| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / उदान-अट्ठकथा • Udāna-aṭṭhakathā |
१०. लोकसुत्तवण्णना
10. Lokasuttavaṇṇanā
३०. दसमे बुद्धचक्खुनाति एत्थ आसयानुसयञाणं इन्द्रियपरोपरियत्तञाणञ्च बुद्धचक्खु नाम। यथाह –
30. Dasame buddhacakkhunāti ettha āsayānusayañāṇaṃ indriyaparopariyattañāṇañca buddhacakkhu nāma. Yathāha –
‘‘अद्दसा खो भगवा बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो सत्ते अप्परजक्खे महारजक्खे तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रिये’’तिआदि (म॰ नि॰ १.२८३; २.३३९)।
‘‘Addasā kho bhagavā buddhacakkhunā lokaṃ volokento satte apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye’’tiādi (ma. ni. 1.283; 2.339).
लोकन्ति तयो लोका – ओकासलोको, सङ्खारलोको, सत्तलोकोति। तत्थ –
Lokanti tayo lokā – okāsaloko, saṅkhāraloko, sattalokoti. Tattha –
‘‘यावता चन्दिमसूरिया परिहरन्ति,
‘‘Yāvatā candimasūriyā pariharanti,
दिसा भन्ति विरोचना।
Disā bhanti virocanā;
ताव सहस्सधा लोको,
Tāva sahassadhā loko,
एत्थ ते वत्तती वसो’’ति॥ –
Ettha te vattatī vaso’’ti. –
आदीसु (म॰ नि॰ १.५०३) ओकासलोको। ‘‘एको लोको – सब्बे सत्ता आहारट्ठितिका, द्वे लोका – नामञ्च रूपञ्च, तयो लोका – तिस्सो वेदना , चत्तारो लोका – चत्तारो आहारा, पञ्च लोका – पञ्चुपादानक्खन्धा, छ लोका – छ अज्झत्तिकानि आयतनानि, सत्त लोका – सत्त विञ्ञाणट्ठितियो, अट्ठ लोका – अट्ठ लोकधम्मा, नव लोका – नव सत्तावासा, दस लोका – दसायतनानि, द्वादस लोका – द्वादसायतनानि, अट्ठारस लोका – अट्ठारस धातुयो’’तिआदीसु (पटि॰ म॰ १.११२) सङ्खारलोको। ‘‘सस्सतो लोको, असस्सतो लोको’’तिआदीसु सत्तलोको वुत्तो। इधापि सत्तलोको वेदितब्बो।
Ādīsu (ma. ni. 1.503) okāsaloko. ‘‘Eko loko – sabbe sattā āhāraṭṭhitikā, dve lokā – nāmañca rūpañca, tayo lokā – tisso vedanā , cattāro lokā – cattāro āhārā, pañca lokā – pañcupādānakkhandhā, cha lokā – cha ajjhattikāni āyatanāni, satta lokā – satta viññāṇaṭṭhitiyo, aṭṭha lokā – aṭṭha lokadhammā, nava lokā – nava sattāvāsā, dasa lokā – dasāyatanāni, dvādasa lokā – dvādasāyatanāni, aṭṭhārasa lokā – aṭṭhārasa dhātuyo’’tiādīsu (paṭi. ma. 1.112) saṅkhāraloko. ‘‘Sassato loko, asassato loko’’tiādīsu sattaloko vutto. Idhāpi sattaloko veditabbo.
तत्थ लोकीयति विचित्ताकारतो दिस्सतीति चक्कवाळसङ्खातो लोको ओकासलोको, सङ्खारो लुज्जति पलुज्जतीति लोको, लोकीयति एत्थ पुञ्ञपापं तब्बिपाको चाति सत्तलोको। तेसु भगवा महाकरुणाय अनुकम्पमानो संसारदुक्खतो मोचेतुकामो सत्तलोकं ओलोकेसि। कतमस्स पन सत्ताहस्स अच्चयेन ओलोकेसि? पठमस्स सत्ताहस्स। भगवा हि पल्लङ्कसत्ताहस्स परियोसाने पच्छिमयामावसाने ‘‘यदा हवे पातुभवन्ति धम्मा…पे॰… सूरियोव ओभासयमन्तलिक्ख’’न्ति (उदा॰ १-३; कथा॰ ३२१; महाव॰ १-३) इमं अरियमग्गानुभावदीपकं उदानं उदानेत्वा, ‘‘अहं ताव एवं सुदुत्तरं संसारमहोघं इमाय धम्मनावाय समुत्तरित्वा निब्बानपारे ठितो, हन्द दानि लोकम्पि तारेस्सामि, कीदिसो नु खो लोको’’ति लोकं वोलोकेसि। तं सन्धाय वुत्तं – ‘‘अथ खो भगवा तस्स सत्ताहस्स अच्चयेन तम्हा समाधिम्हा वुट्ठहित्वा बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेसी’’ति।
Tattha lokīyati vicittākārato dissatīti cakkavāḷasaṅkhāto loko okāsaloko, saṅkhāro lujjati palujjatīti loko, lokīyati ettha puññapāpaṃ tabbipāko cāti sattaloko. Tesu bhagavā mahākaruṇāya anukampamāno saṃsāradukkhato mocetukāmo sattalokaṃ olokesi. Katamassa pana sattāhassa accayena olokesi? Paṭhamassa sattāhassa. Bhagavā hi pallaṅkasattāhassa pariyosāne pacchimayāmāvasāne ‘‘yadā have pātubhavanti dhammā…pe… sūriyova obhāsayamantalikkha’’nti (udā. 1-3; kathā. 321; mahāva. 1-3) imaṃ ariyamaggānubhāvadīpakaṃ udānaṃ udānetvā, ‘‘ahaṃ tāva evaṃ suduttaraṃ saṃsāramahoghaṃ imāya dhammanāvāya samuttaritvā nibbānapāre ṭhito, handa dāni lokampi tāressāmi, kīdiso nu kho loko’’ti lokaṃ volokesi. Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘atha kho bhagavātassa sattāhassa accayena tamhā samādhimhā vuṭṭhahitvā buddhacakkhunā lokaṃ volokesī’’ti.
