| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चरियापिटक-अट्ठकथा • Cariyāpiṭaka-aṭṭhakathā |
५. महागोविन्दचरियावण्णना
5. Mahāgovindacariyāvaṇṇanā
पञ्चमे सत्तराजपुरोहितोति सत्तभूआदीनं सत्तन्नं राजूनं सब्बकिच्चानुसासकपुरोहितो। पूजितो नरदेवेहीति तेहि एव अञ्ञेहि च जम्बुदीपे सब्बेहेव खत्तियेहि चतुपच्चयपूजाय सक्कारसम्मानेन च पूजितो। महागोविन्दब्राह्मणोति महानुभावताय गोविन्दस्साभिसेकेन अभिसित्तताय च ‘‘महागोविन्दो’’ति सङ्खं गतो ब्राह्मणो, अभिसित्तकालतो पट्ठाय हि बोधिसत्तस्स अयं समञ्ञा जाता, नामेन पन जोतिपालो नाम। तस्स किर जातदिवसे सब्बावुधानि जोतिंसु। राजापि पच्चूससमये अत्तनो मङ्गलावुधं पज्जलितं दिस्वा भीतो अत्तनो पुरोहितं बोधिसत्तस्स पितरं उपट्ठानं आगतं पुच्छित्वा ‘‘मा भायि, महाराज, मय्हं पुत्तो जातो, तस्सानुभावेन न केवलं राजगेहेयेव, सकलनगरेपि आवुधानि पज्जलिंसु, न तं निस्साय तुय्हं अन्तरायो अत्थि, सकलजम्बुदीपे पन पञ्ञाय तेन समो न भविस्सति, तस्सेतं पुब्बनिमित्त’’न्ति पुरोहितेन समस्सासितो तुट्ठचित्तो ‘‘कुमारस्स खीरमूलं होतू’’ति सहस्सं दत्वा ‘‘वयप्पत्तकाले मय्हं दस्सेथा’’ति आह। सो वुद्धिप्पत्तो अपरभागे अलमत्थदस्सो सत्तन्नं राजूनं सब्बकिच्चानुसासको हुत्वा पब्बजित्वा च सत्ते दिट्ठधम्मिकसम्परायिकेहि अनत्थेहि पालेत्वा अत्थेहि नियोजेसि। इति जोतितत्ता पालनसमत्थताय च ‘‘जोतिपालो’’तिस्स नामं अकंसु। तेन वुत्तं ‘‘नामेन जोतिपालो नामा’’ति (दी॰ नि॰ २.३०४)।
Pañcame sattarājapurohitoti sattabhūādīnaṃ sattannaṃ rājūnaṃ sabbakiccānusāsakapurohito. Pūjito naradevehīti tehi eva aññehi ca jambudīpe sabbeheva khattiyehi catupaccayapūjāya sakkārasammānena ca pūjito. Mahāgovindabrāhmaṇoti mahānubhāvatāya govindassābhisekena abhisittatāya ca ‘‘mahāgovindo’’ti saṅkhaṃ gato brāhmaṇo, abhisittakālato paṭṭhāya hi bodhisattassa ayaṃ samaññā jātā, nāmena pana jotipālo nāma. Tassa kira jātadivase sabbāvudhāni jotiṃsu. Rājāpi paccūsasamaye attano maṅgalāvudhaṃ pajjalitaṃ disvā bhīto attano purohitaṃ bodhisattassa pitaraṃ upaṭṭhānaṃ āgataṃ pucchitvā ‘‘mā bhāyi, mahārāja, mayhaṃ putto jāto, tassānubhāvena na kevalaṃ rājageheyeva, sakalanagarepi āvudhāni pajjaliṃsu, na taṃ nissāya tuyhaṃ antarāyo atthi, sakalajambudīpe pana paññāya tena samo na bhavissati, tassetaṃ pubbanimitta’’nti purohitena samassāsito tuṭṭhacitto ‘‘kumārassa khīramūlaṃ hotū’’ti sahassaṃ datvā ‘‘vayappattakāle mayhaṃ dassethā’’ti āha. So vuddhippatto aparabhāge alamatthadasso sattannaṃ rājūnaṃ sabbakiccānusāsako hutvā pabbajitvā ca satte diṭṭhadhammikasamparāyikehi anatthehi pāletvā atthehi niyojesi. Iti jotitattā pālanasamatthatāya ca ‘‘jotipālo’’tissa nāmaṃ akaṃsu. Tena vuttaṃ ‘‘nāmena jotipālo nāmā’’ti (dī. ni. 2.304).
