| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
६. महाकम्मविभङ्गसुत्तवण्णना
6. Mahākammavibhaṅgasuttavaṇṇanā
२९८. कम्मस्स मोघभावो नाम फलेन तुच्छता फलाभावोति आह – ‘‘मोघन्ति तुच्छं अफल’’न्ति। तथं भूतन्ति सच्चसद्दस्स अत्थमाह। परिब्बाजको पन ‘‘सच्च’’न्ति इमिना तमेव सफलन्ति वदति। सफलञ्हि कम्मं सत्थु अभिमतमनोकम्मन्ति अधिप्पायो। इदञ्च ‘‘मोघं कायकम्म’’न्तिआदिवचनं। तं गहेत्वाति परम्पराय गहेत्वा। एसाति पोतलिपुत्तो परिब्बाजको। अभिसञ्ञानिरोधकथं सन्धाय वदति। सापि हि तित्थियानं अन्तरे पाकटा जाताति। थेरोति समिद्धित्थेरो। यथा भगवता वुत्तं, ततो च अञ्ञथाव दोसारोपनभयेन गहेत्वा ततो भगवन्तं थेरो रक्खतीति अधिप्पायेन परिब्बाजको, ‘‘परिरक्खितब्बं मञ्ञिस्सती’’ति अवोचाति आह – ‘‘परिरक्खितब्बन्ति गरहतो मोचनेन रक्खितब्ब’’न्ति। सञ्चेतना अस्स अत्थीति सञ्चेतनिकं। कम्मन्ति सञ्चेतनिकस्सपि कम्मस्स अत्तनो समये इच्छितत्ता परिब्बाजकेन वुत्तं।
298. Kammassa moghabhāvo nāma phalena tucchatā phalābhāvoti āha – ‘‘moghanti tucchaṃ aphala’’nti. Tathaṃ bhūtanti saccasaddassa atthamāha. Paribbājako pana ‘‘sacca’’nti iminā tameva saphalanti vadati. Saphalañhi kammaṃ satthu abhimatamanokammanti adhippāyo. Idañca ‘‘moghaṃ kāyakamma’’ntiādivacanaṃ. Taṃ gahetvāti paramparāya gahetvā. Esāti potaliputto paribbājako. Abhisaññānirodhakathaṃ sandhāya vadati. Sāpi hi titthiyānaṃ antare pākaṭā jātāti. Theroti samiddhitthero. Yathā bhagavatā vuttaṃ, tato ca aññathāva dosāropanabhayena gahetvā tato bhagavantaṃ thero rakkhatīti adhippāyena paribbājako, ‘‘parirakkhitabbaṃ maññissatī’’ti avocāti āha – ‘‘parirakkhitabbanti garahato mocanena rakkhitabba’’nti. Sañcetanā assa atthīti sañcetanikaṃ. Kammanti sañcetanikassapi kammassa attano samaye icchitattā paribbājakena vuttaṃ.
सङ्खतसङ्खारताय रूपमेव ‘‘तिलमत्तम्पि सङ्खार’’न्ति वुत्तं। तेनाह – ‘‘मंसचक्खुनाव पस्सती’’ति। समागमदस्सनं सन्धायाति कत्थचिपि तस्स दस्सनं सन्धाय, न परिञ्ञादस्सनं। तेनाह भगवा – ‘‘कुतो पनेवरूपं कथासल्लाप’’न्ति।
Saṅkhatasaṅkhāratāya rūpameva ‘‘tilamattampi saṅkhāra’’nti vuttaṃ. Tenāha – ‘‘maṃsacakkhunāva passatī’’ti. Samāgamadassanaṃ sandhāyāti katthacipi tassa dassanaṃ sandhāya, na pariññādassanaṃ. Tenāha bhagavā – ‘‘kuto panevarūpaṃ kathāsallāpa’’nti.