तत्थ वोलोकेसीति विविधेहि आकारेहि पस्सि, हत्थतले ठपितआमलकं विय अत्तनो ञाणेन पच्चक्खं अकासि। अनेकेहि सन्तापेहीतिआदि वोलोकिताकारदस्सनं। अनेकेहि सन्तापेहीति अनेकेहि दुक्खेहि। दुक्खञ्हि सन्तापनपीळनट्ठेन सन्तापोति वुच्चति। यथाह – ‘‘दुक्खस्स पीळनट्ठो सङ्खतट्ठो सन्तापट्ठो विपरिणामट्ठो’’ति (पटि॰ म॰ १.१७)। तञ्च दुक्खदुक्खादिवसेन चेव जातिआदिवसेन च अनेकप्पकारं। तेन वुत्तं ‘‘अनेकेहि सन्तापेही’’ति। अनेकेहि दुक्खेहि सन्तप्पमाने पीळियमाने बाधियमाने। परिळाहेहीति परिदाहेहि। परिडय्हमानेति इन्धनं विय अग्गिना समन्ततो डय्हमाने। रागजेहीति रागसम्भूतेहि । एस नयो सेसेसुपि। रागादयो हि यस्मिं सन्ताने उप्पज्जन्ति, तं निद्दहन्ता विय विबाधेन्ति, तेन वुत्तं – ‘‘तयोमे, भिक्खवे, अग्गी – रागग्गि, दोसग्गि, मोहग्गी’’ति (इतिवु॰ ९३)। यतो ते चित्तं कायञ्च किलेसेन्तीति किलेसाति वुच्चन्ति। एत्थ च परिडय्हमानेति एतेन भगवा रागादिकिलेसानं पवत्तिदुक्खतं, तेन च सत्तानं अभिभूततं दस्सेति। सन्तप्पमानेति इमिना पन तेसं कालन्तरदुक्खतं, तेन निरन्तरोपद्दवतञ्च दस्सेति।
Tattha volokesīti vividhehi ākārehi passi, hatthatale ṭhapitaāmalakaṃ viya attano ñāṇena paccakkhaṃ akāsi. Anekehi santāpehītiādi volokitākāradassanaṃ. Anekehi santāpehīti anekehi dukkhehi. Dukkhañhi santāpanapīḷanaṭṭhena santāpoti vuccati. Yathāha – ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho’’ti (paṭi. ma. 1.17). Tañca dukkhadukkhādivasena ceva jātiādivasena ca anekappakāraṃ. Tena vuttaṃ ‘‘anekehi santāpehī’’ti. Anekehi dukkhehi santappamāne pīḷiyamāne bādhiyamāne. Pariḷāhehīti paridāhehi. Pariḍayhamāneti indhanaṃ viya agginā samantato ḍayhamāne. Rāgajehīti rāgasambhūtehi . Esa nayo sesesupi. Rāgādayo hi yasmiṃ santāne uppajjanti, taṃ niddahantā viya vibādhenti, tena vuttaṃ – ‘‘tayome, bhikkhave, aggī – rāgaggi, dosaggi, mohaggī’’ti (itivu. 93). Yato te cittaṃ kāyañca kilesentīti kilesāti vuccanti. Ettha ca pariḍayhamāneti etena bhagavā rāgādikilesānaṃ pavattidukkhataṃ, tena ca sattānaṃ abhibhūtataṃ dasseti. Santappamāneti iminā pana tesaṃ kālantaradukkhataṃ, tena nirantaropaddavatañca dasseti.
भगवा हि बोधिरुक्खमूले अपराजितपल्लङ्के निसिन्नो पठमयामे पुब्बेनिवासं अनुस्सरित्वा मज्झिमयामे दिब्बचक्खुं विसोधेत्वा पच्छिमयामे पटिच्चसमुप्पादे ञाणं ओतारेत्वा किलेसमूलकं वट्टदुक्खं अभिञ्ञाय सङ्खारे परिग्गहेत्वा सम्मसन्तो अनुक्कमेन विपस्सनं वड्ढेत्वा अरियमग्गाधिगमेन सयं विगतविद्धस्तकिलेसो अभिसम्बुद्धो हुत्वा पच्चवेक्खणानन्तरं अनवसेसानं किलेसानं पहीनत्ता अत्तनो वट्टदुक्खस्स परिक्खीणभावदीपकं सब्बबुद्धानं अविजहितं ‘‘अनेकजातिसंसार’’न्ति (ध॰ प॰ १५३) उदानं उदानेत्वा तेनेव पल्लङ्केन सत्ताहं विमुत्तिसुखपटिसंवेदी निसिन्नो सत्तमाय रत्तिया तीसु यामेसु वुत्तनयेन तीणि उदानानि उदानेत्वा ततियउदानानन्तरं बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो ‘‘सकलमिदं सत्तानं वट्टदुक्खं किलेसमूलकं, किलेसा नामेते पवत्तिदुक्खा आयतिम्पि दुक्खहेतुभूता, तेहि इमे सत्ता सन्तप्पन्ति परिडय्हन्ति चा’’ति पस्सि। तेन वुत्तं ‘‘अद्दसा खो भगवा…पे॰… मोहजेहिपी’’ति।
Bhagavā hi bodhirukkhamūle aparājitapallaṅke nisinno paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussaritvā majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhetvā pacchimayāme paṭiccasamuppāde ñāṇaṃ otāretvā kilesamūlakaṃ vaṭṭadukkhaṃ abhiññāya saṅkhāre pariggahetvā sammasanto anukkamena vipassanaṃ vaḍḍhetvā ariyamaggādhigamena sayaṃ vigataviddhastakileso abhisambuddho hutvā paccavekkhaṇānantaraṃ anavasesānaṃ kilesānaṃ pahīnattā attano vaṭṭadukkhassa parikkhīṇabhāvadīpakaṃ sabbabuddhānaṃ avijahitaṃ ‘‘anekajātisaṃsāra’’nti (dha. pa. 153) udānaṃ udānetvā teneva pallaṅkena sattāhaṃ vimuttisukhapaṭisaṃvedī nisinno sattamāya rattiyā tīsu yāmesu vuttanayena tīṇi udānāni udānetvā tatiyaudānānantaraṃ buddhacakkhunā lokaṃ volokento ‘‘sakalamidaṃ sattānaṃ vaṭṭadukkhaṃ kilesamūlakaṃ, kilesā nāmete pavattidukkhā āyatimpi dukkhahetubhūtā, tehi ime sattā santappanti pariḍayhanti cā’’ti passi. Tena vuttaṃ ‘‘addasā kho bhagavā…pe… mohajehipī’’ti.
एतमत्थं विदित्वाति एतं लोकस्स यथावुत्तसन्तापपरिळाहेहि अभिभुय्यमानतं सब्बाकारतो विदित्वा। इमं उदानन्ति इमं सब्बसन्तापपरिळाहतो परिनिब्बानविभावनं महाउदानं उदानेसि।
Etamatthaṃviditvāti etaṃ lokassa yathāvuttasantāpapariḷāhehi abhibhuyyamānataṃ sabbākārato viditvā. Imaṃ udānanti imaṃ sabbasantāpapariḷāhato parinibbānavibhāvanaṃ mahāudānaṃ udānesi.
