Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / दीघ निकाय (अट्ठकथा) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā)

    ३. महापरिनिब्बानसुत्तवण्णना

    3. Mahāparinibbānasuttavaṇṇanā

    १३१. एवं मे सुतन्ति महापरिनिब्बानसुत्तं। तत्रायमनुपुब्बपदवण्णना – गिज्झकूटेति गिज्झा तस्स कूटेसु वसिंसु, गिज्झसदिसं वा तस्स कूटं अत्थीति गिज्झकूटो, तस्मिं गिज्झकूटे। अभियातुकामोति अभिभवनत्थाय यातुकामो। वज्‍जीति वज्‍जिराजानो। एवंमहिद्धिकेति एवं महतिया राजिद्धिया समन्‍नागते, एतेन नेसं समग्गभावं कथेसि। एवंमहानुभावेति एवं महन्तेन आनुभावेन समन्‍नागते, एतेन नेसं हत्थिसिप्पादीसु कतसिक्खतं कथेसि, यं सन्धाय वुत्तं – ‘‘सिक्खिता वतिमे लिच्छविकुमारका, सुसिक्खिता वतिमे लिच्छविकुमारका, यत्र हि नाम सुखुमेन ताळच्छिग्गलेन असनं अतिपातयिस्सन्ति पोङ्खानुपोङ्खं अविराधित’’न्ति (सं॰ नि॰ ५.१११५)। उच्छेच्छामीति उच्छिन्दिस्सामि। विनासेस्सामीति नासेस्सामि, अदस्सनं पापेस्सामि। अनयब्यसनन्ति एत्थ न अयोति अनयो, अवड्ढिया एतं नामं। हितञ्‍च सुखञ्‍च वियस्सति विक्खिपतीति ब्यसनं, ञातिपारिजुञ्‍ञादीनं एतं नामं। आपादेस्सामीति पापयिस्सामि।

    131.Evaṃme sutanti mahāparinibbānasuttaṃ. Tatrāyamanupubbapadavaṇṇanā – gijjhakūṭeti gijjhā tassa kūṭesu vasiṃsu, gijjhasadisaṃ vā tassa kūṭaṃ atthīti gijjhakūṭo, tasmiṃ gijjhakūṭe. Abhiyātukāmoti abhibhavanatthāya yātukāmo. Vajjīti vajjirājāno. Evaṃmahiddhiketi evaṃ mahatiyā rājiddhiyā samannāgate, etena nesaṃ samaggabhāvaṃ kathesi. Evaṃmahānubhāveti evaṃ mahantena ānubhāvena samannāgate, etena nesaṃ hatthisippādīsu katasikkhataṃ kathesi, yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘sikkhitā vatime licchavikumārakā, susikkhitā vatime licchavikumārakā, yatra hi nāma sukhumena tāḷacchiggalena asanaṃ atipātayissanti poṅkhānupoṅkhaṃ avirādhita’’nti (saṃ. ni. 5.1115). Ucchecchāmīti ucchindissāmi. Vināsessāmīti nāsessāmi, adassanaṃ pāpessāmi. Anayabyasananti ettha na ayoti anayo, avaḍḍhiyā etaṃ nāmaṃ. Hitañca sukhañca viyassati vikkhipatīti byasanaṃ, ñātipārijuññādīnaṃ etaṃ nāmaṃ. Āpādessāmīti pāpayissāmi.

    इति किर सो ठाननिसज्‍जादीसु इमं युद्धकथमेव कथेति, गमनसज्‍जा होथाति एवं बलकायं आणापेति। कस्मा? गङ्गायं किर एकं पट्टनगामं निस्साय अड्ढयोजनं अजातसत्तुनो आणा, अड्ढयोजनं लिच्छवीनं। एत्थ पन आणापवत्तिट्ठानं होतीति अत्थो। तत्रापि च पब्बतपादतो महग्घभण्डं ओतरति। तं सुत्वा – ‘‘अज्‍ज यामि, स्वे यामी’’ति अजातसत्तुनो संविदहन्तस्सेव लिच्छविराजानो समग्गा सम्मोदमाना पुरेतरं गन्त्वा सब्बं गण्हन्ति। अजातसत्तु पच्छा आगन्त्वा तं पवत्तिं ञत्वा कुज्झित्वा गच्छति। ते पुनसंवच्छरेपि तथेव करोन्ति। अथ सो बलवाघातजातो तदा एवमकासि।

