आणाठपनसमत्थताय। सद्धोति दानस्स फलं अत्थीति सद्दहति। दायकोति दानसूरो। न सद्धामत्तकेनेव तिट्ठति, परिच्चजितुम्पि सक्कोतीति अत्थो। दानपतीति यं दानं देति, तस्स पति हुत्वा देति, न दासो, न सहायो। यो हि अत्तना मधुरं भुञ्जति, परेसं अमधुरं देति, सो दानसङ्खातस्स देय्यधम्मस्स दासो हुत्वा देति। यो यं अत्तना भुञ्जति, तदेव देति, सो सहायो हुत्वा देति। यो पन अत्तना येन केनचि यापेति, परेसं मधुरं देति, सो पति जेट्ठको सामी हुत्वा देति, अयं तादिसोति अत्थो। समणब्राह्मणकपणद्धिकवणिब्बकयाचकानन्ति एत्थ समितपापा समणा, बाहितपापा ब्राह्मणा। कपणाति दुग्गता दलिद्दमनुस्सा। अद्धिकाति पथाविनो। वणिब्बकाति ये – ‘‘इट्ठं दिन्नं, कन्तं, मनापं, कालेन अनवज्जं दिन्नं, ददं चित्तं पसादेय्य, गच्छतु भवं ब्रह्मलोक’’न्तिआदिना नयेन दानस्स वण्णं थोमयमाना विचरन्ति। याचकाति ये – ‘‘पसतमत्तं देथ, सरावमत्तं देथा’’तिआदीनि वत्वा याचमाना विचरन्ति। ओपानभूतोति उदपानभूतो। सब्बेसं साधारणपरिभोगो, चतुमहापथे खतपोक्खरणी विय हुत्वाति अत्थो। सुतजातस्साति एत्थ सुतमेव सुतजातं। अतीतानागतपच्चुप्पन्ने अत्थे चिन्तेतुन्ति एत्थ – ‘‘अतीते पुञ्ञस्स कतत्तायेव मे अयं सम्पत्ती’’ति, एवं चिन्तेन्तो अतीतमत्थं चिन्तेतुं पटिबलो नाम होति। ‘‘इदानि पुञ्ञं कत्वाव अनागते सक्का सम्पत्तिं पापुणितु’’न्ति चिन्तेन्तो अनागतमत्थं चिन्तेतुं पटिबलो नाम होति। ‘‘इदं पुञ्ञकम्मं नाम सप्पुरिसानं आचिण्णं, मय्हञ्च भोगापि संविज्जन्ति, दायकचित्तम्पि अत्थि; हन्दाहं पुञ्ञानि करोमी’’ति चिन्तेन्तो पच्चुप्पन्नमत्थं चिन्तेतुं पटिबलो नाम होतीति वेदितब्बो। इति इमानीति एवं यथा वुत्तानि एतानि। एतेहि किर अट्ठहङ्गेहि समन्नागतस्स दानं सब्बदिसाहि महाजनो उपसङ्कमति। ‘‘अयं दुज्जातो कित्तकं कालं दस्सति, इदानि विप्पटिसारी हुत्वा उपच्छिन्दिस्सती’’ति एवमादीनि चिन्तेत्वा न कोचि उपसङ्कमितब्बं मञ्ञति। तस्मा एतानि अट्ठङ्गानि परिक्खारा भवन्तीति वुत्तानि।
340.Aṭṭhahaṅgehīti ubhato sujātādīhi aṭṭhahi aṅgehi. Yasasāti āṇāṭhapanasamatthatāya. Saddhoti dānassa phalaṃ atthīti saddahati. Dāyakoti dānasūro. Na saddhāmattakeneva tiṭṭhati, pariccajitumpi sakkotīti attho. Dānapatīti yaṃ dānaṃ deti, tassa pati hutvā deti, na dāso, na sahāyo. Yo hi attanā madhuraṃ bhuñjati, paresaṃ amadhuraṃ deti, so dānasaṅkhātassa deyyadhammassa dāso hutvā deti. Yo yaṃ attanā bhuñjati, tadeva deti, so sahāyo hutvā deti. Yo pana attanā yena kenaci yāpeti, paresaṃ madhuraṃ deti, so pati jeṭṭhako sāmī hutvā deti, ayaṃ tādisoti attho. Samaṇabrāhmaṇakapaṇaddhikavaṇibbakayācakānanti ettha samitapāpā samaṇā, bāhitapāpā brāhmaṇā. Kapaṇāti duggatā daliddamanussā. Addhikāti pathāvino. Vaṇibbakāti ye – ‘‘iṭṭhaṃ dinnaṃ, kantaṃ, manāpaṃ, kālena anavajjaṃ dinnaṃ, dadaṃ cittaṃ pasādeyya, gacchatu bhavaṃ brahmaloka’’ntiādinā nayena dānassa vaṇṇaṃ thomayamānā vicaranti. Yācakāti ye – ‘‘pasatamattaṃ detha, sarāvamattaṃ dethā’’tiādīni vatvā yācamānā vicaranti. Opānabhūtoti udapānabhūto. Sabbesaṃ sādhāraṇaparibhogo, catumahāpathe khatapokkharaṇī viya hutvāti attho. Sutajātassāti ettha sutameva sutajātaṃ. Atītānāgatapaccuppanne atthe cintetunti ettha – ‘‘atīte puññassa katattāyeva me ayaṃ sampattī’’ti, evaṃ cintento atītamatthaṃ cintetuṃ paṭibalo nāma hoti. ‘‘Idāni puññaṃ katvāva anāgate sakkā sampattiṃ pāpuṇitu’’nti cintento anāgatamatthaṃ cintetuṃ paṭibalo nāma hoti. ‘‘Idaṃ puññakammaṃ nāma sappurisānaṃ āciṇṇaṃ, mayhañca bhogāpi saṃvijjanti, dāyakacittampi atthi; handāhaṃ puññāni karomī’’ti cintento paccuppannamatthaṃ cintetuṃ paṭibalo nāma hotīti veditabbo. Iti imānīti evaṃ yathā vuttāni etāni. Etehi kira aṭṭhahaṅgehi samannāgatassa dānaṃ sabbadisāhi mahājano upasaṅkamati. ‘‘Ayaṃ dujjāto kittakaṃ kālaṃ dassati, idāni vippaṭisārī hutvā upacchindissatī’’ti evamādīni cintetvā na koci upasaṅkamitabbaṃ maññati. Tasmā etāni aṭṭhaṅgāni parikkhārā bhavantīti vuttāni.
चतुपरिक्खारादिवण्णना
Catuparikkhārādivaṇṇanā
३४१. सुजं पग्गण्हन्तानन्ति महायागपटिग्गण्हनट्ठाने दानकटच्छुं पग्गण्हन्तानं। इमेहि चतूहीति एतेहि सुजातादीहि। एतेसु हि असति – ‘‘एवं दुज्जातस्स संविधानेन पवत्तदानं कित्तकं कालं पवत्तिस्सती’’तिआदीनि वत्वा उपसङ्कमितारो न होन्ति। गरहितब्बाभावतो पन उपसङ्कमन्तियेव। तस्मा इमानिपि परिक्खारा भवन्तीति वुत्तानि।
341.Sujaṃpaggaṇhantānanti mahāyāgapaṭiggaṇhanaṭṭhāne dānakaṭacchuṃ paggaṇhantānaṃ. Imehi catūhīti etehi sujātādīhi. Etesu hi asati – ‘‘evaṃ dujjātassa saṃvidhānena pavattadānaṃ kittakaṃ kālaṃ pavattissatī’’tiādīni vatvā upasaṅkamitāro na honti. Garahitabbābhāvato pana upasaṅkamantiyeva. Tasmā imānipi parikkhārā bhavantīti vuttāni.