तत्थ अयं लोको सन्तापजातोति अयं सब्बोपि लोको जरारोगमरणेहि चेव नानाविधब्यसनेहि च किलेसपरियुट्ठानेहि च जातसन्तापो, उप्पन्नकायिकचेतसिकदुक्खाभिभवोति अत्थो। फस्सपरेतोति ततो एव अनेकेहि दुक्खसम्फस्सेहि परिहतो उपद्दुतो। अथ वा फस्सपरेतोति सुखादिसङ्खातानं तिस्सन्नं दुक्खतानं पच्चयभूतेहि छहि फस्सेहि अभिभूतो, ततो ततो द्वारतो तस्मिं तस्मिं आरम्मणे पवत्तिवसेन उपस्सट्ठो। रोगं वदति अत्ततोति फस्सपच्चया उप्पज्जमानं वेदनासङ्खातं रोगं दुक्खं, खन्धपञ्चकमेव वा यथाभूतं अजानन्तो ‘‘अह’’न्ति सञ्ञाय दिट्ठिगाहवसेन ‘‘अहं सुखितो दुक्खितो’’ति अत्ततो वदति। ‘‘अत्तनो’’तिपि पठन्ति। तस्सत्थो – य्वायं लोको केनचि दुक्खधम्मेन फुट्ठो अभावितत्तताय अधिवासेतुं असक्कोन्तो ‘‘अहो दुक्खं, ईदिसं दुक्खं मय्हं अत्तनोपि मा होतू’’तिआदिना विप्पलपन्तो केवलं अत्तनो रोगं वदति, तस्स पन पहानाय न पटिपज्जतीति अधिप्पायो। अथ वा तं यथावुत्तं दुक्खं यथाभूतं अजानन्तो तण्हागाहवसेन ‘‘मम’’न्ति सञ्ञाय अत्ततो वदति, ‘‘मम इद’’न्ति वाचं निच्छारेति।
Tattha ayaṃ loko santāpajātoti ayaṃ sabbopi loko jarārogamaraṇehi ceva nānāvidhabyasanehi ca kilesapariyuṭṭhānehi ca jātasantāpo, uppannakāyikacetasikadukkhābhibhavoti attho. Phassaparetoti tato eva anekehi dukkhasamphassehi parihato upadduto. Atha vā phassaparetoti sukhādisaṅkhātānaṃ tissannaṃ dukkhatānaṃ paccayabhūtehi chahi phassehi abhibhūto, tato tato dvārato tasmiṃ tasmiṃ ārammaṇe pavattivasena upassaṭṭho. Rogaṃ vadati attatoti phassapaccayā uppajjamānaṃ vedanāsaṅkhātaṃ rogaṃ dukkhaṃ, khandhapañcakameva vā yathābhūtaṃ ajānanto ‘‘aha’’nti saññāya diṭṭhigāhavasena ‘‘ahaṃ sukhito dukkhito’’ti attato vadati. ‘‘Attano’’tipi paṭhanti. Tassattho – yvāyaṃ loko kenaci dukkhadhammena phuṭṭho abhāvitattatāya adhivāsetuṃ asakkonto ‘‘aho dukkhaṃ, īdisaṃ dukkhaṃ mayhaṃ attanopi mā hotū’’tiādinā vippalapanto kevalaṃ attano rogaṃ vadati, tassa pana pahānāya na paṭipajjatīti adhippāyo. Atha vā taṃ yathāvuttaṃ dukkhaṃ yathābhūtaṃ ajānanto taṇhāgāhavasena ‘‘mama’’nti saññāya attato vadati, ‘‘mama ida’’nti vācaṃ nicchāreti.
येन येन हि मञ्ञतीति एवमिमं रोगभूतं खन्धपञ्चकं अत्ततो अत्तनो वा वदन्तो लोको येन येन रूपवेदनादिना कारणभूतेन, येन वा सस्सतादिना पकारेन दिट्ठिमानतण्हामञ्ञनाहि मञ्ञति। ततो तं होति अञ्ञथाति ततो अत्तना परिकप्पिताकारतो तं मञ्ञनाय वत्थुभूतं खन्धपञ्चकं अञ्ञथा अनत्तानत्तनियमेव होति। वसे वत्तेतुं असक्कुणेय्यताय अहङ्कारममङ्कारत्तं न निप्फादेतीति अत्थो। अथ वा ततोति तस्मा मञ्ञनामत्तभावतो तं खन्धपञ्चकं निच्चादिवसेन मञ्ञितं अञ्ञथा अनिच्चादिसभावमेव होति। न हि मञ्ञना भावञ्ञथत्तं वा लक्खणञ्ञथत्तं वा कातुं सक्कोति।
Yena yena hi maññatīti evamimaṃ rogabhūtaṃ khandhapañcakaṃ attato attano vā vadanto loko yena yena rūpavedanādinā kāraṇabhūtena, yena vā sassatādinā pakārena diṭṭhimānataṇhāmaññanāhi maññati. Tato taṃ hoti aññathāti tato attanā parikappitākārato taṃ maññanāya vatthubhūtaṃ khandhapañcakaṃ aññathā anattānattaniyameva hoti. Vase vattetuṃ asakkuṇeyyatāya ahaṅkāramamaṅkārattaṃ na nipphādetīti attho. Atha vā tatoti tasmā maññanāmattabhāvato taṃ khandhapañcakaṃ niccādivasena maññitaṃ aññathā aniccādisabhāvameva hoti. Na hi maññanā bhāvaññathattaṃ vā lakkhaṇaññathattaṃ vā kātuṃ sakkoti.
अञ्ञथाभावी भवसत्तोति असम्भवे वड्ढियं हितसुखे सत्तो लग्गो सत्तलोको मञ्ञनाय यथारुचि चिन्तियमानोपि विपरीतप्पटिपत्तिया ततो अञ्ञथाभावी अहितदुक्खभावी विघातंयेव पापुणाति। भवमेवाभिनन्दतीति एवं सन्तेपि तं मञ्ञनापरिकप्पितं अविज्जमानं भवं वड्ढिं अभिनन्दति एव अभिकङ्खति एव। अथ वा अञ्ञथाभावीति ‘‘निच्चो मे अत्ता’’तिआदिना मञ्ञनाय परिकप्पिताकारतो सयं अञ्ञथाभावी समानो अनिच्चो अधुवोति अत्थो। भवसत्तोति कामादिभवेसु भवतण्हाय सत्तो लग्गो गधितो। भवमेवाभिनन्दतीति अनिच्चादिसभावं भवमेव निच्चादिवसेन परामसित्वा, तत्थ वा अधिमुत्तिसञ्ञं तण्हादिट्ठाभिनन्दनाहि अभिनन्दति, न तत्थ निब्बिन्दति । यदभिनन्दति तं भयन्ति यं वड्ढिसङ्खातं भवं कामादिभवं वा अभिनन्दति, तं अनिच्चादिविपरिणामसभावत्ता अनेकब्यसनानुबन्धत्ता च भवहेतुभावतो अतिविय भयानकट्ठेन भयं। यस्स भायतीति यतो जरामरणादितो भायति, तं जरामरणादि दुक्खाधिट्ठानभावतो दुक्खदुक्खभावतो च दुक्खं। अथ वा यस्स भायतीति भवाभिनन्दनेन यस्स विभवस्स भायति , सो उच्छेदसङ्खातो विभवो, ततो भायनञ्च दुक्खवत्थुभावतो जातिआदिदुक्खस्स अनतिवत्तनतो च दुक्खं दुक्खसभावमेवाति अत्थो। अथ वा यस्स भायति तं दुक्खन्ति यस्स अनिच्चादिकस्स भायति तं निस्सरणं अजानन्तो, तं भयं तस्स दुक्खं होति, दुक्खं आवहतीति अत्थो।
