| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
६. लटुकिकोपमसुत्तवण्णना
6. Laṭukikopamasuttavaṇṇanā
१४८. महाउदायित्थेरोति काळुदायिलाळुदायित्थेरेहि अञ्ञो महादेहताय महाउदायीति सासने पञ्ञातो थेरो। अपहरि अपहरति अपहरिस्सतीति अपहत्ता। तेकालिको हि अयं सद्दो। उपहत्ताति एत्थापि एसेव नयो। अपहारकोति अपनेता। उपहारकोति उपनेता।
148.Mahāudāyittheroti kāḷudāyilāḷudāyittherehi añño mahādehatāya mahāudāyīti sāsane paññāto thero. Apahari apaharati apaharissatīti apahattā. Tekāliko hi ayaṃ saddo. Upahattāti etthāpi eseva nayo. Apahārakoti apanetā. Upahārakoti upanetā.
१४९. यन्ति भुम्मत्थे पच्चत्तवचनं, तेन च अनन्तरनिद्दिट्ठसमयो पच्चामट्ठोति आह ‘‘यस्मिं समये’’ति। न भगवन्तं पटिच्चाति न भगवन्तं आरम्मणं कत्वा।
149.Yanti bhummatthe paccattavacanaṃ, tena ca anantaraniddiṭṭhasamayo paccāmaṭṭhoti āha ‘‘yasmiṃ samaye’’ti. Na bhagavantaṃ paṭiccāti na bhagavantaṃ ārammaṇaṃ katvā.
कम्मनिप्फन्नत्थन्ति अत्तना आयाचियमानकम्मसिद्धिअत्थं। भवतीति भू, न भूति अभू, भयवसेन पन सा इत्थी ‘‘अभु’’न्ति आह। आतु मातूति एत्थ यथा –
Kammanipphannatthanti attanā āyāciyamānakammasiddhiatthaṃ. Bhavatīti bhū, na bhūti abhū, bhayavasena pana sā itthī ‘‘abhu’’nti āha. Ātu mātūti ettha yathā –
‘‘अङ्गा अङ्गा सम्भवसि, हदया अधिजायसे।
‘‘Aṅgā aṅgā sambhavasi, hadayā adhijāyase;
अत्ता एव पुत्त नामासि, स जीव सरदोसत’’न्ति॥ –
Attā eva putta nāmāsi, sa jīva saradosata’’nti. –
आदीसु पुत्तो ‘‘अत्ता’’ति वुच्चति कुलवसेन सन्ताने पवत्तनतो। एवं पितापि ‘‘पुत्तस्स अत्ता’’ति वुच्चति। यस्मा ‘‘भिक्खुस्स अत्ता माता’’ति वत्थुकामा भयवसेन ‘‘आतु मातू’’ति आह। तेनाह ‘‘आतूति पिता’’तिआदि।
Ādīsu putto ‘‘attā’’ti vuccati kulavasena santāne pavattanato. Evaṃ pitāpi ‘‘puttassa attā’’ti vuccati. Yasmā ‘‘bhikkhussa attā mātā’’ti vatthukāmā bhayavasena ‘‘ātu mātū’’ti āha. Tenāha ‘‘ātūti pitā’’tiādi.