२९९. वट्टदुक्खन्ति संसारदुक्खं। किलेसदुक्खन्ति किलेससम्भवरागपरिळाहदुक्खं। सङ्खारदुक्खन्ति यदनिच्चं, तं दुक्खन्ति एवं वुत्तदुक्खं। सचे भासितं भवेय्याति इमं ईदिसं दुक्खं सन्धाय आयस्मता समिद्धिना भासितं सिया नु भगवा, अविभजित्वा ब्याकरणं युत्तमेवाति अधिप्पायो।
299.Vaṭṭadukkhanti saṃsāradukkhaṃ. Kilesadukkhanti kilesasambhavarāgapariḷāhadukkhaṃ. Saṅkhāradukkhanti yadaniccaṃ, taṃ dukkhanti evaṃ vuttadukkhaṃ. Sace bhāsitaṃ bhaveyyāti imaṃ īdisaṃ dukkhaṃ sandhāya āyasmatā samiddhinā bhāsitaṃ siyā nu bhagavā, avibhajitvā byākaraṇaṃ yuttamevāti adhippāyo.
३००. उम्मङ्गन्ति उम्मुज्जनं, कथामुळ्हेन अन्तरा अञ्ञाणविसयपञ्हा उम्मङ्गं। तेनाह – ‘‘पञ्हाउम्मङ्ग’’न्ति नेव दिब्बचक्खुनाति कस्मा वुत्तं। न हि तं अयोनिसो उम्मुज्जनं दिब्बचक्खुविसयन्ति? कामञ्चेतं न दिब्बचक्खुविसयं, दिब्बचक्खुपरिभण्डञाविसयं पन सियाति तथा वुत्तं। अधिप्पायेनेवाति उदायित्थेरस्स अधिप्पायेनेव गय्हमानेन तं अयोनियो उम्मुज्जनं अञ्ञासि। सन्निसीदितुं पुब्बे निसिन्नाकारेन सन्निसीदितुं न सक्कोति। समिद्धित्थेरेन अनभिसङ्खतस्सेव अत्थस्स कथितत्ता, ‘‘यं अभूतं, तदेव कथेस्सती’’ति वुत्तं। तेनाह ‘‘अयोनिसो उम्मुज्जिस्सती’’ति। तिस्सो वेदना पुच्छिता, ‘‘किं सो वेदियती’’ति अविभागेन वेदियमानस्स जातितत्ता। सुखाय वेदनाय हितन्ति सुखवेदनियं। तेनाह – ‘‘सुखवेदनाय पच्चयभूत’’न्ति। सेसेसूति, ‘‘दुक्खवेदनिय’’न्तिआदीसु।
300.Ummaṅganti ummujjanaṃ, kathāmuḷhena antarā aññāṇavisayapañhā ummaṅgaṃ. Tenāha – ‘‘pañhāummaṅga’’nti neva dibbacakkhunāti kasmā vuttaṃ. Na hi taṃ ayoniso ummujjanaṃ dibbacakkhuvisayanti? Kāmañcetaṃ na dibbacakkhuvisayaṃ, dibbacakkhuparibhaṇḍañāvisayaṃ pana siyāti tathā vuttaṃ. Adhippāyenevāti udāyittherassa adhippāyeneva gayhamānena taṃ ayoniyo ummujjanaṃ aññāsi. Sannisīdituṃ pubbe nisinnākārena sannisīdituṃ na sakkoti. Samiddhittherena anabhisaṅkhatasseva atthassa kathitattā, ‘‘yaṃ abhūtaṃ, tadeva kathessatī’’ti vuttaṃ. Tenāha ‘‘ayoniso ummujjissatī’’ti. Tisso vedanā pucchitā, ‘‘kiṃ so vediyatī’’ti avibhāgena vediyamānassa jātitattā. Sukhāya vedanāya hitanti sukhavedaniyaṃ. Tenāha – ‘‘sukhavedanāya paccayabhūta’’nti. Sesesūti, ‘‘dukkhavedaniya’’ntiādīsu.