Aññathābhāvī bhavasattoti asambhave vaḍḍhiyaṃ hitasukhe satto laggo sattaloko maññanāya yathāruci cintiyamānopi viparītappaṭipattiyā tato aññathābhāvī ahitadukkhabhāvī vighātaṃyeva pāpuṇāti. Bhavamevābhinandatīti evaṃ santepi taṃ maññanāparikappitaṃ avijjamānaṃ bhavaṃ vaḍḍhiṃ abhinandati eva abhikaṅkhati eva. Atha vā aññathābhāvīti ‘‘nicco me attā’’tiādinā maññanāya parikappitākārato sayaṃ aññathābhāvī samāno anicco adhuvoti attho. Bhavasattoti kāmādibhavesu bhavataṇhāya satto laggo gadhito. Bhavamevābhinandatīti aniccādisabhāvaṃ bhavameva niccādivasena parāmasitvā, tattha vā adhimuttisaññaṃ taṇhādiṭṭhābhinandanāhi abhinandati, na tattha nibbindati . Yadabhinandati taṃ bhayanti yaṃ vaḍḍhisaṅkhātaṃ bhavaṃ kāmādibhavaṃ vā abhinandati, taṃ aniccādivipariṇāmasabhāvattā anekabyasanānubandhattā ca bhavahetubhāvato ativiya bhayānakaṭṭhena bhayaṃ. Yassa bhāyatīti yato jarāmaraṇādito bhāyati, taṃ jarāmaraṇādi dukkhādhiṭṭhānabhāvato dukkhadukkhabhāvato ca dukkhaṃ. Atha vā yassa bhāyatīti bhavābhinandanena yassa vibhavassa bhāyati , so ucchedasaṅkhāto vibhavo, tato bhāyanañca dukkhavatthubhāvato jātiādidukkhassa anativattanato ca dukkhaṃ dukkhasabhāvamevāti attho. Atha vā yassa bhāyati taṃ dukkhanti yassa aniccādikassa bhāyati taṃ nissaraṇaṃ ajānanto, taṃ bhayaṃ tassa dukkhaṃ hoti, dukkhaṃ āvahatīti attho.
एत्तकेन वट्टं दस्सेत्वा इदानि विवट्टं दस्सेतुं, ‘‘भवविप्पहानाय खो पनिदं ब्रह्मचरियं वुस्सती’’ति आह। तत्थ भवविप्पहानायाति कामादिभवस्स पजहनत्थाय। खोति अवधारणे, पनाति पदपूरणे निपातो। इदन्ति आसन्नपच्चक्खवचनं। ब्रह्मचरियन्ति मग्गब्रह्मचरियं। वुस्सतीति पूरेस्सति। इदं वुत्तं होति – एकन्तेनेव कामादिभवस्स समुदयप्पहानेन अनवसेसपजहनत्थाय इदं मया सतसहस्सकप्पाधिकानि चत्तारि असङ्ख्येय्यानि अतिदुक्करानि आचरित्वा पारमियो पूरेत्वा बोधिमण्डे तिण्णं मारानं मत्थकं मद्दित्वा अधिगतं सीलादिक्खन्धत्तयसङ्गहं अट्ठङ्गिकमग्गब्रह्मचरियं चरियति भावियतीति।
Ettakena vaṭṭaṃ dassetvā idāni vivaṭṭaṃ dassetuṃ, ‘‘bhavavippahānāya kho panidaṃ brahmacariyaṃ vussatī’’ti āha. Tattha bhavavippahānāyāti kāmādibhavassa pajahanatthāya. Khoti avadhāraṇe, panāti padapūraṇe nipāto. Idanti āsannapaccakkhavacanaṃ. Brahmacariyanti maggabrahmacariyaṃ. Vussatīti pūressati. Idaṃ vuttaṃ hoti – ekanteneva kāmādibhavassa samudayappahānena anavasesapajahanatthāya idaṃ mayā satasahassakappādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni atidukkarāni ācaritvā pāramiyo pūretvā bodhimaṇḍe tiṇṇaṃ mārānaṃ matthakaṃ madditvā adhigataṃ sīlādikkhandhattayasaṅgahaṃ aṭṭhaṅgikamaggabrahmacariyaṃ cariyati bhāviyatīti.
एवं अरियमग्गस्स एकंसेनेव निय्यानिकभावं दस्सेत्वा इदानि अञ्ञमग्गस्स तदभावं दस्सेन्तो ‘‘ये हि केची’’तिआदिमाह। तत्थ येति अनियमनिद्देसो। हीति निपातमत्तं। केचीति एकच्चे। पदद्वयेनापि तथावादिनो दिट्ठिगतिके अनियमतो परियादियति। समणाति पब्बज्जूपगमनमत्तेन समणा, न समितपापा। ब्राह्मणाति जातिमत्तेन ब्राह्मणा, न बाहितपापा। वासद्दो विकप्पत्थो। भवेन भवस्स विप्पमोक्खमाहंसूति एकच्चे कामभवेन रूपभवेन वा सब्बभवतो विमुत्तिं संसारसुद्धिं कथयिंसु।
Evaṃ ariyamaggassa ekaṃseneva niyyānikabhāvaṃ dassetvā idāni aññamaggassa tadabhāvaṃ dassento ‘‘ye hi kecī’’tiādimāha. Tattha yeti aniyamaniddeso. Hīti nipātamattaṃ. Kecīti ekacce. Padadvayenāpi tathāvādino diṭṭhigatike aniyamato pariyādiyati. Samaṇāti pabbajjūpagamanamattena samaṇā, na samitapāpā. Brāhmaṇāti jātimattena brāhmaṇā, na bāhitapāpā. Vāsaddo vikappattho. Bhavena bhavassa vippamokkhamāhaṃsūti ekacce kāmabhavena rūpabhavena vā sabbabhavato vimuttiṃ saṃsārasuddhiṃ kathayiṃsu.
के पनेवं वदन्तीति? दिट्ठधम्मनिब्बानवादिनो तेसु हि केचि ‘‘उळारेहि पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितो अत्ता दिट्ठेव धम्मे परमं निब्बुतिं पत्तो होती’’ति वदन्ति। केचि ‘‘रूपावचरज्झानेसु पठमज्झानसमङ्गी…पे॰… केचि ‘‘दुतियततियचतुत्थज्झानसमङ्गी अत्ता दिट्ठेव धम्मे परमं निब्बुतिं पत्तो होती’’ति वदन्ति। यथाह –
Ke panevaṃ vadantīti? Diṭṭhadhammanibbānavādino tesu hi keci ‘‘uḷārehi pañcahi kāmaguṇehi samappito attā diṭṭheva dhamme paramaṃ nibbutiṃ patto hotī’’ti vadanti. Keci ‘‘rūpāvacarajjhānesu paṭhamajjhānasamaṅgī…pe… keci ‘‘dutiyatatiyacatutthajjhānasamaṅgī attā diṭṭheva dhamme paramaṃ nibbutiṃ patto hotī’’ti vadanti. Yathāha –
‘‘इध , भिक्खवे, एकच्चो समणो वा ब्राह्मणो वा एवंवादी होति एवंदिट्ठि ‘यतो खो भो अयं अत्ता पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितो’’’ति (दी॰ नि॰ १.९४) वित्थारो।
‘‘Idha , bhikkhave, ekacco samaṇo vā brāhmaṇo vā evaṃvādī hoti evaṃdiṭṭhi ‘yato kho bho ayaṃ attā pañcahi kāmaguṇehi samappito’’’ti (dī. ni. 1.94) vitthāro.