१५०. एवमेवन्ति इदं गरहत्थजोतननिपातपदन्ति वुत्तं ‘‘गरहन्तो आहा’’ति। तथा हि नं वाचकसद्देनेव दस्सेन्तो ‘‘इधेकच्चे मोघपुरिसा’’ति आह। आहंसूति तेसं तथा वचनस्स अविच्छेदेन पवत्तिदीपनन्ति आह ‘‘वदन्ती’’ति। किं पनिमस्स अप्पमत्तकस्साति पहातब्बवत्थुं अवमञ्ञमानेहि वुत्तं। तेनाह ‘‘किं पना’’ति। हेतुम्हि जोतेतब्बे चेतं सामिवचनं यथा ‘‘अनुस्सवस्स हेतु, अज्झेनस्स हेतू’’ति। तेनाह ‘‘अप्पमत्तकस्स हेतू’’ति। ननु अपस्सन्तेन विय असुणन्तेन विय भवितब्बन्ति? सत्थारा नाम अप्पमत्तकेसु दोसेसु अपस्सन्तेन विय च असुणन्तेन विय च भवितब्बन्ति तेसं अधिप्पायेन विवरणं। तेसु चाति सिक्खाकामेसु च। अप्पच्चयं उपट्ठापेन्तीति आनेत्वा सम्बन्धितब्बन्ति दस्सेति। तेसन्ति ये ‘‘मोघपुरिसा’’ति वुत्ता पुग्गला, तेसं। गले बद्धं महाकट्ठन्ति गले ओलम्बेत्वा बद्धं रुक्खदण्डमाह। पूतिलतायाति गलोचिया। पाराजिकवत्थु विय दुप्पजहं होतीति छन्दकप्पहानवसेन तं पजहितुं न सक्कोति।
150.Evamevanti idaṃ garahatthajotananipātapadanti vuttaṃ ‘‘garahanto āhā’’ti. Tathā hi naṃ vācakasaddeneva dassento ‘‘idhekacce moghapurisā’’ti āha. Āhaṃsūti tesaṃ tathā vacanassa avicchedena pavattidīpananti āha ‘‘vadantī’’ti. Kiṃ panimassa appamattakassāti pahātabbavatthuṃ avamaññamānehi vuttaṃ. Tenāha ‘‘kiṃ panā’’ti. Hetumhi jotetabbe cetaṃ sāmivacanaṃ yathā ‘‘anussavassa hetu, ajjhenassa hetū’’ti. Tenāha ‘‘appamattakassa hetū’’ti. Nanu apassantena viya asuṇantena viya bhavitabbanti? Satthārā nāma appamattakesu dosesu apassantena viya ca asuṇantena viya ca bhavitabbanti tesaṃ adhippāyena vivaraṇaṃ. Tesu cāti sikkhākāmesu ca. Appaccayaṃ upaṭṭhāpentīti ānetvā sambandhitabbanti dasseti. Tesanti ye ‘‘moghapurisā’’ti vuttā puggalā, tesaṃ. Gale baddhaṃ mahākaṭṭhanti gale olambetvā baddhaṃ rukkhadaṇḍamāha. Pūtilatāyāti galociyā. Pārājikavatthu viya duppajahaṃ hotīti chandakappahānavasena taṃ pajahituṃ na sakkoti.
१५१. अनुस्सुक्काति तस्स पहातब्बस्स पहाने उस्सुक्करहिता। अपच्चासीसनपक्खेति ताय परदत्तवुत्तिताय कस्सचि पच्चयस्स कुतोचि अपच्चासीसकपक्खे ठिता हुत्वा सुप्पजहं होति, न तस्स पहाने भारियं अत्थि।
151.Anussukkāti tassa pahātabbassa pahāne ussukkarahitā. Apaccāsīsanapakkheti tāya paradattavuttitāya kassaci paccayassa kutoci apaccāsīsakapakkhe ṭhitā hutvā suppajahaṃ hoti, na tassa pahāne bhāriyaṃ atthi.