तत्थ बोधिसत्तो दिसम्पतिस्स नाम रञ्ञो पुरोहितस्स गोविन्दब्राह्मणस्स पुत्तो हुत्वा अत्तनो पितु तस्स च रञ्ञो अच्चयेन तस्स पुत्तो रेणु, सहाया चस्स सत्तभू, ब्रह्मदत्तो, वेस्सभू , भरतो, द्वे च धतरट्ठाति इमे सत्त राजानो यथा अञ्ञमञ्ञं न विवदन्ति। एवं रज्जे पतिट्ठापेत्वा तेसं अत्थधम्मे अनुसासन्तो जम्बुदीपतले सब्बेसं राजूनं अञ्ञेसञ्च ब्राह्मणानं देवनागगहपतिकानं सक्कतो गरुकतो मानितो पूजितो अपचितो उत्तमं गारवट्ठानं पत्तो अहोसि। तस्स अत्थधम्मेसु कुसलताय ‘‘महागोविन्दो’’त्वेव समञ्ञा उदपादि। यथाह ‘‘गोविन्दो वत, भो ब्राह्मणो, महागोविन्दो वत, भो ब्राह्मणो’’ति (दी॰ नि॰ २.३०५)। तेन वुत्तं –
Tattha bodhisatto disampatissa nāma rañño purohitassa govindabrāhmaṇassa putto hutvā attano pitu tassa ca rañño accayena tassa putto reṇu, sahāyā cassa sattabhū, brahmadatto, vessabhū , bharato, dve ca dhataraṭṭhāti ime satta rājāno yathā aññamaññaṃ na vivadanti. Evaṃ rajje patiṭṭhāpetvā tesaṃ atthadhamme anusāsanto jambudīpatale sabbesaṃ rājūnaṃ aññesañca brāhmaṇānaṃ devanāgagahapatikānaṃ sakkato garukato mānito pūjito apacito uttamaṃ gāravaṭṭhānaṃ patto ahosi. Tassa atthadhammesu kusalatāya ‘‘mahāgovindo’’tveva samaññā udapādi. Yathāha ‘‘govindo vata, bho brāhmaṇo, mahāgovindo vata, bho brāhmaṇo’’ti (dī. ni. 2.305). Tena vuttaṃ –
३७.
37.
‘‘पुनापरं यदा होमि, सत्तराजपुरोहितो।
‘‘Punāparaṃ yadā homi, sattarājapurohito;
पूजितो नरदेवेहि, महागोविन्दब्राह्मणो’’ति॥
Pūjito naradevehi, mahāgovindabrāhmaṇo’’ti.
अथ बोधिसत्तस्स पुञ्ञानुभावसमुस्साहितेहि राजूहि तेसं अनुयुत्तेहि खत्तियेहि ब्राह्मणगहपतिकेहि नेगमजानपदेहि च उपरूपरि उपनीतो समन्ततो महोघो विय अज्झोत्थरमानो अपरिमेय्यो उळारो लाभसक्कारो उप्पज्जि, यथा तं अपरिमाणासु जातीसु उपचितविपुलपुञ्ञसञ्चयस्स उळाराभिजातस्स परिसुद्धसीलाचारस्स पेसलस्स परियोदातसब्बसिप्पस्स सब्बसत्तेसु पुत्तसदिसमहाकरुणाविप्फारसिनिद्धमुदुहदयस्स। सो चिन्तेसि – ‘‘एतरहि खो मय्हं महालाभसक्कारो, यंनूनाहं इमिना सब्बसत्ते सन्तप्पेत्वा दानपारमिं परिपूरेय्य’’न्ति। सो नगरस्स मज्झे चतूसु द्वारेसु अत्तनो निवेसनद्वारेति छ दानसालायो कारेत्वा देवसिकं अपरिमितधनपरिच्चागेन महादानं पवत्तेसि। यं यं उपायनं आनीयति, यञ्च अत्तनो अत्थाय अभिसङ्खरीयति, सब्बं तं दानसालासु एव पेसेसि। एवं दिवसे दिवसे महापरिच्चागं करोन्तस्स चस्स चित्तस्स तित्ति वा सन्तोसो वा नाहोसि, कुतो पन सङ्कोचो। दानग्गञ्चस्स लाभासाय आगच्छन्तेहि देय्यधम्मं गहेत्वा गच्छन्तेहि च महासत्तस्स च गुणविसेसे कित्तयन्तेहि महाजनकायेहि अन्तोनगरं बहिनगरञ्च समन्ततो एकोघभूतं कप्पवुट्ठानमहावायुसङ्घट्टपरिब्भमितं विय महासमुद्दं एककोलाहलं एकनिन्नादं अहोसि। तेन वुत्तं –
Atha bodhisattassa puññānubhāvasamussāhitehi rājūhi tesaṃ anuyuttehi khattiyehi brāhmaṇagahapatikehi negamajānapadehi ca uparūpari upanīto samantato mahogho viya ajjhottharamāno aparimeyyo uḷāro lābhasakkāro uppajji, yathā taṃ aparimāṇāsu jātīsu upacitavipulapuññasañcayassa uḷārābhijātassa parisuddhasīlācārassa pesalassa pariyodātasabbasippassa sabbasattesu puttasadisamahākaruṇāvipphārasiniddhamuduhadayassa. So cintesi – ‘‘etarahi kho mayhaṃ mahālābhasakkāro, yaṃnūnāhaṃ iminā sabbasatte santappetvā dānapāramiṃ paripūreyya’’nti. So nagarassa majjhe catūsu dvāresu attano nivesanadvāreti cha dānasālāyo kāretvā devasikaṃ aparimitadhanapariccāgena mahādānaṃ pavattesi. Yaṃ yaṃ upāyanaṃ ānīyati, yañca attano atthāya abhisaṅkharīyati, sabbaṃ taṃ dānasālāsu eva pesesi. Evaṃ divase divase mahāpariccāgaṃ karontassa cassa cittassa titti vā santoso vā nāhosi, kuto pana saṅkoco. Dānaggañcassa lābhāsāya āgacchantehi deyyadhammaṃ gahetvā gacchantehi ca mahāsattassa ca guṇavisese kittayantehi mahājanakāyehi antonagaraṃ bahinagarañca samantato ekoghabhūtaṃ kappavuṭṭhānamahāvāyusaṅghaṭṭaparibbhamitaṃ viya mahāsamuddaṃ ekakolāhalaṃ ekaninnādaṃ ahosi. Tena vuttaṃ –
३८.