    Iti kira so ṭhānanisajjādīsu imaṃ yuddhakathameva katheti, gamanasajjā hothāti evaṃ balakāyaṃ āṇāpeti. Kasmā? Gaṅgāyaṃ kira ekaṃ paṭṭanagāmaṃ nissāya aḍḍhayojanaṃ ajātasattuno āṇā, aḍḍhayojanaṃ licchavīnaṃ. Ettha pana āṇāpavattiṭṭhānaṃ hotīti attho. Tatrāpi ca pabbatapādato mahagghabhaṇḍaṃ otarati. Taṃ sutvā – ‘‘ajja yāmi, sve yāmī’’ti ajātasattuno saṃvidahantasseva licchavirājāno samaggā sammodamānā puretaraṃ gantvā sabbaṃ gaṇhanti. Ajātasattu pacchā āgantvā taṃ pavattiṃ ñatvā kujjhitvā gacchati. Te punasaṃvaccharepi tatheva karonti. Atha so balavāghātajāto tadā evamakāsi.

    ततो चिन्तेसि – ‘‘गणेन सद्धिं युद्धं नाम भारियं, एकोपि मोघप्पहारो नाम नत्थि, एकेन खो पन पण्डितेन सद्धिं मन्तेत्वा करोन्तो निप्पराधो होति, पण्डितो च सत्थारा सदिसो नत्थि, सत्था च अविदूरे धुरविहारे वसति, हन्दाहं पेसेत्वा पुच्छामि । सचे मे गतेन कोचि अत्थो भविस्सति, सत्था तुण्ही भविस्सति, अनत्थे पन सति किं रञ्‍ञो तत्थ गमनेनाति वक्खती’’ति। सो वस्सकारब्राह्मणं पेसेसि। ब्राह्मणो गन्त्वा भगवतो एतमत्थं आरोचेसि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो राजा…पे॰… आपादेस्सामी’’ति।

    Tato cintesi – ‘‘gaṇena saddhiṃ yuddhaṃ nāma bhāriyaṃ, ekopi moghappahāro nāma natthi, ekena kho pana paṇḍitena saddhiṃ mantetvā karonto nipparādho hoti, paṇḍito ca satthārā sadiso natthi, satthā ca avidūre dhuravihāre vasati, handāhaṃ pesetvā pucchāmi . Sace me gatena koci attho bhavissati, satthā tuṇhī bhavissati, anatthe pana sati kiṃ rañño tattha gamanenāti vakkhatī’’ti. So vassakārabrāhmaṇaṃ pesesi. Brāhmaṇo gantvā bhagavato etamatthaṃ ārocesi. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho rājā…pe… āpādessāmī’’ti.

    राजअपरिहानियधम्मवण्णना

    Rājaaparihāniyadhammavaṇṇanā

    १३४. भगवन्तं बीजयमानोति थेरो वत्तसीसे ठत्वा भगवन्तं बीजति, भगवतो पन सीतं वा उण्हं वा नत्थि। भगवा ब्राह्मणस्स वचनं सुत्वा तेन सद्धिं अमन्तेत्वा थेरेन सद्धिं मन्तेतुकामो किन्ति ते, आनन्द, सुतन्तिआदिमाह। अभिण्हं सन्‍निपाताति दिवसस्स तिक्खत्तुं सन्‍निपतन्तापि अन्तरन्तरा सन्‍निपतन्तापि अभिण्हं सन्‍निपाताव। सन्‍निपातबहुलाति हिय्योपि सन्‍निपतिम्हा, पुरिमदिवसम्पि सन्‍निपतिम्हा, पुन अज्‍ज किमत्थं सन्‍निपतिता होमाति वोसानं अनापज्‍जन्ता सन्‍निपातबहुला नाम होन्ति। यावकीवञ्‍चाति यत्तकं कालं। वुद्धियेव, आनन्द, वज्‍जीनं पाटिकङ्खा, नो परिहानीति – अभिण्हं असन्‍निपतन्ता हि दिसाविदिसासु आगतं सासनं न सुणन्ति, ततो – ‘‘असुकगामसीमा वा निगमसीमा वा आकुला, असुकट्ठाने चोरा वा परियुट्ठिता’’ति न जानन्ति, चोरापि ‘‘पमत्ता राजानो’’ति ञत्वा गामनिगमादीनि पहरन्ता जनपदं नासेन्ति। एवं राजूनं परिहानि होति। अभिण्हं सन्‍निपतन्ता पन तं तं पवत्तिं सुणन्ति, ततो बलं पेसेत्वा अमित्तमद्दनं करोन्ति, चोरापि – ‘‘अप्पमत्ता राजानो, न सक्‍का अम्हेहि वग्गबन्धेहि विचरितु’’न्ति भिज्‍जित्वा पलायन्ति। एवं राजूनं वुद्धि होति। तेन वुत्तं – ‘‘वुद्धियेव, आनन्द, वज्‍जीनं पाटिकङ्खा नो परिहानी’’ति। तत्थ पाटिकङ्खाति इच्छितब्बा, अवस्सं भविस्सतीति एवं दट्ठब्बाति अत्थो।

