| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
३. महादुक्खक्खन्धसुत्तवण्णना
3. Mahādukkhakkhandhasuttavaṇṇanā
१६३. ततो परन्ति तिण्णं जनानं उपरि सङ्घो चतुवग्गकरणीयादिकम्मेहि पटिकम्मप्पत्तत्ता। गामं गतोति वुच्चति गामं उद्दिस्स गतत्ता, एवं सावत्थिं पविसितुं विहारतो निक्खन्ता ‘‘पविसिंसू’’ति वुत्ता। परिञ्ञन्ति पहानपरिञ्ञं। सा हि समतिक्कमो, न इतरा। रूपवेदनासुपीति ‘‘रूपानं परिञ्ञं, वेदनानं परिञ्ञ’’न्ति एत्थापि। कामं सब्बेसं तित्थियानं कामादिपरिञ्ञापञ्ञापनहेतुभूतो समयो नत्थि, येसं पन अत्थि, ते उपादाय ‘‘सकसमयं जानन्ता’’ति वुत्तं। ‘‘यतो यतो खो भो अयं भिक्खु विविच्चेव कामेहि…पे॰… पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति, एत्तावता खो भो कामानं परिञ्ञा होती’’ति एवं सरूपतो पठमज्झानं विभावेतुं असक्कोन्तापि केवलं अच्चन्तप्पहानसञ्ञाय कामानं परिञ्ञं पञ्ञपेय्युं पठमज्झानं वदमाना। तं किस्स हेतु? तादिसस्स आगमाधिगमस्साभावतो। रूपवेदनापरिञ्ञासुपि एसेव नयो। वुच्चेथाति वुच्चेय्य। दुतियपदेपीति ‘‘अनुसासनिया वा अनुसासनि’’न्ति एवं वुत्तवाक्येपि। ते किर भिक्खू।
163.Tatoparanti tiṇṇaṃ janānaṃ upari saṅgho catuvaggakaraṇīyādikammehi paṭikammappattattā. Gāmaṃ gatoti vuccati gāmaṃ uddissa gatattā, evaṃ sāvatthiṃ pavisituṃ vihārato nikkhantā ‘‘pavisiṃsū’’ti vuttā. Pariññanti pahānapariññaṃ. Sā hi samatikkamo, na itarā. Rūpavedanāsupīti ‘‘rūpānaṃ pariññaṃ, vedanānaṃ pariñña’’nti etthāpi. Kāmaṃ sabbesaṃ titthiyānaṃ kāmādipariññāpaññāpanahetubhūto samayo natthi, yesaṃ pana atthi, te upādāya ‘‘sakasamayaṃ jānantā’’ti vuttaṃ. ‘‘Yato yato kho bho ayaṃ bhikkhu vivicceva kāmehi…pe… paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati, ettāvatā kho bho kāmānaṃ pariññā hotī’’ti evaṃ sarūpato paṭhamajjhānaṃ vibhāvetuṃ asakkontāpi kevalaṃ accantappahānasaññāya kāmānaṃ pariññaṃ paññapeyyuṃ paṭhamajjhānaṃ vadamānā. Taṃ kissa hetu? Tādisassa āgamādhigamassābhāvato. Rūpavedanāpariññāsupi eseva nayo. Vuccethāti vucceyya. Dutiyapadepīti ‘‘anusāsaniyā vā anusāsani’’nti evaṃ vuttavākyepi. Te kira bhikkhū.