38.
‘‘तदाहं सत्तरज्जेसु, यं मे आसि उपायनं।
‘‘Tadāhaṃ sattarajjesu, yaṃ me āsi upāyanaṃ;
तेन देमि महादानं, अक्खोभं सागरूपम’’न्ति॥
Tena demi mahādānaṃ, akkhobhaṃ sāgarūpama’’nti.
तत्थ तदाहन्ति यदा सत्तराजपुरोहितो महागोविन्दब्राह्मणो होमि, तदा अहं। सत्तरज्जेसूति रेणुआदीनं सत्तन्नं राजूनं रज्जेसु। अक्खोभन्ति अब्भन्तरेहि च बाहिरेहि च पच्चत्थिकेहि अप्पटिसेधनीयताय केनचि अक्खोभनीयं। ‘‘अच्चुब्भ’’न्तिपि पाठो। अतिपुण्णदानज्झासयस्स देय्यधम्मस्स च उळारभावेन विपुलभावेन च अतिविय परिपुण्णन्ति अत्थो। सागरूपमन्ति सागरसदिसं, यथा सागरे उदकं सकलेनपि लोकेन हरन्तेन खेपेतुं न सक्का, एवं तस्स दानग्गे देय्यधम्मन्ति।
Tattha tadāhanti yadā sattarājapurohito mahāgovindabrāhmaṇo homi, tadā ahaṃ. Sattarajjesūti reṇuādīnaṃ sattannaṃ rājūnaṃ rajjesu. Akkhobhanti abbhantarehi ca bāhirehi ca paccatthikehi appaṭisedhanīyatāya kenaci akkhobhanīyaṃ. ‘‘Accubbha’’ntipi pāṭho. Atipuṇṇadānajjhāsayassa deyyadhammassa ca uḷārabhāvena vipulabhāvena ca ativiya paripuṇṇanti attho. Sāgarūpamanti sāgarasadisaṃ, yathā sāgare udakaṃ sakalenapi lokena harantena khepetuṃ na sakkā, evaṃ tassa dānagge deyyadhammanti.