३४२. तिस्सो विधा देसेसीति तीणि ठपनानि देसेसि। सो किर चिन्तेसि – ‘‘दानं ददमाना नाम तिण्णं ठानानं अञ्ञतरस्मिं चलन्ति हन्दाहं इमं राजानं तेसु ठानेसु पठमतरञ्ञेव निच्चलं करोमी’’ति। तेनस्स तिस्सो विधा देसेसीति। सो भोतो रञ्ञोति इदं करणत्थे सामिवचनं। भोता रञ्ञाति वा पाठो। विप्पटिसारो न करणीयोति ‘‘भोगानं विगमहेतुको पच्छानुतापो न कत्तब्बो, पुब्बचेतना पन अचला पतिट्ठपेतब्बा, एवञ्हि दानं महप्फलं होती’’ति दस्सेति। इतरेसुपि द्वीसु ठानेसु एसेव नयो। मुञ्चचेतनापि हि पच्छासमनुस्सरणचेतना च निच्चलाव कातब्बा। तथा अकरोन्तस्स दानं न महप्फलं होति, नापि उळारेसु भोगेसु चित्तं नमति, महारोरुवं उपपन्नस्स सेट्ठिगहपतिनो विय।
342.Tisso vidhā desesīti tīṇi ṭhapanāni desesi. So kira cintesi – ‘‘dānaṃ dadamānā nāma tiṇṇaṃ ṭhānānaṃ aññatarasmiṃ calanti handāhaṃ imaṃ rājānaṃ tesu ṭhānesu paṭhamataraññeva niccalaṃ karomī’’ti. Tenassa tisso vidhā desesīti. So bhoto raññoti idaṃ karaṇatthe sāmivacanaṃ. Bhotā raññāti vā pāṭho. Vippaṭisāro na karaṇīyoti ‘‘bhogānaṃ vigamahetuko pacchānutāpo na kattabbo, pubbacetanā pana acalā patiṭṭhapetabbā, evañhi dānaṃ mahapphalaṃ hotī’’ti dasseti. Itaresupi dvīsu ṭhānesu eseva nayo. Muñcacetanāpi hi pacchāsamanussaraṇacetanā ca niccalāva kātabbā. Tathā akarontassa dānaṃ na mahapphalaṃ hoti, nāpi uḷāresu bhogesu cittaṃ namati, mahāroruvaṃ upapannassa seṭṭhigahapatino viya.
३४३. दसहाकारेहीति दसहि कारणेहि। तस्स किर एवं अहोसि – सचायं राजा दुस्सीले दिस्वा – ‘‘नस्सति वत मे दानं, यस्स मे एवरूपा दुस्सीला भुञ्जन्ती’’ति सीलवन्तेसुपि विप्पटिसारं उप्पादेस्सति, दानं न महप्फलं भविस्सति। विप्पटिसारो च नाम दायकानं पटिग्गाहकतोव उप्पज्जति , हन्दस्स पठममेव तं विप्पटिसारं विनोदेमीति। तस्मा दसहाकारेहि उपच्छिज्जितुं युत्तं पटिग्गाहकेसुपि विप्पटिसारं विनोदेसीति। तेसञ्ञेव तेनाति तेसञ्ञेव तेन पापेन अनिट्ठो विपाको भविस्सति, न अञ्ञेसन्ति दस्सेति। यजतं भवन्ति देतु भवं। सज्जतन्ति विस्सज्जतु। अन्तरन्ति अब्भन्तरं।
343.Dasahākārehīti dasahi kāraṇehi. Tassa kira evaṃ ahosi – sacāyaṃ rājā dussīle disvā – ‘‘nassati vata me dānaṃ, yassa me evarūpā dussīlā bhuñjantī’’ti sīlavantesupi vippaṭisāraṃ uppādessati, dānaṃ na mahapphalaṃ bhavissati. Vippaṭisāro ca nāma dāyakānaṃ paṭiggāhakatova uppajjati , handassa paṭhamameva taṃ vippaṭisāraṃ vinodemīti. Tasmā dasahākārehi upacchijjituṃ yuttaṃ paṭiggāhakesupi vippaṭisāraṃ vinodesīti. Tesaññeva tenāti tesaññeva tena pāpena aniṭṭho vipāko bhavissati, na aññesanti dasseti. Yajataṃ bhavanti detu bhavaṃ. Sajjatanti vissajjatu. Antaranti abbhantaraṃ.
३४४. सोळसहि आकारेहि चित्तं सन्दस्सेसीति इध ब्राह्मणो रञ्ञो महादानानुमोदनं नाम आरद्धो। तत्थ सन्दस्सेसीति – ‘इदं दानं दाता एवरूपं सम्पत्तिं लभती’ति दस्सेत्वा दस्सेत्वा कथेसि। समादपेसीति तदत्थं समादपेत्वा कथेसि। समुत्तेजेसीति विप्पटिसारविनोदनेनस्स चित्तं वोदापेसि। सम्पहंसेसीति ‘सुन्दरं ते कतं, महाराज, दानं ददमानेना’ति थुतिं कत्वा कथेसि। वत्ता धम्मतो नत्थीति धम्मेन समेन कारणेन वत्ता नत्थि।
344.Soḷasahi ākārehi cittaṃ sandassesīti idha brāhmaṇo rañño mahādānānumodanaṃ nāma āraddho. Tattha sandassesīti – ‘idaṃ dānaṃ dātā evarūpaṃ sampattiṃ labhatī’ti dassetvā dassetvā kathesi. Samādapesīti tadatthaṃ samādapetvā kathesi. Samuttejesīti vippaṭisāravinodanenassa cittaṃ vodāpesi. Sampahaṃsesīti ‘sundaraṃ te kataṃ, mahārāja, dānaṃ dadamānenā’ti thutiṃ katvā kathesi. Vattā dhammato natthīti dhammena samena kāraṇena vattā natthi.