१६५. न चेव सम्पायिस्सन्तीति न चेव सम्मदेव पकारेहि गमेस्सन्ति ञापेस्सन्ति। तेनाह ‘‘सम्पादेत्वा कथेतुं न सक्खिस्सन्ती’’ति। यस्मा अविसये पञ्हो पुच्छितो होति, तस्मा आपज्जिस्सन्तीति योजना। सदेवकेति अरूपदेवग्गहणं। ते हि लोकियदेवेहि दीघायुकतादिना उक्कट्ठा। समारकेति कामावचरदेवग्गहणं। सब्रह्मकेति रूपावचरब्रह्मग्गहणं। सस्समणब्राह्मणियाति एत्थ समणग्गहणेन पब्बजिते, ब्राह्मणग्गहणेन जातिब्राह्मणे, पुन देवग्गहणेन सम्मुतिदेवे, मनुस्सग्गहणेन अवसिट्ठमनुस्सकायं परियादियति। लोकपजाग्गहणेन पन पयोजनं अट्ठकथायं दस्सितमेव। अञ्ञथा आराधनं नाम नत्थीति इमिना कामरूपवेदनासु अस्सादादीनं याथावतो अवबोधो एव इतो बाहिरकानं नत्थि, कुतो पवेदनाति दस्सेति।
165.Naceva sampāyissantīti na ceva sammadeva pakārehi gamessanti ñāpessanti. Tenāha ‘‘sampādetvā kathetuṃ na sakkhissantī’’ti. Yasmā avisaye pañho pucchito hoti, tasmā āpajjissantīti yojanā. Sadevaketi arūpadevaggahaṇaṃ. Te hi lokiyadevehi dīghāyukatādinā ukkaṭṭhā. Samāraketi kāmāvacaradevaggahaṇaṃ. Sabrahmaketi rūpāvacarabrahmaggahaṇaṃ. Sassamaṇabrāhmaṇiyāti ettha samaṇaggahaṇena pabbajite, brāhmaṇaggahaṇena jātibrāhmaṇe, puna devaggahaṇena sammutideve, manussaggahaṇena avasiṭṭhamanussakāyaṃ pariyādiyati. Lokapajāggahaṇena pana payojanaṃ aṭṭhakathāyaṃ dassitameva. Aññathā ārādhanaṃ nāma natthīti iminā kāmarūpavedanāsu assādādīnaṃ yāthāvato avabodho eva ito bāhirakānaṃ natthi, kuto pavedanāti dasseti.
१६६. चित्ताराधनन्ति याथावपवेदनेन परेसं चित्तस्स परितोसनं। बन्धनट्ठेन गुणाति कामरागसंयोजनस्स पच्चयभावेन वत्थुकामेसुपि बन्धनट्ठो वुत्तो, कोट्ठासट्ठो वा गुणट्ठो दट्ठब्बो। तरयन्तीति तरमाना यन्ति गच्छन्ति। अतीतादिभिन्नपठमादिवया एव चित्तता रासिभावेन वयोगुणाति गहिताति आह ‘‘रासट्ठो गुणट्ठो’’ति। चक्खुविञ्ञेय्याति वा चक्खुविञ्ञाणतंद्वारिकविञ्ञाणेहि विजानितब्बा। सोतविञ्ञेय्यातिआदीसुपि एसेव नयो। इट्ठारम्मणभूताति सभावेनेव इट्ठारम्मणजातिका, इट्ठारम्मणभावं वा पत्ता। कमनीयाति कामेतब्बा। मनवड्ढनकाति मनोहरा। एतेन परिकप्पनतोपि इट्ठभावं गण्हाति। पियजातिकाति पियायितब्बसभावा। कामूपसंहिताति कामरागेन उपेच्च सन्धानिया सम्बद्धा (अ॰ नि॰ टी॰ ३.६.६३) कातब्बाति आह ‘‘आरम्मणं कत्वा’’ति।
166.Cittārādhananti yāthāvapavedanena paresaṃ cittassa paritosanaṃ. Bandhanaṭṭhena guṇāti kāmarāgasaṃyojanassa paccayabhāvena vatthukāmesupi bandhanaṭṭho vutto, koṭṭhāsaṭṭho vā guṇaṭṭho daṭṭhabbo. Tarayantīti taramānā yanti gacchanti. Atītādibhinnapaṭhamādivayā eva cittatā rāsibhāvena vayoguṇāti gahitāti āha ‘‘rāsaṭṭho guṇaṭṭho’’ti. Cakkhuviññeyyāti vā cakkhuviññāṇataṃdvārikaviññāṇehi vijānitabbā. Sotaviññeyyātiādīsupi eseva nayo. Iṭṭhārammaṇabhūtāti sabhāveneva iṭṭhārammaṇajātikā, iṭṭhārammaṇabhāvaṃ vā pattā. Kamanīyāti kāmetabbā. Manavaḍḍhanakāti manoharā. Etena parikappanatopi iṭṭhabhāvaṃ gaṇhāti. Piyajātikāti piyāyitabbasabhāvā. Kāmūpasaṃhitāti kāmarāgena upecca sandhāniyā sambaddhā (a. ni. ṭī. 3.6.63) kātabbāti āha ‘‘ārammaṇaṃ katvā’’ti.