    134.Bhagavantaṃ bījayamānoti thero vattasīse ṭhatvā bhagavantaṃ bījati, bhagavato pana sītaṃ vā uṇhaṃ vā natthi. Bhagavā brāhmaṇassa vacanaṃ sutvā tena saddhiṃ amantetvā therena saddhiṃ mantetukāmo kinti te, ānanda, sutantiādimāha. Abhiṇhaṃ sannipātāti divasassa tikkhattuṃ sannipatantāpi antarantarā sannipatantāpi abhiṇhaṃ sannipātāva. Sannipātabahulāti hiyyopi sannipatimhā, purimadivasampi sannipatimhā, puna ajja kimatthaṃ sannipatitā homāti vosānaṃ anāpajjantā sannipātabahulā nāma honti. Yāvakīvañcāti yattakaṃ kālaṃ. Vuddhiyeva, ānanda, vajjīnaṃ pāṭikaṅkhā, no parihānīti – abhiṇhaṃ asannipatantā hi disāvidisāsu āgataṃ sāsanaṃ na suṇanti, tato – ‘‘asukagāmasīmā vā nigamasīmā vā ākulā, asukaṭṭhāne corā vā pariyuṭṭhitā’’ti na jānanti, corāpi ‘‘pamattā rājāno’’ti ñatvā gāmanigamādīni paharantā janapadaṃ nāsenti. Evaṃ rājūnaṃ parihāni hoti. Abhiṇhaṃ sannipatantā pana taṃ taṃ pavattiṃ suṇanti, tato balaṃ pesetvā amittamaddanaṃ karonti, corāpi – ‘‘appamattā rājāno, na sakkā amhehi vaggabandhehi vicaritu’’nti bhijjitvā palāyanti. Evaṃ rājūnaṃ vuddhi hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘vuddhiyeva, ānanda, vajjīnaṃ pāṭikaṅkhā no parihānī’’ti. Tattha pāṭikaṅkhāti icchitabbā, avassaṃ bhavissatīti evaṃ daṭṭhabbāti attho.

    समग्गातिआदीसु सन्‍निपातभेरिया निग्गताय – ‘‘अज्‍ज मे किच्‍चं अत्थि, मङ्गलं अत्थी’’ति विक्खेपं करोन्ता न समग्गा सन्‍निपतन्ति नाम। भेरिसद्दं पन सुत्वाव भुञ्‍जन्तापि अलङ्करियमानापि वत्थानि निवासेन्तापि अड्ढभुत्ता वा अड्ढालङ्कता वा वत्थं निवासयमाना वा सन्‍निपतन्ता समग्गा सन्‍निपतन्ति नाम। सन्‍निपतिता पन चिन्तेत्वा मन्तेत्वा कत्तब्बं कत्वा एकतोव अवुट्ठहन्ता न समग्गा वुट्ठहन्ति नाम। एवं वुट्ठितेसु हि ये पठमं गच्छन्ति, तेसं एवं होति – ‘‘अम्हेहि बाहिरकथाव सुता, इदानि विनिच्छयकथा भविस्सती’’ति। एकतो वुट्ठहन्ता पन समग्गा वुट्ठहन्ति नाम। अपिच – ‘‘असुकट्ठानेसु गामसीमा वा निगमसीमा वा आकुला, चोरा परियुट्ठिता’’ति सुत्वा – ‘‘को गन्त्वा इमं अमित्तमद्दनं करिस्सती’’ति वुत्ते – ‘‘अहं पठमं, अहं पठम’’न्ति वत्वा गच्छन्तापि समग्गा वुट्ठहन्ति नाम। एकस्स पन कम्मन्ते ओसीदमाने सेसा राजानो पुत्तभातरो पेसेत्वा तस्स कम्मन्तं उपत्थम्भयमानापि, आगन्तुकराजानं – ‘‘असुकस्स गेहं गच्छतु, असुकस्स गेहं गच्छतू’’ति अवत्वा सब्बे एकतो सङ्गण्हन्तापि, एकस्स मङ्गले वा रोगे वा अञ्‍ञस्मिं वा पन तादिसे सुखदुक्खे उप्पन्‍ने सब्बे तत्थ सहायभावं गच्छन्तापि समग्गा वज्‍जिकरणीयानि करोन्ति नाम।