३४५. न रुक्खा छिज्जिंसु यूपत्थाय न दब्भा लूयिंसु बरिहिसत्थायाति ये यूपनामके महाथम्भे उस्सापेत्वा – ‘‘असुकराजा असुकामच्चो असुकब्राह्मणो एवरूपं नाम महायागं यजती’’ति नामं लिखित्वा ठपेन्ति। यानि च दब्भतिणानि लायित्वा वनमालासङ्खेपेन यञ्ञसालं परिक्खिपन्ति, भूमियं वा पत्थरन्ति, तेपि न रुक्खा छिज्जिंसु, न दब्भा लूयिंसु। किं पन गावो वा अजादयो वा हञ्ञिस्सन्तीति दस्सेति। दासाति अन्तोगेहदासादयो। पेस्साति ये पुब्बमेव धनं गहेत्वा कम्मं करोन्ति। कम्मकराति ये भत्तवेतनं गहेत्वा करोन्ति। दण्डतज्जिता नाम दण्डयट्ठिमुग्गरादीनि गहेत्वा – ‘‘कम्मं करोथ करोथा’’ति एवं तज्जिता। भयतज्जिता नाम – सचे कम्मं करोसि, कुसलं। नो चे करोसि, छिन्दिस्साम वा बन्धिस्साम वा मारेस्साम वाति एवं भयेन तज्जिता। एते पन न दण्डतज्जिता, न भयतज्जिता, न अस्सुमुखा रोदमाना परिकम्मानि अकंसु। अथ खो पियसमुदाचारेनेव समुदाचरियमाना अकंसु। न हि तत्थ दासं वा दासाति, पेस्सं वा पेस्साति, कम्मकरं वा कम्मकराति आलपन्ति। यथानामवसेनेव पन पियसमुदाचारेन आलपित्वा इत्थिपुरिसबलवन्तदुब्बलानं अनुरूपमेव कम्मं दस्सेत्वा – ‘‘इदञ्चिदञ्च करोथा’’ति वदन्ति। तेपि अत्तनो रुचिवसेनेव करोन्ति। तेन वुत्तं – ‘‘ये इच्छिंसु, ते अकंसु; ये न इच्छिंसु, न ते अकंसु। यं इच्छिंसु, तं अकंसु; यं न इच्छिंसु, न तं अकंसू’’ति। सप्पितेलनवनीतदधिमधुफाणितेन चेव सो यञ्ञो निट्ठानमगमासीति राजा किर बहिनगरस्स चतूसु द्वारेसु अन्तोनगरस्स च मज्झेति पञ्चसु ठानेसु महादानसालायो कारापेत्वा एकेकिस्साय सालाय सतसहस्सं सतसहस्सं कत्वा दिवसे दिवसे पञ्चसतसहस्सानि विस्सज्जेत्वा सूरियुग्गमनतो पट्ठाय तस्स तस्स कालस्स अनुरूपेहि सहत्थेन सुवण्णकटच्छुं गहेत्वा पणीतेहि सप्पितेलादिसम्मिस्सेहेव यागुखज्जकभत्तब्यञ्जनपानकादीहि महाजनं सन्तप्पेसि। भाजनानि पूरेत्वा गण्हितुकामानं तथेव दापेसि। सायण्हसमये पन वत्थगन्धमालादीहि सम्पूजेसि। सप्पिआदीनं पन महाचाटियो पूरापेत्वा – ‘‘यो यं परिभुञ्जितुकामो, सो तं परिभुञ्जतू’’ति अनेकसतेसु ठानेसु ठपापेसि। तं सन्धाय वुत्तं – ‘‘सप्पितेलनवनीतदधिमधुफाणितेन चेव सो यञ्ञो निट्ठानमगमासी’’ति।
345.Narukkhā chijjiṃsu yūpatthāya na dabbhā lūyiṃsu barihisatthāyāti ye yūpanāmake mahāthambhe ussāpetvā – ‘‘asukarājā asukāmacco asukabrāhmaṇo evarūpaṃ nāma mahāyāgaṃ yajatī’’ti nāmaṃ likhitvā ṭhapenti. Yāni ca dabbhatiṇāni lāyitvā vanamālāsaṅkhepena yaññasālaṃ parikkhipanti, bhūmiyaṃ vā pattharanti, tepi na rukkhā chijjiṃsu, na dabbhā lūyiṃsu. Kiṃ pana gāvo vā ajādayo vā haññissantīti dasseti. Dāsāti antogehadāsādayo. Pessāti ye pubbameva dhanaṃ gahetvā kammaṃ karonti. Kammakarāti ye bhattavetanaṃ gahetvā karonti. Daṇḍatajjitā nāma daṇḍayaṭṭhimuggarādīni gahetvā – ‘‘kammaṃ karotha karothā’’ti evaṃ tajjitā. Bhayatajjitā nāma – sace kammaṃ karosi, kusalaṃ. No ce karosi, chindissāma vā bandhissāma vā māressāma vāti evaṃ bhayena tajjitā. Ete pana na daṇḍatajjitā, na bhayatajjitā, na assumukhā rodamānā parikammāni akaṃsu. Atha kho piyasamudācāreneva samudācariyamānā akaṃsu. Na hi tattha dāsaṃ vā dāsāti, pessaṃ vā pessāti, kammakaraṃ vā kammakarāti ālapanti. Yathānāmavaseneva pana piyasamudācārena ālapitvā itthipurisabalavantadubbalānaṃ anurūpameva kammaṃ dassetvā – ‘‘idañcidañca karothā’’ti vadanti. Tepi attano rucivaseneva karonti. Tena vuttaṃ – ‘‘ye icchiṃsu, te akaṃsu; ye na icchiṃsu, na te akaṃsu. Yaṃ icchiṃsu, taṃ akaṃsu; yaṃ na icchiṃsu, na taṃ akaṃsū’’ti. Sappitelanavanītadadhimadhuphāṇitena ceva so yañño niṭṭhānamagamāsīti rājā kira bahinagarassa catūsu dvāresu antonagarassa ca majjheti pañcasu ṭhānesu mahādānasālāyo kārāpetvā ekekissāya sālāya satasahassaṃ satasahassaṃ katvā divase divase pañcasatasahassāni vissajjetvā sūriyuggamanato paṭṭhāya tassa tassa kālassa anurūpehi sahatthena suvaṇṇakaṭacchuṃ gahetvā paṇītehi sappitelādisammisseheva yāgukhajjakabhattabyañjanapānakādīhi mahājanaṃ santappesi. Bhājanāni pūretvā gaṇhitukāmānaṃ tatheva dāpesi. Sāyaṇhasamaye pana vatthagandhamālādīhi sampūjesi. Sappiādīnaṃ pana mahācāṭiyo pūrāpetvā – ‘‘yo yaṃ paribhuñjitukāmo, so taṃ paribhuñjatū’’ti anekasatesu ṭhānesu ṭhapāpesi. Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘sappitelanavanītadadhimadhuphāṇitena ceva so yañño niṭṭhānamagamāsī’’ti.
३४६. पहूतं सापतेय्यं आदायाति बहुं धनं गहेत्वा। ते किर चिन्तेसुं – ‘‘अयं राजा सप्पितेलादीनि जनपदतो अनाहरापेत्वा अत्तनो सन्तकमेव नीहरित्वा महादानं देति। अम्हेहि पन ‘राजा न किञ्चि आहरापेती’ति न युत्तं तुण्ही भवितुं। न हि रञ्ञो घरे धनं अक्खयधम्ममेव, अम्हेसु च अदेन्तेसु को अञ्ञो रञ्ञो दस्सति, हन्दस्स धनं उपसंहरामा’’ति ते गामभागेन च निगमभागेन च नगरभागेन च सापतेय्यं संहरित्वा सकटानि पूरेत्वा रञ्ञो उपहरिंसु। तं सन्धाय – ‘‘पहूतं सापतेय्य’’न्तिआदिमाह।
346.Pahūtaṃ sāpateyyaṃ ādāyāti bahuṃ dhanaṃ gahetvā. Te kira cintesuṃ – ‘‘ayaṃ rājā sappitelādīni janapadato anāharāpetvā attano santakameva nīharitvā mahādānaṃ deti. Amhehi pana ‘rājā na kiñci āharāpetī’ti na yuttaṃ tuṇhī bhavituṃ. Na hi rañño ghare dhanaṃ akkhayadhammameva, amhesu ca adentesu ko añño rañño dassati, handassa dhanaṃ upasaṃharāmā’’ti te gāmabhāgena ca nigamabhāgena ca nagarabhāgena ca sāpateyyaṃ saṃharitvā sakaṭāni pūretvā rañño upahariṃsu. Taṃ sandhāya – ‘‘pahūtaṃ sāpateyya’’ntiādimāha.