३९. ओसानगाथाय वरं धनन्ति उत्तमं इच्छितं वा धनं। सेसं वुत्तनयमेव।
39. Osānagāthāya varaṃ dhananti uttamaṃ icchitaṃ vā dhanaṃ. Sesaṃ vuttanayameva.
एवं महासत्तो पठमकप्पिकमहामेघो विय महावस्सं अविभागेन महन्तं दानवस्सं वस्सापेन्तो दानब्यावटो हुत्वापि सेसं सत्तन्नं राजूनं अत्थधम्मे अप्पमत्तो अनुसासति। सत्त च ब्राह्मणमहासाले विज्जासिप्पं सिक्खापेति, सत्त च न्हातकसतानि मन्ते वाचेति। तस्स अपरेन समयेन एवं कल्याणो कित्तिसद्दो अब्भुग्गतो ‘‘सक्खि महागोविन्दो ब्राह्मणो ब्रह्मानं पस्सति, सक्खि महागोविन्दो ब्राह्मणो ब्रह्मुना साकच्छेति सल्लपति मन्तेती’’ति (दी॰ नि॰ २.३१२)। सो चिन्तेसि – ‘‘एतरहि खो मय्हं अयं अभूतो कित्तिसद्दो अब्भुग्गतो ‘ब्रह्मानं पस्सति, सक्खि महागोविन्दो ब्राह्मणो ब्रह्मुना साकच्छेति सल्लपति मन्तेती’ति, यंनूनाहं इमं भूतं एव करेय्य’’न्ति। सो ‘‘ते सत्त राजानो सत्त च ब्राह्मणमहासाले सत्त च न्हातकसतानि अत्तनो पुत्तदारञ्च आपुच्छित्वा ब्रह्मानं पस्सेय्य’’न्ति चित्तं पणिधाय वस्सिके चत्तारो मासे ब्रह्मविहारभावनमनुयुञ्जि। तस्स चेतसा चेतोपरिवितक्कमञ्ञाय ब्रह्मा सनङ्कुमारो पुरतो पातुरहोसि। तं दिस्वा महापुरिसो पुच्छि –
Evaṃ mahāsatto paṭhamakappikamahāmegho viya mahāvassaṃ avibhāgena mahantaṃ dānavassaṃ vassāpento dānabyāvaṭo hutvāpi sesaṃ sattannaṃ rājūnaṃ atthadhamme appamatto anusāsati. Satta ca brāhmaṇamahāsāle vijjāsippaṃ sikkhāpeti, satta ca nhātakasatāni mante vāceti. Tassa aparena samayena evaṃ kalyāṇo kittisaddo abbhuggato ‘‘sakkhi mahāgovindo brāhmaṇo brahmānaṃ passati, sakkhi mahāgovindo brāhmaṇo brahmunā sākaccheti sallapati mantetī’’ti (dī. ni. 2.312). So cintesi – ‘‘etarahi kho mayhaṃ ayaṃ abhūto kittisaddo abbhuggato ‘brahmānaṃ passati, sakkhi mahāgovindo brāhmaṇo brahmunā sākaccheti sallapati mantetī’ti, yaṃnūnāhaṃ imaṃ bhūtaṃ eva kareyya’’nti. So ‘‘te satta rājāno satta ca brāhmaṇamahāsāle satta ca nhātakasatāni attano puttadārañca āpucchitvā brahmānaṃ passeyya’’nti cittaṃ paṇidhāya vassike cattāro māse brahmavihārabhāvanamanuyuñji. Tassa cetasā cetoparivitakkamaññāya brahmā sanaṅkumāro purato pāturahosi. Taṃ disvā mahāpuriso pucchi –
‘‘वण्णवा यसवा सिरिमा, को नु त्वमसि मारिस।
‘‘Vaṇṇavā yasavā sirimā, ko nu tvamasi mārisa;
अजानन्ता तं पुच्छाम, कथं जानेमु तं मय’’न्ति॥ (दी॰ नि॰ २.३१८)।
Ajānantā taṃ pucchāma, kathaṃ jānemu taṃ maya’’nti. (dī. ni. 2.318);
तस्स ब्रह्मा अत्तानं जानापेन्तो –
Tassa brahmā attānaṃ jānāpento –
‘‘मं वे कुमारं जानन्ति, ब्रह्मलोके सनन्तनं।
‘‘Maṃ ve kumāraṃ jānanti, brahmaloke sanantanaṃ;
सब्बे जानन्ति मं देवा, एवं गोविन्द जानाही’’ति॥ (दी॰ नि॰ २.३१८) –
Sabbe jānanti maṃ devā, evaṃ govinda jānāhī’’ti. (dī. ni. 2.318) –
वत्वा तेन –
Vatvā tena –
‘‘आसनं उदकं पज्जं, मधुसाकञ्च ब्रह्मुनो।
‘‘Āsanaṃ udakaṃ pajjaṃ, madhusākañca brahmuno;
अग्घे भवन्तं पुच्छाम, अग्घं कुरुतु नो भव’’न्ति॥ (दी॰ नि॰ २.३१८) –
Agghe bhavantaṃ pucchāma, agghaṃ kurutu no bhava’’nti. (dī. ni. 2.318) –
उपनीतं अतिथिसक्कारं अनत्थिकोपि ब्रह्मा तस्स चित्तसम्पहंसनत्थं विस्सासकरणत्थञ्च सम्पटिच्छन्तो ‘‘पटिग्गण्हाम ते अग्घं, यं, त्वं गोविन्द, भाससी’’ति। वत्वा ओकासदानत्थं –
Upanītaṃ atithisakkāraṃ anatthikopi brahmā tassa cittasampahaṃsanatthaṃ vissāsakaraṇatthañca sampaṭicchanto ‘‘paṭiggaṇhāma te agghaṃ, yaṃ, tvaṃ govinda, bhāsasī’’ti. Vatvā okāsadānatthaṃ –
‘‘दिट्ठधम्महितत्थाय, सम्परायसुखाय च।
‘‘Diṭṭhadhammahitatthāya, samparāyasukhāya ca;
कतावकासो पुच्छस्सु, यंकिञ्चि अभिपत्थित’’न्ति॥ (दी॰ नि॰ २.३१८) –
Katāvakāso pucchassu, yaṃkiñci abhipatthita’’nti. (dī. ni. 2.318) –
ओकासमकासि।
Okāsamakāsi.