१५२. दलिद्दो दुग्गतो। अस्सकोति असापतेय्यो। गेहयट्ठियोति गेहछदनस्स आधारा, ता उजुकं तिरियं ठपेतब्बदण्डा। समन्ततो भित्तिपादेसु ठपेतब्बदण्डा मण्डला। काकातिदायिन्ति इतो चितो काकेहि अतिपातवसेन उड्डेतब्बं। तेनाह ‘‘यत्थ किञ्चिदेवा’’तिआदि। सूरकाकाति काकानं उड्डेपनाकारमाह। नपरमरूपन्ति हीनरूपं। विलीवमञ्चकोति तालवेत्तकादीहि वीतमञ्चको। सा पनस्स सन्तानानं छिन्नभिन्नताय ओलुग्गविलुग्गता, तथा सति सा विसमरूपा होतीति आह ‘‘ओणता’’तिआदि। सो पुग्गलो लूखभोजी होतीति आह ‘‘धञ्ञं नाम कुद्रूसको’’ति। समकालं वपितब्बताय समवापकं, यथाउतु वपितब्बबीजं। जायिकाति कुच्छिता भरिया, सब्बत्थ गरहायं क-सद्दो। सो वताहं पब्बजेय्यन्ति सोहं केसमस्सुं ओहारेत्वा पब्बजेय्यं, योहं पुरिसो नाम अस्सं वताति पब्बज्जावसेन अत्तनो पुरिसं बोधेय्य। तंसभावे ठितस्स बोधा न तु दुक्करा, सा खटोपिका। सा कुम्भी। मेण्डकसेट्ठिनो अड्ढतेळसानि कोट्ठागारसतानि विय।
152.Daliddo duggato. Assakoti asāpateyyo. Gehayaṭṭhiyoti gehachadanassa ādhārā, tā ujukaṃ tiriyaṃ ṭhapetabbadaṇḍā. Samantato bhittipādesu ṭhapetabbadaṇḍā maṇḍalā. Kākātidāyinti ito cito kākehi atipātavasena uḍḍetabbaṃ. Tenāha ‘‘yattha kiñcidevā’’tiādi. Sūrakākāti kākānaṃ uḍḍepanākāramāha. Naparamarūpanti hīnarūpaṃ. Vilīvamañcakoti tālavettakādīhi vītamañcako. Sā panassa santānānaṃ chinnabhinnatāya oluggaviluggatā, tathā sati sā visamarūpā hotīti āha ‘‘oṇatā’’tiādi. So puggalo lūkhabhojī hotīti āha ‘‘dhaññaṃ nāma kudrūsako’’ti. Samakālaṃ vapitabbatāya samavāpakaṃ, yathāutu vapitabbabījaṃ. Jāyikāti kucchitā bhariyā, sabbattha garahāyaṃ ka-saddo. So vatāhaṃ pabbajeyyanti sohaṃ kesamassuṃ ohāretvā pabbajeyyaṃ, yohaṃ puriso nāma assaṃ vatāti pabbajjāvasena attano purisaṃ bodheyya. Taṃsabhāve ṭhitassa bodhā na tu dukkarā, sā khaṭopikā. Sā kumbhī. Meṇḍakaseṭṭhino aḍḍhateḷasāni koṭṭhāgārasatāni viya.
१५३. सुवण्णनिक्खसतानन्ति अनेकेसं सुवण्णनिक्खसतानं। चयोति सन्तानेहि निचयो अवीचि निच्चप्पबन्धनिचयो। तेनाह ‘‘सन्तानतो कतसन्निचयो’’ति।
153.Suvaṇṇanikkhasatānanti anekesaṃ suvaṇṇanikkhasatānaṃ. Cayoti santānehi nicayo avīci niccappabandhanicayo. Tenāha ‘‘santānato katasannicayo’’ti.
