| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / દીઘ નિકાય (અટ્ઠકથા) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) |
૭. લક્ખણસુત્તવણ્ણના
7. Lakkhaṇasuttavaṇṇanā
દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણવણ્ણના
Dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇavaṇṇanā
૧૯૯. એવં મે સુતન્તિ લક્ખણસુત્તં. તત્રાયમનુત્તાનપદવણ્ણના. દ્વત્તિંસિમાનીતિ દ્વત્તિંસ ઇમાનિ. મહાપુરિસલક્ખણાનીતિ મહાપુરિસબ્યઞ્જનાનિ મહાપુરિસનિમિત્તાનિ ‘‘અયં મહાપુરિસો’’તિ સઞ્જાનનકારણાનિ. ‘‘યેહિ સમન્નાગતસ્સ મહાપુરિસસ્સા’’તિઆદિ મહાપદાને વિત્થારિતનયેનેવ વેદિતબ્બં.
199.Evaṃme sutanti lakkhaṇasuttaṃ. Tatrāyamanuttānapadavaṇṇanā. Dvattiṃsimānīti dvattiṃsa imāni. Mahāpurisalakkhaṇānīti mahāpurisabyañjanāni mahāpurisanimittāni ‘‘ayaṃ mahāpuriso’’ti sañjānanakāraṇāni. ‘‘Yehi samannāgatassa mahāpurisassā’’tiādi mahāpadāne vitthāritanayeneva veditabbaṃ.
‘‘બાહિરકાપિ ઇસયો ધારેન્તિ, નો ચ ખો જાનન્તિ ‘ઇમસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ઇમં લક્ખણં પટિલભતી’તિ’’ કસ્મા આહ? અટ્ઠુપ્પત્તિયા અનુરૂપત્તા. ઇદઞ્હિ સુત્તં સઅટ્ઠુપ્પત્તિકં. સા પનસ્સ અટ્ઠુપ્પત્તિ કત્થ સમુટ્ઠિતા? અન્તોગામે મનુસ્સાનં અન્તરે. તદા કિર સાવત્થિવાસિનો અત્તનો અત્તનો ગેહેસુ ચ ગેહદ્વારેસુ ચ સન્થાગારાદીસુ ચ નિસીદિત્વા કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘ભગવતો અસીતિઅનુબ્યઞ્જનાનિ બ્યામપ્પભા દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણાનિ, યેહિ ચ ભગવતો કાયો, સબ્બફાલિફુલ્લો વિય પારિચ્છત્તકો, વિકસિતમિવ કમલવનં, નાનારતનવિચિત્તં વિય સુવણ્ણતોરણં, તારામરિચિવિરોચમિવ ગગનતલં, ઇતો ચિતો ચ વિધાવમાના વિપ્ફન્દમાના છબ્બણ્ણરસ્મિયો મુઞ્ચન્તો અતિવિય સોભતિ. ભગવતો ચ ઇમિના નામ કમ્મેન ઇદં લક્ખણં નિબ્બત્તન્તિ કથિતં નત્થિ, યાગુઉળુઙ્કમત્તમ્પિ પન કટચ્છુભત્તમત્તં વા પુબ્બે દિન્નપચ્ચયા એવં ઉપ્પજ્જતીતિ ભગવતા વુત્તં. કિં નુ ખો સત્થા કમ્મં અકાસિ, યેનસ્સ ઇમાનિ લક્ખણાનિ નિબ્બત્તન્તી’’તિ.
‘‘Bāhirakāpi isayo dhārenti, no ca kho jānanti ‘imassa kammassa katattā imaṃ lakkhaṇaṃ paṭilabhatī’ti’’ kasmā āha? Aṭṭhuppattiyā anurūpattā. Idañhi suttaṃ saaṭṭhuppattikaṃ. Sā panassa aṭṭhuppatti kattha samuṭṭhitā? Antogāme manussānaṃ antare. Tadā kira sāvatthivāsino attano attano gehesu ca gehadvāresu ca santhāgārādīsu ca nisīditvā kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘bhagavato asītianubyañjanāni byāmappabhā dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇāni, yehi ca bhagavato kāyo, sabbaphāliphullo viya pāricchattako, vikasitamiva kamalavanaṃ, nānāratanavicittaṃ viya suvaṇṇatoraṇaṃ, tārāmaricivirocamiva gaganatalaṃ, ito cito ca vidhāvamānā vipphandamānā chabbaṇṇarasmiyo muñcanto ativiya sobhati. Bhagavato ca iminā nāma kammena idaṃ lakkhaṇaṃ nibbattanti kathitaṃ natthi, yāguuḷuṅkamattampi pana kaṭacchubhattamattaṃ vā pubbe dinnapaccayā evaṃ uppajjatīti bhagavatā vuttaṃ. Kiṃ nu kho satthā kammaṃ akāsi, yenassa imāni lakkhaṇāni nibbattantī’’ti.
અથાયસ્મા આનન્દો અન્તોગામે ચરન્તો ઇમં કથાસલ્લાપં સુત્વા કતભત્તકિચ્ચો વિહારં આગન્ત્વા સત્થુ વત્તં કત્વા વન્દિત્વા ઠિતો ‘‘મયા, ભન્તે, અન્તોગામે એકા કથા સુતા’’તિ આહ. તતો ભગવતા ‘‘કિં તે, આનન્દ, સુત’’ન્તિ વુત્તે સબ્બં આરોચેસિ. સત્થા થેરસ્સ વચનં સુત્વા પરિવારેત્વા નિસિન્ને ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા ‘‘દ્વત્તિંસિમાનિ, ભિક્ખવે, મહાપુરિસસ્સ મહાપુરિસલક્ખણાની’’તિ પટિપાટિયા લક્ખણાનિ દસ્સેત્વા યેન કમ્મેન યં નિબ્બત્તં, તસ્સ દસ્સનત્થં એવમાહ.
Athāyasmā ānando antogāme caranto imaṃ kathāsallāpaṃ sutvā katabhattakicco vihāraṃ āgantvā satthu vattaṃ katvā vanditvā ṭhito ‘‘mayā, bhante, antogāme ekā kathā sutā’’ti āha. Tato bhagavatā ‘‘kiṃ te, ānanda, suta’’nti vutte sabbaṃ ārocesi. Satthā therassa vacanaṃ sutvā parivāretvā nisinne bhikkhū āmantetvā ‘‘dvattiṃsimāni, bhikkhave, mahāpurisassa mahāpurisalakkhaṇānī’’ti paṭipāṭiyā lakkhaṇāni dassetvā yena kammena yaṃ nibbattaṃ, tassa dassanatthaṃ evamāha.
સુપ્પતિટ્ઠિતપાદતાલક્ખણવણ્ણના
Suppatiṭṭhitapādatālakkhaṇavaṇṇanā
૨૦૧. પુરિમં જાતિન્તિઆદીસુ પુબ્બે નિવુત્થક્ખન્ધા જાતવસેન ‘‘જાતી’’તિ વુત્તા. તથા ભવનવસેન ‘‘ભવો’’તિ, નિવુત્થવસેન આલયટ્ઠેન વા ‘‘નિકેતો’’તિ. તિણ્ણમ્પિ પદાનં પુબ્બે નિવુત્થક્ખન્ધસન્તાને ઠિતોતિ અત્થો. ઇદાનિ યસ્મા તં ખન્ધસન્તાનં દેવલોકાદીસુપિ વત્તતિ. લક્ખણનિબ્બત્તનસમત્થં પન કુસલકમ્મં તત્થ ન સુકરં, મનુસ્સભૂતસ્સેવ સુકરં. તસ્મા યથાભૂતેન યં કમ્મં કતં, તં દસ્સેન્તો પુબ્બે મનુસ્સભૂતો સમાનોતિ આહ. અકારણં વા એતં. હત્થિઅસ્સમિગમહિંસવાનરાદિભૂતોપિ મહાપુરિસો પારમિયો પૂરેતિયેવ. યસ્મા પન એવરૂપે અત્તભાવે ઠિતેન કતકમ્મં ન સક્કા સુખેન દીપેતું, મનુસ્સભાવે ઠિતેન કતકમ્મં પન સક્કા સુખેન દીપેતું. તસ્મા ‘‘પુબ્બે મનુસ્સભૂતો સમાનો’’તિ આહ.
201.Purimaṃjātintiādīsu pubbe nivutthakkhandhā jātavasena ‘‘jātī’’ti vuttā. Tathā bhavanavasena ‘‘bhavo’’ti, nivutthavasena ālayaṭṭhena vā ‘‘niketo’’ti. Tiṇṇampi padānaṃ pubbe nivutthakkhandhasantāne ṭhitoti attho. Idāni yasmā taṃ khandhasantānaṃ devalokādīsupi vattati. Lakkhaṇanibbattanasamatthaṃ pana kusalakammaṃ tattha na sukaraṃ, manussabhūtasseva sukaraṃ. Tasmā yathābhūtena yaṃ kammaṃ kataṃ, taṃ dassento pubbe manussabhūto samānoti āha. Akāraṇaṃ vā etaṃ. Hatthiassamigamahiṃsavānarādibhūtopi mahāpuriso pāramiyo pūretiyeva. Yasmā pana evarūpe attabhāve ṭhitena katakammaṃ na sakkā sukhena dīpetuṃ, manussabhāve ṭhitena katakammaṃ pana sakkā sukhena dīpetuṃ. Tasmā ‘‘pubbe manussabhūto samāno’’ti āha.
દળ્હસમાદાનોતિ થિરગહણો. કુસલેસુ ધમ્મેસૂતિ દસકુસલકમ્મપથેસુ. અવત્થિતસમાદાનોતિ નિચ્ચલગહણો અનિવત્તિતગહણો. મહાસત્તસ્સ હિ અકુસલકમ્મતો અગ્ગિં પત્વા કુક્કુટપત્તં વિય ચિત્તં પટિકુટતિ, કુસલં પત્વા વિતાનં વિય પસારિયતિ. તસ્મા દળ્હસમાદાનો હોતિ અવત્થિતસમાદાનો. ન સક્કા કેનચિ સમણેન વા બ્રાહ્મણેન વા દેવેન વા મારેન વા બ્રહ્મુના વા કુસલસમાદાનં વિસ્સજ્જાપેતું.
Daḷhasamādānoti thiragahaṇo. Kusalesu dhammesūti dasakusalakammapathesu. Avatthitasamādānoti niccalagahaṇo anivattitagahaṇo. Mahāsattassa hi akusalakammato aggiṃ patvā kukkuṭapattaṃ viya cittaṃ paṭikuṭati, kusalaṃ patvā vitānaṃ viya pasāriyati. Tasmā daḷhasamādāno hoti avatthitasamādāno. Na sakkā kenaci samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vā kusalasamādānaṃ vissajjāpetuṃ.
તત્રિમાનિ વત્થૂનિ – પુબ્બે કિર મહાપુરિસો કલન્દકયોનિયં નિબ્બત્તિ. અથ દેવે વુટ્ઠે ઓઘો આગન્ત્વા કુલાવકં ગહેત્વા સમુદ્દમેવ પવેસેસિ. મહાપુરિસો ‘‘પુત્તકે નીહરિસ્સામી’’તિ નઙ્ગુટ્ઠં તેમેત્વા તેમેત્વા સમુદ્દતો ઉદકં બહિ ખિપિ. સત્તમે દિવસે સક્કો આવજ્જિત્વા તત્થ આગમ્મ ‘‘કિં કરોસી’’તિ પુચ્છિ? સો તસ્સ આરોચેસિ. સક્કો મહાસમુદ્દતો ઉદકસ્સ દુન્નીહરણીયભાવં કથેસિ. બોધિસત્તો તાદિસેન કુસીતેન સદ્ધિં કથેતુમ્પિ ન વટ્ટતિ. ‘‘મા ઇધ તિટ્ઠા’’તિ અપસારેસિ. સક્કો ‘‘અનોમપુરિસેન ગહિતગહણં ન સક્કા વિસ્સજ્જાપેતુ’’ન્તિ તુટ્ઠો તસ્સ પુત્તકે આનેત્વા અદાસિ. મહાજનકકાલેપિ મહાસમુદ્દં તરમાનો ‘‘કસ્મા મહાસમુદ્દં તરસી’’તિ દેવતાય પુટ્ઠો ‘‘પારં ગન્ત્વા કુલસન્તકે રટ્ઠે રજ્જં ગહેત્વા દાનં દાતું તરામી’’તિ આહ. તતો દેવતાય – ‘‘અયં મહાસમુદ્દો ગમ્ભીરો ચેવ પુથુલો ચ, કદા નં તરિસ્સતી’’તિ વુત્તે સો આહ ‘‘તવેસો મહાસમુદ્દસદિસો, મય્હં પન અજ્ઝાસયં આગમ્મ ખુદ્દકમાતિકા વિય ખાયતિ. ત્વંયેવ મં દક્ખિસ્સસિ સમુદ્દં તરિત્વા સમુદ્દપારતો ધનં આહરિત્વા કુલસન્તકં રજ્જં ગહેત્વા દાનં દદમાન’’ન્તિ. દેવતા ‘‘અનોમપુરિસેન ગહિતગહણં ન સક્કા વિસ્સજ્જાપેતુ’’ન્તિ બોધિસત્તં આલિઙ્ગેત્વા હરિત્વા ઉય્યાને નિપજ્જાપેસિ. સો છત્તં ઉસ્સાપેત્વા દિવસે દિવસે પઞ્ચસતસહસ્સપરિચ્ચાગં કત્વા અપરભાગે નિક્ખમ્મ પબ્બજિતો. એવં મહાસત્તો ન સક્કા કેનચિ સમણેન વા…પે॰… બ્રહ્મુના વા કુસલસમાદાનં વિસ્સજ્જાપેતું. તેન વુત્તં – ‘‘દળ્હસમાદાનો અહોસિ કુસલેસુ ધમ્મેસુ અવત્થિતસમાદાનો’’તિ.
Tatrimāni vatthūni – pubbe kira mahāpuriso kalandakayoniyaṃ nibbatti. Atha deve vuṭṭhe ogho āgantvā kulāvakaṃ gahetvā samuddameva pavesesi. Mahāpuriso ‘‘puttake nīharissāmī’’ti naṅguṭṭhaṃ temetvā temetvā samuddato udakaṃ bahi khipi. Sattame divase sakko āvajjitvā tattha āgamma ‘‘kiṃ karosī’’ti pucchi? So tassa ārocesi. Sakko mahāsamuddato udakassa dunnīharaṇīyabhāvaṃ kathesi. Bodhisatto tādisena kusītena saddhiṃ kathetumpi na vaṭṭati. ‘‘Mā idha tiṭṭhā’’ti apasāresi. Sakko ‘‘anomapurisena gahitagahaṇaṃ na sakkā vissajjāpetu’’nti tuṭṭho tassa puttake ānetvā adāsi. Mahājanakakālepi mahāsamuddaṃ taramāno ‘‘kasmā mahāsamuddaṃ tarasī’’ti devatāya puṭṭho ‘‘pāraṃ gantvā kulasantake raṭṭhe rajjaṃ gahetvā dānaṃ dātuṃ tarāmī’’ti āha. Tato devatāya – ‘‘ayaṃ mahāsamuddo gambhīro ceva puthulo ca, kadā naṃ tarissatī’’ti vutte so āha ‘‘taveso mahāsamuddasadiso, mayhaṃ pana ajjhāsayaṃ āgamma khuddakamātikā viya khāyati. Tvaṃyeva maṃ dakkhissasi samuddaṃ taritvā samuddapārato dhanaṃ āharitvā kulasantakaṃ rajjaṃ gahetvā dānaṃ dadamāna’’nti. Devatā ‘‘anomapurisena gahitagahaṇaṃ na sakkā vissajjāpetu’’nti bodhisattaṃ āliṅgetvā haritvā uyyāne nipajjāpesi. So chattaṃ ussāpetvā divase divase pañcasatasahassapariccāgaṃ katvā aparabhāge nikkhamma pabbajito. Evaṃ mahāsatto na sakkā kenaci samaṇena vā…pe… brahmunā vā kusalasamādānaṃ vissajjāpetuṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘daḷhasamādāno ahosi kusalesu dhammesu avatthitasamādāno’’ti.
ઇદાનિ યેસુ કુસલેસુ ધમ્મેસુ અવત્થિતસમાદાનો અહોસિ, તે દસ્સેતું કાયસુચરિતેતિઆદિમાહ. દાનસંવિભાગેતિ એત્થ ચ દાનમેવ દિય્યનવસેન દાનં, સંવિભાગકરણવસેન સંવિભાગો. સીલસમાદાનેતિ પઞ્ચસીલદસસીલચતુપારિસુદ્ધિસીલપૂરણકાલે. ઉપોસથૂપવાસેતિ ચાતુદ્દસિકાદિભેદસ્સ ઉપોસથસ્સ ઉપવસનકાલે. મત્તેય્યતાયાતિ માતુકાતબ્બવત્તે. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેસુ ચાતિ અઞ્ઞેસુ ચ એવરૂપેસુ. અધિકુસલેસૂતિ એત્થ અત્થિ કુસલા, અત્થિ અધિકુસલા. સબ્બેપિ કામાવચરા કુસલા કુસલા નામ, રૂપાવચરા અધિકુસલા. ઉભોપિ તે કુસલા નામ, અરૂપાવચરા અધિકુસલા. સબ્બેપિ તે કુસલા નામ, સાવકપારમીપટિલાભપચ્ચયા કુસલા અધિકુસલા નામ. તેપિ કુસલા નામ, પચ્ચેકબોધિપટિલાભપચ્ચયા કુસલા અધિકુસલા. તેપિ કુસલા નામ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપ્પટિલાભપચ્ચયા પન કુસલા ઇધ ‘‘અધિકુસલા’’તિ અધિપ્પેતા. તેસુ અધિકુસલેસુ ધમ્મેસુ દળ્હસમાદાનો અહોસિ અવત્થિતસમાદાનો.