३४७. पुरत्थिमेन यञ्ञवाटस्साति पुरत्थिमतो नगरद्वारे दानसालाय पुरत्थिमभागे। यथा पुरत्थिमदिसतो आगच्छन्ता खत्तियानं दानसालाय यागुं पिवित्वा रञ्ञो दानसालाय भुञ्जित्वा नगरं पविसन्ति। एवरूपे ठाने पट्ठपेसुं। दक्खिणेन यञ्ञवाटस्साति दक्खिणतो नगरद्वारे दानसालाय वुत्तनयेनेव दक्खिणभागे पट्ठपेसुं। पच्छिमुत्तरेसुपि एसेव नयो।
347.Puratthimenayaññavāṭassāti puratthimato nagaradvāre dānasālāya puratthimabhāge. Yathā puratthimadisato āgacchantā khattiyānaṃ dānasālāya yāguṃ pivitvā rañño dānasālāya bhuñjitvā nagaraṃ pavisanti. Evarūpe ṭhāne paṭṭhapesuṃ. Dakkhiṇena yaññavāṭassāti dakkhiṇato nagaradvāre dānasālāya vuttanayeneva dakkhiṇabhāge paṭṭhapesuṃ. Pacchimuttaresupi eseva nayo.
३४८. अहो यञ्ञो, अहो यञ्ञसम्पदाति ब्राह्मणा सप्पिआदीहि निट्ठानगमनं सुत्वा – ‘‘यं लोके मधुरं, तदेव समणो गोतमो कथेति, हन्दस्स यञ्ञं पसंसामा’’ति तुट्ठचित्ता पसंसमाना एवमाहंसु। तुण्हीभूतोव निसिन्नो होतीति उपरि वत्तब्बमत्थं चिन्तयमानो निस्सद्दोव निसिन्नो होति। अभिजानाति पन भवं गोतमोति इदं ब्राह्मणो परिहारेन पुच्छन्तो आह। इतरथा हि – ‘‘किं पन त्वं, भो गोतम, तदा राजा अहोसि, उदाहु पुरोहितो ब्राह्मणो’’ति एवं उजुकमेव पुच्छयमानो अगारवो विय होति।
348.Aho yañño, aho yaññasampadāti brāhmaṇā sappiādīhi niṭṭhānagamanaṃ sutvā – ‘‘yaṃ loke madhuraṃ, tadeva samaṇo gotamo katheti, handassa yaññaṃ pasaṃsāmā’’ti tuṭṭhacittā pasaṃsamānā evamāhaṃsu. Tuṇhībhūtova nisinno hotīti upari vattabbamatthaṃ cintayamāno nissaddova nisinno hoti. Abhijānāti pana bhavaṃ gotamoti idaṃ brāhmaṇo parihārena pucchanto āha. Itarathā hi – ‘‘kiṃ pana tvaṃ, bho gotama, tadā rājā ahosi, udāhu purohito brāhmaṇo’’ti evaṃ ujukameva pucchayamāno agāravo viya hoti.
निच्चदानअनुकुलयञ्ञवण्णना
Niccadānaanukulayaññavaṇṇanā
३४९. अत्थि पन, भो गोतमाति – इदं ब्राह्मणो ‘‘सकलजम्बुदीपवासीनं उट्ठाय समुट्ठाय दानं नाम दातुं गरुकं सकलजनपदो च अत्तनो कम्मानि अकरोन्तो नस्सिस्सति, अत्थि नु खो अम्हाकम्पि इमम्हा यञ्ञा अञ्ञो यञ्ञो अप्पसमारम्भतरो चेव महप्फलतरो चा’’ति एतमत्थं पुच्छन्तो आह। निच्चदानानीति धुवदानानि निच्चभत्तानि। अनुकुलयञ्ञानीति – ‘‘अम्हाकं पितुपितामहादीहि पवत्तितानी’’ति कत्वा पच्छा दुग्गतपुरिसेहिपि वंसपरम्पराय पवत्तेतब्बानि यागानि, एवरूपानि किर सीलवन्ते उद्दिस्स निबद्धदानानि तस्मिं कुले दलिद्दापि न उपच्छिन्दन्ति।
349.Atthi pana, bho gotamāti – idaṃ brāhmaṇo ‘‘sakalajambudīpavāsīnaṃ uṭṭhāya samuṭṭhāya dānaṃ nāma dātuṃ garukaṃ sakalajanapado ca attano kammāni akaronto nassissati, atthi nu kho amhākampi imamhā yaññā añño yañño appasamārambhataro ceva mahapphalataro cā’’ti etamatthaṃ pucchanto āha. Niccadānānīti dhuvadānāni niccabhattāni. Anukulayaññānīti – ‘‘amhākaṃ pitupitāmahādīhi pavattitānī’’ti katvā pacchā duggatapurisehipi vaṃsaparamparāya pavattetabbāni yāgāni, evarūpāni kira sīlavante uddissa nibaddhadānāni tasmiṃ kule daliddāpi na upacchindanti.
तत्रिदं वत्थु – अनाथपिण्डिकस्स किर घरे पञ्च निच्चभत्तसतानि दीयिंसु। दन्तमयसलाकानि पञ्चसतानि अहेसुं। अथ तं कुलं अनुक्कमेन दालिद्दियेन अभिभूतं, एका तस्मिं कुले दारिका एकसलाकतो उद्धं दातुं नासक्खि। सापि पच्छा सेतवाहनरज्जं गन्त्वा खलं सोधेत्वा लद्धधञ्ञेन तं सलाकं अदासि। एको थेरो रञ्ञो आरोचेसि। राजा तं आनेत्वा अग्गमहेसिट्ठाने ठपेसि। सा ततो पट्ठाय पुन पञ्चपि सलाकभत्तसतानि पवत्तेसि।
Tatridaṃvatthu – anāthapiṇḍikassa kira ghare pañca niccabhattasatāni dīyiṃsu. Dantamayasalākāni pañcasatāni ahesuṃ. Atha taṃ kulaṃ anukkamena dāliddiyena abhibhūtaṃ, ekā tasmiṃ kule dārikā ekasalākato uddhaṃ dātuṃ nāsakkhi. Sāpi pacchā setavāhanarajjaṃ gantvā khalaṃ sodhetvā laddhadhaññena taṃ salākaṃ adāsi. Eko thero rañño ārocesi. Rājā taṃ ānetvā aggamahesiṭṭhāne ṭhapesi. Sā tato paṭṭhāya puna pañcapi salākabhattasatāni pavattesi.