१५४. हेट्ठा किञ्चापि अप्पजहनका पठमं दस्सिता, पजहनका पधाना, तेसञ्च वसेनेत्थ पुग्गलचतुक्कं दस्सितं। ते तञ्चेव पजहन्तीति पजहनका पठमं गहिता। रासिवसेनाति ‘‘इधुदायि एकच्चो पुग्गलो’’तिआदिना चतुक्के आगतविभागं अनामसित्वा ‘‘ते ते’’ति पचुरवसेन वुत्तं। तेनाह ‘‘न पाटियेक्कं विभत्ता’’ति। अविभागेन गहितवत्थूसु विभागतो गहणं लोकसिद्धमेतन्ति दस्सेतुं ‘‘यथा नामा’’तिआदि वुत्तं। पजहनकपुग्गलाति ‘‘ते तञ्चेव पजहन्ती’’ति एवं पजहनकपुग्गला एव।
154. Heṭṭhā kiñcāpi appajahanakā paṭhamaṃ dassitā, pajahanakā padhānā, tesañca vasenettha puggalacatukkaṃ dassitaṃ. Te tañceva pajahantīti pajahanakā paṭhamaṃ gahitā. Rāsivasenāti ‘‘idhudāyi ekacco puggalo’’tiādinā catukke āgatavibhāgaṃ anāmasitvā ‘‘te te’’ti pacuravasena vuttaṃ. Tenāha ‘‘na pāṭiyekkaṃ vibhattā’’ti. Avibhāgena gahitavatthūsu vibhāgato gahaṇaṃ lokasiddhametanti dassetuṃ ‘‘yathā nāmā’’tiādi vuttaṃ. Pajahanakapuggalāti ‘‘te tañceva pajahantī’’ti evaṃ pajahanakapuggalā eva.
उपधिअनुधावनकाति उपधीसु अनुअनुधावनका उपधियो आरब्भ पवत्तनका। वितक्कायेवाति कामसङ्कप्पादिवितक्कायेव। इन्द्रियनानत्तताति विमुत्तिपरिपाचकानं इन्द्रियानं परोपरियत्तं। तस्स हि वसेनेव ते चत्तारो पुग्गला जाता। अग्गमग्गत्थाय विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा याव न तं मग्गेन समुग्घातेन्ति, ताव नप्पजहन्ति नाम। इति हेट्ठिमा तयोपि अरिया अप्पहीनस्स किलेसस्स वसेन ‘‘नप्पजहन्ती’’ति वुत्ता, पगेव पुथुज्जना। वुत्तनयेन पन विपस्सनं मग्गेन घटेन्ता ते चत्तारो जना अग्गमग्गक्खणे पजहन्ति नाम। ते एव तत्थ सीघकारिनो खिप्पं पजहन्ति नाम, तेनाह ‘‘तत्था’’तिआदि।
Upadhianudhāvanakāti upadhīsu anuanudhāvanakā upadhiyo ārabbha pavattanakā. Vitakkāyevāti kāmasaṅkappādivitakkāyeva. Indriyanānattatāti vimuttiparipācakānaṃ indriyānaṃ paropariyattaṃ. Tassa hi vaseneva te cattāro puggalā jātā. Aggamaggatthāya vipassanaṃ ussukkāpetvā yāva na taṃ maggena samugghātenti, tāva nappajahanti nāma. Iti heṭṭhimā tayopi ariyā appahīnassa kilesassa vasena ‘‘nappajahantī’’ti vuttā, pageva puthujjanā. Vuttanayena pana vipassanaṃ maggena ghaṭentā te cattāro janā aggamaggakkhaṇe pajahanti nāma. Te eva tattha sīghakārino khippaṃ pajahanti nāma, tenāha ‘‘tatthā’’tiādi.
संवेगं कत्वा अग्गिं अक्कन्तपुरिसो विय। मग्गेनाति अनुक्कमागतेन अग्गमग्गेन। महाहत्थिपदोपमेति महाहत्थिपदोपमसुत्ते (म॰ नि॰ १.३०० आदयो)। तत्थ हि ‘‘तस्स धातारम्मणमेव चित्तं पक्खन्दति पसीदति सन्तिट्ठति अधिमुच्चती’’ति (म॰ नि॰ १.३०२) एत्थ अतितिक्खनातितिक्ख-नातिमन्दअतिमन्द-पुग्गलवसेन अट्ठकथायं (म॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३०२) तयो वारा उद्धटा, तत्थ मज्झिमवसेनेव पञ्हो कथितो। इन्द्रियभावनेति इन्द्रियभावनासुत्ते, तत्थापि मज्झिमनयेनेव पञ्हो कथितो। तेनाह ‘‘इमेसू’’तिआदि।
Saṃvegaṃ katvā aggiṃ akkantapuriso viya. Maggenāti anukkamāgatena aggamaggena. Mahāhatthipadopameti mahāhatthipadopamasutte (ma. ni. 1.300 ādayo). Tattha hi ‘‘tassa dhātārammaṇameva cittaṃ pakkhandati pasīdati santiṭṭhati adhimuccatī’’ti (ma. ni. 1.302) ettha atitikkhanātitikkha-nātimandaatimanda-puggalavasena aṭṭhakathāyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 2.302) tayo vārā uddhaṭā, tattha majjhimavaseneva pañho kathito. Indriyabhāvaneti indriyabhāvanāsutte, tatthāpi majjhimanayeneva pañho kathito. Tenāha ‘‘imesū’’tiādi.