१६७. सञ्ञं ठपेत्वाति ‘‘इमस्मिं अङ्गुलिकादिपब्बे गहिते सतं होति, इमस्मिं सहस्स’’न्तिआदिना सञ्ञाणं कत्वा गणना। अच्छिद्दगणनाति ‘‘एकं द्वे’’तिआदिना नवन्तविधिना निरन्तरगणना। पिण्डगणनाति सङ्कलनपटुप्पादनादिना पिण्डित्वा गणना। तेनाह ‘‘खेत्तं ओलोकेत्वा’’तिआदि। कसनं कसीति कसिग्गहणेन सब्बो कसिपटिबद्धो जीविकूपायो गहितोति आह ‘‘कसीति कसिकम्म’’न्ति। जङ्घवणिज्जाति जङ्घसत्थवसेन वणिज्जं आह, थलवणिज्जाति सकटसत्थवसेन। आदि-सद्देन नावापणादिवसेन वोहारं। वणिप्पथोति वणिजमग्गो, दानग्गहणवसेन संवोहारोति अत्थो। उसूनं असनकम्मं इस्सत्तं, धनुसिप्पेन जीविका, इध पन इस्सत्तं वियाति इस्सत्तं, सब्बआवुधजीविकाति आह ‘‘आवुधं गहेत्वा उपट्ठानकम्म’’न्ति। पोरोहिच्चामच्चकम्मादि राजकम्मं। आदि-सद्देन रथसिप्पखत्तविज्जासिप्पादि-वुत्तावसेसं महासिप्पं खुद्दकसिप्पञ्च सङ्गण्हाति। सीतस्स पुरक्खतोति सीतस्स पुरतो कतो। यो हि सीतकाले जीविकाहेतु सीतलपदेसं पक्खन्दति, सो वाळमिगादीहि विय सीतेन परिपातियमानो तेन पुरतो कतो विय होति। तेनाह ‘‘सीतेन बाधियमानो’’ति। उण्हस्स पुरक्खतोति एत्थापि एसेव नयो। सरित्वाति संसप्पित्वा। घट्टियमानोति हिंसियमानो बाधियमानो। आबाधनं आबाधो, पीळाति अत्थो। कामहेतुन्ति वा भावनपुंसकनिद्देसो यथा ‘‘विसमं चन्दिमसूरिया परिवत्तन्ती’’ति (अ॰ नि॰ ४.७०)। तथा सेसपदद्वयेपि। तेनेवाह ‘‘कामानमेव हेतू’’ति। कामानं हेतूति एत्थ पुरिमपदावधारणमयुत्तं तदञ्ञपच्चयपटिक्खेपापत्तितो, तथा उत्तरपदावधारणं कामानं कदाचि अहेतुभावस्सपि सम्भवतो, तस्मा ‘‘उप्पज्जतियेवा’’ति वुत्तं।
167.Saññaṃ ṭhapetvāti ‘‘imasmiṃ aṅgulikādipabbe gahite sataṃ hoti, imasmiṃ sahassa’’ntiādinā saññāṇaṃ katvā gaṇanā. Acchiddagaṇanāti ‘‘ekaṃ dve’’tiādinā navantavidhinā nirantaragaṇanā. Piṇḍagaṇanāti saṅkalanapaṭuppādanādinā piṇḍitvā gaṇanā. Tenāha ‘‘khettaṃ oloketvā’’tiādi. Kasanaṃ kasīti kasiggahaṇena sabbo kasipaṭibaddho jīvikūpāyo gahitoti āha ‘‘kasīti kasikamma’’nti. Jaṅghavaṇijjāti jaṅghasatthavasena vaṇijjaṃ āha, thalavaṇijjāti sakaṭasatthavasena. Ādi-saddena nāvāpaṇādivasena vohāraṃ. Vaṇippathoti vaṇijamaggo, dānaggahaṇavasena saṃvohāroti attho. Usūnaṃ asanakammaṃ issattaṃ, dhanusippena jīvikā, idha pana issattaṃ viyāti issattaṃ, sabbaāvudhajīvikāti āha ‘‘āvudhaṃ gahetvā upaṭṭhānakamma’’nti. Porohiccāmaccakammādi rājakammaṃ.