दण्डप्पहाराति – ‘‘पटिपाटिया तिट्ठथ तिट्ठथा’’ति उजुं गन्त्वा गण्हथ गण्हथाति च आदीनि वत्वा दीयमाना दण्डप्पहारापि गलग्गाहापि दिस्सन्ति। अयं खो, ब्राह्मण, हेतु…पे॰… महानिसंसतरञ्चाति। एत्थ यस्मा महायञ्ञे विय इमस्मिं सलाकभत्ते न बहूहि वेय्यावच्चकरेहि वा उपकरणेहि वा अत्थो अत्थि, तस्मा एतं अप्पट्ठतरं। यस्मा चेत्थ न बहूनं कम्मच्छेदवसेन पीळासङ्खातो समारम्भो अत्थि, तस्मा अप्पसमारम्भतरं। यस्मा चेतं सङ्घस्स यिट्ठं परिच्चत्तं, तस्मा यञ्ञन्ति वुत्तं, यस्मा पन छळङ्गसमन्नागताय दक्खिणाय महासमुद्दे उदकस्सेव न सुकरं पुञ्ञाभिसन्दस्स पमाणं कातुं, इदञ्च तथाविधं। तस्मा तं महप्फलतरञ्च महानिसंसतरञ्चाति वेदितब्बं। इदं सुत्वा ब्राह्मणो चिन्तेसि – इदम्पि निच्चभत्तं उट्ठाय समुट्ठाय ददतो दिवसे दिवसे एकस्स कम्मं नस्सति। नवनवो उस्साहो च जनेतब्बो होति, अत्थि नु खो इतोपि अञ्ञो यञ्ञो अप्पट्ठतरो च अप्पसमारम्भतरो चाति। तस्मा ‘‘अत्थि पन, भो गोतमा’’तिआदिमाह। तत्थ यस्मा सलाकभत्ते किच्चपरियोसानं नत्थि, एकेन उट्ठाय समुट्ठाय अञ्ञं कम्मं अकत्वा संविधातब्बमेव। विहारदाने पन किच्चपरियोसानं अत्थि। पण्णसालं वा हि कारेतुं कोटिधनं विस्सज्जेत्वा महाविहारं वा, एकवारं धनपरिच्चागं कत्वा कारितं सत्तट्ठवस्सानिपि वस्ससतम्पि वस्ससहस्सम्पि गच्छतियेव। केवलं जिण्णपतितट्ठाने पटिसङ्खरणमत्तमेव कातब्बं होति। तस्मा इदं विहारदानं सलाकभत्ततो अप्पट्ठतरं अप्पसमारम्भतरञ्च होति। यस्मा पनेत्थ सुत्तन्तपरियायेन यावदेव सीतस्स पटिघातायाति आदयो नवानिसंसा वुत्ता, खन्धकपरियायेन।
Daṇḍappahārāti – ‘‘paṭipāṭiyā tiṭṭhatha tiṭṭhathā’’ti ujuṃ gantvā gaṇhatha gaṇhathāti ca ādīni vatvā dīyamānā daṇḍappahārāpi galaggāhāpi dissanti. Ayaṃ kho, brāhmaṇa, hetu…pe… mahānisaṃsatarañcāti. Ettha yasmā mahāyaññe viya imasmiṃ salākabhatte na bahūhi veyyāvaccakarehi vā upakaraṇehi vā attho atthi, tasmā etaṃ appaṭṭhataraṃ. Yasmā cettha na bahūnaṃ kammacchedavasena pīḷāsaṅkhāto samārambho atthi, tasmā appasamārambhataraṃ. Yasmā cetaṃ saṅghassa yiṭṭhaṃ pariccattaṃ, tasmā yaññanti vuttaṃ, yasmā pana chaḷaṅgasamannāgatāya dakkhiṇāya mahāsamudde udakasseva na sukaraṃ puññābhisandassa pamāṇaṃ kātuṃ, idañca tathāvidhaṃ. Tasmā taṃ mahapphalatarañca mahānisaṃsatarañcāti veditabbaṃ. Idaṃ sutvā brāhmaṇo cintesi – idampi niccabhattaṃ uṭṭhāya samuṭṭhāya dadato divase divase ekassa kammaṃ nassati. Navanavo ussāho ca janetabbo hoti, atthi nu kho itopi añño yañño appaṭṭhataro ca appasamārambhataro cāti. Tasmā ‘‘atthi pana, bho gotamā’’tiādimāha. Tattha yasmā salākabhatte kiccapariyosānaṃ natthi, ekena uṭṭhāya samuṭṭhāya aññaṃ kammaṃ akatvā saṃvidhātabbameva. Vihāradāne pana kiccapariyosānaṃ atthi. Paṇṇasālaṃ vā hi kāretuṃ koṭidhanaṃ vissajjetvā mahāvihāraṃ vā, ekavāraṃ dhanapariccāgaṃ katvā kāritaṃ sattaṭṭhavassānipi vassasatampi vassasahassampi gacchatiyeva. Kevalaṃ jiṇṇapatitaṭṭhāne paṭisaṅkharaṇamattameva kātabbaṃ hoti. Tasmā idaṃ vihāradānaṃ salākabhattato appaṭṭhataraṃ appasamārambhatarañca hoti. Yasmā panettha suttantapariyāyena yāvadeva sītassa paṭighātāyāti ādayo navānisaṃsā vuttā, khandhakapariyāyena.
‘‘सीतं उण्हं पटिहन्ति, ततो वाळमिगानि च।
‘‘Sītaṃ uṇhaṃ paṭihanti, tato vāḷamigāni ca;
सिरिंसपे च मकसे च, सिसिरे चापि वुट्ठियो॥
Siriṃsape ca makase ca, sisire cāpi vuṭṭhiyo.
ततो वातातपो घोरो, सञ्जातो पटिहञ्ञति।
Tato vātātapo ghoro, sañjāto paṭihaññati;
लेणत्थञ्च सुखत्थञ्च, झायितुञ्च विपस्सितुं॥
Leṇatthañca sukhatthañca, jhāyituñca vipassituṃ.
विहारदानं सङ्घस्स, अग्गं बुद्धेन वण्णितं।
Vihāradānaṃ saṅghassa, aggaṃ buddhena vaṇṇitaṃ;
तस्मा हि पण्डितो पोसो, सम्पस्सं अत्थमत्तनो।
Tasmā hi paṇḍito poso, sampassaṃ atthamattano;
विहारे कारये रम्मे, वासयेत्थ बहुस्सुते॥
Vihāre kāraye ramme, vāsayettha bahussute.
तस्मा अन्नञ्च पानञ्च, वत्थसेनासनानि च।
Tasmā annañca pānañca, vatthasenāsanāni ca;
ददेय उजुभूतेसु, विप्पसन्नेन चेतसा॥
Dadeya ujubhūtesu, vippasannena cetasā.
ते तस्स धम्मं देसेन्ति, सब्बदुक्खापनूदनं।
Te tassa dhammaṃ desenti, sabbadukkhāpanūdanaṃ;
यं सो धम्मं इधञ्ञाय, परिनिब्बाति अनासवो’’ति॥ (चूळव॰ २९५)।
Yaṃ so dhammaṃ idhaññāya, parinibbāti anāsavo’’ti. (cūḷava. 295);
सत्तरसानिसंसा वुत्ता। तस्मा एतं सलाकभत्ततो महप्फलतरञ्च महानिसंसतरञ्चाति वेदितब्बं। सङ्घस्स पन परिच्चत्तत्ताव यञ्ञोति वुच्चति। इदम्पि सुत्वा ब्राह्मणो चिन्तेसि – ‘‘धनपरिच्चागं कत्वा विहारदानं नाम दुक्करं, अत्तनो सन्तका हि काकणिकापि परस्स दुप्परिच्चजा, हन्दाहं इतोपि अप्पट्ठतरञ्च अप्पसमारम्भतरञ्च यञ्ञं पुच्छामी’’ति। ततो तं पुच्छन्तो – ‘‘अत्थि पन भो’’तिआदिमाह।
Sattarasānisaṃsā vuttā. Tasmā etaṃ salākabhattato mahapphalatarañca mahānisaṃsatarañcāti veditabbaṃ. Saṅghassa pana pariccattattāva yaññoti vuccati. Idampi sutvā brāhmaṇo cintesi – ‘‘dhanapariccāgaṃ katvā vihāradānaṃ nāma dukkaraṃ, attano santakā hi kākaṇikāpi parassa duppariccajā, handāhaṃ itopi appaṭṭhatarañca appasamārambhatarañca yaññaṃ pucchāmī’’ti. Tato taṃ pucchanto – ‘‘atthi pana bho’’tiādimāha.