Idāni yesu kusalesu dhammesu avatthitasamādāno ahosi, te dassetuṃ kāyasucaritetiādimāha. Dānasaṃvibhāgeti ettha ca dānameva diyyanavasena dānaṃ, saṃvibhāgakaraṇavasena saṃvibhāgo. Sīlasamādāneti pañcasīladasasīlacatupārisuddhisīlapūraṇakāle. Uposathūpavāseti cātuddasikādibhedassa uposathassa upavasanakāle. Matteyyatāyāti mātukātabbavatte. Sesapadesupi eseva nayo. Aññataraññataresu cāti aññesu ca evarūpesu. Adhikusalesūti ettha atthi kusalā, atthi adhikusalā. Sabbepi kāmāvacarā kusalā kusalā nāma, rūpāvacarā adhikusalā. Ubhopi te kusalā nāma, arūpāvacarā adhikusalā. Sabbepi te kusalā nāma, sāvakapāramīpaṭilābhapaccayā kusalā adhikusalā nāma. Tepi kusalā nāma, paccekabodhipaṭilābhapaccayā kusalā adhikusalā. Tepi kusalā nāma, sabbaññutaññāṇappaṭilābhapaccayā pana kusalā idha ‘‘adhikusalā’’ti adhippetā. Tesu adhikusalesu dhammesu daḷhasamādāno ahosi avatthitasamādāno.
કટત્તા ઉપચિતત્તાતિ એત્થ સકિમ્પિ કતં કતમેવ, અભિણ્હકરણેન પન ઉપચિતં હોતિ. ઉસ્સન્નત્તાતિ પિણ્ડીકતં રાસીકતં કમ્મં ઉસ્સન્નન્તિ વુચ્ચતિ. તસ્મા ‘‘ઉસ્સન્નત્તા’’તિ વદન્તો મયા કતકમ્મસ્સ ચક્કવાળં અતિસમ્બાધં, ભવગ્ગં અતિનીચં, એવં મે ઉસ્સન્નં કમ્મન્તિ દસ્સેતિ. વિપુલત્તાતિ અપ્પમાણત્તા. ઇમિના ‘‘અનન્તં અપરિમાણં મયા કતં કમ્મ’’ન્તિ દસ્સેતિ. અધિગ્ગણ્હાતીતિ અધિભવતિ, અઞ્ઞેહિ દેવેહિ અતિરેકં લભતીતિ અત્થો. પટિલભતીતિ અધિગચ્છતિ.
Kaṭattā upacitattāti ettha sakimpi kataṃ katameva, abhiṇhakaraṇena pana upacitaṃ hoti. Ussannattāti piṇḍīkataṃ rāsīkataṃ kammaṃ ussannanti vuccati. Tasmā ‘‘ussannattā’’ti vadanto mayā katakammassa cakkavāḷaṃ atisambādhaṃ, bhavaggaṃ atinīcaṃ, evaṃ me ussannaṃ kammanti dasseti. Vipulattāti appamāṇattā. Iminā ‘‘anantaṃ aparimāṇaṃ mayā kataṃ kamma’’nti dasseti. Adhiggaṇhātīti adhibhavati, aññehi devehi atirekaṃ labhatīti attho. Paṭilabhatīti adhigacchati.
સબ્બાવન્તેહિ પાદતલેહીતિ ઇદં ‘‘સમં પાદં ભૂમિયં નિક્ખિપતી’’તિ એતસ્સ વિત્થારવચનં. તત્થ સબ્બાવન્તેહીતિ સબ્બપદેસવન્તેહિ, ન એકેન પદેસેન પઠમં ફુસતિ, ન એકેન પચ્છા, સબ્બેહેવ પાદતલેહિ સમં ફુસતિ, સમં ઉદ્ધરતિ. સચેપિ હિ તથાગતો ‘‘અનેકસતપોરિસં નરકં અક્કમિસ્સામી’’તિ પાદં અભિનીહરતિ. તાવદેવ નિન્નટ્ઠાનં વાતપૂરિતા વિય કમ્મારભસ્તા ઉન્નમિત્વા પથવિસમં હોતિ. ઉન્નતટ્ઠાનમ્પિ અન્તો પવિસતિ. ‘‘દૂરે અક્કમિસ્સામી’’તિ અભિનીહરન્તસ્સ સિનેરુપ્પમાણોપિ પબ્બતો સુસેદિતવેત્તઙ્કુરો વિય ઓનમિત્વા પાદસમીપં આગચ્છતિ. તથા હિસ્સ યમકપાટિહારિયં કત્વા ‘‘યુગન્ધરપબ્બતં અક્કમિસ્સામી’’તિ પાદે અભિનીહટે પબ્બતો ઓનમિત્વા પાદસમીપં આગતો. સોપિ તં અક્કમિત્વા દુતિયપાદેન તાવતિંસભવનં અક્કમિ. ન હિ ચક્કલક્ખણેન પતિટ્ઠાતબ્બટ્ઠાનં વિસમં ભવિતું સક્કોતિ. ખાણુ વા કણ્ટકો વા સક્ખરા વા કથલા વા ઉચ્ચારપસ્સાવખેળસિઙ્ઘાણિકાદીનિ વા પુરિમતરં વા અપગચ્છન્તિ, તત્થ તત્થેવ વા પથવિં પવિસન્તિ. તથાગતસ્સ હિ સીલતેજેન પુઞ્ઞતેજેન ધમ્મતેજેન દસન્નં પારમીનં આનુભાવેન અયં મહાપથવી સમ્મા મુદુપુપ્ફાભિકિણ્ણા હોતિ.
Sabbāvantehi pādatalehīti idaṃ ‘‘samaṃ pādaṃ bhūmiyaṃ nikkhipatī’’ti etassa vitthāravacanaṃ. Tattha sabbāvantehīti sabbapadesavantehi, na ekena padesena paṭhamaṃ phusati, na ekena pacchā, sabbeheva pādatalehi samaṃ phusati, samaṃ uddharati. Sacepi hi tathāgato ‘‘anekasataporisaṃ narakaṃ akkamissāmī’’ti pādaṃ abhinīharati. Tāvadeva ninnaṭṭhānaṃ vātapūritā viya kammārabhastā unnamitvā pathavisamaṃ hoti. Unnataṭṭhānampi anto pavisati. ‘‘Dūre akkamissāmī’’ti abhinīharantassa sineruppamāṇopi pabbato suseditavettaṅkuro viya onamitvā pādasamīpaṃ āgacchati. Tathā hissa yamakapāṭihāriyaṃ katvā ‘‘yugandharapabbataṃ akkamissāmī’’ti pāde abhinīhaṭe pabbato onamitvā pādasamīpaṃ āgato. Sopi taṃ akkamitvā dutiyapādena tāvatiṃsabhavanaṃ akkami. Na hi cakkalakkhaṇena patiṭṭhātabbaṭṭhānaṃ visamaṃ bhavituṃ sakkoti. Khāṇu vā kaṇṭako vā sakkharā vā kathalā vā uccārapassāvakheḷasiṅghāṇikādīni vā purimataraṃ vā apagacchanti, tattha tattheva vā pathaviṃ pavisanti. Tathāgatassa hi sīlatejena puññatejena dhammatejena dasannaṃ pāramīnaṃ ānubhāvena ayaṃ mahāpathavī sammā mudupupphābhikiṇṇā hoti.
૨૦૨. સાગરપરિયન્તન્તિ સાગરસીમં. ન હિ તસ્સ રજ્જં કરોન્તસ્સ અન્તરા રુક્ખો વા પબ્બતો વા નદી વા સીમા હોતિ મહાસમુદ્દોવ સીમા. તેન વુત્તં ‘‘સાગરપરિયન્ત’’ન્તિ. અખિલમનિમિત્તમકણ્ટકન્તિ નિચ્ચોરં. ચોરા હિ ખરસમ્ફસ્સટ્ઠેન ખિલા, ઉપદ્દવપચ્ચયટ્ઠેન નિમિત્તા, વિજ્ઝનટ્ઠેન કણ્ટકાતિ વુચ્ચન્તિ. ઇદ્ધન્તિ સમિદ્ધં. ફીતન્તિ સબ્બસમ્પત્તિફાલિફુલ્લં. ખેમન્તિ નિબ્ભયં. સિવન્તિ નિરુપદ્દવં. નિરબ્બુદન્તિ અબ્બુદવિરહિતં, ગુમ્બં ગુમ્બં હુત્વા ચરન્તેહિ ચોરેહિ વિરહિતન્તિ અત્થો. અક્ખમ્ભિયોતિ અવિક્ખમ્ભનીયો. ન નં કોચિ ઠાનતો ચાલેતું સક્કોતિ. પચ્ચત્થિકેનાતિ પટિપક્ખં ઇચ્છન્તેન. પચ્ચામિત્તેનાતિ પટિવિરુદ્ધેન અમિત્તેન. ઉભયમ્પેતં સપત્તવેવચનં. અબ્ભન્તરેહીતિ અન્તો ઉટ્ઠિતેહિ રાગાદીહિ.
202.Sāgarapariyantanti sāgarasīmaṃ. Na hi tassa rajjaṃ karontassa antarā rukkho vā pabbato vā nadī vā sīmā hoti mahāsamuddova sīmā. Tena vuttaṃ ‘‘sāgarapariyanta’’nti. Akhilamanimittamakaṇṭakanti niccoraṃ. Corā hi kharasamphassaṭṭhena khilā, upaddavapaccayaṭṭhena nimittā, vijjhanaṭṭhena kaṇṭakāti vuccanti. Iddhanti samiddhaṃ. Phītanti sabbasampattiphāliphullaṃ. Khemanti nibbhayaṃ. Sivanti nirupaddavaṃ. Nirabbudanti abbudavirahitaṃ, gumbaṃ gumbaṃ hutvā carantehi corehi virahitanti attho. Akkhambhiyoti avikkhambhanīyo. Na naṃ koci ṭhānato cāletuṃ sakkoti. Paccatthikenāti paṭipakkhaṃ icchantena. Paccāmittenāti paṭiviruddhena amittena. Ubhayampetaṃ sapattavevacanaṃ. Abbhantarehīti anto uṭṭhitehi rāgādīhi.
બાહિરેહીતિ સમણાદીહિ. તથા હિ નં બાહિરા દેવદત્તકોકાલિકાદયો સમણાપિ સોણદણ્ડકૂટદણ્ડાદયો બ્રાહ્મણાપિ સક્કસદિસા દેવતાપિ સત્ત વસ્સાનિ અનુબન્ધમાનો મારોપિ બકાદયો બ્રહ્માનોપિ વિક્ખમ્ભેતું નાસક્ખિંસુ.
Bāhirehīti samaṇādīhi. Tathā hi naṃ bāhirā devadattakokālikādayo samaṇāpi soṇadaṇḍakūṭadaṇḍādayo brāhmaṇāpi sakkasadisā devatāpi satta vassāni anubandhamāno māropi bakādayo brahmānopi vikkhambhetuṃ nāsakkhiṃsu.
એત્તાવતા ભગવતા કમ્મઞ્ચ કમ્મસરિક્ખકઞ્ચ લક્ખણઞ્ચ લક્ખણાનિસંસો ચ વુત્તો હોતિ. કમ્મં નામ સતસહસ્સકપ્પાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ દળ્હવીરિયેન હુત્વા કતં કમ્મં. કમ્મસરિક્ખકં નામ દળ્હેન હુત્વા કતભાવં સદેવકો લોકો જાનાતૂતિ સુપ્પતિટ્ઠિતપાદમહાપુરિસલક્ખણં. લક્ખણં નામ સુપ્પતિટ્ઠિતપાદતા. લક્ખણાનિસંસો નામ પચ્ચત્થિકેહિ અવિક્ખમ્ભનીયતા.
Ettāvatā bhagavatā kammañca kammasarikkhakañca lakkhaṇañca lakkhaṇānisaṃso ca vutto hoti. Kammaṃ nāma satasahassakappādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni daḷhavīriyena hutvā kataṃ kammaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma daḷhena hutvā katabhāvaṃ sadevako loko jānātūti suppatiṭṭhitapādamahāpurisalakkhaṇaṃ. Lakkhaṇaṃ nāma suppatiṭṭhitapādatā. Lakkhaṇānisaṃso nāma paccatthikehi avikkhambhanīyatā.
૨૦૩. તત્થેતં વુચ્ચતીતિ તત્થ વુત્તે કમ્માદિભેદે અપરમ્પિ ઇદં વુચ્ચતિ, ગાથાબન્ધં સન્ધાય વુત્તં. એતા પન ગાથા પોરાણકત્થેરા ‘‘આનન્દત્થેરેન ઠપિતા વણ્ણનાગાથા’’તિ વત્વા ગતા. અપરભાગે થેરા ‘‘એકપદિકો અત્થુદ્ધારો’’તિ આહંસુ.
203.Tatthetaṃvuccatīti tattha vutte kammādibhede aparampi idaṃ vuccati, gāthābandhaṃ sandhāya vuttaṃ. Etā pana gāthā porāṇakattherā ‘‘ānandattherena ṭhapitā vaṇṇanāgāthā’’ti vatvā gatā. Aparabhāge therā ‘‘ekapadiko atthuddhāro’’ti āhaṃsu.
તત્થ સચ્ચેતિ વચીસચ્ચે. ધમ્મેતિ દસકુસલકમ્મપથધમ્મે. દમેતિ ઇન્દ્રિયદમને. સંયમેતિ સીલસંયમે. ‘‘સોચેય્યસીલાલયુપોસથેસુ ચા’’તિ એત્થ કાયસોચેય્યાદિ તિવિધં સોચેય્યં. આલયભૂતં સીલમેવ સીલાલયો. ઉપોસથકમ્મં ઉપોસથો. અહિંસાયાતિ અવિહિંસાય. સમત્તમાચરીતિ સકલં અચરિ.
Tattha sacceti vacīsacce. Dhammeti dasakusalakammapathadhamme. Dameti indriyadamane. Saṃyameti sīlasaṃyame. ‘‘Soceyyasīlālayuposathesu cā’’ti ettha kāyasoceyyādi tividhaṃ soceyyaṃ. Ālayabhūtaṃ sīlameva sīlālayo. Uposathakammaṃ uposatho. Ahiṃsāyāti avihiṃsāya. Samattamācarīti sakalaṃ acari.
અન્વભીતિ અનુભવિ. વેય્યઞ્જનિકાતિ લક્ખણપાઠકા. પરાભિભૂતિ પરે અભિભવનસમત્થો. સત્તુભીતિ સપત્તેહિ અક્ખમ્ભિયો હોતિ.
Anvabhīti anubhavi. Veyyañjanikāti lakkhaṇapāṭhakā. Parābhibhūti pare abhibhavanasamattho. Sattubhīti sapattehi akkhambhiyo hoti.
ન સો ગચ્છતિ જાતુ ખમ્ભનન્તિ સો એકંસેનેવ અગ્ગપુગ્ગલો વિક્ખમ્ભેતબ્બતં ન ગચ્છતિ. એસા હિ તસ્સ ધમ્મતાતિ તસ્સ હિ એસા ધમ્મતા અયં સભાવો.
Na so gacchati jātu khambhananti so ekaṃseneva aggapuggalo vikkhambhetabbataṃ na gacchati. Esā hi tassa dhammatāti tassa hi esā dhammatā ayaṃ sabhāvo.
પાદતલચક્કલક્ખણવણ્ણના
Pādatalacakkalakkhaṇavaṇṇanā
૨૦૪. ઉબ્બેગઉત્તાસભયન્તિ ઉબ્બેગભયઞ્ચેવ ઉત્તાસભયઞ્ચ. તત્થ ચોરતો વા રાજતો વા પચ્ચત્થિકતો વા વિલોપનબન્ધનાદિનિસ્સયં ભયં ઉબ્બેગો નામ, તંમુહુત્તિકં ચણ્ડહત્થિઅસ્સાદીનિ વા અહિયક્ખાદયો વા પટિચ્ચ લોમહંસનકરં ભયં ઉત્તાસભયં નામ. તં સબ્બં અપનુદિતા વૂપસમેતા. સંવિધાતાતિ સંવિદહિતા. કથં સંવિદહતિ? અટવિયં સાસઙ્કટ્ઠાનેસુ દાનસાલં કારેત્વા તત્થ આગતે ભોજેત્વા મનુસ્સે દત્વા અતિવાહેતિ, તં ઠાનં પવિસિતું અસક્કોન્તાનં મનુસ્સે પેસેત્વા પવેસેતિ. નગરાદીસુપિ તેસુ તેસુ ઠાનેસુ આરક્ખં ઠપેતિ, એવં સંવિદહતિ. સપરિવારઞ્ચ દાનં અદાસીતિ અન્નં પાનન્તિ દસવિધં દાનવત્થું.
204.Ubbegauttāsabhayanti ubbegabhayañceva uttāsabhayañca. Tattha corato vā rājato vā paccatthikato vā vilopanabandhanādinissayaṃ bhayaṃ ubbego nāma, taṃmuhuttikaṃ caṇḍahatthiassādīni vā ahiyakkhādayo vā paṭicca lomahaṃsanakaraṃ bhayaṃ uttāsabhayaṃ nāma. Taṃ sabbaṃ apanuditā vūpasametā. Saṃvidhātāti saṃvidahitā. Kathaṃ saṃvidahati? Aṭaviyaṃ sāsaṅkaṭṭhānesu dānasālaṃ kāretvā tattha āgate bhojetvā manusse datvā ativāheti, taṃ ṭhānaṃ pavisituṃ asakkontānaṃ manusse pesetvā paveseti. Nagarādīsupi tesu tesu ṭhānesu ārakkhaṃ ṭhapeti, evaṃ saṃvidahati. Saparivārañca dānaṃ adāsīti annaṃ pānanti dasavidhaṃ dānavatthuṃ.