Ādi-saddena rathasippakhattavijjāsippādi-vuttāvasesaṃ mahāsippaṃ khuddakasippañca saṅgaṇhāti. Sītassa purakkhatoti sītassa purato kato. Yo hi sītakāle jīvikāhetu sītalapadesaṃ pakkhandati, so vāḷamigādīhi viya sītena paripātiyamāno tena purato kato viya hoti. Tenāha ‘‘sītena bādhiyamāno’’ti. Uṇhassa purakkhatoti etthāpi eseva nayo. Saritvāti saṃsappitvā. Ghaṭṭiyamānoti hiṃsiyamāno bādhiyamāno. Ābādhanaṃ ābādho, pīḷāti attho. Kāmahetunti vā bhāvanapuṃsakaniddeso yathā ‘‘visamaṃ candimasūriyā parivattantī’’ti (a. ni. 4.70). Tathā sesapadadvayepi. Tenevāha ‘‘kāmānameva hetū’’ti. Kāmānaṃ hetūti ettha purimapadāvadhāraṇamayuttaṃ tadaññapaccayapaṭikkhepāpattito, tathā uttarapadāvadhāraṇaṃ kāmānaṃ kadāci ahetubhāvassapi sambhavato, tasmā ‘‘uppajjatiyevā’’ti vuttaṃ.
उट्ठहतोति इमिना उट्ठानवीरियं वुत्तन्ति आह ‘‘आजीवसमुट्ठापकवीरियेना’’ति। तं वीरियन्ति आजीविकसमुट्ठापकवीरियं। पुब्बेनापरं घटेन्तस्साति आरम्भतो पट्ठाय निरन्तरं पवत्तेन्तस्स। चित्ते उप्पन्नबलवसोकेन सोचतीति चित्तसन्तापेन अन्तो निज्झायति। काये उप्पन्नदुक्खेनाति तस्सेव सोकस्स वसेन काये उप्पन्नदुक्खेन। सोकुद्देसेन तं तं विप्पलपेन्तो वा परिदेवति। उरं ताळेत्वाति वक्खप्पदेसं पहरित्वा। ‘‘मोघ’’न्तिआदि परिदेवनाकारदस्सनञ्चेव सम्मोहापज्जनाकारदस्सनञ्च। मेति वत्वा पुन नोति पुथुवचनं अत्तनो उभयथापि वोहरितब्बतो, ब्यामूळ्हवचनं वा सोकवसेन।
Uṭṭhahatoti iminā uṭṭhānavīriyaṃ vuttanti āha ‘‘ājīvasamuṭṭhāpakavīriyenā’’ti. Taṃ vīriyanti ājīvikasamuṭṭhāpakavīriyaṃ. Pubbenāparaṃ ghaṭentassāti ārambhato paṭṭhāya nirantaraṃ pavattentassa. Citte uppannabalavasokena socatīti cittasantāpena anto nijjhāyati. Kāye uppannadukkhenāti tasseva sokassa vasena kāye uppannadukkhena. Sokuddesena taṃ taṃ vippalapento vā paridevati. Uraṃ tāḷetvāti vakkhappadesaṃ paharitvā. ‘‘Mogha’’ntiādi paridevanākāradassanañceva sammohāpajjanākāradassanañca. Meti vatvā puna noti puthuvacanaṃ attano ubhayathāpi voharitabbato, byāmūḷhavacanaṃ vā sokavasena.