अथ नं महापुरिसो सम्परायिकं एव अत्थं –
Atha naṃ mahāpuriso samparāyikaṃ eva atthaṃ –
‘‘पुच्छामि ब्रह्मानं सनङ्कुमारं, कङ्खी अकङ्खिं परवेदियेसु।
‘‘Pucchāmi brahmānaṃ sanaṅkumāraṃ, kaṅkhī akaṅkhiṃ paravediyesu;
कत्थट्ठितो किम्हि च सिक्खमानो, पप्पोति मच्चो अमतं ब्रह्मलोक’’न्ति॥ (दी॰ नि॰ २.३१९) –
Katthaṭṭhito kimhi ca sikkhamāno, pappoti macco amataṃ brahmaloka’’nti. (dī. ni. 2.319) –
पुच्छि।
Pucchi.
तस्स ब्रह्मा ब्याकरोन्तो –
Tassa brahmā byākaronto –
‘‘हित्वा ममत्तं मनुजेसु ब्रह्मे, एकोदिभूतो करुणेधिमुत्तो।
‘‘Hitvā mamattaṃ manujesu brahme, ekodibhūto karuṇedhimutto;
निरामगन्धो विरतो मेथुनस्मा, एत्थट्ठितो एत्थ च सिक्खमानो।
Nirāmagandho virato methunasmā, etthaṭṭhito ettha ca sikkhamāno;
पप्पोति मच्चो अमतं ब्रह्मलोक’’न्ति॥ (दी॰ नि॰ २.३१९) –
Pappoti macco amataṃ brahmaloka’’nti. (dī. ni. 2.319) –
ब्रह्मलोकगामिमग्गं कथेसि।
Brahmalokagāmimaggaṃ kathesi.
तत्थ मं वे कुमारं जानन्तीति वे एकंसेन मं ‘‘कुमारो’’ति जानन्ति। ब्रह्मलोकेति सेट्ठलोके। सनन्तनन्ति चिरतनं पोराणं। एवं, गोविन्द, जानाहीति, गोविन्द, एवं मं धारेहि।
Tattha maṃ ve kumāraṃ jānantīti ve ekaṃsena maṃ ‘‘kumāro’’ti jānanti. Brahmaloketi seṭṭhaloke. Sanantananti ciratanaṃ porāṇaṃ. Evaṃ, govinda, jānāhīti, govinda, evaṃ maṃ dhārehi.
आसनन्ति इदं भोतो ब्रह्मुनो निसीदनत्थाय आसनं पञ्ञत्तं। इदं उदकं परिभोजनीयं पादानं धोवनत्थं पानीयं पिपासहरणत्थाय। इदं पज्जं परिस्समविनोदनत्थं पादब्भञ्जनतेलं। इदं मधुसाकं अतक्कं अलोणिकं अधूपनं उदकेन सेदितं साकं सन्धाय वदति। तदा हि बोधिसत्तस्स तं चतुमासं ब्रह्मचरियं अभिसल्लेखवुत्तिपरमुक्कट्ठं अहोसि। तस्सिमे सब्बे अग्घे कत्वा पुच्छाम, तयिदं अग्घं कुरुतु पटिग्गण्हातु नो भवं इदं अग्घन्ति वुत्तं होति। इति महापुरिसो ब्रह्मुनो नेसं अपरिभुञ्जनं जानन्तोपि वत्तसीसे ठत्वा अत्तनो आचिण्णं अतिथिपूजनं दस्सेन्तो एवमाह। ब्रह्मापिस्स अधिप्पायं जानन्तो ‘‘पटिग्गण्हाम ते अग्घं, यं त्वं, गोविन्द, भाससी’’ति आह।
Āsananti idaṃ bhoto brahmuno nisīdanatthāya āsanaṃ paññattaṃ. Idaṃ udakaṃ paribhojanīyaṃ pādānaṃ dhovanatthaṃ pānīyaṃ pipāsaharaṇatthāya. Idaṃ pajjaṃ parissamavinodanatthaṃ pādabbhañjanatelaṃ. Idaṃ madhusākaṃ atakkaṃ aloṇikaṃ adhūpanaṃ udakena seditaṃ sākaṃ sandhāya vadati. Tadā hi bodhisattassa taṃ catumāsaṃ brahmacariyaṃ abhisallekhavuttiparamukkaṭṭhaṃ ahosi. Tassime sabbe agghe katvā pucchāma, tayidaṃ agghaṃ kurutu paṭiggaṇhātu no bhavaṃ idaṃ agghanti vuttaṃ hoti. Iti mahāpuriso brahmuno nesaṃ aparibhuñjanaṃ jānantopi vattasīse ṭhatvā attano āciṇṇaṃ atithipūjanaṃ dassento evamāha. Brahmāpissa adhippāyaṃ jānanto ‘‘paṭiggaṇhāma te agghaṃ, yaṃ tvaṃ, govinda, bhāsasī’’ti āha.
तत्थ तस्स ते आसने मयं निसिन्ना नाम होम, पादोदकेन पादा धोता नाम होन्तु, पानीयं पीता नाम होम, पादब्भञ्जनेन पादा मक्खिता नाम होन्तु, उदकसाकम्पि परिभुत्तं नाम होतूति अत्थो।
Tattha tassa te āsane mayaṃ nisinnā nāma homa, pādodakena pādā dhotā nāma hontu, pānīyaṃ pītā nāma homa, pādabbhañjanena pādā makkhitā nāma hontu, udakasākampi paribhuttaṃ nāma hotūti attho.