३५०-३५१. तत्थ यस्मा सकिं परिच्चत्तेपि विहारे पुनप्पुनं छादनखण्डफुल्लप्पटिसङ्खरणादिवसेन किच्चं अत्थियेव, सरणं पन एकभिक्खुस्स वा सन्तिके सङ्घस्स वा गणस्स वा सकिं गहितं गहितमेव होति, नत्थि तस्स पुनप्पुनं कत्तब्बता, तस्मा तं विहारदानतो अप्पट्ठतरञ्च अप्पसमारम्भतरञ्च होति। यस्मा च सरणगमनं नाम तिण्णं रतनानं जीवितपरिच्चागमयं पुञ्ञकम्मं सग्गसम्पत्तिं देति, तस्मा महप्फलतरञ्च महानिसंसतरञ्चाति वेदितब्बं। तिण्णं पन रतनानं जीवितपरिच्चागवसेन यञ्ञोति वुच्चति।
350-351. Tattha yasmā sakiṃ pariccattepi vihāre punappunaṃ chādanakhaṇḍaphullappaṭisaṅkharaṇādivasena kiccaṃ atthiyeva, saraṇaṃ pana ekabhikkhussa vā santike saṅghassa vā gaṇassa vā sakiṃ gahitaṃ gahitameva hoti, natthi tassa punappunaṃ kattabbatā, tasmā taṃ vihāradānato appaṭṭhatarañca appasamārambhatarañca hoti. Yasmā ca saraṇagamanaṃ nāma tiṇṇaṃ ratanānaṃ jīvitapariccāgamayaṃ puññakammaṃ saggasampattiṃ deti, tasmā mahapphalatarañca mahānisaṃsatarañcāti veditabbaṃ. Tiṇṇaṃ pana ratanānaṃ jīvitapariccāgavasena yaññoti vuccati.
३५२. इदं सुत्वा ब्राह्मणो चिन्तेसि – ‘‘अत्तनो जीवितं नाम परस्स परिच्चजितुं दुक्करं, अत्थि नु खो इतोपि अप्पट्ठतरो यञ्ञो’’ति ततो तं पुच्छन्तो पुन ‘‘अत्थि पन, भो गोतमा’’तिआदिमाह। तत्थ पाणातिपाता वेरमणीतिआदीसु वेरमणी नाम विरति। सा तिविधा होति – सम्पत्तविरति, समादानविरति सेतुघातविरतीति। तत्थ यो सिक्खापदानि अगहेत्वापि केवलं अत्तनो जातिगोत्तकुलापदेसादीनि अनुस्सरित्वा – ‘‘न मे इदं पतिरूप’’न्ति पाणातिपातादीनि न करोति, सम्पत्तवत्थुं परिहरति। ततो आरका विरमति। तस्स सा विरति सम्पत्तविरतीति वेदितब्बा।
352. Idaṃ sutvā brāhmaṇo cintesi – ‘‘attano jīvitaṃ nāma parassa pariccajituṃ dukkaraṃ, atthi nu kho itopi appaṭṭhataro yañño’’ti tato taṃ pucchanto puna ‘‘atthi pana, bho gotamā’’tiādimāha. Tattha pāṇātipātā veramaṇītiādīsu veramaṇī nāma virati. Sā tividhā hoti – sampattavirati, samādānavirati setughātaviratīti. Tattha yo sikkhāpadāni agahetvāpi kevalaṃ attano jātigottakulāpadesādīni anussaritvā – ‘‘na me idaṃ patirūpa’’nti pāṇātipātādīni na karoti, sampattavatthuṃ pariharati. Tato ārakā viramati. Tassa sā virati sampattaviratīti veditabbā.
‘‘अज्जतग्गे जीवितहेतुपि पाणं न हनामी’’ति वा ‘‘पाणातिपाता विरमामी’’ति वा ‘‘वेरमणिं समादियामी’’ति वा एवं सिक्खापदानि गण्हन्तस्स पन विरति समादानविरतीति वेदितब्बा।
‘‘Ajjatagge jīvitahetupi pāṇaṃ na hanāmī’’ti vā ‘‘pāṇātipātā viramāmī’’ti vā ‘‘veramaṇiṃ samādiyāmī’’ti vā evaṃ sikkhāpadāni gaṇhantassa pana virati samādānaviratīti veditabbā.
अरियसावकानं पन मग्गसम्पयुत्ता विरति सेतुघातविरति नाम। तत्थ पुरिमा द्वे विरतियो यं वोरोपनादिवसेन वीतिक्कमितब्बं जीवितिन्द्रियादिवत्थु, तं आरम्मणं कत्वा पवत्तन्ति। पच्छिमा निब्बानारम्मणाव। एत्थ च यो पञ्च सिक्खापदानि एकतो गण्हति, तस्स एकस्मिं भिन्ने सब्बानि भिन्नानि होन्ति। यो एकेकं गण्हति, सो यं वीतिक्कमति, तदेव भिज्जति। सेतुघातविरतिया पन भेदो नाम नत्थि, भवन्तरेपि हि अरियसावको जीवितहेतुपि नेव पाणं हनति न सुरं पिवति। सचेपिस्स सुरञ्च खीरञ्च मिस्सेत्वा मुखे पक्खिपन्ति, खीरमेव पविसति, न सुरा। यथा किं? कोञ्चसकुणानं खीरमिस्सके उदके खीरमेव पविसति? न उदकं। इदं योनिसिद्धन्ति चे, इदं धम्मतासिद्धन्ति च वेदितब्बं। यस्मा पन सरणगमने दिट्ठिउजुककरणं नाम भारियं। सिक्खापदसमादाने पन विरतिमत्तकमेव। तस्मा एतं यथा वा तथा वा गण्हन्तस्सापि साधुकं गण्हन्तस्सापि अप्पट्ठतरञ्च अप्पसमारम्भतरञ्च। पञ्चसीलसदिसस्स पन दानस्स अभावतो एत्थ महप्फलता महानिसंसता च वेदितब्बा। वुत्तञ्हेतं –
Ariyasāvakānaṃ pana maggasampayuttā virati setughātavirati nāma. Tattha purimā dve viratiyo yaṃ voropanādivasena vītikkamitabbaṃ jīvitindriyādivatthu, taṃ ārammaṇaṃ katvā pavattanti. Pacchimā nibbānārammaṇāva. Ettha ca yo pañca sikkhāpadāni ekato gaṇhati, tassa ekasmiṃ bhinne sabbāni bhinnāni honti. Yo ekekaṃ gaṇhati, so yaṃ vītikkamati, tadeva bhijjati. Setughātaviratiyā pana bhedo nāma natthi, bhavantarepi hi ariyasāvako jīvitahetupi neva pāṇaṃ hanati na suraṃ pivati. Sacepissa surañca khīrañca missetvā mukhe pakkhipanti, khīrameva pavisati, na surā. Yathā kiṃ? Koñcasakuṇānaṃ khīramissake udake khīrameva pavisati? Na udakaṃ. Idaṃ yonisiddhanti ce, idaṃ dhammatāsiddhanti ca veditabbaṃ. Yasmā pana saraṇagamane diṭṭhiujukakaraṇaṃ nāma bhāriyaṃ. Sikkhāpadasamādāne pana viratimattakameva. Tasmā etaṃ yathā vā tathā vā gaṇhantassāpi sādhukaṃ gaṇhantassāpi appaṭṭhatarañca appasamārambhatarañca. Pañcasīlasadisassa pana dānassa abhāvato ettha mahapphalatā mahānisaṃsatā ca veditabbā. Vuttañhetaṃ –