१६८. इध कामग्गहणेन विसेसतो वत्थुकामा गहिताति कामादिग्गहणं कतं, नानन्तरियताय पन किलेसकामोपि गहितो एव। असिचम्मन्ति एत्थ चम्मग्गहणेन न केवलं चम्ममयस्स, चम्मपरिसिब्बितस्सेव वा गहणं, अथ खो सब्बस्सपि आवुधबाधकस्स गहणन्ति दस्सेन्तो ‘‘खेटकफलकादीनी’’ति आह। आदि-सद्देन सरादिसङ्गहो। धनुकलापं सन्नय्हित्वाति धनुञ्चेव खुरप्पतूणिञ्च सन्नय्हित्वा, धनुदण्डस्स जियाय तथाभावकरणादिपि (अ॰ नि॰ टी॰ ३.५.७६) धनुनो सन्नय्हनन्ति। द्विन्नं सेनानं ब्यूहसंविधानेन वा उभतोब्यूळ्हं। विज्जोतलन्तेसूति निसितपीतफलताय विज्जोतनवसेन परिवत्तमानेसु।
168. Idha kāmaggahaṇena visesato vatthukāmā gahitāti kāmādiggahaṇaṃ kataṃ, nānantariyatāya pana kilesakāmopi gahito eva. Asicammanti ettha cammaggahaṇena na kevalaṃ cammamayassa, cammaparisibbitasseva vā gahaṇaṃ, atha kho sabbassapi āvudhabādhakassa gahaṇanti dassento ‘‘kheṭakaphalakādīnī’’ti āha. Ādi-saddena sarādisaṅgaho. Dhanukalāpaṃ sannayhitvāti dhanuñceva khurappatūṇiñca sannayhitvā, dhanudaṇḍassa jiyāya tathābhāvakaraṇādipi (a. ni. ṭī. 3.5.76) dhanuno sannayhananti. Dvinnaṃ senānaṃ byūhasaṃvidhānena vā ubhatobyūḷhaṃ. Vijjotalantesūti nisitapītaphalatāya vijjotanavasena parivattamānesu.
पाकारसमीपातिसङ्खारताय पाकारपादा उपकारियो, या ‘‘उद्दापा’’ति वुच्चन्ति। सतदन्तेनाति अनेकसतदन्तकेन, यस्स तिखिणदन्तानि अनेकसतानि मूलानि होन्ति। अतिभारताय दसवीसमत्तापि जना उक्खिपितुं न सक्कोन्ति, यन्तवसेन पन उक्खिपित्वा बन्धित्वा ठपेन्ति। तेनाह ‘‘अट्ठदन्ताकारेना’’तिआदि। ओमद्दन्तीति ओट्ठपेन्ति।
Pākārasamīpātisaṅkhāratāya pākārapādā upakāriyo, yā ‘‘uddāpā’’ti vuccanti. Satadantenāti anekasatadantakena, yassa tikhiṇadantāni anekasatāni mūlāni honti. Atibhāratāya dasavīsamattāpi janā ukkhipituṃ na sakkonti, yantavasena pana ukkhipitvā bandhitvā ṭhapenti. Tenāha ‘‘aṭṭhadantākārenā’’tiādi. Omaddantīti oṭṭhapenti.