हेट्ठा तिकज्झानचेतनाति एत्थ, ‘‘कुसलतो’’ति अधिकारतो रूपावचरकुसलतो हेट्ठा तिकज्झानचेतनाति अत्थो। एत्थाति एतेसु कामावचररूपावचरसुखवेदनियकम्मेसु। अदुक्खमसुखम्पीति पि-सद्देन इट्ठारम्मणे सुखम्पीति इममत्थं सम्पिण्डेति।
Heṭṭhā tikajjhānacetanāti ettha, ‘‘kusalato’’ti adhikārato rūpāvacarakusalato heṭṭhā tikajjhānacetanāti attho. Etthāti etesu kāmāvacararūpāvacarasukhavedaniyakammesu. Adukkhamasukhampīti pi-saddena iṭṭhārammaṇe sukhampīti imamatthaṃ sampiṇḍeti.
यदि कायद्वारे पवत्ततो अञ्ञत्थ अदुक्खमसुखं जनेति, अथ कस्मा, ‘‘दुक्खस्सेव जननतो’’ति वुत्तन्ति आह – ‘‘सा पन वेदना’’तिआदि।
Yadi kāyadvāre pavattato aññattha adukkhamasukhaṃ janeti, atha kasmā, ‘‘dukkhasseva jananato’’ti vuttanti āha – ‘‘sā pana vedanā’’tiādi.
चतुत्थज्झानचेतनाति एत्थ अरूपावचरकुसलचेतनातिपि वत्तब्बं। यथा हि ‘‘कायेन वाचाय मनसा’’ति एत्थ यथालाभग्गहणवसेन मनसा सुखवेदनियं अदुक्खमसुखवेदनियन्ति अयमत्थो अरूपावचरकुसलेपि लब्भतीति सुखम्पि जनेति उक्कट्ठस्स ञाणसम्पयुत्तकुसलस्स सोळसविपाकचित्तनिब्बत्तनतो, अयञ्च नयो हेट्ठा, ‘‘अदुक्खमसुखम्पी’’ति एत्थापि वत्तब्बो। पुब्बे परियायतो दुक्खवेदना वुत्ता, सुत्तन्तसंवण्णना हेसाति इदानि निप्परियायतो पुन दस्सेतुं, ‘‘अपिचा’’तिआदि वुत्तं। तेन एत्थ दुक्खवेदनियं पवत्तिवसेनेव वट्टतीति। एतस्साति दुक्खवेदनियस्स पवत्तिवसेनेव युज्जमानत्ता एतस्स वसेन सब्बं सुखवेदनियं अदुक्खमसुखवेदनियञ्च पवत्तिवसेनेव वत्तुं वट्टति।
Catutthajjhānacetanāti ettha arūpāvacarakusalacetanātipi vattabbaṃ. Yathā hi ‘‘kāyena vācāya manasā’’ti ettha yathālābhaggahaṇavasena manasā sukhavedaniyaṃ adukkhamasukhavedaniyanti ayamattho arūpāvacarakusalepi labbhatīti sukhampi janeti ukkaṭṭhassa ñāṇasampayuttakusalassa soḷasavipākacittanibbattanato, ayañca nayo heṭṭhā, ‘‘adukkhamasukhampī’’ti etthāpi vattabbo. Pubbe pariyāyato dukkhavedanā vuttā, suttantasaṃvaṇṇanā hesāti idāni nippariyāyato puna dassetuṃ, ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Tena ettha dukkhavedaniyaṃ pavattivaseneva vaṭṭatīti. Etassāti dukkhavedaniyassa pavattivaseneva yujjamānattā etassa vasena sabbaṃ sukhavedaniyaṃ adukkhamasukhavedaniyañca pavattivaseneva vattuṃ vaṭṭati.
आलयोति अभिरुचि। महाकम्मविभङ्गञाणन्ति महति कम्मविभजने ञाणं, महन्तं वा कम्मविभजनञाणं। भाजनं नाम निद्देसो, अयं पन उद्देसोति कत्वा आह – ‘‘कतमे चत्तारो…पे॰… मातिकाट्ठपन’’न्ति।
Ālayoti abhiruci. Mahākammavibhaṅgañāṇanti mahati kammavibhajane ñāṇaṃ, mahantaṃ vā kammavibhajanañāṇaṃ. Bhājanaṃ nāma niddeso, ayaṃ pana uddesoti katvā āha – ‘‘katame cattāro…pe… mātikāṭṭhapana’’nti.