ते पन यस्मा यावदत्थं पीतत्ता सुहिताय जलूकाय विय रुहिरपिपासा कामादिसुखेहि समप्पितस्स तस्स अत्तनो कामेसनादयो न भविस्सन्ति, तदभावे च भवस्स अभावोयेव, यस्मिं यस्मिञ्च भवे ठितस्स अयं नयो लब्भति, तेन तेन भवेन सब्बभवतो विमुत्ति होतीति वदन्ति, तस्मा ‘‘भवेन भवस्स विप्पमोक्खमाहंसू’’ति वुत्ता। येसञ्च ‘‘एत्तकं नाम कालं संसरित्वा बाला च पण्डिता च परियोसानभवे ठत्वा संसारतो विमुच्चन्ती’’ति लद्धि, तेपि भवेन भवस्स विप्पमोक्खं वदन्ति नाम। वुत्तञ्हेतं –
Te pana yasmā yāvadatthaṃ pītattā suhitāya jalūkāya viya ruhirapipāsā kāmādisukhehi samappitassa tassa attano kāmesanādayo na bhavissanti, tadabhāve ca bhavassa abhāvoyeva, yasmiṃ yasmiñca bhave ṭhitassa ayaṃ nayo labbhati, tena tena bhavena sabbabhavato vimutti hotīti vadanti, tasmā ‘‘bhavena bhavassa vippamokkhamāhaṃsū’’ti vuttā. Yesañca ‘‘ettakaṃ nāma kālaṃ saṃsaritvā bālā ca paṇḍitā ca pariyosānabhave ṭhatvā saṃsārato vimuccantī’’ti laddhi, tepi bhavena bhavassa vippamokkhaṃ vadanti nāma. Vuttañhetaṃ –
‘‘चुल्लासीति महाकप्पिनो सतसहस्सानि यानि बाले च पण्डिते च सन्धावित्वा संसरित्वा दुक्खस्सन्तं करिस्सन्ती’’ति (दी॰ नि॰ १.१६८)।
‘‘Cullāsīti mahākappino satasahassāni yāni bāle ca paṇḍite ca sandhāvitvā saṃsaritvā dukkhassantaṃ karissantī’’ti (dī. ni. 1.168).
अथ वा भवेनाति भवदिट्ठिया। भवति सस्सतं तिट्ठतीति पवत्तनतो सस्सतदिट्ठि भवदिट्ठीति वुच्चति, भवदिट्ठि एवेत्थ उत्तरपदलोपेन भवतण्हातिआदीसु विय भवोति वुत्तो। भवदिट्ठिवसेन च एकच्चे भवविसेसंयेव किलेसानं वूपसन्तवुत्तिया आयुनो च दीघावासताय निच्चादिसभावं भवविमोक्खं मञ्ञन्ति, सेय्यथापि बको ब्रह्मा ‘‘इदं निच्चं, इदं धुवं, इदं सस्सतं, इदं अविपरिणामधम्म’’न्ति (म॰ नि॰ १.५०१) अवोच। तेसमेवं विपरीतगाहीनं अनिस्सरणे निस्सरणदिट्ठीनं कुतो भवविमोक्खो। तेनाह भगवा – ‘‘सब्बे ते ‘अविप्पमुत्ता भवस्मा’ति वदामी’’ति।
Atha vā bhavenāti bhavadiṭṭhiyā. Bhavati sassataṃ tiṭṭhatīti pavattanato sassatadiṭṭhi bhavadiṭṭhīti vuccati, bhavadiṭṭhi evettha uttarapadalopena bhavataṇhātiādīsu viya bhavoti vutto. Bhavadiṭṭhivasena ca ekacce bhavavisesaṃyeva kilesānaṃ vūpasantavuttiyā āyuno ca dīghāvāsatāya niccādisabhāvaṃ bhavavimokkhaṃ maññanti, seyyathāpi bako brahmā ‘‘idaṃ niccaṃ, idaṃ dhuvaṃ, idaṃ sassataṃ, idaṃ avipariṇāmadhamma’’nti (ma. ni. 1.501) avoca. Tesamevaṃ viparītagāhīnaṃ anissaraṇe nissaraṇadiṭṭhīnaṃ kuto bhavavimokkho. Tenāha bhagavā – ‘‘sabbe te ‘avippamuttā bhavasmā’ti vadāmī’’ti.
विभवेनाति उच्छेदेन। भवस्स निस्सरणमाहंसूति सब्बभवतो निग्गमनं निक्खन्तिं संसारसुद्धिं वदिंसु। ते हि ‘‘भवेन भवस्स विप्पमोक्खो’’ति वदन्तानं वादं अननुजानन्ता भवूपच्छेदेन निस्सरणं पटिजानिंसु। विभवेनाति वा उच्छेददिट्ठिया। विभवति विनस्सति उच्छिज्जति अत्ता च लोको चाति पवत्तनतो उच्छेददिट्ठि वुत्तनयेन ‘‘विभवो’’ति वुच्चति। उच्छेददिट्ठिवसेन हि सत्ता अधिमुच्चित्वा तत्थ तत्थ उप्पन्ना उच्छिज्जन्ति, सा एव संसारसुद्धीति उच्छेदवादिनो। वुत्तञ्हेतं –
Vibhavenāti ucchedena. Bhavassa nissaraṇamāhaṃsūti sabbabhavato niggamanaṃ nikkhantiṃ saṃsārasuddhiṃ vadiṃsu. Te hi ‘‘bhavena bhavassa vippamokkho’’ti vadantānaṃ vādaṃ ananujānantā bhavūpacchedena nissaraṇaṃ paṭijāniṃsu. Vibhavenāti vā ucchedadiṭṭhiyā. Vibhavati vinassati ucchijjati attā ca loko cāti pavattanato ucchedadiṭṭhi vuttanayena ‘‘vibhavo’’ti vuccati. Ucchedadiṭṭhivasena hi sattā adhimuccitvā tattha tattha uppannā ucchijjanti, sā eva saṃsārasuddhīti ucchedavādino. Vuttañhetaṃ –
‘‘यतो खो भो अयं अत्ता रूपी चातुमहाभूतिको…पे॰… नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति, एत्तावता खो भो अयं अत्ता सम्मा समुच्छिन्नो होती’’ति (दी॰ नि॰ १.८५)।
‘‘Yato kho bho ayaṃ attā rūpī cātumahābhūtiko…pe… nevasaññānāsaññāyatanaṃ upasampajja viharati, ettāvatā kho bho ayaṃ attā sammā samucchinno hotī’’ti (dī. ni. 1.85).