१६९. सन्धिम्पि छिन्दन्ति चोरिकाय जीवितुकामा। निल्लोपन्ति निस्सेसविलोपं, एकं परित्तं गामं परिवारेत्वा तत्थ किञ्चिपि गय्हूपगं असेसेत्वा करमरग्गहणं। तेनाह ‘‘महाविलोप’’न्ति। पन्थदुहनकम्मं अटविमग्गे ठत्वा अद्धिकानं विलुम्पनं। पहारसाधनत्थं (अ॰ नि॰ टी॰ २.२.१) दण्डप्पहारस्स सुखसिद्धिअत्थं। कञ्जितो निब्बत्तं कञ्जियं, आरनालं। यं ‘‘बिलङ्ग’’न्तिपि वुच्चति, तं यत्थ सिञ्चति, सा कञ्जियउक्खलिका। बिलङ्गथालिकसदिसकरणं बिलङ्गथालियं। सीसकपालं उप्पाटेत्वाति अयोगुळपवेसनप्पमाणं छिद्दं कत्वा। सङ्खमुण्डकम्मकारणन्ति सङ्खं विय मुण्डकम्मकारणं।
169.Sandhimpi chindanti corikāya jīvitukāmā. Nillopanti nissesavilopaṃ, ekaṃ parittaṃ gāmaṃ parivāretvā tattha kiñcipi gayhūpagaṃ asesetvā karamaraggahaṇaṃ. Tenāha ‘‘mahāvilopa’’nti. Panthaduhanakammaṃ aṭavimagge ṭhatvā addhikānaṃ vilumpanaṃ. Pahārasādhanatthaṃ (a. ni. ṭī. 2.2.1) daṇḍappahārassa sukhasiddhiatthaṃ. Kañjito nibbattaṃ kañjiyaṃ, āranālaṃ. Yaṃ ‘‘bilaṅga’’ntipi vuccati, taṃ yattha siñcati, sā kañjiyaukkhalikā. Bilaṅgathālikasadisakaraṇaṃ bilaṅgathāliyaṃ. Sīsakapālaṃ uppāṭetvāti ayoguḷapavesanappamāṇaṃ chiddaṃ katvā. Saṅkhamuṇḍakammakāraṇanti saṅkhaṃ viya muṇḍakammakāraṇaṃ.
राहुमुखकम्मकारणन्ति राहुमुखगत-सूरियसदिस-कम्मकारणं। जोतिमालिकन्ति जोतिमालवन्तं कम्मकारणं। हत्थपज्जोतिकन्ति हत्थपज्जोतनकम्मकारणं। एरकवत्तकम्मकारणन्ति एरकवत्तसदिसे सरीरतो बद्धे उप्पाटनकम्मकारणं। चीरकवासिककम्मकारणन्ति सरीरतो उप्पाटितबद्धचीरकाहि निवासापनकम्मकारणं। तं करोन्ता यथा गीवतो पट्ठाय बद्धे कन्तित्वा कटियमेव ठपेन्ति, एवं गोप्फकतो पट्ठाय कन्तित्वा कटियमेव ठपेन्ति। अट्ठकथायं पन ‘‘कटितो पट्ठाय कन्तित्वा गोप्फकेसु ठपेन्ती’’ति वुत्तं। एणेय्यककम्मकारणन्ति एणीमिगसदिसकम्मकारणं । अयवलयानि दत्वाति अयवलयानि पटिमुञ्चित्वा। अयसूलानि कोट्टेन्तीति कप्परजण्णुककोटीसु अयसूलानि पवेसेन्ति। न्ति तं तथाकतकम्मकारणं सत्तं।
Rāhumukhakammakāraṇanti rāhumukhagata-sūriyasadisa-kammakāraṇaṃ. Jotimālikanti jotimālavantaṃ kammakāraṇaṃ. Hatthapajjotikanti hatthapajjotanakammakāraṇaṃ. Erakavattakammakāraṇanti erakavattasadise sarīrato baddhe uppāṭanakammakāraṇaṃ. Cīrakavāsikakammakāraṇanti sarīrato uppāṭitabaddhacīrakāhi nivāsāpanakammakāraṇaṃ. Taṃ karontā yathā gīvato paṭṭhāya baddhe kantitvā kaṭiyameva ṭhapenti, evaṃ gopphakato paṭṭhāya kantitvā kaṭiyameva ṭhapenti. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘kaṭito paṭṭhāya kantitvā gopphakesu ṭhapentī’’ti vuttaṃ. Eṇeyyakakammakāraṇanti eṇīmigasadisakammakāraṇaṃ . Ayavalayāni datvāti ayavalayāni paṭimuñcitvā. Ayasūlāni koṭṭentīti kapparajaṇṇukakoṭīsu ayasūlāni pavesenti. Nti taṃ tathākatakammakāraṇaṃ sattaṃ.