३०१. पाटियेक्को अनुसन्धि यथाउद्दिट्ठस्स महाकम्मविभङ्गञाणस्स अभाजनभावतो, पुच्छानुसन्धिअज्झासयानुसन्धीसु च अनन्तोगधत्ता। तेनाह ‘‘इदं ही’’तिआदि। इदं आरम्मणं कत्वाति इध, ‘‘पाणातिपातिं अदिन्नादायि’’न्तिआदिना पुग्गलाधिट्ठानेन वुत्तं कम्मविभङ्गं आरब्भ। इमं पच्चयं लभित्वाति तस्सेव वेवचनं। इदं दस्सनं गण्हन्तीति इदं, ‘‘अत्थि किर, भो, पापकानि कम्मानि, नत्थि किर, भो, पापकानि कम्मानी’’ति च आदीनि हत्थिदस्सकअन्धाविय दिट्ठमत्ते एव ठत्वा अचित्तकदस्सनञ्च गण्हन्ति। वीरियं किलेसानं आतापनवसेन आतप्पं, तदेव पदहवसेन पधानं, पुनप्पुनं युञ्जनवसेन अनुयोगो, तथा भावनाय नप्पमज्जति एतेनाति अप्पमादो, सम्मा योनिसो मनसि करोति एतेनाति सम्मामनसिकारोति वुच्चतीति अधिप्पायेन, ‘‘पञ्चपि वीरियस्सेव नामानी’’ति आह। अप्पमादो वा सतिया अविप्पवासो। यस्मिं मनसिकारे सति तस्स दिब्बचक्खुञाणं इज्झति, अयमेत्थ सम्मामनसिकारोति एत्थ अत्थो दट्ठब्बो। चेतोसमाधिन्ति दिब्बचक्खुञाणसहगतं चित्तसमाधिं। तेनाह ‘‘दिब्बचक्खुसमाधि’’न्ति। अञ्ञथाति अकुसलकम्मकरणतो अञ्ञथा, तं पन कुसलकम्मकरणं होतीति आह – ‘‘ये दस्सन्नं कुसलानं कम्मपथानं पूरितत्ता’’ति दिट्ठिथामेनाति दिट्ठिवसेन दिट्ठिबलेन। दिट्ठिपरामासेनाति दिट्ठिवसेन धम्मसभावं अतिक्कमित्वा परामासेन। अधिट्ठहित्वाति, ‘‘इदमेव सच्चं, मोघमञ्ञ’’न्ति अधिट्ठाय अभिनिविसित्वा। आदियित्वाति दळ्हग्गाहं गहेत्वा। वोहरतीति अत्तनो गहितग्गहणं परेसं दीपेन्तो वोहरति।
301.Pāṭiyekko anusandhi yathāuddiṭṭhassa mahākammavibhaṅgañāṇassa abhājanabhāvato, pucchānusandhiajjhāsayānusandhīsu ca anantogadhattā. Tenāha ‘‘idaṃ hī’’tiādi. Idaṃ ārammaṇaṃ katvāti idha, ‘‘pāṇātipātiṃ adinnādāyi’’ntiādinā puggalādhiṭṭhānena vuttaṃ kammavibhaṅgaṃ ārabbha. Imaṃ paccayaṃ labhitvāti tasseva vevacanaṃ. Idaṃ dassanaṃ gaṇhantīti idaṃ, ‘‘atthi kira, bho, pāpakāni kammāni, natthi kira, bho, pāpakāni kammānī’’ti ca ādīni hatthidassakaandhāviya diṭṭhamatte eva ṭhatvā acittakadassanañca gaṇhanti. Vīriyaṃ kilesānaṃ ātāpanavasena ātappaṃ, tadeva padahavasena padhānaṃ, punappunaṃ yuñjanavasena anuyogo, tathā bhāvanāya nappamajjati etenāti appamādo, sammā yoniso manasi karoti etenāti sammāmanasikāroti vuccatīti adhippāyena, ‘‘pañcapi vīriyasseva nāmānī’’ti āha. Appamādo vā satiyā avippavāso. Yasmiṃ manasikāre sati tassa dibbacakkhuñāṇaṃ ijjhati, ayamettha sammāmanasikāroti ettha attho daṭṭhabbo. Cetosamādhinti dibbacakkhuñāṇasahagataṃ cittasamādhiṃ. Tenāha ‘‘dibbacakkhusamādhi’’nti. Aññathāti akusalakammakaraṇato aññathā, taṃ pana kusalakammakaraṇaṃ hotīti āha – ‘‘ye dassannaṃ kusalānaṃ kammapathānaṃ pūritattā’’ti diṭṭhithāmenāti diṭṭhivasena diṭṭhibalena. Diṭṭhiparāmāsenāti diṭṭhivasena dhammasabhāvaṃ atikkamitvā parāmāsena. Adhiṭṭhahitvāti, ‘‘idameva saccaṃ, moghamañña’’nti adhiṭṭhāya abhinivisitvā. Ādiyitvāti daḷhaggāhaṃ gahetvā. Voharatīti attano gahitaggahaṇaṃ paresaṃ dīpento voharati.