તત્થ અન્નન્તિ યાગુભત્તં. તં દદન્તો ન દ્વારે ઠપેત્વા અદાસિ, અથ ખો અન્તોનિવેસને હરિતુપલિત્તટ્ઠાને લાજા ચેવ પુપ્ફાનિ ચ વિકિરિત્વા આસનં પઞ્ઞપેત્વા વિતાનં બન્ધિત્વા ગન્ધધૂમાદીહિ સક્કારં કત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં નિસીદાપેત્વા યાગું અદાસિ. યાગું દેન્તો ચ સબ્યઞ્જનં અદાસિ. યાગુપાનાવસાને પાદે ધોવિત્વા તેલેન મક્ખેત્વા નાનપ્પકારકં અનન્તં ખજ્જકં દત્વા પરિયોસાને અનેકસૂપં અનેકબ્યઞ્જનં પણીતભોજનં અદાસિ . પાનં દેન્તો અમ્બપાનાદિઅટ્ઠવિધં પાનં અદાસિ, તમ્પિ યાગુભત્તં દત્વા. વત્થં દેન્તો ન સુદ્ધવત્થમેવ અદાસિ, એકપટ્ટદુપટ્ટાદિપહોનકં પન દત્વા સુચિમ્પિ અદાસિ, સુત્તમ્પિ અદાસિ, સુત્તં વટ્ટેસિ, સૂચિકમ્મકરણટ્ઠાને ભિક્ખૂનં આસનાનિ, યાગુભત્તં, પાદમક્ખનં, પિટ્ઠિમક્ખનં, રજનં, પણ્ડુપલાસં, રજનદોણિકં, અન્તમસો ચીવરરજનકં કપ્પિયકારકમ્પિ અદાસિ.
Tattha annanti yāgubhattaṃ. Taṃ dadanto na dvāre ṭhapetvā adāsi, atha kho antonivesane haritupalittaṭṭhāne lājā ceva pupphāni ca vikiritvā āsanaṃ paññapetvā vitānaṃ bandhitvā gandhadhūmādīhi sakkāraṃ katvā bhikkhusaṅghaṃ nisīdāpetvā yāguṃ adāsi. Yāguṃ dento ca sabyañjanaṃ adāsi. Yāgupānāvasāne pāde dhovitvā telena makkhetvā nānappakārakaṃ anantaṃ khajjakaṃ datvā pariyosāne anekasūpaṃ anekabyañjanaṃ paṇītabhojanaṃ adāsi . Pānaṃ dento ambapānādiaṭṭhavidhaṃ pānaṃ adāsi, tampi yāgubhattaṃ datvā. Vatthaṃ dento na suddhavatthameva adāsi, ekapaṭṭadupaṭṭādipahonakaṃ pana datvā sucimpi adāsi, suttampi adāsi, suttaṃ vaṭṭesi, sūcikammakaraṇaṭṭhāne bhikkhūnaṃ āsanāni, yāgubhattaṃ, pādamakkhanaṃ, piṭṭhimakkhanaṃ, rajanaṃ, paṇḍupalāsaṃ, rajanadoṇikaṃ, antamaso cīvararajanakaṃ kappiyakārakampi adāsi.
યાનન્તિ ઉપાહનં. તં દદન્તોપિ ઉપાહનત્થવિકં ઉપાહનદણ્ડકં મક્ખનતેલં હેટ્ઠા વુત્તાનિ ચ અન્નાદીનિ તસ્સેવ પરિવારં કત્વા અદાસિ. માલં દેન્તોપિ ન સુદ્ધમાલમેવ અદાસિ, અથ ખો નં ગન્ધેહિ મિસ્સેત્વા હેટ્ઠિમાનિ ચત્તારિ તસ્સેવ પરિવારં કત્વા અદાસિ. બોધિચેતિયઆસનપોત્થકાદિપૂજનત્થાય ચેવ ચેતિયઘરધૂપનત્થાય ચ ગન્ધં દેન્તોપિ ન સુદ્ધગન્ધમેવ અદાસિ, ગન્ધપિસનકનિસદાય ચેવ પક્ખિપનકભાજનેન ચ સદ્ધિં હેટ્ઠિમાનિ પઞ્ચ તસ્સ પરિવારં કત્વા અદાસિ. ચેતિયપૂજાદીનં અત્થાય હરિતાલમનોસિલાચીનપિટ્ઠાદિવિલેપનં દેન્તોપિ ન સુદ્ધવિલેપનમેવ અદાસિ, વિલેપનભાજનેન સદ્ધિં હેટ્ઠિમાનિ છ તસ્સ પરિવારં કત્વા અદાસિ. સેય્યાતિ મઞ્ચપીઠં. તં દેન્તોપિ ન સુદ્ધકમેવ અદાસિ, કોજવકમ્બલપચ્ચત્થરણમઞ્ચપ્પટિપાદકેહિ સદ્ધિં અન્તમસો મઙ્ગુલસોધનદણ્ડકં હેટ્ઠિમાનિ ચ સત્ત તસ્સ પરિવારં કત્વા અદાસિ. આવસથં દેન્તોપિ ન ગેહમત્તમેવ અદાસિ, અથ ખો નં માલાકમ્મલતાકમ્મપટિમણ્ડિતં સુપઞ્ઞત્તં મઞ્ચપીઠં કારેત્વા હેટ્ઠિમાનિ અટ્ઠ તસ્સ પરિવારં કત્વા અદાસિ. પદીપેય્યન્તિ પદીપતેલં. તં દેન્તો ચેતિયઙ્ગણે બોધિયઙ્ગણે ધમ્મસ્સવનગ્ગે વસનગેહે પોત્થકવાચનટ્ઠાને ઇમિના દીપં જાલાપેથાતિ ન સુદ્ધતેલમેવ અદાસિ, વટ્ટિ કપલ્લકતેલભાજનાદીહિ સદ્ધિં હેટ્ઠિમાનિ નવ તસ્સ પરિવારં કત્વા અદાસિ. સુવિભત્તન્તરાનીતિ સુવિભત્તઅન્તરાનિ.
Yānanti upāhanaṃ. Taṃ dadantopi upāhanatthavikaṃ upāhanadaṇḍakaṃ makkhanatelaṃ heṭṭhā vuttāni ca annādīni tasseva parivāraṃ katvā adāsi. Mālaṃ dentopi na suddhamālameva adāsi, atha kho naṃ gandhehi missetvā heṭṭhimāni cattāri tasseva parivāraṃ katvā adāsi. Bodhicetiyaāsanapotthakādipūjanatthāya ceva cetiyagharadhūpanatthāya ca gandhaṃ dentopi na suddhagandhameva adāsi, gandhapisanakanisadāya ceva pakkhipanakabhājanena ca saddhiṃ heṭṭhimāni pañca tassa parivāraṃ katvā adāsi. Cetiyapūjādīnaṃ atthāya haritālamanosilācīnapiṭṭhādivilepanaṃ dentopi na suddhavilepanameva adāsi, vilepanabhājanena saddhiṃ heṭṭhimāni cha tassa parivāraṃ katvā adāsi. Seyyāti mañcapīṭhaṃ. Taṃ dentopi na suddhakameva adāsi, kojavakambalapaccattharaṇamañcappaṭipādakehi saddhiṃ antamaso maṅgulasodhanadaṇḍakaṃ heṭṭhimāni ca satta tassa parivāraṃ katvā adāsi. Āvasathaṃ dentopi na gehamattameva adāsi, atha kho naṃ mālākammalatākammapaṭimaṇḍitaṃ supaññattaṃ mañcapīṭhaṃ kāretvā heṭṭhimāni aṭṭha tassa parivāraṃ katvā adāsi. Padīpeyyanti padīpatelaṃ. Taṃ dento cetiyaṅgaṇe bodhiyaṅgaṇe dhammassavanagge vasanagehe potthakavācanaṭṭhāne iminā dīpaṃ jālāpethāti na suddhatelameva adāsi, vaṭṭi kapallakatelabhājanādīhi saddhiṃ heṭṭhimāni nava tassa parivāraṃ katvā adāsi. Suvibhattantarānīti suvibhattaantarāni.
રાજાનોતિ અભિસિત્તા. ભોગિયાતિ ભોજકા કુમારાતિ રાજકુમારા. ઇધ કમ્મં નામ સપરિવારં દાનં. કમ્મસરિક્ખકં નામ સપરિવારં કત્વા દાનં અદાસીતિ ઇમિના કારણેન સદેવકો લોકો જાનાતૂતિ નિબ્બત્તં ચક્કલક્ખણં. લક્ખણં નામ તદેવ ચક્કલક્ખણં. આનિસંસો મહાપરિવારતા.
Rājānoti abhisittā. Bhogiyāti bhojakā kumārāti rājakumārā. Idha kammaṃ nāma saparivāraṃ dānaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma saparivāraṃ katvā dānaṃ adāsīti iminā kāraṇena sadevako loko jānātūti nibbattaṃ cakkalakkhaṇaṃ. Lakkhaṇaṃ nāma tadeva cakkalakkhaṇaṃ. Ānisaṃso mahāparivāratā.
૨૦૫. તત્થેતં વુચ્ચતીતિ ઇમા તદત્થપરિદીપના ગાથા વુચ્ચન્તિ. દુવિધા હિ ગાથા હોન્તિ – તદત્થપરિદીપના ચ વિસેસત્થપરિદીપના ચ. તત્થ પાળિઆગતમેવ અત્થં પરિદીપના તદત્થપરિદીપના નામ. પાળિયં અનાગતં પરિદીપના વિસેસત્થપરિદીપના નામ. ઇમા પન તદત્થપરિદીપના. તત્થ પુરેતિ પુબ્બે. પુરત્થાતિ તસ્સેવ વેવચનં. પુરિમાસુ જાતીસૂતિ ઇમિસ્સા જાતિયા પુબ્બેકતકમ્મપટિક્ખેપદીપનં. ઉબ્બેગઉત્તાસભયાપનૂદનોતિ ઉબ્બેગભયસ્સ ચ ઉત્તાસભયસ્સ ચ અપનૂદનો. ઉસ્સુકોતિ અધિમુત્તો.
205.Tatthetaṃ vuccatīti imā tadatthaparidīpanā gāthā vuccanti. Duvidhā hi gāthā honti – tadatthaparidīpanā ca visesatthaparidīpanā ca. Tattha pāḷiāgatameva atthaṃ paridīpanā tadatthaparidīpanā nāma. Pāḷiyaṃ anāgataṃ paridīpanā visesatthaparidīpanā nāma. Imā pana tadatthaparidīpanā. Tattha pureti pubbe. Puratthāti tasseva vevacanaṃ. Purimāsu jātīsūti imissā jātiyā pubbekatakammapaṭikkhepadīpanaṃ. Ubbegauttāsabhayāpanūdanoti ubbegabhayassa ca uttāsabhayassa ca apanūdano. Ussukoti adhimutto.
સતપુઞ્ઞલક્ખણન્તિ સતેન સતેન પુઞ્ઞકમ્મેન નિબ્બત્તં એકેકં લક્ખણં. એવં સન્તે યો કોચિ બુદ્ધો ભવેય્યાતિ ન રોચયિંસુ, અનન્તેસુ પન ચક્કવાળેસુ સબ્બે સત્તા એકેકં કમ્મં સતક્ખત્તું કરેય્યું, એત્તકેહિ જનેહિ કતં કમ્મં બોધિસત્તો એકોવ એકેકં સતગુણં કત્વા નિબ્બત્તો. તસ્મા ‘‘સતપુઞ્ઞલક્ખણો’’તિ ઇમમત્થં રોચયિંસુ. મનુસ્સાસુરસક્કરક્ખસાતિ મનુસ્સા ચ અસુરા ચ સક્કા ચ રક્ખસા ચ.
Satapuññalakkhaṇanti satena satena puññakammena nibbattaṃ ekekaṃ lakkhaṇaṃ. Evaṃ sante yo koci buddho bhaveyyāti na rocayiṃsu, anantesu pana cakkavāḷesu sabbe sattā ekekaṃ kammaṃ satakkhattuṃ kareyyuṃ, ettakehi janehi kataṃ kammaṃ bodhisatto ekova ekekaṃ sataguṇaṃ katvā nibbatto. Tasmā ‘‘satapuññalakkhaṇo’’ti imamatthaṃ rocayiṃsu. Manussāsurasakkarakkhasāti manussā ca asurā ca sakkā ca rakkhasā ca.
આયતપણ્હિતાદિતિલક્ખણવણ્ણના
Āyatapaṇhitāditilakkhaṇavaṇṇanā
૨૦૬. અન્તરાતિ પટિસન્ધિતો સરસચુતિયા અન્તરે. ઇધ કમ્મં નામ પાણાતિપાતા વિરતિ. કમ્મસરિક્ખકં નામ પાણાતિપાતં કરોન્તો પદસદ્દસવનભયા અગ્ગગ્ગપાદેહિ અક્કમન્તા ગન્ત્વા પરં પાતેન્તિ. અથ તે ઇમિના કારણેન તેસં તં કમ્મં જનો જાનાતૂતિ અન્તોવઙ્કપાદા વા બહિવઙ્કપાદા વા ઉક્કુટિકપાદા વા અગ્ગકોણ્ડા વા પણ્હિકોણ્ડા વા ભવન્તિ. અગ્ગપાદેહિ ગન્ત્વા પરસ્સ અમારિતભાવં પન તથાગતસ્સ સદેવકો લોકો ઇમિના કારણેન જાનાતૂતિ આયતપણ્હિ મહાપુરિસલક્ખણં નિબ્બત્તતિ . તથા પરં ઘાતેન્તા ઉન્નતકાયેન ગચ્છન્તા અઞ્ઞે પસ્સિસ્સન્તીતિ ઓનતા ગન્ત્વા પરં ઘાતેન્તિ. અથ તે એવમિમે ગન્ત્વા પરં ઘાતયિંસૂતિ નેસં તં કમ્મં ઇમિના કારણેન પરો જાનાતૂતિ ખુજ્જા વા વામના વા પીઠસપ્પિ વા ભવન્તિ. તથાગતસ્સ પન એવં ગન્ત્વા પરેસં અઘાતિતભાવં ઇમિના કારણેન સદેવકો લોકો જાનાતૂતિ બ્રહ્મુજુગત્તમહાપુરિસલક્ખણં નિબ્બત્તતિ. તથા પરં ઘાતેન્તા આવુધં વા મુગ્ગરં વા ગણ્હિત્વા મુટ્ઠિકતહત્થા પરં ઘાતેન્તિ. તે એવં તેસં પરસ્સ ઘાતિતભાવં ઇમિના કારણેન જનો જાનાતૂતિ રસ્સઙ્ગુલી વા રસ્સહત્થા વા વઙ્કઙ્ગુલી વા ફણહત્થકા વા ભવન્તિ. તથાગતસ્સ પન એવં પરેસં અઘાતિતભાવં સદેવકો લોકો ઇમિના કારણેન જાનાતૂતિ દીઘઙ્ગુલિમહાપુરિસલક્ખણં નિબ્બત્તતિ. ઇદમેત્થ કમ્મસરિક્ખકં. ઇદમેવ પન લક્ખણત્તયં લક્ખણં નામ. દીઘાયુકભાવો લક્ખણાનિસંસો.
206.Antarāti paṭisandhito sarasacutiyā antare. Idha kammaṃ nāma pāṇātipātā virati. Kammasarikkhakaṃ nāma pāṇātipātaṃ karonto padasaddasavanabhayā aggaggapādehi akkamantā gantvā paraṃ pātenti. Atha te iminā kāraṇena tesaṃ taṃ kammaṃ jano jānātūti antovaṅkapādā vā bahivaṅkapādā vā ukkuṭikapādā vā aggakoṇḍā vā paṇhikoṇḍā vā bhavanti. Aggapādehi gantvā parassa amāritabhāvaṃ pana tathāgatassa sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti āyatapaṇhi mahāpurisalakkhaṇaṃ nibbattati . Tathā paraṃ ghātentā unnatakāyena gacchantā aññe passissantīti onatā gantvā paraṃ ghātenti. Atha te evamime gantvā paraṃ ghātayiṃsūti nesaṃ taṃ kammaṃ iminā kāraṇena paro jānātūti khujjā vā vāmanā vā pīṭhasappi vā bhavanti. Tathāgatassa pana evaṃ gantvā paresaṃ aghātitabhāvaṃ iminā kāraṇena sadevako loko jānātūti brahmujugattamahāpurisalakkhaṇaṃ nibbattati. Tathā paraṃ ghātentā āvudhaṃ vā muggaraṃ vā gaṇhitvā muṭṭhikatahatthā paraṃ ghātenti. Te evaṃ tesaṃ parassa ghātitabhāvaṃ iminā kāraṇena jano jānātūti rassaṅgulī vā rassahatthā vā vaṅkaṅgulī vā phaṇahatthakā vā bhavanti. Tathāgatassa pana evaṃ paresaṃ aghātitabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti dīghaṅgulimahāpurisalakkhaṇaṃ nibbattati. Idamettha kammasarikkhakaṃ. Idameva pana lakkhaṇattayaṃ lakkhaṇaṃ nāma. Dīghāyukabhāvo lakkhaṇānisaṃso.
૨૦૭. મરણવધભયત્તનોતિ એત્થ મરણસઙ્ખાતો વધો મરણવધો, મરણવધતો ભયં મરણવધભયં, તં અત્તનો જાનિત્વા. પટિવિરતો પરંમારણાયાતિ યથા મય્હં મરણતો ભયં મમ જીવિતં પિયં, એવં પરેસમ્પીતિ ઞત્વા પરં મારણતો પટિવિરતો અહોસિ. સુચરિતેનાતિ સુચિણ્ણેન. સગ્ગમગમાતિ સગ્ગં ગતો.
207.Maraṇavadhabhayattanoti ettha maraṇasaṅkhāto vadho maraṇavadho, maraṇavadhato bhayaṃ maraṇavadhabhayaṃ, taṃ attano jānitvā. Paṭivirato paraṃmāraṇāyāti yathā mayhaṃ maraṇato bhayaṃ mama jīvitaṃ piyaṃ, evaṃ paresampīti ñatvā paraṃ māraṇato paṭivirato ahosi. Sucaritenāti suciṇṇena. Saggamagamāti saggaṃ gato.