बळिसमंसिकन्ति बळिसेहि मंसुप्पाटनकम्मकारणं। कहापणिकन्ति कहापणमत्तसो छिन्दनकम्मकारणं। कोट्टेन्तीति छिन्दन्ति। खारापतच्छिकन्ति तच्छेत्वा खारावसिञ्चनकम्मकारणं। पलिघपरिवत्तिकन्ति पलिघस्स विय परिवत्तनकम्मकारणं। एकाबद्धं करोन्ति अयसूलस्स कोट्टनेन। पलालपीठकन्ति पलालपीठस्स विय सरीरस्स संवेल्लनकम्मकारणं। कारणिकाति घातनकारका। पलालवट्टिं विय कत्वाति यथा पलालपीठं करोन्ता पलालवट्टिं कत्वा संवेल्लनवसेन नं (अ॰ नि॰ टी॰ २.२.१) वेठेन्ति, एवं करोन्तीति अत्थो। छातकेहीति बुभुक्खितेहि कोलेय्यकसुनखेहि। बलवन्तो हि ते जवयोग्गा सूरा च होन्ति। कम्मवसेन सम्परेति एत्थाति सम्परायो, परलोको। तत्थ भवोति सम्परायिको।
Baḷisamaṃsikanti baḷisehi maṃsuppāṭanakammakāraṇaṃ. Kahāpaṇikanti kahāpaṇamattaso chindanakammakāraṇaṃ. Koṭṭentīti chindanti. Khārāpatacchikanti tacchetvā khārāvasiñcanakammakāraṇaṃ. Palighaparivattikanti palighassa viya parivattanakammakāraṇaṃ. Ekābaddhaṃ karonti ayasūlassa koṭṭanena. Palālapīṭhakanti palālapīṭhassa viya sarīrassa saṃvellanakammakāraṇaṃ. Kāraṇikāti ghātanakārakā. Palālavaṭṭiṃ viya katvāti yathā palālapīṭhaṃ karontā palālavaṭṭiṃ katvā saṃvellanavasena naṃ (a. ni. ṭī. 2.2.1) veṭhenti, evaṃ karontīti attho. Chātakehīti bubhukkhitehi koleyyakasunakhehi. Balavanto hi te javayoggā sūrā ca honti. Kammavasena sampareti etthāti samparāyo, paraloko. Tattha bhavoti samparāyiko.
१७०. छन्दरागो विनीयति चेव पहीयति च एत्थाति निब्बानं छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानञ्चाति। तेनाह ‘‘निब्बानञ्ही’’ति। तत्थ आगम्माति इदं यो छन्दरागं विनेति पजहति, तस्स आरम्मणं सन्धाय वुत्तं। तीहि परिञ्ञाहीति इमिना ञाततीरणपरिञ्ञाहि परिजानिस्सन्तीति नेतं ठानं विज्जति। को पन वादो पहानपरिञ्ञायाति दस्सेति? तथभावायाति परिजाननकभावाय।
170. Chandarāgo vinīyati ceva pahīyati ca etthāti nibbānaṃ chandarāgavinayo chandarāgappahānañcāti. Tenāha ‘‘nibbānañhī’’ti. Tattha āgammāti idaṃ yo chandarāgaṃ vineti pajahati, tassa ārammaṇaṃ sandhāya vuttaṃ. Tīhi pariññāhīti iminā ñātatīraṇapariññāhi parijānissantīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Ko pana vādo pahānapariññāyāti dasseti? Tathabhāvāyāti parijānanakabhāvāya.
१७१. अपरित्तेनाति अहीनेन। विपुलेनाति महता। यदि वण्णसम्पत्तिदस्सनत्थं, वण्णदसकं कस्मा न गहितन्ति आह ‘‘मातुगामस्स ही’’तिआदि। भोजनसम्पदादीनं अलाभेपीति दस्सनत्थं ‘‘दुग्गतकुले निब्बत्तस्सपी’’ति वुत्तं। थोकं थोकं वण्णायतनं पसीदति मंसस्स परिब्रूहनतो थनमंसानि वड्ढन्ति जायन्ति। वण्णेति हदयङ्गतभावं पकासेन्तो विय होतीति वण्णो। सो एव सामग्गोपभोगादिना निभातीति निभा। तेनाह ‘‘वण्णनिभाति वण्णोयेवा’’ति।
171.Aparittenāti ahīnena. Vipulenāti mahatā. Yadi vaṇṇasampattidassanatthaṃ, vaṇṇadasakaṃ kasmā na gahitanti āha ‘‘mātugāmassa hī’’tiādi. Bhojanasampadādīnaṃ alābhepīti dassanatthaṃ ‘‘duggatakule nibbattassapī’’ti vuttaṃ. Thokaṃ thokaṃ vaṇṇāyatanaṃ pasīdati maṃsassa paribrūhanato thanamaṃsāni vaḍḍhanti jāyanti. Vaṇṇeti hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsento viya hotīti vaṇṇo. So eva sāmaggopabhogādinā nibhātīti nibhā. Tenāha ‘‘vaṇṇanibhāti vaṇṇoyevā’’ti.