३०२. तत्रानन्दाति एत्थ इति-सद्दो आदिअत्थो। इदम्पीति इदं वचनं। ‘‘तत्रानन्दा’’ति एवमादिवचनम्पीति अत्थो। न महाकम्मविभङ्गञाणस्स भाजनं तस्स अनिद्देसभावतो। अस्साति महाकम्मविभङ्गञाणस्स मातिकाट्ठपनमेव दिब्बचक्खुकानं समणब्राह्मणानं वसेन अनुञ्ञातब्बस्स च दस्सनवसेन उद्देसभावतो। तेनाह ‘‘एत्थ पना’’तिआदि। तत्थ एत्थ पनाति ‘‘तत्रानन्दा’’तिआदिपाठे। एतेसं दिब्बचक्खुकानन्ति एतेसं हेट्ठा चतूसुपि वारेसु आगतानं दिब्बचक्खुकानं। एत्तकाति एकच्चिया सच्चगिरा। अनुञ्ञाताति अनुजानिता। अननुञ्ञाताति पटिक्खेपिता। इध अननुञ्ञातमुखेन दीपितं अननुञ्ञातभावमत्तं। तत्रानन्दातिआदिके तत्राति निद्धारणे भुम्मन्ति दस्सेन्तो, ‘‘तेसु चतूसु समणब्राह्मणेसू’’ति आह। इदं वचनं ‘‘अत्थि किर, भो…पे॰… विपाको’’ति इदं एवं वुत्तं। अस्साति तथावादिनो समणब्राह्मणस्स। अञ्ञेनाकारेनाति ‘‘यो किर, भो’’तिआदिना वुत्तकारणतो अञ्ञेन कारणेन। द्वीसु ठानेसूति ‘‘अत्थि किर, भो…पे॰… विपाको’’ति च, ‘‘अपायं…पे॰… निरयं उपपन्न’’न्ति च इमेसु द्वीसु पाठपदेसेसु। अनुञ्ञाता तदत्थस्स अत्थिभावतो। तीसु ठानेसूति ‘‘यो किर, भो…पे॰… निरयं उपपज्जति’’, ‘‘यम्पि सो…पे॰… ते सञ्जानन्ति’’, ‘‘यम्पि सो यदेव…पे॰… मोघमञ्ञ’’न्ति इमेसु तीसु पाठपदेसेसु। अननुञ्ञाता तदत्थस्सानेकन्तिकत्ता मिच्छाभिनिवेसतो च। तेनाह भगवा – ‘‘अञ्ञथा हि, आनन्द, तथागतस्स महाकम्मविभङ्गञाण’’न्ति। यथा ते अप्पहीनविपल्लासा पदेसञाणसमणब्राह्मणा कम्मविभङ्गं सञ्जानन्ति, ततो अञ्ञथाव सब्बसो पहीनविपल्लासस्स तथा आगमनादिअत्थेन तथागतस्स सम्मासम्बुद्धस्स महाकम्मविभङ्गञाणं होतीति अत्थो।
302.Tatrānandāti ettha iti-saddo ādiattho. Idampīti idaṃ vacanaṃ. ‘‘Tatrānandā’’ti evamādivacanampīti attho. Na mahākammavibhaṅgañāṇassa bhājanaṃ tassa aniddesabhāvato. Assāti mahākammavibhaṅgañāṇassa mātikāṭṭhapanameva dibbacakkhukānaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ vasena anuññātabbassa ca dassanavasena uddesabhāvato. Tenāha ‘‘ettha panā’’tiādi. Tattha ettha panāti ‘‘tatrānandā’’tiādipāṭhe. Etesaṃ dibbacakkhukānanti etesaṃ heṭṭhā catūsupi vāresu āgatānaṃ dibbacakkhukānaṃ. Ettakāti ekacciyā saccagirā. Anuññātāti anujānitā. Ananuññātāti