‘‘पञ्चिमानि , भिक्खवे, दानानि महादानानि अग्गञ्ञानि रत्तञ्ञानि वंसञ्ञानि पोराणानि असंकिण्णानि असंकिण्णपुब्बानि न सङ्कियन्ति न सङ्कियिस्सन्ति अप्पटिकुट्ठानि समणेहि ब्राह्मणेहि विञ्ञूहि। कतमानि पञ्च? इध, भिक्खवे, अरियसावको पाणातिपातं पहाय पाणातिपाता पटिविरतो होति। पाणातिपाता पटिविरतो, भिक्खवे, अरियसावको अपरिमाणानं सत्तानं अभयं देति, अवेरं देति अब्यापज्झं देति। अपरिमाणानं सत्तानं अभयं दत्वा अवेरं दत्वा अब्यापज्झं दत्वा अपरिमाणस्स अभयस्स अवेरस्स अब्यापज्झस्स भागी होति। इदं, भिक्खवे, पठमं दानं महादानं…पे॰… विञ्ञूहीति।
‘‘Pañcimāni , bhikkhave, dānāni mahādānāni aggaññāni rattaññāni vaṃsaññāni porāṇāni asaṃkiṇṇāni asaṃkiṇṇapubbāni na saṅkiyanti na saṅkiyissanti appaṭikuṭṭhāni samaṇehi brāhmaṇehi viññūhi. Katamāni pañca? Idha, bhikkhave, ariyasāvako pāṇātipātaṃ pahāya pāṇātipātā paṭivirato hoti. Pāṇātipātā paṭivirato, bhikkhave, ariyasāvako aparimāṇānaṃ sattānaṃ abhayaṃ deti, averaṃ deti abyāpajjhaṃ deti. Aparimāṇānaṃ sattānaṃ abhayaṃ datvā averaṃ datvā abyāpajjhaṃ datvā aparimāṇassa abhayassa averassa abyāpajjhassa bhāgī hoti. Idaṃ, bhikkhave, paṭhamaṃ dānaṃ mahādānaṃ…pe… viññūhīti.
पुन चपरं, भिक्खवे, अरियसावको अदिन्नादानं पहाय…पे॰… कामेसुमिच्छाचारं पहाय…पे॰… मुसावादं पहाय…पे॰… सुरामेरयमज्जपमादट्ठानं पहाय…पे॰… इमानि खो, भिक्खवे, पञ्च दानानि महादानानि अग्गञ्ञानि…पे॰… विञ्ञूही’’ति (अ॰ नि॰ ८.३९)।
Puna caparaṃ, bhikkhave, ariyasāvako adinnādānaṃ pahāya…pe… kāmesumicchācāraṃ pahāya…pe… musāvādaṃ pahāya…pe… surāmerayamajjapamādaṭṭhānaṃ pahāya…pe… imāni kho, bhikkhave, pañca dānāni mahādānāni aggaññāni…pe… viññūhī’’ti (a. ni. 8.39).
इदञ्च पन सीलपञ्चकं – ‘‘अत्तसिनेहञ्च जीवितसिनेहञ्च परिच्चजित्वा रक्खिस्सामी’’ति समादिन्नताय यञ्ञोति वुच्चति। तत्थ किञ्चापि पञ्चसीलतो सरणगमनमेव जेट्ठकं, इदं पन सरणगमनेयेव पतिट्ठाय रक्खितसीलवसेन महप्फलन्ति वुत्तं।
Idañca pana sīlapañcakaṃ – ‘‘attasinehañca jīvitasinehañca pariccajitvā rakkhissāmī’’ti samādinnatāya yaññoti vuccati. Tattha kiñcāpi pañcasīlato saraṇagamanameva jeṭṭhakaṃ, idaṃ pana saraṇagamaneyeva patiṭṭhāya rakkhitasīlavasena mahapphalanti vuttaṃ.
३५३. इदम्पि सुत्वा ब्राह्मणो चिन्तेसि – ‘‘पञ्चसीलं नाम रक्खितुं गरुकं, अत्थि नु खो अञ्ञं किञ्चि ईदिसमेव हुत्वा इतो अप्पट्ठतरञ्च महप्फलतरञ्चा’’ति। ततो तं पुच्छन्तो पुनपि – ‘‘अत्थि पन, भो गोतमा’’तिआदिमाह। अथस्स भगवा तिविधसीलपारिपूरियं ठितस्स पठमज्झानादीनं यञ्ञानं अप्पट्ठतरञ्च महप्फलतरञ्च दस्सेतुकामो बुद्धुप्पादतो पट्ठाय देसनं आरभन्तो ‘‘इध ब्राह्मणा’’तिआदिमाह। तत्थ यस्मा हेट्ठा वुत्तेहि गुणेहि समन्नागतो पठमं झानं, पठमज्झानादीसु ठितो दुतियज्झानादीनि निब्बत्तेन्तो न किलमति, तस्मा तानि अप्पट्ठानि अप्पसमारम्भानि। यस्मा पनेत्थ पठमज्झानं एकं कप्पं ब्रह्मलोके आयुं देति। दुतियं अट्ठकप्पे। ततियं चतुसट्ठिकप्पे। चतुत्थं पञ्चकप्पसतानि। तदेव आकासानञ्चायतनादिसमापत्तिवसेन भावितं वीसति, चत्तालीसं, सट्ठि, चतुरासीति च कप्पसहस्सानि आयुं देति; तस्मा महप्फलतरञ्च महानिसंसतरञ्च। नीवरणादीनं पन पच्चनीकानं धम्मानं परिच्चत्तत्ता तं यञ्ञन्ति वेदितब्बं।
353. Idampi sutvā brāhmaṇo cintesi – ‘‘pañcasīlaṃ nāma rakkhituṃ garukaṃ, atthi nu kho aññaṃ kiñci īdisameva hutvā ito appaṭṭhatarañca mahapphalatarañcā’’ti. Tato taṃ pucchanto punapi – ‘‘atthi pana, bho gotamā’’tiādimāha. Athassa bhagavā tividhasīlapāripūriyaṃ ṭhitassa paṭhamajjhānādīnaṃ yaññānaṃ appaṭṭhatarañca mahapphalatarañca dassetukāmo buddhuppādato paṭṭhāya desanaṃ ārabhanto ‘‘idha brāhmaṇā’’tiādimāha. Tattha yasmā heṭṭhā vuttehi guṇehi samannāgato paṭhamaṃ jhānaṃ, paṭhamajjhānādīsu ṭhito dutiyajjhānādīni nibbattento na kilamati, tasmā tāni appaṭṭhāni appasamārambhāni. Yasmā panettha paṭhamajjhānaṃ ekaṃ kappaṃ brahmaloke āyuṃ deti. Dutiyaṃ aṭṭhakappe. Tatiyaṃ catusaṭṭhikappe. Catutthaṃ pañcakappasatāni. Tadeva ākāsānañcāyatanādisamāpattivasena bhāvitaṃ vīsati, cattālīsaṃ, saṭṭhi, caturāsīti ca kappasahassāni āyuṃ deti; tasmā mahapphalatarañca mahānisaṃsatarañca. Nīvaraṇādīnaṃ pana paccanīkānaṃ dhammānaṃ pariccattattā taṃ yaññanti veditabbaṃ.