ચવિય પુનરિધાગતોતિ ચવિત્વા પુન ઇધાગતો. દીઘપાસણ્હિકોતિ દીઘપણ્હિકો. બ્રહ્માવ સુજૂતિ બ્રહ્મા વિય સુટ્ઠુ ઉજુ.
Caviya punaridhāgatoti cavitvā puna idhāgato. Dīghapāsaṇhikoti dīghapaṇhiko. Brahmāva sujūti brahmā viya suṭṭhu uju.
સુભુજોતિ સુન્દરભુજો. સુસૂતિ મહલ્લકકાલેપિ તરુણરૂપો. સુસણ્ઠિતોતિ સુસણ્ઠાનસમ્પન્નો. મુદુતલુનઙ્ગુલિયસ્સાતિ મુદૂ ચ તલુના ચ અઙ્ગુલિયો અસ્સ. તીભીતિ તીહિ. પુરિસવરગ્ગલક્ખણેહીતિ પુરિસવરસ્સ અગ્ગલક્ખણેહિ. ચિરયપનાયાતિ ચિરં યાપનાય, દીઘાયુકભાવાય.
Subhujoti sundarabhujo. Susūti mahallakakālepi taruṇarūpo. Susaṇṭhitoti susaṇṭhānasampanno. Mudutalunaṅguliyassāti mudū ca talunā ca aṅguliyo assa. Tībhīti tīhi. Purisavaraggalakkhaṇehīti purisavarassa aggalakkhaṇehi. Cirayapanāyāti ciraṃ yāpanāya, dīghāyukabhāvāya.
ચિરં યપેતીતિ ચિરં યાપેતિ. ચિરતરં પબ્બજતિ યદિ તતોતિ તતો ચિરતરં યાપેતિ, યદિ પબ્બજતીતિ અત્થો. યાપયતિ ચ વસિદ્ધિભાવનાયાતિ વસિપ્પત્તો હુત્વા ઇદ્ધિભાવનાય યાપેતિ.
Ciraṃ yapetīti ciraṃ yāpeti. Cirataraṃ pabbajati yadi tatoti tato cirataraṃ yāpeti, yadi pabbajatīti attho. Yāpayatica vasiddhibhāvanāyāti vasippatto hutvā iddhibhāvanāya yāpeti.
સત્તુસ્સદતાલક્ખણવણ્ણના
Sattussadatālakkhaṇavaṇṇanā
૨૦૮. રસિતાનન્તિ રસસમ્પન્નાનં. ‘‘ખાદનીયાન’’ન્તિઆદીસુ ખાદનીયાનિ નામ પિટ્ઠખજ્જકાદીનિ. ભોજનીયાનીતિ પઞ્ચ ભોજનાનિ. સાયનીયાનીતિ સાયિતબ્બાનિ સપ્પિનવનીતાદીનિ. લેહનીયાનીતિ નિલ્લેહિતબ્બાનિ પિટ્ઠપાયાસાદીનિ. પાનાનીતિ અટ્ઠ પાનકાનિ.
208.Rasitānanti rasasampannānaṃ. ‘‘Khādanīyāna’’ntiādīsu khādanīyāni nāma piṭṭhakhajjakādīni. Bhojanīyānīti pañca bhojanāni. Sāyanīyānīti sāyitabbāni sappinavanītādīni. Lehanīyānīti nillehitabbāni piṭṭhapāyāsādīni. Pānānīti aṭṭha pānakāni.
ઇધ કમ્મં નામ કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ દિન્નં ઇદં પણીતભોજનદાનં. કમ્મસરિક્ખકં નામ લૂખભોજને કુચ્છિગતે લોહિતં સુસ્સતિ, મંસં મિલાયતિ. તસ્મા લૂખદાયકા સત્તા ઇમિના કારણેન નેસં લૂખભોજનસ્સ દિન્નભાવં જનો જાનાતૂતિ અપ્પમંસા અપ્પલોહિતા મનુસ્સપેતા વિય દુલ્લભન્નપાના ભવન્તિ. પણીતભોજને પન કુચ્છિગતે મંસલોહિતં વડ્ઢતિ, પરિપુણ્ણકાયા પાસાદિકા અભિરૂપદસ્સના હોન્તિ. તસ્મા તથાગતસ્સ દીઘરત્તં પણીતભોજનદાયકત્તં સદેવકો લોકો ઇમિના કારણેન જાનાતૂતિ સત્તુસ્સદમહાપુરિસલક્ખણં નિબ્બત્તતિ. લક્ખણં નામ સત્તુસ્સદલક્ખણમેવ. પણીતલાભિતા આનિસંસો.
Idha kammaṃ nāma kappasatasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni dinnaṃ idaṃ paṇītabhojanadānaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma lūkhabhojane kucchigate lohitaṃ sussati, maṃsaṃ milāyati. Tasmā lūkhadāyakā sattā iminā kāraṇena nesaṃ lūkhabhojanassa dinnabhāvaṃ jano jānātūti appamaṃsā appalohitā manussapetā viya dullabhannapānā bhavanti. Paṇītabhojane pana kucchigate maṃsalohitaṃ vaḍḍhati, paripuṇṇakāyā pāsādikā abhirūpadassanā honti. Tasmā tathāgatassa dīgharattaṃ paṇītabhojanadāyakattaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti sattussadamahāpurisalakkhaṇaṃ nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma sattussadalakkhaṇameva. Paṇītalābhitā ānisaṃso.
૨૦૯. ખજ્જભોજ્જમથલેય્યસાયિતન્તિ ખજ્જકઞ્ચ ભોજનઞ્ચ લેહનીયઞ્ચ સાયનીયઞ્ચ. ઉત્તમગ્ગરસદાયકોતિ ઉત્તમો અગ્ગરસદાયકો, ઉત્તમાનં વા અગ્ગરસાનં દાયકો.
209.Khajjabhojjamathaleyyasāyitanti khajjakañca bhojanañca lehanīyañca sāyanīyañca. Uttamaggarasadāyakoti uttamo aggarasadāyako, uttamānaṃ vā aggarasānaṃ dāyako.
સત્ત ચુસ્સદેતિ સત્ત ચ ઉસ્સદે. તદત્થજોતકન્તિ ખજ્જભોજ્જાદિજોતકં, તેસં લાભસંવત્તનિકન્તિ અત્થો. પબ્બજમ્પિ ચાતિ પબ્બજમાનોપિ ચ. તદાધિગચ્છતીતિ તં અધિગચ્છતિ. લાભિરુત્તમન્તિ લાભિ ઉત્તમં.
Satta cussadeti satta ca ussade. Tadatthajotakanti khajjabhojjādijotakaṃ, tesaṃ lābhasaṃvattanikanti attho. Pabbajampi cāti pabbajamānopi ca. Tadādhigacchatīti taṃ adhigacchati. Lābhiruttamanti lābhi uttamaṃ.
કરચરણાદિલક્ખણવણ્ણના
Karacaraṇādilakkhaṇavaṇṇanā
૨૧૦. દાનેનાતિઆદીસુ એકચ્ચો દાનેનેવ સઙ્ગણ્હિતબ્બો હોતિ, તં દાનેન સઙ્ગહેસિ. પબ્બજિતાનં પબ્બજિતપરિક્ખારં, ગિહીનં ગિહિપરિક્ખારં અદાસિ.
210.Dānenātiādīsu ekacco dāneneva saṅgaṇhitabbo hoti, taṃ dānena saṅgahesi. Pabbajitānaṃ pabbajitaparikkhāraṃ, gihīnaṃ gihiparikkhāraṃ adāsi.
પેય્યવજ્જેનાતિ એકચ્ચો હિ ‘‘અયં દાતબ્બં નામ દેતિ, એકેન પન વચનેન સબ્બં મક્ખેત્વા નાસેતિ, કિં એતસ્સ દાન’’ન્તિ વત્તા હોતિ. એકચ્ચો ‘‘અયં કિઞ્ચાપિ દાનં ન દેતિ, કથેન્તો પન તેલેન વિય મક્ખેતિ. એસો દેતુ વા મા વા, વચનમેવ તસ્સ સહસ્સં અગ્ઘતી’’તિ વત્તા હોતિ. એવરૂપો પુગ્ગલો દાનં ન પચ્ચાસીસતિ, પિયવચનમેવ પચ્ચાસીસતિ. તં પિયવચનેન સઙ્ગહેસિ.
Peyyavajjenāti ekacco hi ‘‘ayaṃ dātabbaṃ nāma deti, ekena pana vacanena sabbaṃ makkhetvā nāseti, kiṃ etassa dāna’’nti vattā hoti. Ekacco ‘‘ayaṃ kiñcāpi dānaṃ na deti, kathento pana telena viya makkheti. Eso detu vā mā vā, vacanameva tassa sahassaṃ agghatī’’ti vattā hoti. Evarūpo puggalo dānaṃ na paccāsīsati, piyavacanameva paccāsīsati. Taṃ piyavacanena saṅgahesi.
અત્થચરિયાયાતિ અત્થસંવડ્ઢનકથાય. એકચ્ચો હિ નેવ દાનં, ન પિયવચનં પચ્ચાસીસતિ. અત્તનો હિતકથં વડ્ઢિતકથમેવ પચ્ચાસીસતિ. એવરૂપં પુગ્ગલં ‘‘ઇદં તે કાતબ્બં, ઇદં તે ન કાતબ્બં. એવરૂપો પુગ્ગલો સેવિતબ્બો, એવરૂપો પુગ્ગલો ન સેવિતબ્બો’’તિ એવં અત્થચરિયાય સઙ્ગહેસિ.
Atthacariyāyāti atthasaṃvaḍḍhanakathāya. Ekacco hi neva dānaṃ, na piyavacanaṃ paccāsīsati. Attano hitakathaṃ vaḍḍhitakathameva paccāsīsati. Evarūpaṃ puggalaṃ ‘‘idaṃ te kātabbaṃ, idaṃ te na kātabbaṃ. Evarūpo puggalo sevitabbo, evarūpo puggalo na sevitabbo’’ti evaṃ atthacariyāya saṅgahesi.
સમાનત્તતાયાતિ સમાનસુખદુક્ખભાવેન. એકચ્ચો હિ દાનાદીસુ એકમ્પિ ન પચ્ચાસીસતિ, એકાસને નિસજ્જં, એકપલ્લઙ્કે સયનં, એકતો ભોજનન્તિ એવં સમાનસુખદુક્ખતં પચ્ચાસીસતિ. તત્થ જાતિયા હીનો ભોગેન અધિકો દુસ્સઙ્ગહો હોતિ. ન હિ સક્કા તેન સદ્ધિં એકપરિભોગો કાતું, તથા અકરિયમાને ચ સો કુજ્ઝતિ. ભોગેન હીનો જાતિયા અધિકોપિ દુસ્સઙ્ગહો હોતિ. સો હિ ‘‘અહં જાતિમા’’તિ ભોગસમ્પન્નેન સદ્ધિં એકપરિભોગં ન ઇચ્છતિ, તસ્મિં અકરિયમાને કુજ્ઝતિ. ઉભોહિપિ હીનો પન સુસઙ્ગહો હોતિ. ન હિ સો ઇતરેન સદ્ધિં એકપરિભોગં ઇચ્છતિ, ન અકરિયમાને ચ કુજ્ઝતિ. ઉભોહિ સદિસોપિ સુસઙ્ગહોયેવ. ભિક્ખૂસુ દુસ્સીલો દુસ્સઙ્ગહો હોતિ. ન હિ સક્કા તેન સદ્ધિં એકપરિભોગો કાતું, તથા અકરિયમાને ચ કુજ્ઝતિ. સીલવા સુસઙ્ગહો હોતિ. સીલવા હિ અદીયમાનેપિ અકરિયમાનેપિ ન કુજ્ઝતિ. અઞ્ઞં અત્તના સદ્ધિં પરિભોગં અકરોન્તમ્પિ ન પાપકેન ચિત્તેન પસ્સતિ. પરિભોગોપિ તેન સદ્ધિં સુકરો હોતિ. તસ્મા એવરૂપં પુગ્ગલં એવં સમાનત્તતાય સઙ્ગહેસિ.
Samānattatāyāti samānasukhadukkhabhāvena. Ekacco hi dānādīsu ekampi na paccāsīsati, ekāsane nisajjaṃ, ekapallaṅke sayanaṃ, ekato bhojananti evaṃ samānasukhadukkhataṃ paccāsīsati. Tattha jātiyā hīno bhogena adhiko dussaṅgaho hoti. Na hi sakkā tena saddhiṃ ekaparibhogo kātuṃ, tathā akariyamāne ca so kujjhati. Bhogena hīno jātiyā adhikopi dussaṅgaho hoti. So hi ‘‘ahaṃ jātimā’’ti bhogasampannena saddhiṃ ekaparibhogaṃ na icchati, tasmiṃ akariyamāne kujjhati. Ubhohipi hīno pana susaṅgaho hoti. Na hi so itarena saddhiṃ ekaparibhogaṃ icchati, na akariyamāne ca kujjhati. Ubhohi sadisopi susaṅgahoyeva. Bhikkhūsu dussīlo dussaṅgaho hoti. Na hi sakkā tena saddhiṃ ekaparibhogo kātuṃ, tathā akariyamāne ca kujjhati. Sīlavā susaṅgaho hoti. Sīlavā hi adīyamānepi akariyamānepi na kujjhati. Aññaṃ attanā saddhiṃ paribhogaṃ akarontampi na pāpakena cittena passati. Paribhogopi tena saddhiṃ sukaro hoti. Tasmā evarūpaṃ puggalaṃ evaṃ samānattatāya saṅgahesi.
સુસઙ્ગહિતાસ્સ હોન્તીતિ સુસઙ્ગહિતા અસ્સ હોન્તિ. દેતુ વા મા વા દેતુ, કરોતુ વા મા વા કરોતુ, સુસઙ્ગહિતાવ હોન્તિ, ન ભિજ્જન્તિ. ‘‘યદાસ્સ દાતબ્બં હોતિ, તદા દેતિ. ઇદાનિ મઞ્ઞે નત્થિ, તેન ન દેતિ. કિં મયં દદમાનમેવ ઉપટ્ઠહામ? અદેન્તં અકરોન્તં ન ઉપટ્ઠહામા’’તિ એવં ચિન્તેન્તિ.
Susaṅgahitāssa hontīti susaṅgahitā assa honti. Detu vā mā vā detu, karotu vā mā vā karotu, susaṅgahitāva honti, na bhijjanti. ‘‘Yadāssa dātabbaṃ hoti, tadā deti. Idāni maññe natthi, tena na deti. Kiṃ mayaṃ dadamānameva upaṭṭhahāma? Adentaṃ akarontaṃ na upaṭṭhahāmā’’ti evaṃ cintenti.
ઇધ કમ્મં નામ દીઘરત્તં કતં દાનાદિસઙ્ગહકમ્મં. કમ્મસરિક્ખકં નામ યો એવં અસઙ્ગાહકો હોતિ, સો ઇમિના કારણેનસ્સ અસઙ્ગાહકભાવં જનો જાનાતૂતિ થદ્ધહત્થપાદો ચેવ હોતિ, વિસમટ્ઠિતાવયવલક્ખણો ચ. તથાગતસ્સ પન દીઘરત્તં સઙ્ગાહકભાવં સદેવકો લોકો ઇમિના કારણેન જાનાતૂતિ ઇમાનિ દ્વે લક્ખણાનિ નિબ્બત્તન્તિ. લક્ખણં નામ ઇદમેવ લક્ખણદ્વયં. સુસઙ્ગહિતપરિજનતા આનિસંસો.
Idha kammaṃ nāma dīgharattaṃ kataṃ dānādisaṅgahakammaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma yo evaṃ asaṅgāhako hoti, so iminā kāraṇenassa asaṅgāhakabhāvaṃ jano jānātūti thaddhahatthapādo ceva hoti, visamaṭṭhitāvayavalakkhaṇo ca. Tathāgatassa pana dīgharattaṃ saṅgāhakabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti imāni dve lakkhaṇāni nibbattanti. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇadvayaṃ. Susaṅgahitaparijanatā ānisaṃso.
૨૧૧. કરિયાતિ કરિત્વા. ચરિયાતિ ચરિત્વા. અનવમતેનાતિ અનવઞ્ઞાતેન. ‘‘અનપમોદેના’’તિપિ પાઠો, ન અપ્પમોદેન, ન દીનેન ન ગબ્ભિતેનાતિ અત્થો.
211.Kariyāti karitvā. Cariyāti caritvā. Anavamatenāti anavaññātena. ‘‘Anapamodenā’’tipi pāṭho, na appamodena, na dīnena na gabbhitenāti attho.
ચવિયાતિ ચવિત્વા. અતિરુચિર સુવગ્ગુ દસ્સનેય્યન્તિ અતિરુચિરઞ્ચ સુપાસાદિકં સુવગ્ગુ ચ સુટ્ઠુ છેકં દસ્સનેય્યઞ્ચ દટ્ઠબ્બયુત્તં. સુસુ કુમારોતિ સુટ્ઠુ સુકુમારો.
Caviyāti cavitvā. Atirucira suvaggu dassaneyyanti atirucirañca supāsādikaṃ suvaggu ca suṭṭhu chekaṃ dassaneyyañca daṭṭhabbayuttaṃ. Susu kumāroti suṭṭhu sukumāro.
પરિજનસ્સવોતિ પરિજનો અસ્સવો વચનકરો. વિધેય્યોતિ કત્તબ્બાકત્તબ્બેસુ યથારુચિ વિધાતબ્બો. મહિમન્તિ મહિં ઇમં. પિયવદૂ હિતસુખતં જિગીસમાનોતિ પિયવદો હુત્વા હિતઞ્ચ સુખઞ્ચ પરિયેસમાનો. વચનપટિકરસ્સા ભિપ્પસન્નાતિ વચનપટિકરા અસ્સ અભિપ્પસન્ના. ધમ્માનુધમ્મન્તિ ધમ્મઞ્ચ અનુધમ્મઞ્ચ.