paṭikkhepitā. Idha ananuññātamukhena dīpitaṃ ananuññātabhāvamattaṃ. Tatrānandātiādike tatrāti niddhāraṇe bhummanti dassento, ‘‘tesu catūsu samaṇabrāhmaṇesū’’ti āha. Idaṃ vacanaṃ ‘‘atthi kira, bho…pe… vipāko’’ti idaṃ evaṃ vuttaṃ. Assāti tathāvādino samaṇabrāhmaṇassa. Aññenākārenāti ‘‘yo kira, bho’’tiādinā vuttakāraṇato aññena kāraṇena. Dvīsu ṭhānesūti ‘‘atthi kira, bho…pe… vipāko’’ti ca, ‘‘apāyaṃ…pe… nirayaṃ upapanna’’nti ca imesu dvīsu pāṭhapadesesu. Anuññātā tadatthassa atthibhāvato. Tīsu ṭhānesūti ‘‘yo kira, bho…pe… nirayaṃ upapajjati’’, ‘‘yampi so…pe… te sañjānanti’’, ‘‘yampi so yadeva…pe… moghamañña’’nti imesu tīsu pāṭhapadesesu. Ananuññātā tadatthassānekantikattā micchābhinivesato ca. Tenāha bhagavā – ‘‘aññathā hi, ānanda, tathāgatassa mahākammavibhaṅgañāṇa’’nti. Yathā te appahīnavipallāsā padesañāṇasamaṇabrāhmaṇā kammavibhaṅgaṃ sañjānanti, tato aññathāva sabbaso pahīnavipallāsassa tathā āgamanādiatthena tathāgatassa sammāsambuddhassa mahākammavibhaṅgañāṇaṃ hotīti attho.
३०३. इमिना दिब्बचक्खुकेन यं कम्मं करोन्तो दिट्ठो, ततो पुब्बेति योजना। ततोति ततो करियमानकम्मतो पुब्बे। खन्दोति कुमारो। सिवोति इस्सरो। पितामहोति ब्रह्मा। इस्सरादीहीति इस्सरब्रह्मपजापतिआदीहि। विसट्ठोति निम्मितो। मिच्छादस्सनेनाति मिच्छादस्सनवसेन। यन्ति यं कम्मं। तत्थाति तेसु पाणातिपातादिवसेन पवत्तकम्मेसु। दिट्ठेव धम्मेति तस्मिंयेव अत्तभावे विपाकं पटिसंवेदेतीति योजना। उपपज्जित्वाति दुतियभवे निब्बत्तित्वा। अपरस्मिं परियायेति अञ्ञस्मिं यत्थ कत्थचि भवे।
303. Iminā dibbacakkhukena yaṃ kammaṃ karonto diṭṭho, tato pubbeti yojanā. Tatoti tato kariyamānakammato pubbe. Khandoti kumāro. Sivoti issaro. Pitāmahoti brahmā. Issarādīhīti issarabrahmapajāpatiādīhi. Visaṭṭhoti nimmito. Micchādassanenāti micchādassanavasena. Yanti yaṃ kammaṃ. Tatthāti tesu pāṇātipātādivasena pavattakammesu. Diṭṭheva dhammeti tasmiṃyeva attabhāve vipākaṃ paṭisaṃvedetīti yojanā. Upapajjitvāti dutiyabhave nibbattitvā. Aparasmiṃ pariyāyeti aññasmiṃ yattha katthaci bhave.