कङ्खी अकङ्खिं परवेदियेसूति अहं सविचिकिच्छो परेन सयं अभिसङ्खतत्ता परस्स पाकटेसु परवेदियेसु पञ्हेसु निब्बिचिकिच्छं।
Kaṅkhī akaṅkhiṃ paravediyesūti ahaṃ savicikiccho parena sayaṃ abhisaṅkhatattā parassa pākaṭesu paravediyesu pañhesu nibbicikicchaṃ.
हित्वा ममत्तन्ति ‘‘इदं मम, इदं ममा’’ति पवत्तनकं उपकरणतण्हं चजित्वा। मनुजेसूति सत्तेसु। ब्रह्मेति बोधिसत्तं आलपति। एकोदिभूतोति एको उदेति पवत्ततीति एकोदिभूतो एकीभूतो, एकेन कायविवेकं दस्सेति। अथ वा एको उदेतीति एकोदि, समाधि। तं भूतो पत्तोति एकोदिभूतो, उपचारप्पनासमाधीहि समाहितोति अत्थो। एतं एकोदिभावं करुणाब्रह्मविहारवसेन दस्सेन्तो ‘‘करुणेधिमुत्तो’’ति आह। करुणज्झाने अधिमुत्तो, तं झानं निब्बत्तेत्वाति अत्थो। निरामगन्धोति किलेससङ्खातविस्सगन्धरहितो। एत्थट्ठितोति एतेसु धम्मेसु ठितो, एते धम्मे सम्पादेत्वा। एत्थ च सिक्खमानोति एतेसु धम्मेसु सिक्खमानो , एतं ब्रह्मविहारभावनं भावेन्तोति अत्थो। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन पाळियं (दी॰ नि॰ २.२९३ आदयो) आगतोयेवाति।
Hitvā mamattanti ‘‘idaṃ mama, idaṃ mamā’’ti pavattanakaṃ upakaraṇataṇhaṃ cajitvā. Manujesūti sattesu. Brahmeti bodhisattaṃ ālapati. Ekodibhūtoti eko udeti pavattatīti ekodibhūto ekībhūto, ekena kāyavivekaṃ dasseti. Atha vā eko udetīti ekodi, samādhi. Taṃ bhūto pattoti ekodibhūto, upacārappanāsamādhīhi samāhitoti attho. Etaṃ ekodibhāvaṃ karuṇābrahmavihāravasena dassento ‘‘karuṇedhimutto’’ti āha. Karuṇajjhāne adhimutto, taṃ jhānaṃ nibbattetvāti attho. Nirāmagandhoti kilesasaṅkhātavissagandharahito. Etthaṭṭhitoti etesu dhammesu ṭhito, ete dhamme sampādetvā. Ettha ca sikkhamānoti etesu dhammesu sikkhamāno , etaṃ brahmavihārabhāvanaṃ bhāventoti attho. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana pāḷiyaṃ (dī. ni. 2.293 ādayo) āgatoyevāti.
अथ महापुरिसो तस्स ब्रह्मुनो वचनं सुत्वा आमगन्धे जिगुच्छन्तो ‘‘इदानेवाहं पब्बजिस्सामी’’ति आह। ब्रह्मापि ‘‘साधु, महापुरिस, पब्बजस्सु। एवं सति मय्हम्पि तव सन्तिके आगमनं स्वागमनमेव भविस्सति, त्वं, तात, सकलजम्बुदीपे अग्गपुरिसो पठमवये ठितो, एवं महन्तं नाम सम्पत्तिं इस्सरियञ्च पहाय पब्बजनं नाम गन्धहत्थिनो अयोबन्धनं छिन्दित्वा वनगमनं विय अतिउळारं, बुद्धतन्ति नामेसा’’ति महाबोधिसत्तस्स दळ्हीकम्मं कत्वा ब्रह्मलोकमेव गतो। महासत्तोपि ‘‘मम इतो निक्खमित्वा पब्बजनं नाम न युत्तं, अहं राजकुलानं अत्थं अनुसासामि, तस्मा तेसं आरोचेत्वा सचे तेपि पब्बजन्ति सुन्दरमेव, नो चे पुरोहितट्ठानं निय्यातेत्वा पब्बजिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा रेणुस्स ताव रञ्ञो आरोचेत्वा तेन भिय्योसोमत्ताय कामेहि निमन्तियमानो अत्तनो संवेगहेतुं एकन्तेन पब्बजितुकामतञ्चस्स निवेदेत्वा तेन ‘‘यदि एवं अहम्पि पब्बजिस्सामी’’ति वुत्ते ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा एतेनेव नयेन सत्तभूआदयो छ खत्तिये, सत्त च ब्राह्मणमहासाले, सत्त च न्हातकसतानि, अत्तनो भरियायो च आपुच्छित्वा सत्ताहमत्तमेव तेसं चित्तानुरक्खणत्थं ठत्वा महाभिनिक्खमनसदिसं निक्खमित्वा पब्बजि।