तथा –
Tathā –
‘‘नत्थि, महाराज, दिन्नं, नत्थि यिट्ठं नत्थि हुतं…पे॰… बाले च पण्डिते च कायस्स भेदा उच्छिज्जन्ति विनस्सन्ति न होन्ति परं मरणा’’ति च (दी॰ नि॰ १.१७१)।
‘‘Natthi, mahārāja, dinnaṃ, natthi yiṭṭhaṃ natthi hutaṃ…pe… bāle ca paṇḍite ca kāyassa bhedā ucchijjanti vinassanti na honti paraṃ maraṇā’’ti ca (dī. ni. 1.171).
तेसम्पि एवं विपरीतगाहीनं कुतो भवनिस्सरणं। तेनाह भगवा – ‘‘सब्बे ते ‘अनिस्सटा भवस्मा’ति वदामी’’ति। न हि अरियमग्गभावनाय अनवसेसकिलेसं असमुग्घातेत्वा कदाचिपि भवतो निस्सरणविमुत्ति सम्भवति। तथा हि तेसं समणब्राह्मणानं यथाभूतावबोधाभावतो ‘‘अत्थि नत्थी’’ति अन्तद्वयनिपतितानं तण्हादिट्ठिवसेन सम्परितसितविप्फन्दितमत्तं, यतो ते दिट्ठिगतिका पवत्तिहेतूसुपि सम्मूळ्हा सक्कायभूमियं सुनिखाते विपरीतदस्सनथम्भे तण्हाबन्धनेन बद्धा गद्दूलबन्धना विय सा न विजहन्ति बन्धनट्ठानं, कुतो नेसं विमोक्खो?
Tesampi evaṃ viparītagāhīnaṃ kuto bhavanissaraṇaṃ. Tenāha bhagavā – ‘‘sabbe te ‘anissaṭā bhavasmā’ti vadāmī’’ti. Na hi ariyamaggabhāvanāya anavasesakilesaṃ asamugghātetvā kadācipi bhavato nissaraṇavimutti sambhavati. Tathā hi tesaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ yathābhūtāvabodhābhāvato ‘‘atthi natthī’’ti antadvayanipatitānaṃ taṇhādiṭṭhivasena samparitasitavipphanditamattaṃ, yato te diṭṭhigatikā pavattihetūsupi sammūḷhā sakkāyabhūmiyaṃ sunikhāte viparītadassanathambhe taṇhābandhanena baddhā gaddūlabandhanā viya sā na vijahanti bandhanaṭṭhānaṃ, kuto nesaṃ vimokkho?
ये पन चतुसच्चविभावनेन पवत्तिआदीसु असम्मोहतो तं अन्तद्वयं अनुपगम्म मज्झिमं पटिपदं समारुळ्हा, तेसंयेव भवविप्पमोक्खो निस्सरणञ्चाति दस्सेन्तो सत्था ‘‘उपधिं ही’’तिआदिमाह। तत्थ उपधिन्ति खन्धादिउपधिं। हीति निपातमत्तं। पटिच्चाति निस्साय, पच्चयं कत्वा। दुक्खन्ति जातिआदि दुक्खं। किं वुत्तं होति? यत्थिमे दिट्ठिगतिका विमोक्खसञ्ञिनो, तत्थ खन्धकिलेसाभिसङ्खारूपधयो अधिगता, कुतो तत्थ दुक्खनिस्सरणं? यत्र हि किलेसा, तत्राभिसङ्खारसम्भवतो भवपबन्धस्स अविच्छेदोयेवाति वट्टदुक्खस्स अनिवत्ति। तेन वुत्तं – ‘‘उपधिञ्हि पटिच्च दुक्खमिदं सम्भोती’’ति।
Ye pana catusaccavibhāvanena pavattiādīsu asammohato taṃ antadvayaṃ anupagamma majjhimaṃ paṭipadaṃ samāruḷhā, tesaṃyeva bhavavippamokkho nissaraṇañcāti dassento satthā ‘‘upadhiṃ hī’’tiādimāha. Tattha upadhinti khandhādiupadhiṃ. Hīti nipātamattaṃ. Paṭiccāti nissāya, paccayaṃ katvā. Dukkhanti jātiādi dukkhaṃ. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yatthime diṭṭhigatikā vimokkhasaññino, tattha khandhakilesābhisaṅkhārūpadhayo adhigatā, kuto tattha dukkhanissaraṇaṃ? Yatra hi kilesā, tatrābhisaṅkhārasambhavato bhavapabandhassa avicchedoyevāti vaṭṭadukkhassa anivatti. Tena vuttaṃ – ‘‘upadhiñhi paṭicca dukkhamidaṃ sambhotī’’ti.
इदानि यं परमत्थतो दुक्खस्स निस्सरणं, तं दस्सेतुं, ‘‘सब्बुपादानक्खया नत्थि दुक्खस्स सम्भवो’’ति वुत्तं। तत्थ सब्बुपादानक्खयाति कामुपादानं दिट्ठुपादानं सीलब्बतुपादानं अत्तवादुपादानन्ति सब्बेसं इमेसं चतुन्नम्पि उपादानानं अरियमग्गाधिगमेन अनवसेसप्पहानतो। तत्थ दिट्ठुपादानं सीलब्बतुपादानं अत्तवादुपादानन्ति इमानि तीणि उपादानानि सोतापत्तिमग्गेन खीयन्ति, अनुप्पत्तिधम्मतं आपज्जन्ति। कामुपादानं अपायगमनीयं पठमेन, कामरागभूतं बहलं दुतियेन, सुखुमं ततियेन, रूपरागारूपरागप्पहानं चतुत्थेनाति चतूहिपि मग्गेहि खीयति, अनुप्पत्तिधम्मतं आपज्जतीति वेदितब्बं। नत्थि दुक्खस्स सम्भवोति एवं सब्बसो उपादानक्खया तदेकट्ठताय सब्बस्सपि किलेसगणस्स अनुप्पादनतो अप्पमत्तकस्सपि वट्टदुक्खस्स सम्भवो पातुभावो नत्थि।
Idāni yaṃ paramatthato dukkhassa nissaraṇaṃ, taṃ dassetuṃ, ‘‘sabbupādānakkhayā natthi dukkhassa sambhavo’’ti vuttaṃ. Tattha sabbupādānakkhayāti kāmupādānaṃ diṭṭhupādānaṃ sīlabbatupādānaṃ attavādupādānanti sabbesaṃ imesaṃ catunnampi upādānānaṃ ariyamaggādhigamena anavasesappahānato. Tattha diṭṭhupādānaṃ sīlabbatupādānaṃ attavādupādānanti imāni tīṇi upādānāni sotāpattimaggena khīyanti, anuppattidhammataṃ āpajjanti. Kāmupādānaṃ apāyagamanīyaṃ paṭhamena, kāmarāgabhūtaṃ bahalaṃ dutiyena, sukhumaṃ tatiyena, rūparāgārūparāgappahānaṃ catutthenāti catūhipi maggehi khīyati, anuppattidhammataṃ āpajjatīti veditabbaṃ. Natthi dukkhassa sambhavoti evaṃ sabbaso upādānakkhayā tadekaṭṭhatāya sabbassapi kilesagaṇassa anuppādanato appamattakassapi vaṭṭadukkhassa sambhavo pātubhāvo natthi.