एकं कम्मरासिन्ति पाणातिपातादिभेदेन एकं कम्मसमुदायं। एकं विपाकरासिन्ति तस्सेव अङ्गेन एकं विपाकसमुदायं। इमिनाति यथावुत्तेन दिब्बचक्खुकेन समणेन ब्राह्मणेन वा अदिट्ठा। तयोति ‘‘पुब्बे वास्स तं कतं होती’’तिआदिना वुत्ता तयो। द्वे विपाकरासीति दिट्ठधम्मवेदनियो अपरापरियायवेदनियोति द्वे विपाकरासी। उपपज्जवेदनियं पन तेन दिट्ठं, तस्मा ‘‘द्वे’’ति वुत्तं। दिट्ठो एको, अदिट्ठा तयोति दिट्ठे च अदिट्ठे च चत्तारो कम्मरासी, तथा दिट्ठो एको, अदिट्ठा द्वेति तयो विपाकरासी। इमानि सत्त ठानानीति यथावुत्तानि सत्त ञाणस्स पवत्तनट्ठानानि। ‘‘इमस्स नाम कम्मस्स इदं फलं निब्बत्त’’न्ति कम्मस्स, फलस्स वा अदिट्ठत्ता, ‘‘दुतियवारे दिब्बचक्खुकेन किञ्चि न दिट्ठ’’न्ति वुत्तं। पठमं वुत्तनयेन तयो कम्मरासी वेदितब्बा, इध दिब्बचक्खुकेन दिट्ठस्स अभावतो, ‘‘पच्चत्तट्ठानानी’’ति वुत्तं।
Ekaṃ kammarāsinti pāṇātipātādibhedena ekaṃ kammasamudāyaṃ. Ekaṃ vipākarāsinti tasseva aṅgena ekaṃ vipākasamudāyaṃ. Imināti yathāvuttena dibbacakkhukena samaṇena brāhmaṇena vā adiṭṭhā. Tayoti ‘‘pubbe vāssa taṃ kataṃ hotī’’tiādinā vuttā tayo. Dve vipākarāsīti diṭṭhadhammavedaniyo aparāpariyāyavedaniyoti dve vipākarāsī. Upapajjavedaniyaṃ pana tena diṭṭhaṃ, tasmā ‘‘dve’’ti vuttaṃ. Diṭṭho eko, adiṭṭhā tayoti diṭṭhe ca adiṭṭhe ca cattāro kammarāsī, tathā diṭṭho eko, adiṭṭhā dveti tayo vipākarāsī. Imāni satta ṭhānānīti yathāvuttāni satta ñāṇassa pavattanaṭṭhānāni. ‘‘Imassa nāma kammassa idaṃ phalaṃ nibbatta’’nti kammassa, phalassa vā adiṭṭhattā, ‘‘dutiyavāre dibbacakkhukena kiñci na diṭṭha’’nti vuttaṃ. Paṭhamaṃ vuttanayena tayo kammarāsī veditabbā, idha dibbacakkhukena diṭṭhassa abhāvato, ‘‘paccattaṭṭhānānī’’ti vuttaṃ.
भवति वड्ढति एतेनाति भब्बं, वड्ढिनिमित्तं। न भब्बं अभब्बन्ति आह ‘‘भूतविरहित’’न्ति। अत्तनो फले भासनं दिब्बनं आभासनन्ति आह – ‘‘आभासति अभिभवति पटिबाहती’’ति। बलवकम्मन्ति महासावज्जं कम्मं गरुसमासेवितादिभेदं। आसन्नेति मरणे, अभिण्हं उपट्ठानेन वा तस्स मरणचित्तस्स आसन्ने। बलवकम्मन्ति गरुसमासेविततादिवसेन बलवं कुसलकम्मं। दुब्बलकम्मस्साति अत्तनो दुब्बलस्स। आसन्ने कुसलं कतन्ति इधापि आसन्नता पुब्बे वुत्तनयेनेव वेदितब्बा।
Bhavati vaḍḍhati etenāti bhabbaṃ, vaḍḍhinimittaṃ. Na bhabbaṃ abhabbanti āha ‘‘bhūtavirahita’’nti. Attano phale bhāsanaṃ dibbanaṃ ābhāsananti āha – ‘‘ābhāsati abhibhavati paṭibāhatī’’ti. Balavakammanti mahāsāvajjaṃ kammaṃ garusamāsevitādibhedaṃ. Āsanneti maraṇe, abhiṇhaṃ upaṭṭhānena vā tassa maraṇacittassa āsanne. Balavakammanti garusamāsevitatādivasena balavaṃ kusalakammaṃ. Dubbalakammassāti attano dubbalassa. Āsanne kusalaṃ katanti idhāpi āsannatā pubbe vuttanayeneva veditabbā.