Atha mahāpuriso tassa brahmuno vacanaṃ sutvā āmagandhe jigucchanto ‘‘idānevāhaṃ pabbajissāmī’’ti āha. Brahmāpi ‘‘sādhu, mahāpurisa, pabbajassu. Evaṃ sati mayhampi tava santike āgamanaṃ svāgamanameva bhavissati, tvaṃ, tāta, sakalajambudīpe aggapuriso paṭhamavaye ṭhito, evaṃ mahantaṃ nāma sampattiṃ issariyañca pahāya pabbajanaṃ nāma gandhahatthino ayobandhanaṃ chinditvā vanagamanaṃ viya atiuḷāraṃ, buddhatanti nāmesā’’ti mahābodhisattassa daḷhīkammaṃ katvā brahmalokameva gato. Mahāsattopi ‘‘mama ito nikkhamitvā pabbajanaṃ nāma na yuttaṃ, ahaṃ rājakulānaṃ atthaṃ anusāsāmi, tasmā tesaṃ ārocetvā sace tepi pabbajanti sundarameva, no ce purohitaṭṭhānaṃ niyyātetvā pabbajissāmī’’ti cintetvā reṇussa tāva rañño ārocetvā tena bhiyyosomattāya kāmehi nimantiyamāno attano saṃvegahetuṃ ekantena pabbajitukāmatañcassa nivedetvā tena ‘‘yadi evaṃ ahampi pabbajissāmī’’ti vutte ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā eteneva nayena sattabhūādayo cha khattiye, satta ca brāhmaṇamahāsāle, satta ca nhātakasatāni, attano bhariyāyo ca āpucchitvā sattāhamattameva tesaṃ cittānurakkhaṇatthaṃ ṭhatvā mahābhinikkhamanasadisaṃ nikkhamitvā pabbaji.
तस्स ते सत्तराजानो आदिं कत्वा सब्बेव अनुपब्बजिंसु। सा अहोसि महती परिसा। अनेकयोजनवित्थाराय परिसाय परिवुतो महापुरिसो धम्मं देसेन्तो गामनिगमजनपदराजधानीसु चारिकं चरति, महाजनं पुञ्ञे पतिट्ठापेति। गतगतट्ठाने बुद्धकोलाहलं विय होति। मनुस्सा ‘‘गोविन्दपण्डितो किर आगच्छती’’ति सुत्वा पुरेतरमेव मण्डपं कारेत्वा तं अलङ्कारापेत्वा पच्चुग्गन्त्वा मण्डपं पवेसेत्वा नानग्गरसभोजनेन पतिमानेन्ति। महालाभसक्कारो महोघो विय अज्झोत्थरन्तो उप्पज्जि। महापुरिसो महाजनं पुञ्ञे पतिट्ठापेसि सीलसम्पदाय इन्द्रियसंवरे भोजने मत्तञ्ञुताय जागरियानुयोगे कसिणपरिकम्मे झानेसु अभिञ्ञासु अट्ठसमापत्तीसु ब्रह्मविहारेसूति। बुद्धुप्पादकालो विय अहोसि।
Tassa te sattarājāno ādiṃ katvā sabbeva anupabbajiṃsu. Sā ahosi mahatī parisā. Anekayojanavitthārāya parisāya parivuto mahāpuriso dhammaṃ desento gāmanigamajanapadarājadhānīsu cārikaṃ carati, mahājanaṃ puññe patiṭṭhāpeti. Gatagataṭṭhāne buddhakolāhalaṃ viya hoti. Manussā ‘‘govindapaṇḍito kira āgacchatī’’ti sutvā puretarameva maṇḍapaṃ kāretvā taṃ alaṅkārāpetvā paccuggantvā maṇḍapaṃ pavesetvā nānaggarasabhojanena patimānenti. Mahālābhasakkāro mahogho viya ajjhottharanto uppajji. Mahāpuriso mahājanaṃ puññe patiṭṭhāpesi sīlasampadāya indriyasaṃvare bhojane mattaññutāya jāgariyānuyoge kasiṇaparikamme jhānesu abhiññāsu aṭṭhasamāpattīsu brahmavihāresūti. Buddhuppādakālo viya ahosi.