Parijanassavoti parijano assavo vacanakaro. Vidheyyoti kattabbākattabbesu yathāruci vidhātabbo. Mahimanti mahiṃ imaṃ. Piyavadū hitasukhataṃ jigīsamānoti piyavado hutvā hitañca sukhañca pariyesamāno. Vacanapaṭikarassā bhippasannāti vacanapaṭikarā assa abhippasannā. Dhammānudhammanti dhammañca anudhammañca.
ઉસ્સઙ્ખપાદાદિલક્ખણવણ્ણના
Ussaṅkhapādādilakkhaṇavaṇṇanā
૨૧૨. અત્થૂપસંહિતન્તિ ઇધલોકપરલોકત્થનિસ્સિતં. ધમ્મૂપસંહિતન્તિ દસકુસલકમ્મપથનિસ્સિતં. બહુજનં નિદંસેસીતિ બહુજનસ્સ નિદંસનકથં કથેસિ. પાણીનન્તિ સત્તાનં. ‘‘અગ્ગો’’તિઆદીનિ સબ્બાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞવેવચનાનિ. ઇધ કમ્મં નામ દીઘરત્તં ભાસિતા ઉદ્ધઙ્ગમનીયા અત્થૂપસંહિતા વાચા. કમ્મસરિક્ખકં નામ યો એવરૂપં ઉગ્ગતવાચં ન ભાસતિ, સો ઇમિના કારણેન ઉગ્ગતવાચાય અભાસનં જનો જાનાતૂતિ અધોસઙ્ખપાદો ચ હોતિ અધોનતલોમો ચ. તથાગતસ્સ પન દીઘરત્તં એવરૂપાય ઉગ્ગતવાચાય ભાસિતભાવં સદેવકો લોકો ઇમિના કારણેન જાનાતૂતિ ઉસ્સઙ્ખપાદલક્ખણઞ્ચ ઉદ્ધગ્ગલોમલક્ખણઞ્ચ નિબ્બત્તતિ. લક્ખણં નામ ઇદમેવ લક્ખણદ્વયં. ઉત્તમભાવો આનિસંસો.
212.Atthūpasaṃhitanti idhalokaparalokatthanissitaṃ. Dhammūpasaṃhitanti dasakusalakammapathanissitaṃ. Bahujanaṃ nidaṃsesīti bahujanassa nidaṃsanakathaṃ kathesi. Pāṇīnanti sattānaṃ. ‘‘Aggo’’tiādīni sabbāni aññamaññavevacanāni. Idha kammaṃ nāma dīgharattaṃ bhāsitā uddhaṅgamanīyā atthūpasaṃhitā vācā. Kammasarikkhakaṃ nāma yo evarūpaṃ uggatavācaṃ na bhāsati, so iminā kāraṇena uggatavācāya abhāsanaṃ jano jānātūti adhosaṅkhapādo ca hoti adhonatalomo ca. Tathāgatassa pana dīgharattaṃ evarūpāya uggatavācāya bhāsitabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti ussaṅkhapādalakkhaṇañca uddhaggalomalakkhaṇañca nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇadvayaṃ. Uttamabhāvo ānisaṃso.
૨૧૩. એરયન્તિ ભણન્તો. બહુજનં નિદંસયીતિ બહુજનસ્સ હિતં દસ્સેતિ. ધમ્મયાગન્તિ ધમ્મદાનયઞ્ઞં.
213.Erayanti bhaṇanto. Bahujanaṃ nidaṃsayīti bahujanassa hitaṃ dasseti. Dhammayāganti dhammadānayaññaṃ.
ઉબ્ભમુપ્પતિતલોમવા સસોતિ સો એસ ઉદ્ધગ્ગતલોમવા હોતિ. પાદગણ્ઠિરહૂતિ પાદગોપ્ફકા અહેસું. સાધુસણ્ઠિતાતિ સુટ્ઠુ સણ્ઠિતા. મંસલોહિતાચિતાતિ મંસેન ચ લોહિતેન ચ આચિતા. તચોત્થતાતિ તચેન પરિયોનદ્ધા નિગુળ્હા. વજતીતિ ગચ્છતિ. અનોમનિક્કમોતિ અનોમવિહારી સેટ્ઠવિહારી.
Ubbhamuppatitalomavā sasoti so esa uddhaggatalomavā hoti. Pādagaṇṭhirahūti pādagopphakā ahesuṃ. Sādhusaṇṭhitāti suṭṭhu saṇṭhitā. Maṃsalohitācitāti maṃsena ca lohitena ca ācitā. Tacotthatāti tacena pariyonaddhā niguḷhā. Vajatīti gacchati. Anomanikkamoti anomavihārī seṭṭhavihārī.
એણિજઙ્ઘલક્ખણવણ્ણના
Eṇijaṅghalakkhaṇavaṇṇanā
૨૧૪. સિપ્પં વાતિઆદીસુ સિપ્પં નામ દ્વે સિપ્પાનિ – હીનઞ્ચ સિપ્પં, ઉક્કટ્ઠઞ્ચ સિપ્પં. હીનં નામ સિપ્પં નળકારસિપ્પં, કુમ્ભકારસિપ્પં પેસકારસિપ્પં નહાપિતસિપ્પં. ઉક્કટ્ઠં નામ સિપ્પં લેખા મુદ્દા ગણના. વિજ્જાતિ અહિવિજ્જાદિઅનેકવિધા. ચરણન્તિ પઞ્ચસીલં દસસીલં પાતિમોક્ખસંવરસીલં. કમ્મન્તિ કમ્મસ્સકતાજાનનપઞ્ઞા. કિલિસ્સેય્યુન્તિ કિલમેય્યું. અન્તેવાસિકવત્તં નામ દુક્ખં, તં નેસં મા ચિરમહોસીતિ ચિન્તેસિ.
214.Sippaṃ vātiādīsu sippaṃ nāma dve sippāni – hīnañca sippaṃ, ukkaṭṭhañca sippaṃ. Hīnaṃ nāma sippaṃ naḷakārasippaṃ, kumbhakārasippaṃ pesakārasippaṃ nahāpitasippaṃ. Ukkaṭṭhaṃ nāma sippaṃ lekhā muddā gaṇanā. Vijjāti ahivijjādianekavidhā. Caraṇanti pañcasīlaṃ dasasīlaṃ pātimokkhasaṃvarasīlaṃ. Kammanti kammassakatājānanapaññā. Kilisseyyunti kilameyyuṃ. Antevāsikavattaṃ nāma dukkhaṃ, taṃ nesaṃ mā ciramahosīti cintesi.
રાજારહાનીતિ રઞ્ઞો અનુરૂપાનિ હત્થિઅસ્સાદીનિ, તાનિયેવ રઞ્ઞો સેનાય અઙ્ગભૂતત્તા રાજઙ્ગાનીતિ વુચ્ચન્તિ. રાજૂપભોગાનીતિ રઞ્ઞો ઉપભોગપરિભોગભણ્ડાનિ, તાનિ ચેવ સત્તરતનાનિ ચ. રાજાનુચ્છવિકાનીતિ રઞ્ઞો અનુચ્છવિકાનિ. તેસંયેવ સબ્બેસં ઇદં ગહણં. સમણારહાનીતિ સમણાનં અનુરૂપાનિ ચીવરાદીનિ. સમણઙ્ગાનીતિ સમણાનં કોટ્ઠાસભૂતા ચતસ્સો પરિસા. સમણૂપભોગાનીતિ સમણાનં ઉપભોગપરિક્ખારા. સમણાનુચ્છવિકાનીતિ તેસંયેવ અધિવચનં.
Rājārahānīti rañño anurūpāni hatthiassādīni, tāniyeva rañño senāya aṅgabhūtattā rājaṅgānīti vuccanti. Rājūpabhogānīti rañño upabhogaparibhogabhaṇḍāni, tāni ceva sattaratanāni ca. Rājānucchavikānīti rañño anucchavikāni. Tesaṃyeva sabbesaṃ idaṃ gahaṇaṃ. Samaṇārahānīti samaṇānaṃ anurūpāni cīvarādīni. Samaṇaṅgānīti samaṇānaṃ koṭṭhāsabhūtā catasso parisā. Samaṇūpabhogānīti samaṇānaṃ upabhogaparikkhārā. Samaṇānucchavikānīti tesaṃyeva adhivacanaṃ.
ઇધ પન કમ્મં નામ દીઘરત્તં સક્કચ્ચં સિપ્પાદિવાચનં. કમ્મસરિક્ખકં નામ યો એવં સક્કચ્ચં સિપ્પં અવાચેન્તો અન્તેવાસિકે ઉક્કુટિકાસનજઙ્ઘપેસનિકાદીહિ કિલમેતિ, તસ્સ જઙ્ઘમંસં લિખિત્વા પાતિતં વિય હોતિ. તથાગતસ્સ પન સક્કચ્ચં વાચિતભાવં સદેવકો લોકો ઇમિના કારણેન જાનાતૂતિ અનુપુબ્બઉગ્ગતવટ્ટિતં એણિજઙ્ઘલક્ખણં નિબ્બત્તતિ. લક્ખણં નામ ઇદમેવ લક્ખણં. અનુચ્છવિકલાભિતા આનિસંસો.
Idha pana kammaṃ nāma dīgharattaṃ sakkaccaṃ sippādivācanaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma yo evaṃ sakkaccaṃ sippaṃ avācento antevāsike ukkuṭikāsanajaṅghapesanikādīhi kilameti, tassa jaṅghamaṃsaṃ likhitvā pātitaṃ viya hoti. Tathāgatassa pana sakkaccaṃ vācitabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti anupubbauggatavaṭṭitaṃ eṇijaṅghalakkhaṇaṃ nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇaṃ. Anucchavikalābhitā ānisaṃso.
૨૧૫. યદૂપઘાતાયાતિ યં સિપ્પં કસ્સચિ ઉપઘાતાય ન હોતિ. કિલિસ્સતીતિ કિલમિસ્સતિ. સુખુમત્તચોત્થતાતિ સુખુમત્તચેન પરિયોનદ્ધા. કિં પન અઞ્ઞેન કમ્મેન અઞ્ઞં લક્ખણં નિબ્બત્તતીતિ? ન નિબ્બત્તતિ. યં પન નિબ્બત્તતિ, તં અનુબ્યઞ્જનં હોતિ, તસ્મા ઇધ વુત્તં.
215.Yadūpaghātāyāti yaṃ sippaṃ kassaci upaghātāya na hoti. Kilissatīti kilamissati. Sukhumattacotthatāti sukhumattacena pariyonaddhā. Kiṃ pana aññena kammena aññaṃ lakkhaṇaṃ nibbattatīti? Na nibbattati. Yaṃ pana nibbattati, taṃ anubyañjanaṃ hoti, tasmā idha vuttaṃ.
સુખુમચ્છવિલક્ખણવણ્ણના
Sukhumacchavilakkhaṇavaṇṇanā
૨૧૬. સમણં વાતિ સમિતપાપટ્ઠેન સમણં. બ્રાહ્મણં વાતિ બાહિતપાપટ્ઠેન બ્રાહ્મણં.
216.Samaṇaṃ vāti samitapāpaṭṭhena samaṇaṃ. Brāhmaṇaṃ vāti bāhitapāpaṭṭhena brāhmaṇaṃ.
મહાપઞ્ઞોતિઆદીસુ મહાપઞ્ઞાદીહિ સમન્નાગતો હોતીતિ અત્થો. તત્રિદં મહાપઞ્ઞાદીનં નાનત્તં.
Mahāpaññotiādīsu mahāpaññādīhi samannāgato hotīti attho. Tatridaṃ mahāpaññādīnaṃ nānattaṃ.
તત્થ કતમા મહાપઞ્ઞા? મહન્તે સીલક્ખન્ધે પરિગ્ગણ્હાતીતિ મહાપઞ્ઞા, મહન્તે સમાધિક્ખન્ધે પઞ્ઞાક્ખન્ધે વિમુત્તિક્ખન્ધે વિમુત્તિઞાણદસ્સનક્ખન્ધે પરિગ્ગણ્હાતીતિ મહાપઞ્ઞા. મહન્તાનિ ઠાનાઠાનાનિ મહન્તા વિહારસમાપત્તિયો મહન્તાનિ અરિયસચ્ચાનિ મહન્તે સતિપટ્ઠાને સમ્મપ્પધાને ઇદ્ધિપાદે મહન્તાનિ ઇન્દ્રિયાનિ બલાનિ મહન્તે બોજ્ઝઙ્ગે મહન્તે અરિયમગ્ગે મહન્તાનિ સામઞ્ઞફલાનિ મહન્તા અભિઞ્ઞાયો મહન્તં પરમત્થં નિબ્બાનં પરિગ્ગણ્હાતીતિ મહાપઞ્ઞા.
Tattha katamā mahāpaññā? Mahante sīlakkhandhe pariggaṇhātīti mahāpaññā, mahante samādhikkhandhe paññākkhandhe vimuttikkhandhe vimuttiñāṇadassanakkhandhe pariggaṇhātīti mahāpaññā. Mahantāni ṭhānāṭhānāni mahantā vihārasamāpattiyo mahantāni ariyasaccāni mahante satipaṭṭhāne sammappadhāne iddhipāde mahantāni indriyāni balāni mahante bojjhaṅge mahante ariyamagge mahantāni sāmaññaphalāni mahantā abhiññāyo mahantaṃ paramatthaṃ nibbānaṃ pariggaṇhātīti mahāpaññā.
કતમા પુથુપઞ્ઞા? પુથુનાનાખન્ધેસુ ઞાણં પવત્તતીતિ પુથુપઞ્ઞા. પુથુનાનાધાતૂસુ પુથુનાનાઆયતનેસુ પુથુનાનાપટિચ્ચસમુપ્પાદેસુ પુથુનાનાસુઞ્ઞતમનુપલબ્ભેસુ પુથુનાનાઅત્થેસુ ધમ્મેસુ નિરુત્તીસુ પટિભાનેસુ. પુથુનાનાસીલક્ખન્ધેસુ પુથુનાનાસમાધિપઞ્ઞાવિમુત્તિવિમુત્તિઞાદસ્સનક્ખન્ધેસુ પુથુનાનાઠાનાઠાનેસુ પુથુનાનાવિહારસમાપત્તીસુ પુથુનાનાઅરિયસચ્ચેસુ પુથુનાનાસતિપટ્ઠાનેસુ સમ્મપ્પધાનેસુ ઇદ્ધિપાદેસુ ઇન્દ્રિયેસુ બલેસુ બોજ્ઝઙ્ગેસુ પુથુનાનાઅરિયમગ્ગેસુ સામઞ્ઞફલેસુ અભિઞ્ઞાસુ પુથુજ્જનસાધારણે ધમ્મે સમતિક્કમ્મ પરમત્થે નિબ્બાને ઞાણં પવત્તતીતિ પુથુપઞ્ઞા.
Katamā puthupaññā? Puthunānākhandhesu ñāṇaṃ pavattatīti puthupaññā. Puthunānādhātūsu puthunānāāyatanesu puthunānāpaṭiccasamuppādesu puthunānāsuññatamanupalabbhesu puthunānāatthesu dhammesu niruttīsu paṭibhānesu. Puthunānāsīlakkhandhesu puthunānāsamādhipaññāvimuttivimuttiñādassanakkhandhesu puthunānāṭhānāṭhānesu puthunānāvihārasamāpattīsu puthunānāariyasaccesu puthunānāsatipaṭṭhānesu sammappadhānesu iddhipādesu indriyesu balesu bojjhaṅgesu puthunānāariyamaggesu sāmaññaphalesu abhiññāsu puthujjanasādhāraṇe dhamme samatikkamma paramatthe nibbāne ñāṇaṃ pavattatīti puthupaññā.
કતમા હાસપઞ્ઞા? ઇધેકચ્ચો હાસબહુલો વેદબહુલો તુટ્ઠિબહુલો પામોજ્જબહુલો સીલં પરિપૂરેતિ ઇન્દ્રિયસંવરં પરિપૂરેતિ ભોજને મત્તઞ્ઞુતં જાગરિયાનુયોગં સીલક્ખન્ધં સમાધિક્ખન્ધં પઞ્ઞાક્ખન્ધં વિમુત્તિક્ખન્ધં વિમુત્તિઞાણદસ્સનક્ખન્ધં પરિપૂરેતીતિ હાસપઞ્ઞા. હાસબહુલો…પે॰… પામોજ્જબહુલો ઠાનાઠાનં પટિવિજ્ઝતીતિ હાસપઞ્ઞા. હાસબહુલો વિહારસમાપત્તિયો પરિપૂરેતીતિ હાસપઞ્ઞા. હાસબહુલો અરિયસચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝતીતિ હાસપઞ્ઞા. સતિપટ્ઠાને સમ્મપ્પધાને ઇદ્ધિપાદે ઇન્દ્રિયાનિ બલાનિ બોજ્ઝઙ્ગે અરિયમગ્ગં ભાવેતીતિ હાસપઞ્ઞા. હાસબહુલો સામઞ્ઞફલાનિ સચ્છિકરોતીતિ હાસપઞ્ઞા. અભિઞ્ઞાયો પટિવિજ્ઝતીતિ હાસપઞ્ઞા. હાસબહુલો વેદતુટ્ઠિપામોજ્જબહુલો પરમત્થં નિબ્બાનં સચ્છિકરોતીતિ હાસપઞ્ઞા.