उपट्ठानाकारेनाति मरणस्स आसन्नकाले कम्मस्स उपट्ठानाकारेन। तस्साति तस्स पुग्गलस्स। निब्बत्तिकारणभूतं हुत्वा उपट्ठाति अकुसलन्ति योजना। तित्थिया कम्मन्तरविपाकन्तरेसु अकुसलताय यं किञ्चि कम्मं यस्स कस्सचि विपाकस्स कारणं कत्वा गण्हन्ति हत्थिदस्सकअन्धादयो विय दिट्ठमत्ताभिनिवेसिनोति, ‘‘अञ्ञतित्थिया…पे॰… उपट्ठाती’’ति वुत्तं। इतरस्मिन्ति भब्बञ्चेव भब्बाभासञ्च, भब्बं अभब्बाभासन्ति इमस्मिं द्वये । एसेव नयो पठमदुतियपुग्गलवसेन पुरिमानं द्विन्नं कम्मानं योजनानयो वुत्तो उपट्ठानाकारवसेन। अयमेव ततियचतुत्थपुग्गलवसेन पच्छिमानं द्विन्नं कम्मानं योजनानयो। ततियस्स हि कम्मस्स कुसलत्ता तस्स च सग्गे निब्बत्तत्ता तत्थ कारणभूतं कुसलं हुत्वा उपट्ठाति; तथा चतुत्थस्सपि कम्मस्स कुसलत्ता, तस्स पन निरये निब्बत्तत्ता तत्थ निब्बत्तिकारणभूतं अञ्ञतित्थियानं अकुसलं हुत्वा उपट्ठातीति। यं पनेत्थ अत्थतो अविभत्तं, तं सुविञ्ञेय्यमेव।
Upaṭṭhānākārenāti maraṇassa āsannakāle kammassa upaṭṭhānākārena. Tassāti tassa puggalassa. Nibbattikāraṇabhūtaṃ hutvā upaṭṭhāti akusalanti yojanā. Titthiyā kammantaravipākantaresu akusalatāya yaṃ kiñci kammaṃ yassa kassaci vipākassa kāraṇaṃ katvā gaṇhanti hatthidassakaandhādayo viya diṭṭhamattābhinivesinoti, ‘‘aññatitthiyā…pe… upaṭṭhātī’’ti vuttaṃ. Itarasminti bhabbañceva bhabbābhāsañca, bhabbaṃ abhabbābhāsanti imasmiṃ dvaye . Eseva nayo paṭhamadutiyapuggalavasena purimānaṃ dvinnaṃ kammānaṃ yojanānayo vutto upaṭṭhānākāravasena. Ayameva tatiyacatutthapuggalavasena pacchimānaṃ dvinnaṃ kammānaṃ yojanānayo. Tatiyassa hi kammassa kusalattā tassa ca sagge nibbattattā tattha kāraṇabhūtaṃ kusalaṃ hutvā upaṭṭhāti; tathā catutthassapi kammassa kusalattā, tassa pana niraye nibbattattā tattha nibbattikāraṇabhūtaṃ aññatitthiyānaṃ akusalaṃ hutvā upaṭṭhātīti. Yaṃ panettha atthato avibhattaṃ, taṃ suviññeyyameva.
महाकम्मविभङ्गसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Mahākammavibhaṅgasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ६. महाकम्मविभङ्गसुत्तं • 6. Mahākammavibhaṅgasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ६. महाकम्मविभङ्गसुत्तवण्णना • 6. Mahākammavibhaṅgasuttavaṇṇanā