    Samaggātiādīsu sannipātabheriyā niggatāya – ‘‘ajja me kiccaṃ atthi, maṅgalaṃ atthī’’ti vikkhepaṃ karontā na samaggā sannipatanti nāma. Bherisaddaṃ pana sutvāva bhuñjantāpi alaṅkariyamānāpi vatthāni nivāsentāpi aḍḍhabhuttā vā aḍḍhālaṅkatā vā vatthaṃ nivāsayamānā vā sannipatantā samaggā sannipatanti nāma. Sannipatitā pana cintetvā mantetvā kattabbaṃ katvā ekatova avuṭṭhahantā na samaggā vuṭṭhahanti nāma. Evaṃ vuṭṭhitesu hi ye paṭhamaṃ gacchanti, tesaṃ evaṃ hoti – ‘‘amhehi bāhirakathāva sutā, idāni vinicchayakathā bhavissatī’’ti. Ekato vuṭṭhahantā pana samaggā vuṭṭhahanti nāma. Apica – ‘‘asukaṭṭhānesu gāmasīmā vā nigamasīmā vā ākulā, corā pariyuṭṭhitā’’ti sutvā – ‘‘ko gantvā imaṃ amittamaddanaṃ karissatī’’ti vutte – ‘‘ahaṃ paṭhamaṃ, ahaṃ paṭhama’’nti vatvā gacchantāpi samaggā vuṭṭhahanti nāma. Ekassa pana kammante osīdamāne sesā rājāno puttabhātaro pesetvā tassa kammantaṃ upatthambhayamānāpi, āgantukarājānaṃ – ‘‘asukassa gehaṃ gacchatu, asukassa gehaṃ gacchatū’’ti avatvā sabbe ekato saṅgaṇhantāpi, ekassa maṅgale vā roge vā aññasmiṃ vā pana tādise sukhadukkhe uppanne sabbe tattha sahāyabhāvaṃ gacchantāpi samaggā vajjikaraṇīyāni karonti nāma.

    अपञ्‍ञत्तन्तिआदीसु पुब्बे अकतं सुङ्कं वा बलिं वा दण्डं वा आहरापेन्ता अपञ्‍ञत्तं पञ्‍ञपेन्ति नाम। पोराणपवेणिया आगतमेव पन अनाहरापेन्ता पञ्‍ञत्तं समुच्छिन्दन्ति नाम। चोरोति गहेत्वा दस्सिते अविचिनित्वाव छेज्‍जभेज्‍जं अनुसासेन्ता पोराणं वज्‍जिधम्मं समादाय न वत्तन्ति नाम। तेसं अपञ्‍ञत्तं पञ्‍ञपेन्तानं अभिनवसुङ्कादीहि पीळिता मनुस्सा – ‘‘अतिउपद्दुतम्ह, को इमेसं विजिते वसिस्सती’’ति पच्‍चन्तं पविसित्वा चोरा वा चोरसहाया वा हुत्वा जनपदं पहरन्ति। पञ्‍ञत्तं समुच्छिन्दन्तानं पवेणीआगतानि सुङ्कादीनि अगण्हन्तानं कोसो परिहायति। ततो हत्थिअस्सबलकायओरोधादयो यथानिबद्धं वट्टं अलभमाना थामेन बलेन परिहायन्ति। ते नेव युद्धक्खमा होन्ति, न पारिचरियक्खमा। पोराणं वज्‍जिधम्मं समादाय अवत्तन्तानं विजिते मनुस्सा – ‘‘अम्हाकं पुत्तं पितरं भातरं अचोरंयेव चोरोति कत्वा छिन्दिंसु भिन्दिंसू’’ति कुज्झित्वा पच्‍चन्तं पविसित्वा चोरा वा चोरसहाया वा हुत्वा जनपदं पहरन्ति, एवं राजूनं परिहानि होति, पञ्‍ञत्तं पञ्‍ञपेन्तानं पन ‘‘पवेणीआगतमेव राजानो करोन्ती’’ति मनुस्सा हट्ठतुट्ठा कसिवाणिज्‍जादिके कम्मन्ते सम्पादेन्ति। पञ्‍ञत्तं असमुच्छिन्दन्तानं पवेणीआगतानि सुङ्कादीनि गण्हन्तानं कोसो वड्ढति, ततो हत्थिअस्सबलकायओरोधादयो यथानिबद्धं वट्टं लभमाना थामबलसम्पन्‍ना युद्धक्खमा चेव पारिचरियक्खमा च होन्ति।