Katamā hāsapaññā? Idhekacco hāsabahulo vedabahulo tuṭṭhibahulo pāmojjabahulo sīlaṃ paripūreti indriyasaṃvaraṃ paripūreti bhojane mattaññutaṃ jāgariyānuyogaṃ sīlakkhandhaṃ samādhikkhandhaṃ paññākkhandhaṃ vimuttikkhandhaṃ vimuttiñāṇadassanakkhandhaṃ paripūretīti hāsapaññā. Hāsabahulo…pe… pāmojjabahulo ṭhānāṭhānaṃ paṭivijjhatīti hāsapaññā. Hāsabahulo vihārasamāpattiyo paripūretīti hāsapaññā. Hāsabahulo ariyasaccāni paṭivijjhatīti hāsapaññā. Satipaṭṭhāne sammappadhāne iddhipāde indriyāni balāni bojjhaṅge ariyamaggaṃ bhāvetīti hāsapaññā. Hāsabahulo sāmaññaphalāni sacchikarotīti hāsapaññā. Abhiññāyo paṭivijjhatīti hāsapaññā. Hāsabahulo vedatuṭṭhipāmojjabahulo paramatthaṃ nibbānaṃ sacchikarotīti hāsapaññā.
કતમા જવનપઞ્ઞા? યંકિઞ્ચિ રૂપં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં યં દૂરે સન્તિકે વા, સબ્બં તં રૂપં અનિચ્ચતો ખિપ્પં જવતીતિ જવનપઞ્ઞા. દુક્ખતો ખિપ્પં અનત્તતો ખિપ્પં જવતીતિ જવનપઞ્ઞા. યા કાચિ વેદના…પે॰… યંકિઞ્ચિ વિઞ્ઞાણં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં, સબ્બં તં વિઞ્ઞાણં અનિચ્ચતો દુક્ખતો અનત્તતો ખિપ્પં જવતીતિ જવનપઞ્ઞા. ચક્ખુ…પે॰… જરામરણં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અનિચ્ચતો દુક્ખતો અનત્તતો ખિપ્પં જવતીતિ જવનપઞ્ઞા. રૂપં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અનિચ્ચં ખયટ્ઠેન દુક્ખં ભયટ્ઠેન અનત્તા અસારકટ્ઠેનાતિ તુલયિત્વા તીરયિત્વા વિભાવયિત્વા વિભૂતં કત્વા રૂપનિરોધે નિબ્બાને ખિપ્પં જવતીતિ જવનપઞ્ઞા. વેદના સઞ્ઞા સઙ્ખારા વિઞ્ઞાણં ચક્ખુ…પે॰… જરામરણં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અનિચ્ચં ખયટ્ઠેન…પે॰… વિભૂતં કત્વા જરામરણનિરોધે નિબ્બાને ખિપ્પં જવતીતિ જવનપઞ્ઞા. રૂપં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં . ચક્ખું…પે॰… જરામરણં અનિચ્ચં સઙ્ખતં પટિચ્ચસમુપ્પન્નં ખયધમ્મં વયધમ્મં વિરાગધમ્મં નિરોધધમ્મન્તિ તુલયિત્વા તીરયિત્વા વિભાવયિત્વા વિભૂતં કત્વા જરામરણનિરોધે નિબ્બાને ખિપ્પં જવતીતિ જવનપઞ્ઞા.
Katamā javanapaññā? Yaṃkiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ yaṃ dūre santike vā, sabbaṃ taṃ rūpaṃ aniccato khippaṃ javatīti javanapaññā. Dukkhato khippaṃ anattato khippaṃ javatīti javanapaññā. Yā kāci vedanā…pe… yaṃkiñci viññāṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ, sabbaṃ taṃ viññāṇaṃ aniccato dukkhato anattato khippaṃ javatīti javanapaññā. Cakkhu…pe… jarāmaraṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccato dukkhato anattato khippaṃ javatīti javanapaññā. Rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccaṃ khayaṭṭhena dukkhaṃ bhayaṭṭhena anattā asārakaṭṭhenāti tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā rūpanirodhe nibbāne khippaṃ javatīti javanapaññā. Vedanā saññā saṅkhārā viññāṇaṃ cakkhu…pe… jarāmaraṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccaṃ khayaṭṭhena…pe… vibhūtaṃ katvā jarāmaraṇanirodhe nibbāne khippaṃ javatīti javanapaññā. Rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ . Cakkhuṃ…pe… jarāmaraṇaṃ aniccaṃ saṅkhataṃ paṭiccasamuppannaṃ khayadhammaṃ vayadhammaṃ virāgadhammaṃ nirodhadhammanti tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā jarāmaraṇanirodhe nibbāne khippaṃ javatīti javanapaññā.
કતમા તિક્ખપઞ્ઞા? ખિપ્પં કિલેસે છિન્દતીતિ તિક્ખપઞ્ઞા. ઉપ્પન્નં કામવિતક્કં નાધિવાસેતિ, ઉપ્પન્નં બ્યાપાદવિતક્કં, ઉપ્પન્નં વિહિંસાવિતક્કં, ઉપ્પન્નુપ્પન્ને પાપકે અકુસલે ધમ્મે ઉપ્પન્નં રાગં દોસં મોહં કોધં ઉપનાહં મક્ખં પળાસં ઇસ્સં મચ્છરિયં માયં સાઠેય્યં થમ્ભં સારમ્ભં માનં અતિમાનં મદં પમાદં સબ્બે કિલેસે સબ્બે દુચ્ચરિતે સબ્બે અભિસઙ્ખારે સબ્બે ભવગામિકમ્મે નાધિવાસેતિ પજહતિ વિનોદેતિ બ્યન્તી કરોતિ અનભાવં ગમેતીતિ તિક્ખપઞ્ઞા. એકસ્મિં આસને ચત્તારો અરિયમગ્ગા ચત્તારિ સામઞ્ઞફલાનિ ચતસ્સો પટિસમ્ભિદાયો છ અભિઞ્ઞાયો અધિગતા હોન્તિ સચ્છિકતા ફસ્સિતા પઞ્ઞાયાતિ તિક્ખપઞ્ઞા.
Katamā tikkhapaññā? Khippaṃ kilese chindatīti tikkhapaññā. Uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāseti, uppannaṃ byāpādavitakkaṃ, uppannaṃ vihiṃsāvitakkaṃ, uppannuppanne pāpake akusale dhamme uppannaṃ rāgaṃ dosaṃ mohaṃ kodhaṃ upanāhaṃ makkhaṃ paḷāsaṃ issaṃ macchariyaṃ māyaṃ sāṭheyyaṃ thambhaṃ sārambhaṃ mānaṃ atimānaṃ madaṃ pamādaṃ sabbe kilese sabbe duccarite sabbe abhisaṅkhāre sabbe bhavagāmikamme nādhivāseti pajahati vinodeti byantī karoti anabhāvaṃ gametīti tikkhapaññā. Ekasmiṃ āsane cattāro ariyamaggā cattāri sāmaññaphalāni catasso paṭisambhidāyo cha abhiññāyo adhigatā honti sacchikatā phassitā paññāyāti tikkhapaññā.
કતમા નિબ્બેધિકપઞ્ઞા? ઇધેકચ્ચો સબ્બસઙ્ખારેસુ ઉબ્બેગબહુલો હોતિ ઉત્તાસબહુલો ઉક્કણ્ઠનબહુલો અરતિબહુલો અનભિરતિબહુલો બહિમુખો ન રમતિ સબ્બસઙ્ખારેસુ, અનિબ્બિદ્ધપુબ્બં અપદાલિતપુબ્બં લોભક્ખન્ધં નિબ્બિજ્ઝતિ પદાલેતીતિ નિબ્બેધિકપઞ્ઞા. અનિબ્બિદ્ધપુબ્બં અપદાલિતપુબ્બં દોસક્ખન્ધં મોહક્ખન્ધં કોધં ઉપનાહં…પે॰… સબ્બે ભવગામિકમ્મે નિબ્બિજ્ઝતિ પદાલેતીતિ નિબ્બેધિકપઞ્ઞાતિ (પટિ॰ મ॰ ૩.૩).
Katamā nibbedhikapaññā? Idhekacco sabbasaṅkhāresu ubbegabahulo hoti uttāsabahulo ukkaṇṭhanabahulo aratibahulo anabhiratibahulo bahimukho na ramati sabbasaṅkhāresu, anibbiddhapubbaṃ apadālitapubbaṃ lobhakkhandhaṃ nibbijjhati padāletīti nibbedhikapaññā. Anibbiddhapubbaṃ apadālitapubbaṃ dosakkhandhaṃ mohakkhandhaṃ kodhaṃ upanāhaṃ…pe… sabbe bhavagāmikamme nibbijjhati padāletīti nibbedhikapaññāti (paṭi. ma. 3.3).
૨૧૭. પબ્બજિતં ઉપાસિતાતિ પણ્ડિતં પબ્બજિતં ઉપસઙ્કમિત્વા પયિરુપાસિતા. અત્થન્તરોતિ યથા એકે રન્ધગવેસિનો ઉપારમ્ભચિત્તતાય દોસં અબ્ભન્તરં કરિત્વા નિસામયન્તિ, એવં અનિસામેત્વા અત્થં અબ્ભન્તરં કત્વા અત્થયુત્તં કથં નિસામયિ ઉપધારયિ.
217.Pabbajitaṃ upāsitāti paṇḍitaṃ pabbajitaṃ upasaṅkamitvā payirupāsitā. Atthantaroti yathā eke randhagavesino upārambhacittatāya dosaṃ abbhantaraṃ karitvā nisāmayanti, evaṃ anisāmetvā atthaṃ abbhantaraṃ katvā atthayuttaṃ kathaṃ nisāmayi upadhārayi.
પટિલાભગતેનાતિ પટિલાભત્થાય ગતેન. ઉપ્પાદનિમિત્તકોવિદાતિ ઉપ્પાદે ચ નિમિત્તે ચ છેકા. અવેચ્ચ દક્ખિતીતિ ઞત્વા પસ્સિસ્સતિ.
Paṭilābhagatenāti paṭilābhatthāya gatena. Uppādanimittakovidāti uppāde ca nimitte ca chekā. Avecca dakkhitīti ñatvā passissati.
અત્થાનુસિટ્ઠીસુ પરિગ્ગહેસુ ચાતિ યે અત્થાનુસાસનેસુ પરિગ્ગહા અત્થાનત્થં પરિગ્ગાહકાનિ ઞાણાનિ, તેસૂતિ અત્થો.
Atthānusiṭṭhīsu pariggahesu cāti ye atthānusāsanesu pariggahā atthānatthaṃ pariggāhakāni ñāṇāni, tesūti attho.
સુવણ્ણવણ્ણલક્ખણવણ્ણના
Suvaṇṇavaṇṇalakkhaṇavaṇṇanā
૨૧૮. અક્કોધનોતિ ન અનાગામિમગ્ગેન કોધસ્સ પહીનત્તા, અથ ખો સચેપિ મે કોધો ઉપ્પજ્જેય્ય, ખિપ્પમેવ નં પટિવિનોદેય્યન્તિ એવં અક્કોધવસિકત્તા. નાભિસજ્જીતિ કુટિલકણ્ટકો વિય તત્થ તત્થ મમ્મં તુદન્તો વિય ન લગ્ગિ. ન કુપ્પિ ન બ્યાપજ્જીતિઆદીસુ પુબ્બુપ્પત્તિકો કોપો. તતો બલવતરો બ્યાપાદો. તતો બલવતરા પતિત્થિયના. તં સબ્બં અકરોન્તો ન કુપ્પિ ન બ્યાપજ્જિ ન પતિત્થિયિ. અપ્પચ્ચયન્તિ દોમનસ્સં. ન પાત્વાકાસીતિ ન કાયવિકારેન વા વચીવિકારેન વા પાકટમકાસિ.
218.Akkodhanoti na anāgāmimaggena kodhassa pahīnattā, atha kho sacepi me kodho uppajjeyya, khippameva naṃ paṭivinodeyyanti evaṃ akkodhavasikattā. Nābhisajjīti kuṭilakaṇṭako viya tattha tattha mammaṃ tudanto viya na laggi. Na kuppi na byāpajjītiādīsu pubbuppattiko kopo. Tato balavataro byāpādo. Tato balavatarā patitthiyanā. Taṃ sabbaṃ akaronto na kuppi na byāpajji na patitthiyi. Appaccayanti domanassaṃ. Na pātvākāsīti na kāyavikārena vā vacīvikārena vā pākaṭamakāsi.
ઇધ કમ્મં નામ દીઘરત્તં અક્કોધનતા ચેવ સુખુમત્થરણાદિદાનઞ્ચ. કમ્મસરિક્ખકં નામ કોધનસ્સ છવિવણ્ણો આવિલો હોતિ મુખં દુદ્દસિયં વત્થચ્છાદનસદિસઞ્ચ મણ્ડનં નામ નત્થિ. તસ્મા યો કોધનો ચેવ વત્થચ્છાદનાનઞ્ચ અદાતા, સો ઇમિના કારણેનસ્સ જનો કોધનાદિભાવં જાનાતૂતિ દુબ્બણ્ણો હોતિ દુસ્સણ્ઠાનો. અક્કોધનસ્સ પન મુખં વિરોચતિ, છવિવણ્ણો વિપ્પસીદતિ. સત્તા હિ ચતૂહિ કારણેહિ પાસાદિકા હોન્તિ આમિસદાનેન વા વત્થદાનેન વા સમ્મજ્જનેન વા અક્કોધનતાય વા. ઇમાનિ ચત્તારિપિ કારણાનિ દીઘરત્તં તથાગતેન કતાનેવ. તેનસ્સ ઇમેસં કતભાવં સદેવકો લોકો ઇમિના કારણેન જાનાતૂતિ સુવણ્ણવણ્ણં મહાપુરિસલક્ખણં નિબ્બત્તતિ. લક્ખણં નામ ઇદમેવ લક્ખણં. સુખુમત્થરણાદિલાભિતા આનિસંસો.
Idha kammaṃ nāma dīgharattaṃ akkodhanatā ceva sukhumattharaṇādidānañca. Kammasarikkhakaṃ nāma kodhanassa chavivaṇṇo āvilo hoti mukhaṃ duddasiyaṃ vatthacchādanasadisañca maṇḍanaṃ nāma natthi. Tasmā yo kodhano ceva vatthacchādanānañca adātā, so iminā kāraṇenassa jano kodhanādibhāvaṃ jānātūti dubbaṇṇo hoti dussaṇṭhāno. Akkodhanassa pana mukhaṃ virocati, chavivaṇṇo vippasīdati. Sattā hi catūhi kāraṇehi pāsādikā honti āmisadānena vā vatthadānena vā sammajjanena vā akkodhanatāya vā. Imāni cattāripi kāraṇāni dīgharattaṃ tathāgatena katāneva. Tenassa imesaṃ katabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti suvaṇṇavaṇṇaṃ mahāpurisalakkhaṇaṃ nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇaṃ. Sukhumattharaṇādilābhitā ānisaṃso.
૨૧૯. અભિવિસ્સજીતિ અભિવિસ્સજ્જેસિ. મહિમિવ સુરો અભિવસ્સન્તિ સુરો વુચ્ચતિ દેવો, મહાપથવિં અભિવસ્સન્તો દેવો વિય.
219.Abhivissajīti abhivissajjesi. Mahimiva suro abhivassanti suro vuccati devo, mahāpathaviṃ abhivassanto devo viya.
સુરવરતરોરિવ ઇન્દોતિ સુરાનં વરતરો ઇન્દો વિય.
Suravarataroriva indoti surānaṃ varataro indo viya.
અપબ્બજ્જમિચ્છન્તિ અપબ્બજ્જં ગિહિભાવં ઇચ્છન્તો. મહતિમહિન્તિ મહન્તિં પથવિં.
Apabbajjamicchanti apabbajjaṃ gihibhāvaṃ icchanto. Mahatimahinti mahantiṃ pathaviṃ.
અચ્છાદનવત્થમોક્ખપાવુરણાનન્તિ અચ્છાદનાનઞ્ચેવ વત્થાનઞ્ચ ઉત્તમપાવુરણાનઞ્ચ. પનાસોતિ વિનાસો.
Acchādanavatthamokkhapāvuraṇānanti acchādanānañceva vatthānañca uttamapāvuraṇānañca. Panāsoti vināso.
કોસોહિતવત્થગુય્હલક્ખણવણ્ણના
Kosohitavatthaguyhalakkhaṇavaṇṇanā
૨૨૦. માતરમ્પિ પુત્તેન સમાનેતા અહોસીતિ ઇમં કમ્મં રજ્જે પતિટ્ઠિતેન સક્કા કાતું. તસ્મા બોધિસત્તોપિ રજ્જં કારયમાનો અન્તોનગરે ચતુક્કાદીસુ ચતૂસુ નગરદ્વારેસુ બહિનગરે ચતૂસુ દિસાસુ ઇમં કમ્મં કરોથાતિ મનુસ્સે ઠપેસિ. તે માતરં કુહિં મે પુત્તો પુત્તં ન પસ્સામીતિ વિલપન્તિં પરિયેસમાનં દિસ્વા એહિ, અમ્મ, પુત્તં દક્ખસીતિ તં આદાય ગન્ત્વા નહાપેત્વા ભોજેત્વા પુત્તમસ્સા પરિયેસિત્વા દસ્સેન્તિ. એસ નયો સબ્બત્થ.
220.Mātarampiputtena samānetā ahosīti imaṃ kammaṃ rajje patiṭṭhitena sakkā kātuṃ. Tasmā bodhisattopi rajjaṃ kārayamāno antonagare catukkādīsu catūsu nagaradvāresu bahinagare catūsu disāsu imaṃ kammaṃ karothāti manusse ṭhapesi. Te mātaraṃ kuhiṃ me putto puttaṃ na passāmīti vilapantiṃ pariyesamānaṃ disvā ehi, amma, puttaṃ dakkhasīti taṃ ādāya gantvā nahāpetvā bhojetvā puttamassā pariyesitvā dassenti. Esa nayo sabbattha.