एवं भगवा हेतुना सद्धिं पवत्तिं निवत्तिञ्च दस्सेत्वा ‘‘इमं नयं अजानन्तो अयं सत्तलोको वट्टतोपि सीसं न उक्खिपती’’ति दस्सेन्तो ‘‘लोकमिमं पस्सा’’तिआदिमाह। तत्थ लोकमिमं पस्साति अत्तनो बुद्धचक्खुना पच्चक्खतो विसयभावस्स उपगतत्ता ‘‘लोकमिमं पस्सा’’ति भगवादस्सनकिरियाय नियोजेन्तो अत्तानमेवालपति। पुथूति बहू, विसुं विसुं वा। अविज्जाय परेताति ‘‘दुक्खे अञ्ञाण’’न्तिआदिना (ध॰ स॰ ११०६; विभ॰ २२६) नयेन वुत्ताय चतुसच्चपटिच्छादिकाय अविज्जाय अभिभूता। भूताति कम्मकिलेसेहि जाता निब्बत्ता। भूतरताति भूतेसु मातापितुपुत्तदारादिसञ्ञाय अञ्ञसत्तेसु तण्हाय रता, भूते वा खन्धपञ्चके अनिच्चासुभदुक्खानत्तसभावे तंसभावानवबोधतो इत्थिपुरिसादिपरिकप्पवसेन निच्चादिवसेन अत्तत्तनियगाहवसेन च अभिरता। भवा अपरिमुत्ताति यथावुत्तेन तण्हादिट्ठिगाहेन भवतो संसारतो न परिमुत्ता।
Evaṃ bhagavā hetunā saddhiṃ pavattiṃ nivattiñca dassetvā ‘‘imaṃ nayaṃ ajānanto ayaṃ sattaloko vaṭṭatopi sīsaṃ na ukkhipatī’’ti dassento ‘‘lokamimaṃ passā’’tiādimāha. Tattha lokamimaṃ passāti attano buddhacakkhunā paccakkhato visayabhāvassa upagatattā ‘‘lokamimaṃ passā’’ti bhagavādassanakiriyāya niyojento attānamevālapati. Puthūti bahū, visuṃ visuṃ vā. Avijjāya paretāti ‘‘dukkhe aññāṇa’’ntiādinā (dha. sa. 1106; vibha. 226) nayena vuttāya catusaccapaṭicchādikāya avijjāya abhibhūtā. Bhūtāti kammakilesehi jātā nibbattā. Bhūtaratāti bhūtesu mātāpituputtadārādisaññāya aññasattesu taṇhāya ratā, bhūte vā khandhapañcake aniccāsubhadukkhānattasabhāve taṃsabhāvānavabodhato itthipurisādiparikappavasena niccādivasena attattaniyagāhavasena ca abhiratā. Bhavā aparimuttāti yathāvuttena taṇhādiṭṭhigāhena bhavato saṃsārato na parimuttā.
एत्थ च ‘‘लोकमिम’’न्ति पठमं ताव सकलम्पि सत्तनिकायं सामञ्ञतो एकत्तं उपनेन्तो एकवचनेन अनोधिसो गहणं दीपेत्वा ‘‘स्वायं लोको भवयोनिगतिठितिसत्तावासादिवसेन चेव तत्थापि तंतंसत्तनिकायादिवसेन च अनेकभेदभिन्नो पच्चेकं मया वोलोकितो’’ति अत्तनो बुद्धचक्खुञाणानुभावं पकासेन्तो सत्था पुन वचनभेदं कत्वा बहुवचनेन ओधिसो गहणं दीपेति ‘‘पुथू अविज्जाय परेता भूता’’तिआदिना। एवञ्च कत्वा ‘‘लोकमिम’’न्ति उपयोगवचनं कत्वा ‘‘अविज्जाय परेता’’तिआदिना पच्चत्तबहुवचननिद्देसोपि अविरुद्धो होति भिन्नवाक्यत्ता। केचि पन एकवाक्यताधिप्पायेन ‘‘अविज्जाय परेतं भूतं भूतरतं भवा अपरिमुत्त’’न्ति पठन्ति, विभत्तिभेदवसेनेव पन पुराणपाठो।
Ettha ca ‘‘lokamima’’nti paṭhamaṃ tāva sakalampi sattanikāyaṃ sāmaññato ekattaṃ upanento ekavacanena anodhiso gahaṇaṃ dīpetvā ‘‘svāyaṃ loko bhavayonigatiṭhitisattāvāsādivasena ceva tatthāpi taṃtaṃsattanikāyādivasena ca anekabhedabhinno paccekaṃ mayā volokito’’ti attano buddhacakkhuñāṇānubhāvaṃ pakāsento satthā puna vacanabhedaṃ katvā bahuvacanena odhiso gahaṇaṃ dīpeti ‘‘puthū avijjāya paretā bhūtā’’tiādinā. Evañca katvā ‘‘lokamima’’nti upayogavacanaṃ katvā ‘‘avijjāya paretā’’tiādinā paccattabahuvacananiddesopi aviruddho hoti bhinnavākyattā. Keci pana ekavākyatādhippāyena ‘‘avijjāya paretaṃ bhūtaṃ bhūtarataṃ bhavā aparimutta’’nti paṭhanti, vibhattibhedavaseneva pana purāṇapāṭho.