तन्ति ‘‘उपधी’’ति वुत्तं खन्धपञ्चकं। दुक्खस्स मूलन्ति सब्बस्सपि वट्टदुक्खस्स कारणं। निग्गहणोति निरुपादानो। तेनाह ‘‘नित्तण्हो’’ति।
Tanti ‘‘upadhī’’ti vuttaṃ khandhapañcakaṃ. Dukkhassa mūlanti sabbassapi vaṭṭadukkhassa kāraṇaṃ. Niggahaṇoti nirupādāno. Tenāha ‘‘nittaṇho’’ti.
१५५. ये पजहन्तीति ‘‘ते तञ्चेव पजहन्ती’’ति एवं वुत्तपुग्गला। ते इमे नाम एत्तके किलेसे पजहन्तीति ये ते पुथुज्जना लाभिनो च पञ्च कामगुणे एत्तके तंतंझानादिवत्थुके च तंतंमग्गवज्झताय परिच्छिन्नत्ता एत्तके किलेसे पजहन्ति। ये नप्पजहन्तीति एत्थ वुत्तनयानुसारेन अत्थो वेदितब्बो। असुचिसुखं कायासुचिसन्निस्सितत्ता। अनरियेहीति अपरिसुद्धेहि। पटिलाभतो भायितब्बं किलेसदुक्खगतिकत्ता। विपाकतो भायितब्बं अपायदुक्खगतिकत्ता। गणतोपि किलेसतोपि विवित्तसुखन्ति गणसङ्गणिकतो च किलेससङ्गणिकतो च विवित्तसुखं। रागादिवूपसमत्थायाति रागादिवूपसमावहं सुखं। न भायितब्बं सम्पति आयतिञ्च एकन्तहितभावतो।
155.Ye pajahantīti ‘‘te tañceva pajahantī’’ti evaṃ vuttapuggalā. Te ime nāma ettake kilese pajahantīti ye te puthujjanā lābhino ca pañca kāmaguṇe ettake taṃtaṃjhānādivatthuke ca taṃtaṃmaggavajjhatāya paricchinnattā ettake kilese pajahanti. Ye nappajahantīti ettha vuttanayānusārena attho veditabbo. Asucisukhaṃ kāyāsucisannissitattā. Anariyehīti aparisuddhehi. Paṭilābhato bhāyitabbaṃ kilesadukkhagatikattā. Vipākato bhāyitabbaṃ apāyadukkhagatikattā. Gaṇatopi kilesatopi vivittasukhanti gaṇasaṅgaṇikato ca kilesasaṅgaṇikato ca vivittasukhaṃ. Rāgādivūpasamatthāyāti rāgādivūpasamāvahaṃ sukhaṃ. Na bhāyitabbaṃ sampati āyatiñca ekantahitabhāvato.