ઇધ કમ્મં નામ દીઘરત્તં ઞાતીનં સમઙ્ગિભાવકરણં. કમ્મસરિક્ખકં નામ ઞાતયો હિ સમઙ્ગીભૂતા અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ વજ્જં પટિચ્છાદેન્તિ. કિઞ્ચાપિ હિ તે કલહકાલે કલહં કરોન્તિ, એકસ્સ પન દોસે ઉપ્પન્ને અઞ્ઞં જાનાપેતું ન ઇચ્છન્તિ. અયં નામ એતસ્સ દોસોતિ વુત્તે સબ્બે ઉટ્ઠહિત્વા કેન દિટ્ઠં કેન સુતં, અમ્હાકં ઞાતીસુ એવરૂપં કત્તા નામ નત્થીતિ. તથાગતેન ચ તં ઞાતિસઙ્ગહં કરોન્તેન દીઘરત્તં ઇદં વજ્જપ્પટિચ્છાદનકમ્મં નામ કતં હોતિ. અથસ્સ સદેવકો લોકો ઇમિના કારણેન એવરૂપસ્સ કમ્મસ્સ કતભાવં જાનાતૂતિ કોસોહિતવત્થગુય્હલક્ખણં નિબ્બત્તતિ. લક્ખણં નામ ઇદમેવ લક્ખણં. પહૂતપુત્તતા આનિસંસો.
Idha kammaṃ nāma dīgharattaṃ ñātīnaṃ samaṅgibhāvakaraṇaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma ñātayo hi samaṅgībhūtā aññamaññassa vajjaṃ paṭicchādenti. Kiñcāpi hi te kalahakāle kalahaṃ karonti, ekassa pana dose uppanne aññaṃ jānāpetuṃ na icchanti. Ayaṃ nāma etassa dosoti vutte sabbe uṭṭhahitvā kena diṭṭhaṃ kena sutaṃ, amhākaṃ ñātīsu evarūpaṃ kattā nāma natthīti. Tathāgatena ca taṃ ñātisaṅgahaṃ karontena dīgharattaṃ idaṃ vajjappaṭicchādanakammaṃ nāma kataṃ hoti. Athassa sadevako loko iminā kāraṇena evarūpassa kammassa katabhāvaṃ jānātūti kosohitavatthaguyhalakkhaṇaṃ nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇaṃ. Pahūtaputtatā ānisaṃso.
૨૨૧. વત્થછાદિયન્તિ વત્થેન છાદેતબ્બં વત્થગુય્હં.
221.Vatthachādiyanti vatthena chādetabbaṃ vatthaguyhaṃ.
અમિત્તતાપનાતિ અમિત્તાનં પતાપના. ગિહિસ્સ પીતિં જનનાતિ ગિહિભૂતસ્સ સતો પીતિજનના.
Amittatāpanāti amittānaṃ patāpanā. Gihissa pītiṃ jananāti gihibhūtassa sato pītijananā.
પરિમણ્ડલાદિલક્ખણવણ્ણના
Parimaṇḍalādilakkhaṇavaṇṇanā
૨૨૨. સમં જાનાતીતિ ‘‘અયં તારુક્ખસમો અયં પોક્ખરસાતિસમો’’તિ એવં તેન તેન સમં જાનાતિ. સામં જાનાતીતિ સયં જાનાતિ. પુરિસં જાનાતીતિ ‘‘અયં સેટ્ઠસમ્મતો’’તિ પુરિસં જાનાતિ. પુરિસવિસેસં જાનાતીતિ મુગ્ગં માસેન સમં અકત્વા ગુણવિસિટ્ઠસ્સ વિસેસં જાનાતિ. અયમિદમરહતીતિ અયં પુરિસો ઇદં નામ દાનસક્કારં અરહતિ . પુરિસવિસેસકરો અહોસીતિ પુરિસવિસેસં ઞત્વા કારકો અહોસિ. યો યં અરહતિ, તસ્સેવ તં અદાસિ. યો હિ કહાપણારહસ્સ અડ્ઢં દેતિ, સો પરસ્સ અડ્ઢં નાસેતિ. યો દ્વે કહાપણે દેતિ, સો અત્તનો કહાપણં નાસેતિ. તસ્મા ઇદં ઉભયમ્પિ અકત્વા યો યં અરહતિ, તસ્સ તદેવ અદાસિ. સદ્ધાધનન્તિઆદીસુ સમ્પત્તિપટિલાભટ્ઠેન સદ્ધાદીનં ધનભાવો વેદિતબ્બો.
222.Samaṃ jānātīti ‘‘ayaṃ tārukkhasamo ayaṃ pokkharasātisamo’’ti evaṃ tena tena samaṃ jānāti. Sāmaṃ jānātīti sayaṃ jānāti. Purisaṃ jānātīti ‘‘ayaṃ seṭṭhasammato’’ti purisaṃ jānāti. Purisavisesaṃ jānātīti muggaṃ māsena samaṃ akatvā guṇavisiṭṭhassa visesaṃ jānāti. Ayamidamarahatīti ayaṃ puriso idaṃ nāma dānasakkāraṃ arahati . Purisavisesakaro ahosīti purisavisesaṃ ñatvā kārako ahosi. Yo yaṃ arahati, tasseva taṃ adāsi. Yo hi kahāpaṇārahassa aḍḍhaṃ deti, so parassa aḍḍhaṃ nāseti. Yo dve kahāpaṇe deti, so attano kahāpaṇaṃ nāseti. Tasmā idaṃ ubhayampi akatvā yo yaṃ arahati, tassa tadeva adāsi. Saddhādhanantiādīsu sampattipaṭilābhaṭṭhena saddhādīnaṃ dhanabhāvo veditabbo.
ઇધ કમ્મં નામ દીઘરત્તં પુરિસવિસેસં ઞત્વા કતં સમસઙ્ગહકમ્મં. કમ્મસરિક્ખકં નામ તદસ્સ કમ્મં સદેવકો લોકો ઇમિના કારણેન જાનાતૂતિ ઇમાનિ દ્વે લક્ખણાનિ નિબ્બત્તન્તિ. લક્ખણં નામ ઇદમેવ લક્ખણદ્વયં. ધનસમ્પત્તિ આનિસંસો.
Idha kammaṃ nāma dīgharattaṃ purisavisesaṃ ñatvā kataṃ samasaṅgahakammaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma tadassa kammaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti imāni dve lakkhaṇāni nibbattanti. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇadvayaṃ. Dhanasampatti ānisaṃso.
૨૨૩. તુલિયાતિ તુલયિત્વા. પટિવિચયાતિ પટિવિચિનિત્વા. મહાજનસઙ્ગાહકન્તિ મહાજનસઙ્ગહણં. સમેક્ખમાનોતિ સમં પેક્ખમાનો. અતિનિપુણા મનુજાતિ અતિનિપુણા સુખુમપઞ્ઞા લક્ખણપાઠકમનુસ્સા. બહુવિવિધા ગિહીનં અરહાનીતિ બહૂ વિવિધાનિ ગિહીનં અનુચ્છવિકાનિ પટિલભતિ. દહરો સુસુ કુમારો ‘‘અયં દહરો કુમારો પટિલભિસ્સતી’’તિ બ્યાકંસુ મહીપતિસ્સાતિ રઞ્ઞો.
223.Tuliyāti tulayitvā. Paṭivicayāti paṭivicinitvā. Mahājanasaṅgāhakanti mahājanasaṅgahaṇaṃ. Samekkhamānoti samaṃ pekkhamāno. Atinipuṇāmanujāti atinipuṇā sukhumapaññā lakkhaṇapāṭhakamanussā. Bahuvividhā gihīnaṃ arahānīti bahū vividhāni gihīnaṃ anucchavikāni paṭilabhati. Daharo susu kumāro ‘‘ayaṃ daharo kumāro paṭilabhissatī’’ti byākaṃsu mahīpatissāti rañño.
સીહપુબ્બદ્ધકાયાદિલક્ખણવણ્ણના
Sīhapubbaddhakāyādilakkhaṇavaṇṇanā
૨૨૪. યોગક્ખેમકામોતિ યોગતો ખેમકામો. પઞ્ઞાયાતિ કમ્મસ્સકતપઞ્ઞાય. ઇધ કમ્મં નામ મહાજનસ્સ અત્થકામતા. કમ્મસરિક્ખકં નામ તં મહાજનસ્સ અત્થકામતાય વડ્ઢિમેવ પચ્ચાસીસિતભાવં સદેવકો લોકો ઇમિના કારણેન જાનાતૂતિ ઇમાનિ સમન્તપરિપૂરાનિ અપરિહીનાનિ તીણિ લક્ખણાનિ નિબ્બત્તન્તિ. લક્ખણં નામ ઇદમેવ લક્ખણત્તયં. ધનાદીહિ ચેવ સદ્ધાદીહિ ચ અપરિહાનિ આનિસંસો.
224.Yogakkhemakāmoti yogato khemakāmo. Paññāyāti kammassakatapaññāya. Idha kammaṃ nāma mahājanassa atthakāmatā. Kammasarikkhakaṃ nāma taṃ mahājanassa atthakāmatāya vaḍḍhimeva paccāsīsitabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti imāni samantaparipūrāni aparihīnāni tīṇi lakkhaṇāni nibbattanti. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇattayaṃ. Dhanādīhi ceva saddhādīhi ca aparihāni ānisaṃso.
૨૨૫. સદ્ધાયાતિ ઓકપ્પનસદ્ધાય પસાદસદ્ધાય. સીલેનાતિ પઞ્ચસીલેન દસસીલેન. સુતેનાતિ પરિયત્તિસવનેન. બુદ્ધિયાતિ એતેસં બુદ્ધિયા , ‘‘કિન્તિ એતેહિ વડ્ઢેય્યુ’’ન્તિ એવં ચિન્તેસીતિ અત્થો. ધમ્મેનાતિ લોકિયધમ્મેન. બહૂહિ સાધૂહીતિ અઞ્ઞેહિપિ બહૂહિ ઉત્તમગુણેહિ. અસહાનધમ્મતન્તિ અપરિહીનધમ્મં.
225.Saddhāyāti okappanasaddhāya pasādasaddhāya. Sīlenāti pañcasīlena dasasīlena. Sutenāti pariyattisavanena. Buddhiyāti etesaṃ buddhiyā , ‘‘kinti etehi vaḍḍheyyu’’nti evaṃ cintesīti attho. Dhammenāti lokiyadhammena. Bahūhi sādhūhīti aññehipi bahūhi uttamaguṇehi. Asahānadhammatanti aparihīnadhammaṃ.
રસગ્ગસગ્ગિતાલક્ખણવણ્ણના
Rasaggasaggitālakkhaṇavaṇṇanā
૨૨૬. સમાભિવાહિનિયોતિ યથા તિલફલમત્તમ્પિ જિવ્હગ્ગે ઠપિતં સબ્બત્થ ફરતિ, એવં સમા હુત્વા વહન્તિ. ઇધ કમ્મં નામ અવિહેઠનકમ્મં. કમ્મસરિક્ખકં નામ પાણિઆદીહિ પહારં લદ્ધસ્સ તત્થ તત્થ લોહિતં સણ્ઠાતિ, ગણ્ઠિ ગણ્ઠિ હુત્વા અન્તોવ પુબ્બં ગણ્હાતિ, અન્તોવ ભિજ્જતિ, એવં સો બહુરોગો હોતિ. તથાગતેન પન દીઘરત્તં ઇમં આરોગ્યકરણકમ્મં કતં. તદસ્સ સદેવકો લોકો ઇમિના કારણેન જાનાતૂતિ આરોગ્યકરં રસગ્ગસગ્ગિલક્ખણં નિબ્બત્તતિ. લક્ખણં નામ ઇદમેવ લક્ખણં. અપ્પાબાધતા આનિસંસો.
226.Samābhivāhiniyoti yathā tilaphalamattampi jivhagge ṭhapitaṃ sabbattha pharati, evaṃ samā hutvā vahanti. Idha kammaṃ nāma aviheṭhanakammaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma pāṇiādīhi pahāraṃ laddhassa tattha tattha lohitaṃ saṇṭhāti, gaṇṭhi gaṇṭhi hutvā antova pubbaṃ gaṇhāti, antova bhijjati, evaṃ so bahurogo hoti. Tathāgatena pana dīgharattaṃ imaṃ ārogyakaraṇakammaṃ kataṃ. Tadassa sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti ārogyakaraṃ rasaggasaggilakkhaṇaṃ nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇaṃ. Appābādhatā ānisaṃso.
૨૨૭. મરણવધેનાતિ ‘‘એતં મારેથ એતં ઘાતેથા’’તિ એવં આણત્તેન મરણવધેન. ઉબ્બાધનાયાતિ બન્ધનાગારપ્પવેસનેન.
227.Maraṇavadhenāti ‘‘etaṃ māretha etaṃ ghātethā’’ti evaṃ āṇattena maraṇavadhena. Ubbādhanāyāti bandhanāgārappavesanena.
અભિનીલનેત્તાદિલક્ખણવણ્ણના
Abhinīlanettādilakkhaṇavaṇṇanā
૨૨૮. ન ચ વિસટન્તિ કક્કટકો વિય અક્ખીનિ નીહરિત્વા ન કોધવસેન પેક્ખિતા અહોસિ. ન ચ વિસાચીતિ વઙ્કક્ખિકોટિયા પેક્ખિતાપિ નાહોસિ. ન ચ પન વિચેય્ય પેક્ખિતાતિ વિચેય્ય પેક્ખિતા નામ યો કુજ્ઝિત્વા યદા નં પરો ઓલોકેતિ, તદા નિમ્મીલેતિ ન ઓલોકેતિ, પુન ગચ્છન્તં કુજ્ઝિત્વા ઓલોકેતિ, એવરૂપો નાહોસિ. ‘‘વિનેય્યપેક્ખિતા’’તિપિ પાઠો, અયમેવત્થો. ઉજું તથા પસટમુજુમનોતિ ઉજુમનો હુત્વા ઉજુ પેક્ખિતા હોતિ, યથા ચ ઉજું, તથા પસટં વિપુલં વિત્થતં પેક્ખિતા હોતિ. પિયદસ્સનોતિ પિયાયમાનેહિ પસ્સિતબ્બો.
228.Na ca visaṭanti kakkaṭako viya akkhīni nīharitvā na kodhavasena pekkhitā ahosi. Na ca visācīti vaṅkakkhikoṭiyā pekkhitāpi nāhosi. Na ca pana viceyya pekkhitāti viceyya pekkhitā nāma yo kujjhitvā yadā naṃ paro oloketi, tadā nimmīleti na oloketi, puna gacchantaṃ kujjhitvā oloketi, evarūpo nāhosi. ‘‘Vineyyapekkhitā’’tipi pāṭho, ayamevattho. Ujuṃ tathā pasaṭamujumanoti ujumano hutvā uju pekkhitā hoti, yathā ca ujuṃ, tathā pasaṭaṃ vipulaṃ vitthataṃ pekkhitā hoti. Piyadassanoti piyāyamānehi passitabbo.
ઇધ કમ્મં નામ દીઘરત્તં મહાજનસ્સ પિયચક્ખુના ઓલોકનકમ્મં. કમ્મસરિક્ખકં નામ કુજ્ઝિત્વા ઓલોકેન્તો કાણો વિય કાકક્ખિ વિય હોતિ, વઙ્કક્ખિ પન આવિલક્ખિ ચ હોતિયેવ. પસન્નચિત્તસ્સ પન ઓલોકયતો અક્ખીનં પઞ્ચવણ્ણો પસાદો પઞ્ઞાયતિ. તથાગતો ચ તથા ઓલોકેસિ. અથસ્સ તં દીઘરત્તં પિયચક્ખુના ઓલોકિતભાવં સદેવકો લોકો ઇમિના કારણેન જાનાતૂતિ ઇમાનિ નેત્તસમ્પત્તિકરાનિ દ્વે મહાપુરિસલક્ખણાનિ નિબ્બત્તન્તિ. લક્ખણં નામ ઇદમેવ લક્ખણદ્વયં. પિયદસ્સનતા આનિસંસો. અભિયોગિનોતિ લક્ખણસત્થે યુત્તા.
Idha kammaṃ nāma dīgharattaṃ mahājanassa piyacakkhunā olokanakammaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma kujjhitvā olokento kāṇo viya kākakkhi viya hoti, vaṅkakkhi pana āvilakkhi ca hotiyeva. Pasannacittassa pana olokayato akkhīnaṃ pañcavaṇṇo pasādo paññāyati. Tathāgato ca tathā olokesi. Athassa taṃ dīgharattaṃ piyacakkhunā olokitabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti imāni nettasampattikarāni dve mahāpurisalakkhaṇāni nibbattanti. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇadvayaṃ. Piyadassanatā ānisaṃso. Abhiyoginoti lakkhaṇasatthe yuttā.
ઉણ્હીસસીસલક્ખણવણ્ણના
Uṇhīsasīsalakkhaṇavaṇṇanā
૨૩૦. બહુજનપુબ્બઙ્ગમો અહોસીતિ બહુજનસ્સ પુબ્બઙ્ગમો અહોસિ ગણજેટ્ઠકો. તસ્સ દિટ્ઠાનુગતિં અઞ્ઞે આપજ્જિંસુ. ઇધ કમ્મં નામ પુબ્બઙ્ગમતા. કમ્મસરિક્ખકં નામ યો પુબ્બઙ્ગમો હુત્વા દાનાદીનિ કુસલકમ્માનિ કરોતિ, સો અમઙ્કુભૂતો સીસં ઉક્ખિપિત્વા પીતિપામોજ્જેન પરિપુણ્ણસીસો વિચરતિ, મહાપુરિસો ચ હોતિ. તથાગતો ચ તથા અકાસિ. અથસ્સ સદેવકો લોકો ઇમિના કારણેન ઇદં પુબ્બઙ્ગમકમ્મં જાનાતૂતિ ઉણ્હીસસીસલક્ખણં નિબ્બત્તતિ. લક્ખણં નામ ઇદમેવ લક્ખણં. મહાજનાનુવત્તનતા આનિસંસો.