इदानि येन उपायेन भवविप्पमोक्खो होति, तं सब्बं तित्थियानं अविसयभूतं बुद्धगोचरं विपस्सनावीथिं दस्सेन्तो ‘‘ये हि केची’’तिआदिमाह। तत्थ ये हि केचि भवाति कामभवादि सञ्ञीभवादि एकवोकारभवादिविभागेन नानाभेदभिन्ना सातवन्तो वा असातवन्तो वा दीघायुका वा इत्तरक्खणा वा ये हि केचि भवा। सब्बधीति उद्धं अधो तिरियन्ति आदिविभागेन सब्बत्थ। सब्बत्थतायाति सग्गापायमनुस्सादिविभागेन। सब्बे तेतिआदीसु सब्बेपि ते भवा रूपवेदनादिधम्मा हुत्वा अभावट्ठेन अनिच्चा, उदयब्बयपटिपीळितत्ता दुक्खा, जराय मरणेन चाति द्विधा विपरिणामेतब्बताय विपरिणामधम्मा। इतिसद्दो आदिअत्थो पकारत्थो वा, तेन अनत्तलक्खणम्पि सङ्गहेत्वा अवसवत्तनट्ठेन अनत्ता, विपरिणामधम्मताय वा अवसवत्तनट्ठेन अनत्ताति वुत्ता।
Idāni yena upāyena bhavavippamokkho hoti, taṃ sabbaṃ titthiyānaṃ avisayabhūtaṃ buddhagocaraṃ vipassanāvīthiṃ dassento ‘‘ye hi kecī’’tiādimāha. Tattha ye hi keci bhavāti kāmabhavādi saññībhavādi ekavokārabhavādivibhāgena nānābhedabhinnā sātavanto vā asātavanto vā dīghāyukā vā ittarakkhaṇā vā ye hi keci bhavā. Sabbadhīti uddhaṃ adho tiriyanti ādivibhāgena sabbattha. Sabbatthatāyāti saggāpāyamanussādivibhāgena. Sabbe tetiādīsu sabbepi te bhavā rūpavedanādidhammā hutvā abhāvaṭṭhena aniccā, udayabbayapaṭipīḷitattā dukkhā, jarāya maraṇena cāti dvidhā vipariṇāmetabbatāya vipariṇāmadhammā. Itisaddo ādiattho pakārattho vā, tena anattalakkhaṇampi saṅgahetvā avasavattanaṭṭhena anattā, vipariṇāmadhammatāya vā avasavattanaṭṭhena anattāti vuttā.
एवं लक्खणत्तयपटिविज्झनाकारेन एतं भवसङ्खातं खन्धपञ्चकं यथाभूतं अविपरीतं सम्मप्पञ्ञाय सम्मा ञायेन विपस्सनासहिताय मग्गपञ्ञाय पस्सतो परिञ्ञाभिसमयादिवसेन पटिविज्झतो ‘‘भवो निच्चो’’ति आदिनयप्पवत्ता भवेसु तण्हा पहीयति, अग्गमग्गप्पत्तिसमकालमेव अनवसेसं निरुज्झति, उच्छेददिट्ठिया सब्बसो पहीनत्ता विभवं विच्छेदं नाभिनन्दति न पत्थेति। एवंभूतस्स तस्स या कामतण्हादिवसेन अट्ठसतभेदा अवत्थादिविभागेन अनन्तभेदा च, तासं सब्बसो सब्बप्पकारेन तण्हानं खया पहाना, तदेकट्ठताय सब्बस्सपि संकिलेसपक्खस्स असेसं निस्सेसं विरागेन अरियमग्गेन यो अनुप्पादनिरोधो, तं निब्बानन्ति।
Evaṃ lakkhaṇattayapaṭivijjhanākārena etaṃ bhavasaṅkhātaṃ khandhapañcakaṃ yathābhūtaṃ aviparītaṃ sammappaññāya sammā ñāyena vipassanāsahitāya maggapaññāya passato pariññābhisamayādivasena paṭivijjhato ‘‘bhavo nicco’’ti ādinayappavattā bhavesu taṇhā pahīyati, aggamaggappattisamakālameva anavasesaṃ nirujjhati, ucchedadiṭṭhiyā sabbaso pahīnattā vibhavaṃ vicchedaṃ nābhinandati na pattheti. Evaṃbhūtassa tassa yā kāmataṇhādivasena aṭṭhasatabhedā avatthādivibhāgena anantabhedā ca, tāsaṃ sabbaso sabbappakārena taṇhānaṃ khayā pahānā, tadekaṭṭhatāya sabbassapi saṃkilesapakkhassa asesaṃ nissesaṃ virāgena ariyamaggena yo anuppādanirodho, taṃ nibbānanti.
एवं तण्हाय पहानमुखेन सउपादिसेसनिब्बानं दस्सेत्वा इदानि अनुपादिसेसनिब्बानं दस्सेन्तो ‘‘तस्स निब्बुतस्सा’’तिआदिमाह। तस्सत्थो – यो सो सब्बसो तण्हानं खया किलेसपरिनिब्बानेन निब्बुतो वुत्तनयेन भिन्नकिलेसो खीणासवभिक्खु, तस्स निब्बुतस्स भिक्खुनो अनुपादा उपादानाभावतो किलेसाभिसङ्खारमारानं वा अग्गहणतो पुनब्भवो न होति, आयतिं पटिसन्धिवसेन उपपत्तिभवो नत्थि। एवंभूतेन च तेन अभिभूतो मारो, अरियमग्गक्खणे किलेसमारो अभिसङ्खारमारो देवपुत्तमारो च चरिमकचित्तक्खणे खन्धमारो मच्चुमारो चाति पञ्चविधो मारो अभिभूतो पराजितो, पुन सीसं उक्खिपितुं अप्पदानेन निब्बिसेवनो कतो, यतो तेन विजितो सङ्गामो मारेहि तत्थ तत्थ पवत्तितो। एवं विजितसङ्गामो पन इट्ठादीसु सब्बेसु विकाराभावेन तादिलक्खणप्पत्तिया तादी अरहा सब्बभवानि यथावुत्तभेदे सब्बेपि भवे उपच्चगा समतिक्कन्तो, न यत्थ कत्थचि सङ्खं उपेति, अञ्ञदत्थु अनुपादानो विय जातवेदो परिनिब्बानतो उद्धं अपञ्ञत्तिकोव होतीति। इति भगवा इमं महाउदानं अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया कूटं गहेत्वा निट्ठपेसि।
Evaṃ taṇhāya pahānamukhena saupādisesanibbānaṃ dassetvā idāni anupādisesanibbānaṃ dassento ‘‘tassa nibbutassā’’tiādimāha. Tassattho – yo so sabbaso taṇhānaṃ khayā kilesaparinibbānena nibbuto vuttanayena bhinnakileso khīṇāsavabhikkhu, tassa nibbutassa bhikkhuno anupādā upādānābhāvato kilesābhisaṅkhāramārānaṃ vā aggahaṇato punabbhavo na hoti, āyatiṃ paṭisandhivasena upapattibhavo natthi. Evaṃbhūtena ca tena abhibhūto māro, ariyamaggakkhaṇe kilesamāro abhisaṅkhāramāro devaputtamāro ca carimakacittakkhaṇe khandhamāro maccumāro cāti pañcavidho māro abhibhūto parājito, puna sīsaṃ ukkhipituṃ appadānena nibbisevano kato, yato tena vijito saṅgāmo mārehi tattha tattha pavattito. Evaṃ vijitasaṅgāmo pana iṭṭhādīsu sabbesu vikārābhāvena tādilakkhaṇappattiyā tādī arahā sabbabhavāni yathāvuttabhede sabbepi bhave upaccagā samatikkanto, na yattha katthaci saṅkhaṃ upeti, aññadatthu anupādāno viya jātavedo parinibbānato uddhaṃ apaññattikova hotīti. Iti bhagavā imaṃ mahāudānaṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā kūṭaṃ gahetvā niṭṭhapesi.
दसमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Dasamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
निट्ठिता च नन्दवग्गवण्णना।
Niṭṭhitā ca nandavaggavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / उदानपाळि • Udānapāḷi / १०. लोकसुत्तं • 10. Lokasuttaṃ