विपस्सनाञाणम्पि यस्मा चतुत्थज्झानपरियोसानेसु गुणेसु पतिट्ठाय निब्बत्तेन्तो न किलमति, तस्मा अप्पट्ठं अप्पसमारम्भं; विपस्सनासुखसदिसस्स पन सुखस्स अभावा महप्फलं। पच्चनीककिलेसपरिच्चागतो यञ्ञोति। मनोमयिद्धिपि यस्मा विपस्सनाञाणे पतिट्ठाय निब्बत्तेन्तो न किलमति, तस्मा अप्पट्ठा अप्पसमारम्भा; अत्तनो सदिसरूपनिम्मानसमत्थताय महप्फला। अत्तनो पच्चनीककिलेसपरिच्चागतो यञ्ञो। इद्धिविधञाणादीनिपि यस्मा मनोमयञाणादीसु पतिट्ठाय निब्बत्तेन्तो न किलमति, तस्मा अप्पट्ठानि अप्पसमारम्भानि, अत्तनो अत्तनो पच्चनीककिलेसप्पहानतो यञ्ञो। इद्धिविधं पनेत्थ नानाविधविकुब्बनदस्सनसमत्थताय। दिब्बसोतं देवमनुस्सानं सद्दसवनसमत्थताय; चेतोपरियञाणं परेसं सोळसविधचित्तजाननसमत्थताय; पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं इच्छितिच्छितट्ठानसमनुस्सरणसमत्थताय; दिब्बचक्खु इच्छितिच्छितरूपदस्सनसमत्थताय; आसवक्खयञाणं अतिपणीतलोकुत्तरमग्गसुखनिप्फादनसमत्थताय महप्फलन्ति वेदितब्बं। यस्मा पन अरहत्ततो विसिट्ठतरो अञ्ञो यञ्ञो नाम नत्थि, तस्मा अरहत्तनिकूटेनेव देसनं समापेन्तो – ‘‘अयम्पि खो, ब्राह्मणा’’तिआदिमाह।
Vipassanāñāṇampi yasmā catutthajjhānapariyosānesu guṇesu patiṭṭhāya nibbattento na kilamati, tasmā appaṭṭhaṃ appasamārambhaṃ; vipassanāsukhasadisassa pana sukhassa abhāvā mahapphalaṃ. Paccanīkakilesapariccāgato yaññoti. Manomayiddhipi yasmā vipassanāñāṇe patiṭṭhāya nibbattento na kilamati, tasmā appaṭṭhā appasamārambhā; attano sadisarūpanimmānasamatthatāya mahapphalā. Attano paccanīkakilesapariccāgato yañño. Iddhividhañāṇādīnipi yasmā manomayañāṇādīsu patiṭṭhāya nibbattento na kilamati, tasmā appaṭṭhāni appasamārambhāni, attano attano paccanīkakilesappahānato yañño. Iddhividhaṃ panettha nānāvidhavikubbanadassanasamatthatāya. Dibbasotaṃ devamanussānaṃ saddasavanasamatthatāya; cetopariyañāṇaṃ paresaṃ soḷasavidhacittajānanasamatthatāya; pubbenivāsānussatiñāṇaṃ icchiticchitaṭṭhānasamanussaraṇasamatthatāya; dibbacakkhu icchiticchitarūpadassanasamatthatāya; āsavakkhayañāṇaṃ atipaṇītalokuttaramaggasukhanipphādanasamatthatāya mahapphalanti veditabbaṃ. Yasmā pana arahattato visiṭṭhataro añño yañño nāma natthi, tasmā arahattanikūṭeneva desanaṃ samāpento – ‘‘ayampi kho, brāhmaṇā’’tiādimāha.
कूटदन्तउपासकत्तपटिवेदनावण्णना
Kūṭadantaupāsakattapaṭivedanāvaṇṇanā
३५४-३५८. एवं वुत्तेति एवं भगवता वुत्ते देसनाय पसीदित्वा सरणं गन्तुकामो कूटदन्तो ब्राह्मणो – ‘एतं अभिक्कन्तं भो, गोतमा’तिआदिकं वचनं अवोच। उपवायतूति उपगन्त्वा सरीरदरथं निब्बापेन्तो तनुसीतलो वातो वायतूति। इदञ्च पन वत्वा ब्राह्मणो पुरिसं पेसेसि – ‘‘गच्छ, तात, यञ्ञवाटं पविसित्वा सब्बे ते पाणयो बन्धना मोचेही’’ति। सो ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा तथा कत्वा आगन्त्वा ‘‘मुत्ता भो, ते पाणयो’’ति आरोचेसि। याव ब्राह्मणो तं पवत्तिं न सुणि, न ताव भगवा धम्मं देसेसि। कस्मा? ‘‘ब्राह्मणस्स चित्ते आकुलभावो अत्थी’’ति। सुत्वा पनस्स ‘‘बहू वत मे पाणा मोचिता’’ति चित्तचारो विप्पसीदति। भगवा तस्स विप्पसन्नमनतं ञत्वा धम्मदेसनं आरभि। तं सन्धाय – ‘‘अथ खो भगवा’’तिआदि वुत्तं। पुन ‘कल्लचित्त’न्तिआदि आनुपुब्बिकथानुभावेन विक्खम्भितनीवरणतं सन्धाय वुत्तं। सेसं उत्तानत्थमेवाति।
354-358.Evaṃvutteti evaṃ bhagavatā vutte desanāya pasīditvā saraṇaṃ gantukāmo kūṭadanto brāhmaṇo – ‘etaṃ abhikkantaṃ bho, gotamā’tiādikaṃ vacanaṃ avoca. Upavāyatūti upagantvā sarīradarathaṃ nibbāpento tanusītalo vāto vāyatūti. Idañca pana vatvā brāhmaṇo purisaṃ pesesi – ‘‘gaccha, tāta, yaññavāṭaṃ pavisitvā sabbe te pāṇayo bandhanā mocehī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā tathā katvā āgantvā ‘‘muttā bho, te pāṇayo’’ti ārocesi. Yāva brāhmaṇo taṃ pavattiṃ na suṇi, na tāva bhagavā dhammaṃ desesi. Kasmā? ‘‘Brāhmaṇassa citte ākulabhāvo atthī’’ti. Sutvā panassa ‘‘bahū vata me pāṇā mocitā’’ti cittacāro vippasīdati. Bhagavā tassa vippasannamanataṃ ñatvā dhammadesanaṃ ārabhi. Taṃ sandhāya – ‘‘atha kho bhagavā’’tiādi vuttaṃ. Puna ‘kallacitta’ntiādi ānupubbikathānubhāvena vikkhambhitanīvaraṇataṃ sandhāya vuttaṃ. Sesaṃ uttānatthamevāti.
इति सुमङ्गलविलासिनिया दीघनिकायट्ठकथायं
Iti sumaṅgalavilāsiniyā dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ
कूटदन्तसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Kūṭadantasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / दीघनिकाय • Dīghanikāya / ५. कूटदन्तसुत्तं • 5. Kūṭadantasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / दीघनिकाय (टीका) • Dīghanikāya (ṭīkā) / ५. कूटदन्तसुत्तवण्णना • 5. Kūṭadantasuttavaṇṇanā