बोधिसत्तो यावतायुकं पारमियो पूरेन्तो समापत्तिसुखेन वीतिनामेत्वा आयुपरियोसाने ब्रह्मलोके निब्बत्ति। तस्स तं ब्रह्मचरियं इद्धञ्चेव फीतञ्च वित्थारिकं बाहुजञ्ञं पुथुभूतं याव देवमनुस्सेहि सुप्पकासितं चिरं दीघमद्धानं पवत्तित्थ। तस्स ये सासनं सब्बेन सब्बं आजानिंसु, ते कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं ब्रह्मलोकं उपपज्जिंसु। ये न आजानिंसु, ते अप्पेकच्चे परनिम्मितवसवत्तीनं देवानं सहब्यतं उपपज्जिंसु। अप्पेकच्चे निम्मानरतीनं…पे॰… तुसितानं यामानं तावतिंसानं चातुमहाराजिकानं देवानं सहब्यतं उपपज्जिंसु। ये सब्बनिहीना, ते गन्धब्बकायं परिपूरेसुं। इति महाजनो येभुय्येन ब्रह्मलोकूपगो सग्गूपगो च अहोसि। तस्मा देवब्रह्मलोका परिपूरिंसु। चत्तारो अपाया सुञ्ञा विय अहेसुं।
Bodhisatto yāvatāyukaṃ pāramiyo pūrento samāpattisukhena vītināmetvā āyupariyosāne brahmaloke nibbatti. Tassa taṃ brahmacariyaṃ iddhañceva phītañca vitthārikaṃ bāhujaññaṃ puthubhūtaṃ yāva devamanussehi suppakāsitaṃ ciraṃ dīghamaddhānaṃ pavattittha. Tassa ye sāsanaṃ sabbena sabbaṃ ājāniṃsu, te kāyassa bhedā paraṃ maraṇā sugatiṃ brahmalokaṃ upapajjiṃsu. Ye na ājāniṃsu, te appekacce paranimmitavasavattīnaṃ devānaṃ sahabyataṃ upapajjiṃsu. Appekacce nimmānaratīnaṃ…pe… tusitānaṃ yāmānaṃ tāvatiṃsānaṃ cātumahārājikānaṃ devānaṃ sahabyataṃ upapajjiṃsu. Ye sabbanihīnā, te gandhabbakāyaṃ paripūresuṃ. Iti mahājano yebhuyyena brahmalokūpago saggūpago ca ahosi. Tasmā devabrahmalokā paripūriṃsu. Cattāro apāyā suññā viya ahesuṃ.
इधापि अकित्तिजातके (जा॰ १.१३.८३ आदयो) विय बोधिसम्भारनिद्धारणा वेदितब्बा – तदा सत्त राजानो महाथेरा अहेसुं, सेसपरिसा बुद्धपरिसा, महागोविन्दो लोकनाथो। तथा रेणुआदीनं सत्तन्नं राजूनं अञ्ञमञ्ञाविरोधेन यथा सकरज्जे पतिट्ठापनं, तथा महति सत्तविधे रज्जे तेसं अत्थधम्मानुसासने अप्पमादो, ‘‘ब्रह्मुनापि साकच्छं समापज्जती’’ति पवत्तसम्भावनं यथाभूतं कातुं चत्तारो मासे परमुक्कंसगतो ब्रह्मचरियवासो। तेन ब्रह्मुनो अत्तनि समापज्जनं, ब्रह्मुनो ओवादे ठत्वा सत्तहि राजूहि सकलेन च लोकेन उपनीतं लाभसक्कारं खेळपिण्डं विय छड्डेत्वा अपरिमाणाय खत्तियब्राह्मणादिपरिसाय अनुपब्बज्जानिमित्ताय पब्बज्जाय अनुट्ठानं, बुद्धानं सासनस्स विय अत्तनो सासनस्स चिरकालानुप्पबन्धोति एवमादयो गुणानुभावा विभावेतब्बाति।
Idhāpi akittijātake (jā. 1.13.83 ādayo) viya bodhisambhāraniddhāraṇā veditabbā – tadā satta rājāno mahātherā ahesuṃ, sesaparisā buddhaparisā, mahāgovindo lokanātho. Tathā reṇuādīnaṃ sattannaṃ rājūnaṃ aññamaññāvirodhena yathā sakarajje patiṭṭhāpanaṃ, tathā mahati sattavidhe rajje tesaṃ atthadhammānusāsane appamādo, ‘‘brahmunāpi sākacchaṃ samāpajjatī’’ti pavattasambhāvanaṃ yathābhūtaṃ kātuṃ cattāro māse paramukkaṃsagato brahmacariyavāso. Tena brahmuno attani samāpajjanaṃ, brahmuno ovāde ṭhatvā sattahi rājūhi sakalena ca lokena upanītaṃ lābhasakkāraṃ kheḷapiṇḍaṃ viya chaḍḍetvā aparimāṇāya khattiyabrāhmaṇādiparisāya anupabbajjānimittāya pabbajjāya anuṭṭhānaṃ, buddhānaṃ sāsanassa viya attano sāsanassa cirakālānuppabandhoti evamādayo guṇānubhāvā vibhāvetabbāti.
महागोविन्दचरियावण्णना निट्ठिता।
Mahāgovindacariyāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / चरियापिटकपाळि • Cariyāpiṭakapāḷi / ५. महागोविन्दचरिया • 5. Mahāgovindacariyā