भोग्गन्ति अतिविय वङ्कताय भोग्गं। तादिसं पन सरीरं भग्गं विय होतीति आह ‘‘भग्ग’’न्ति। तेनाह ‘‘इमिनापिस्स वङ्कभावमेव दीपेती’’ति। दन्तानं छिन्नभिन्नताय एकच्चानं पतनेन च खण्डितदन्तं। केसानं सेतवण्णताय पलितन्ति आह ‘‘पण्डरकेस’’न्ति। केसानं मत्तसो सियने खल्लाटवोहारोति बहुसो सियनं सन्धायाह ‘‘महाखल्लाटसीस’’न्ति। वस्ससतिककाले उप्पज्जनतिलकानि सन्धायाह ‘‘तिलकाहतगत्त’’न्ति। तानि पन कानिचि सेतानि होन्ति कानिचि काळानीति आह ‘‘सेतकाळतिलकेही’’ति। ब्याधिकन्ति सञ्चातब्याधिं। बाळ्हगिलानन्ति मारणन्ति कगेलञ्ञेन गिलानं।
Bhogganti ativiya vaṅkatāya bhoggaṃ. Tādisaṃ pana sarīraṃ bhaggaṃ viya hotīti āha ‘‘bhagga’’nti. Tenāha ‘‘imināpissa vaṅkabhāvameva dīpetī’’ti. Dantānaṃ chinnabhinnatāya ekaccānaṃ patanena ca khaṇḍitadantaṃ. Kesānaṃ setavaṇṇatāya palitanti āha ‘‘paṇḍarakesa’’nti. Kesānaṃ mattaso siyane khallāṭavohāroti bahuso siyanaṃ sandhāyāha ‘‘mahākhallāṭasīsa’’nti. Vassasatikakāle uppajjanatilakāni sandhāyāha ‘‘tilakāhatagatta’’nti. Tāni pana kānici setāni honti kānici kāḷānīti āha ‘‘setakāḷatilakehī’’ti. Byādhikanti sañcātabyādhiṃ. Bāḷhagilānanti māraṇanti kagelaññena gilānaṃ.
१७३. तस्मिं समयेति तस्मिं झानं उपसम्पज्ज विहरणसमये। न चेतेतीति न अभिसन्दहति। ब्याबाधनट्ठेन ब्याबाधो, ब्याबाधोव ब्याबज्झं, नत्थि एत्थ ब्याबज्झन्ति अब्याबज्झं, दुक्खरहितं। तेनाह ‘‘निद्दुक्खमेवा’’ति।
173.Tasmiṃ samayeti tasmiṃ jhānaṃ upasampajja viharaṇasamaye. Na cetetīti na abhisandahati. Byābādhanaṭṭhena byābādho, byābādhova byābajjhaṃ, natthi ettha byābajjhanti abyābajjhaṃ, dukkharahitaṃ. Tenāha ‘‘niddukkhamevā’’ti.
१७४. अनिच्चादिआकारोति अनिच्चाकारो दुक्खाकारो विपरिणामाकारो चलादिआकारो च।
174.Aniccādiākāroti aniccākāro dukkhākāro vipariṇāmākāro calādiākāro ca.
महादुक्खक्खन्धसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Mahādukkhakkhandhasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ३. महादुक्खक्खन्धसुत्तं • 3. Mahādukkhakkhandhasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ३. महादुक्खक्खन्धसुत्तवण्णना • 3. Mahādukkhakkhandhasuttavaṇṇanā