१५६. इञ्जितस्मिन्ति पच्चत्ते भुम्मवचनन्ति आह ‘‘इञ्जन’’न्तिआदि। इञ्जति तेनाति इञ्जितं, तस्स तस्स झानस्स खोभकरं ओळारिकं झानङ्गं। चतुत्थज्झानं अनिञ्जनं सन्निसिन्नाभावतो। तथा हि वुत्तं ‘‘ठिते आनेञ्जप्पत्ते’’ति (दी॰ नि॰ १.२४४-२४५; म॰ नि॰ १.३८४-३८६; पारा॰ १२-१३)।
156.Iñjitasminti paccatte bhummavacananti āha ‘‘iñjana’’ntiādi. Iñjati tenāti iñjitaṃ, tassa tassa jhānassa khobhakaraṃ oḷārikaṃ jhānaṅgaṃ. Catutthajjhānaṃ aniñjanaṃ sannisinnābhāvato. Tathā hi vuttaṃ ‘‘ṭhite āneñjappatte’’ti (dī. ni. 1.244-245; ma. ni. 1.384-386; pārā. 12-13).
अलं-सद्दो युत्तत्थोपि होति – ‘‘अलमेव निब्बिन्दितुं, अलं विमुच्चितु’’न्तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.२७२; सं॰ नि॰ २.१२४, १२८, १३४, १४३), तस्मा अनलं अनुसङ्गं कातुं अयुत्तन्ति अत्थो। तेनाह ‘‘अकत्तब्बआलयन्ति वदामी’’ति। सन्निट्ठानन्ति सम्मापटिपत्तियं अलं एत्तावताति उस्साहपटिप्पस्सम्भनवसेन सन्निट्ठानं न कातब्बन्ति योजना। उद्धम्भागियसञ्ञितं अणुं वा ओरम्भागियसञ्ञितं थूलं वा, रूपरागोति एवरूपं अणुं वा कामासवो पटिघन्ति एवरूपं थूलं वा, मुदुना पवत्तिआकारविसेसेन अप्पसावज्जं, कम्मबन्धनट्ठेन वा अप्पसावज्जं, तब्बिपरियायतो महासावज्जं वेदितब्बं। नातितिक्खपञ्ञस्स वसेन देसनाय पवत्तत्ता ‘‘नेय्यपुग्गलस्स वसेना’’ति वुत्तं। सब्बसो हि परियादिन्ननिकन्तिकस्स अरियपुग्गलस्स वसेन सञ्ञावेदयितनिरोधस्स आगतत्ता ‘‘अरहत्तनिकूटेनेव निट्ठापिता’’ति वुत्तं। यं पनेत्थ अत्थतो न विभत्तं, तं सुविञ्ञेय्यमेव।
Alaṃ-saddo yuttatthopi hoti – ‘‘alameva nibbindituṃ, alaṃ vimuccitu’’ntiādīsu (dī. ni. 2.272; saṃ. ni. 2.124, 128, 134, 143), tasmā analaṃ anusaṅgaṃ kātuṃ ayuttanti attho. Tenāha ‘‘akattabbaālayanti vadāmī’’ti. Sanniṭṭhānanti sammāpaṭipattiyaṃ alaṃ ettāvatāti ussāhapaṭippassambhanavasena sanniṭṭhānaṃ na kātabbanti yojanā. Uddhambhāgiyasaññitaṃ aṇuṃ vā orambhāgiyasaññitaṃ thūlaṃ vā, rūparāgoti evarūpaṃ aṇuṃ vā kāmāsavo paṭighanti evarūpaṃ thūlaṃ vā, mudunā pavattiākāravisesena appasāvajjaṃ, kammabandhanaṭṭhena vā appasāvajjaṃ, tabbipariyāyato mahāsāvajjaṃ veditabbaṃ. Nātitikkhapaññassa vasena desanāya pavattattā ‘‘neyyapuggalassa vasenā’’ti vuttaṃ. Sabbaso hi pariyādinnanikantikassa ariyapuggalassa vasena saññāvedayitanirodhassa āgatattā ‘‘arahattanikūṭeneva niṭṭhāpitā’’ti vuttaṃ. Yaṃ panettha atthato na vibhattaṃ, taṃ suviññeyyameva.
लटुकिकोपमसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Laṭukikopamasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ६. लटुकिकोपमसुत्तं • 6. Laṭukikopamasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ६. लटुकिकोपमसुत्तवण्णना • 6. Laṭukikopamasuttavaṇṇanā