230.Bahujanapubbaṅgamo ahosīti bahujanassa pubbaṅgamo ahosi gaṇajeṭṭhako. Tassa diṭṭhānugatiṃ aññe āpajjiṃsu. Idha kammaṃ nāma pubbaṅgamatā. Kammasarikkhakaṃ nāma yo pubbaṅgamo hutvā dānādīni kusalakammāni karoti, so amaṅkubhūto sīsaṃ ukkhipitvā pītipāmojjena paripuṇṇasīso vicarati, mahāpuriso ca hoti. Tathāgato ca tathā akāsi. Athassa sadevako loko iminā kāraṇena idaṃ pubbaṅgamakammaṃ jānātūti uṇhīsasīsalakkhaṇaṃ nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇaṃ. Mahājanānuvattanatā ānisaṃso.
૨૩૧. બહુજનં હેસ્સતીતિ બહુજનસ્સ ભવિસ્સતિ. પટિભોગિયાતિ વેય્યાવચ્ચકરા, એતસ્સ બહૂ વેય્યાવચ્ચકરા ભવિસ્સન્તીતિ અત્થો. અભિહરન્તિ તદાતિ દહરકાલેયેવ તદા એવં બ્યાકરોન્તિ. પટિહારકન્તિ વેય્યાવચ્ચકરભાવં. વિસવીતિ ચિણ્ણવસી.
231.Bahujanaṃhessatīti bahujanassa bhavissati. Paṭibhogiyāti veyyāvaccakarā, etassa bahū veyyāvaccakarā bhavissantīti attho. Abhiharanti tadāti daharakāleyeva tadā evaṃ byākaronti. Paṭihārakanti veyyāvaccakarabhāvaṃ. Visavīti ciṇṇavasī.
એકેકલોમતાદિલક્ખણવણ્ણના
Ekekalomatādilakkhaṇavaṇṇanā
૨૩૨. ઉપવત્તતીતિ અજ્ઝાસયં અનુવત્તતિ, ઇધ કમ્મં નામ દીઘરત્તં સચ્ચકથનં. કમ્મસરિક્ખકં નામ દીઘરત્તં અદ્વેજ્ઝકથાય પરિસુદ્ધકથાય કથિતભાવમસ્સ સદેવકો લોકો ઇમિના કારણેન જાનાતૂતિ એકેકલોમલક્ખણઞ્ચ ઉણ્ણાલક્ખણઞ્ચ નિબ્બત્તતિ. લક્ખણં નામ ઇદમેવ લક્ખણદ્વયં. મહાજનસ્સ અજ્ઝાસયાનુકૂલેન અનુવત્તનતા આનિસંસો. એકેકલોમૂપચિતઙ્ગવાતિ એકેકેહિ લોમેહિ ઉપચિતસરીરો.
232.Upavattatīti ajjhāsayaṃ anuvattati, idha kammaṃ nāma dīgharattaṃ saccakathanaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma dīgharattaṃ advejjhakathāya parisuddhakathāya kathitabhāvamassa sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti ekekalomalakkhaṇañca uṇṇālakkhaṇañca nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇadvayaṃ. Mahājanassa ajjhāsayānukūlena anuvattanatā ānisaṃso. Ekekalomūpacitaṅgavāti ekekehi lomehi upacitasarīro.
ચત્તાલીસાદિલક્ખણવણ્ણના
Cattālīsādilakkhaṇavaṇṇanā
૨૩૪. અભેજ્જપરિસોતિ અભિન્દિતબ્બપરિસો. ઇધ કમ્મં નામ દીઘરત્તં અપિસુણવાચાય કથનં. કમ્મસરિક્ખકં નામ પિસુણવાચસ્સ કિર સમગ્ગભાવં ભિન્દનતો દન્તા અપરિપુણ્ણા ચેવ હોન્તિ વિરળા ચ. તથાગતસ્સ પન દીઘરત્તં અપિસુણવાચતં સદેવકો લોકો ઇમિના કારણેન જાનાતૂતિ ઇદં લક્ખણદ્વયં નિબ્બત્તતિ. લક્ખણં નામ ઇદમેવ લક્ખણદ્વયં. અભેજ્જપરિસતા આનિસંસો. ચતુરો દસાતિ ચત્તારો દસ ચત્તાલીસં.
234.Abhejjaparisoti abhinditabbapariso. Idha kammaṃ nāma dīgharattaṃ apisuṇavācāya kathanaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma pisuṇavācassa kira samaggabhāvaṃ bhindanato dantā aparipuṇṇā ceva honti viraḷā ca. Tathāgatassa pana dīgharattaṃ apisuṇavācataṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti idaṃ lakkhaṇadvayaṃ nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇadvayaṃ. Abhejjaparisatā ānisaṃso. Caturo dasāti cattāro dasa cattālīsaṃ.
પહૂતજિવ્હાદિલક્ખણવણ્ણના
Pahūtajivhādilakkhaṇavaṇṇanā
૨૩૬. આદેય્યવાચો હોતીતિ ગહેતબ્બવચનો હોતિ. ઇધ કમ્મં નામ દીઘરત્તં અફરુસવાદિતા. કમ્મસરિક્ખકં નામ યે ફરુસવાચા હોન્તિ, તે ઇમિના કારણેન નેસં જિવ્હં પરિવત્તેત્વા પરિવત્તેત્વા ફરુસવાચાય કથિતભાવં જનો જાનાતૂતિ બદ્ધજિવ્હા વા હોન્તિ, ગૂળ્હજિવ્હા વા દ્વિજિવ્હા વા મમ્મના વા. યે પન જિવ્હં પરિવત્તેત્વા પરિવત્તેત્વા ફરુસવાચં ન વદન્તિ, તે બદ્ધજિવ્હા ગૂળ્હજિવ્હા દ્વિજિવ્હા ન હોન્તિ. મુદુ નેસં જિવ્હા હોતિ રત્તકમ્બલવણ્ણા. તસ્મા તથાગતસ્સ દીઘરત્તં જિવ્હં પરિવત્તેત્વા ફરુસાય વાચાય અકથિતભાવં સદેવકો લોકો ઇમિના કારણેન જાનાતૂતિ પહૂતજિવ્હાલક્ખણં નિબ્બત્તતિ. ફરુસવાચં કથેન્તાનઞ્ચ સદ્દો ભિજ્જતિ. તે સદ્દભેદં કત્વા ફરુસવાચાય કથિતભાવં જનો જાનાતૂતિ છિન્નસ્સરા વા હોન્તિ ભિન્નસ્સરા વા કાકસ્સરા વા. યે પન સરભેદકરં ફરુસવાચં ન કથેન્તિ, તેસં સદ્દો મધુરો ચ હોતિ પેમનીયો. તસ્મા તથાગતસ્સ દીઘરત્તં સરભેદકરાય ફરુસવાચાય અકથિતભાવં સદેવકો લોકો ઇમિના કારણેન જાનાતૂતિ બ્રહ્મસ્સરલક્ખણં નિબ્બત્તતિ. લક્ખણં નામ ઇદમેવ લક્ખણદ્વયં. આદેય્યવચનતા આનિસંસો.
236.Ādeyyavāco hotīti gahetabbavacano hoti. Idha kammaṃ nāma dīgharattaṃ apharusavāditā. Kammasarikkhakaṃ nāma ye pharusavācā honti, te iminā kāraṇena nesaṃ jivhaṃ parivattetvā parivattetvā pharusavācāya kathitabhāvaṃ jano jānātūti baddhajivhā vā honti, gūḷhajivhā vā dvijivhā vā mammanā vā. Ye pana jivhaṃ parivattetvā parivattetvā pharusavācaṃ na vadanti, te baddhajivhā gūḷhajivhā dvijivhā na honti. Mudu nesaṃ jivhā hoti rattakambalavaṇṇā. Tasmā tathāgatassa dīgharattaṃ jivhaṃ parivattetvā pharusāya vācāya akathitabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti pahūtajivhālakkhaṇaṃ nibbattati. Pharusavācaṃ kathentānañca saddo bhijjati. Te saddabhedaṃ katvā pharusavācāya kathitabhāvaṃ jano jānātūti chinnassarā vā honti bhinnassarā vā kākassarā vā. Ye pana sarabhedakaraṃ pharusavācaṃ na kathenti, tesaṃ saddo madhuro ca hoti pemanīyo. Tasmā tathāgatassa dīgharattaṃ sarabhedakarāya pharusavācāya akathitabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti brahmassaralakkhaṇaṃ nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇadvayaṃ. Ādeyyavacanatā ānisaṃso.
૨૩૭. ઉબ્બાધિકન્તિ અક્કોસયુત્તત્તા આબાધકરિં બહુજનપ્પમદ્દનન્તિ બહુજનાનં પમદ્દનિં અબાળ્હં ગિરં સો ન ભણિ ફરુસન્તિ એત્થ અકારો પરતો ભણિસદ્દેન યોજેતબ્બો. બાળ્હન્તિ બલવં અતિફરુસં. બાળ્હં ગિરં સો ન અભણીતિ અયમેત્થ અત્થો. સુસંહિતન્તિ સુટ્ઠુ પેમસઞ્હિતં. સખિલન્તિ મુદુકં. વાચાતિ વાચાયો. કણ્ણસુખાતિ કણ્ણસુખાયો. ‘‘કણ્ણસુખ’’ન્તિપિ પાઠો, યથા કણ્ણાનં સુખં હોતિ, એવં એરયતીતિ અત્થો. વેદયથાતિ વેદયિત્થ. બ્રહ્મસ્સરત્તન્તિ બ્રહ્મસ્સરતં. બહુનો બહુન્તિ બહુજનસ્સ બહું. ‘‘બહૂનં બહુન્તિ’’પિ પાઠો, બહુજનાનં બહુન્તિ અત્થો.
237.Ubbādhikanti akkosayuttattā ābādhakariṃ bahujanappamaddananti bahujanānaṃ pamaddaniṃ abāḷhaṃ giraṃ so na bhaṇi pharusanti ettha akāro parato bhaṇisaddena yojetabbo. Bāḷhanti balavaṃ atipharusaṃ. Bāḷhaṃ giraṃ so na abhaṇīti ayamettha attho. Susaṃhitanti suṭṭhu pemasañhitaṃ. Sakhilanti mudukaṃ. Vācāti vācāyo. Kaṇṇasukhāti kaṇṇasukhāyo. ‘‘Kaṇṇasukha’’ntipi pāṭho, yathā kaṇṇānaṃ sukhaṃ hoti, evaṃ erayatīti attho. Vedayathāti vedayittha. Brahmassarattanti brahmassarataṃ. Bahuno bahunti bahujanassa bahuṃ. ‘‘Bahūnaṃ bahunti’’pi pāṭho, bahujanānaṃ bahunti attho.
સીહહનુલક્ખણવણ્ણના
Sīhahanulakkhaṇavaṇṇanā
૨૩૮. અપ્પધંસિકો હોતીતિ ગુણતો વા ઠાનતો વા પધંસેતું ચાવેતું અસક્કુણેય્યો. ઇધ કમ્મં નામ પલાપકથાય અકથનં. કમ્મસરિક્ખકં નામ યે તં કથેન્તિ, તે ઇમિના કારણેન નેસં હનુકં ચાલેત્વા ચાલેત્વા પલાપકથાય કથિતભાવં જનો જાનાતૂતિ અન્તોપવિટ્ઠહનુકા વા વઙ્કહનુકા વા પબ્ભારહનુકા વા હોન્તિ. તથાગતો પન તથા ન કથેસિ. તેનસ્સ હનુકં ચાલેત્વા ચાલેત્વા દીઘરત્તં પલાપકથાય અકથિતભાવં સદેવકો લોકો ઇમિના કારણેન જાનાતૂતિ સીહહનુલક્ખણં નિબ્બત્તતિ. લક્ખણં નામ ઇદમેવ લક્ખણં. અપ્પધંસિકતા આનિસંસો.
238.Appadhaṃsiko hotīti guṇato vā ṭhānato vā padhaṃsetuṃ cāvetuṃ asakkuṇeyyo. Idha kammaṃ nāma palāpakathāya akathanaṃ. Kammasarikkhakaṃ nāma ye taṃ kathenti, te iminā kāraṇena nesaṃ hanukaṃ cāletvā cāletvā palāpakathāya kathitabhāvaṃ jano jānātūti antopaviṭṭhahanukā vā vaṅkahanukā vā pabbhārahanukā vā honti. Tathāgato pana tathā na kathesi. Tenassa hanukaṃ cāletvā cāletvā dīgharattaṃ palāpakathāya akathitabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti sīhahanulakkhaṇaṃ nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇaṃ. Appadhaṃsikatā ānisaṃso.
૨૩૯. અવિકિણ્ણવચનબ્યપ્પથો ચાતિ અવિકિણ્ણવચનાનં વિય પુરિમબોધિસત્તાનં વચનપથો અસ્સાતિ અવિકિણ્ણવચનબ્યપ્પથો. દ્વિદુગમવરતરહનુત્તમલત્થાતિ દ્વીહિ દ્વીહિ ગચ્છતીતિ દ્વિદુગમો, દ્વીહિ દ્વીહીતિ ચતૂહિ, ચતુપ્પદાનં વરતરસ્સ સીહસ્સેવ હનુભાવં અલત્થાતિ અત્થો. મનુજાધિપતીતિ મનુજાનં અધિપતિ. તથત્તોતિ તથસભાવો.
239.Avikiṇṇavacanabyappatho cāti avikiṇṇavacanānaṃ viya purimabodhisattānaṃ vacanapatho assāti avikiṇṇavacanabyappatho. Dvidugamavaratarahanuttamalatthāti dvīhi dvīhi gacchatīti dvidugamo, dvīhi dvīhīti catūhi, catuppadānaṃ varatarassa sīhasseva hanubhāvaṃ alatthāti attho. Manujādhipatīti manujānaṃ adhipati. Tathattoti tathasabhāvo.
સમદન્તાદિલક્ખણવણ્ણના
Samadantādilakkhaṇavaṇṇanā
૨૪૦. સુચિપરિવારોતિ પરિસુદ્ધપરિવારો. ઇધ કમ્મં નામ સમ્માજીવતા. કમ્મસરિક્ખકં નામ યો વિસમેન સંકિલિટ્ઠાજીવેન જીવિતં કપ્પેતિ, તસ્સ દન્તાપિ વિસમા હોન્તિ દાઠાપિ કિલિટ્ઠા. તથાગતસ્સ પન સમેન સુદ્ધાજીવેન જીવિતં કપ્પિતભાવં સદેવકો લોકો ઇમિના કારણેન જાનાતૂતિ સમદન્તલક્ખણઞ્ચ સુસુક્કદાઠાલક્ખણઞ્ચ નિબ્બત્તતિ. લક્ખણં નામ ઇદમેવ લક્ખણદ્વયં. સુચિપરિવારતા આનિસંસો.
240.Suciparivāroti parisuddhaparivāro. Idha kammaṃ nāma sammājīvatā. Kammasarikkhakaṃ nāma yo visamena saṃkiliṭṭhājīvena jīvitaṃ kappeti, tassa dantāpi visamā honti dāṭhāpi kiliṭṭhā. Tathāgatassa pana samena suddhājīvena jīvitaṃ kappitabhāvaṃ sadevako loko iminā kāraṇena jānātūti samadantalakkhaṇañca susukkadāṭhālakkhaṇañca nibbattati. Lakkhaṇaṃ nāma idameva lakkhaṇadvayaṃ. Suciparivāratā ānisaṃso.
૨૪૧. અવસ્સજીતિ પહાસિ તિદિવપુરવરસમોતિ તિદિવપુરવરેન સક્કેન સમો. લપનજન્તિ મુખજં, દન્તન્તિ અત્થો. દિજસમસુક્કસુચિસોભનદન્તોતિ દ્વે વારે જાતત્તા દિજનામકા સુક્કા સુચિ સોભના ચ દન્તા અસ્સાતિ દિજસમસુક્કસુચિસોભનદન્તો. ન ચ જનપદતુદનન્તિ યો તસ્સ ચક્કવાળપરિચ્છિન્નો જનપદો, તસ્સ અઞ્ઞેન તુદનં પીળા વા આબાધો વા નત્થિ. હિતમપિ ચ બહુજન સુખઞ્ચ ચરન્તીતિ બહુજના સમાનસુખદુક્ખા હુત્વા તસ્મિં જનપદે અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ હિતઞ્ચેવ સુખઞ્ચ ચરન્તિ. વિપાપોતિ વિગતપાપો. વિગતદરથકિલમથોતિ વિગતકાયિકદરથકિલમથો. મલખિલકલિકિલેસે પનુદેહીતિ રાગાદિમલાનઞ્ચેવ રાગાદિખિલાનઞ્ચ દોસકલીનઞ્ચ સબ્બકિલેસાનઞ્ચ અપનુદેહિ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.
241.Avassajīti pahāsi tidivapuravarasamoti tidivapuravarena sakkena samo. Lapanajanti mukhajaṃ, dantanti attho. Dijasamasukkasucisobhanadantoti dve vāre jātattā dijanāmakā sukkā suci sobhanā ca dantā assāti dijasamasukkasucisobhanadanto. Na ca janapadatudananti yo tassa cakkavāḷaparicchinno janapado, tassa aññena tudanaṃ pīḷā vā ābādho vā natthi. Hitamapi ca bahujana sukhañca carantīti bahujanā samānasukhadukkhā hutvā tasmiṃ janapade aññamaññassa hitañceva sukhañca caranti. Vipāpoti vigatapāpo. Vigatadarathakilamathoti vigatakāyikadarathakilamatho. Malakhilakalikilese panudehīti rāgādimalānañceva rāgādikhilānañca dosakalīnañca sabbakilesānañca apanudehi. Sesaṃ sabbattha uttānatthamevāti.
સુમઙ્ગલવિલાસિનિયા દીઘનિકાયટ્ઠકથાય
Sumaṅgalavilāsiniyā dīghanikāyaṭṭhakathāya
લક્ખણસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Lakkhaṇasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / દીઘનિકાય • Dīghanikāya / ૭. લક્ખણસુત્તં • 7. Lakkhaṇasuttaṃ
ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / દીઘનિકાય (ટીકા) • Dīghanikāya (ṭīkā) / ૭. લક્ખણસુત્તવણ્ણના • 7. Lakkhaṇasuttavaṇṇanā