    Apaññattantiādīsu pubbe akataṃ suṅkaṃ vā baliṃ vā daṇḍaṃ vā āharāpentā apaññattaṃ paññapenti nāma. Porāṇapaveṇiyā āgatameva pana anāharāpentā paññattaṃ samucchindanti nāma. Coroti gahetvā dassite avicinitvāva chejjabhejjaṃ anusāsentā porāṇaṃ vajjidhammaṃ samādāya na vattanti nāma. Tesaṃ apaññattaṃ paññapentānaṃ abhinavasuṅkādīhi pīḷitā manussā – ‘‘atiupaddutamha, ko imesaṃ vijite vasissatī’’ti paccantaṃ pavisitvā corā vā corasahāyā vā hutvā janapadaṃ paharanti. Paññattaṃ samucchindantānaṃ paveṇīāgatāni suṅkādīni agaṇhantānaṃ koso parihāyati. Tato hatthiassabalakāyaorodhādayo yathānibaddhaṃ vaṭṭaṃ alabhamānā thāmena balena parihāyanti. Te neva yuddhakkhamā honti, na pāricariyakkhamā. Porāṇaṃ vajjidhammaṃ samādāya avattantānaṃ vijite manussā – ‘‘amhākaṃ puttaṃ pitaraṃ bhātaraṃ acoraṃyeva coroti katvā chindiṃsu bhindiṃsū’’ti kujjhitvā paccantaṃ pavisitvā corā vā corasahāyā vā hutvā janapadaṃ paharanti, evaṃ rājūnaṃ parihāni hoti, paññattaṃ paññapentānaṃ pana ‘‘paveṇīāgatameva rājāno karontī’’ti manussā haṭṭhatuṭṭhā kasivāṇijjādike kammante sampādenti. Paññattaṃ asamucchindantānaṃ paveṇīāgatāni suṅkādīni gaṇhantānaṃ koso vaḍḍhati, tato hatthiassabalakāyaorodhādayo yathānibaddhaṃ vaṭṭaṃ labhamānā thāmabalasampannā yuddhakkhamā ceva pāricariyakkhamā ca honti.

    पोराणं वज्‍जिधम्मन्ति एत्थ पुब्बे किर वज्‍जिराजानो ‘‘अयं चोरो’’ति आनेत्वा दस्सिते ‘‘गण्हथ नं चोर’’न्ति अवत्वा विनिच्छयमहामत्तानं देन्ति। ते विनिच्छिनित्वा सचे अचोरो होति, विस्सज्‍जेन्ति। सचे चोरो, अत्तना किञ्‍चि अवत्वा वोहारिकानं देन्ति। तेपि अचोरो चे, विस्सज्‍जेन्ति। चोरो चे, सुत्तधरानं देन्ति। तेपि विनिच्छिनित्वा अचोरो चे, विस्सज्‍जेन्ति। चोरो चे, अट्ठकुलिकानं देन्ति। तेपि तथेव कत्वा सेनापतिस्स, सेनापति उपराजस्स, उपराजा रञ्‍ञो, राजा विनिच्छिनित्वा अचोरो चे, विस्सज्‍जेति। सचे पन चोरो होति, पवेणीपोत्थकं वाचापेति। तत्थ – ‘‘येन इदं नाम कतं, तस्स अयं नाम दण्डो’’ति लिखितं। राजा तस्स किरियं तेन समानेत्वा तदनुच्छविकं दण्डं करोति। इति एतं पोराणं वज्‍जिधम्मं समादाय वत्तन्तानं मनुस्सा न उज्झायन्ति, ‘‘राजानो पोराणपवेणिया कम्मं करोन्ति, एतेसं दोसो नत्थि, अम्हाकंयेव दोसो’’ति अप्पमत्ता कम्मन्ते करोन्ति। एवं राजूनं वुद्धि होति। तेन वुत्तं – ‘‘वुद्धियेव, आनन्द, वज्‍जीनं पाटिकङ्खा, नो परिहानी’’ति।

    Porāṇaṃ vajjidhammanti ettha pubbe kira vajjirājāno ‘‘ayaṃ coro’’ti ānetvā dassite ‘‘gaṇhatha naṃ cora’’nti avatvā vinicchayamahāmattānaṃ denti. Te vinicchinitvā sace acoro hoti, vissajjenti. Sace coro, attanā kiñci avatvā vohārikānaṃ denti. Tepi acoro ce, vissajjenti. Coro ce, suttadharānaṃ denti. Tepi vinicchinitvā acoro ce, vissajjenti. Coro ce, aṭṭhakulikānaṃ denti. Tepi tatheva katvā senāpatissa, senāpati uparājassa, uparājā rañño, rājā vinicchinitvā acoro ce, vissajjeti. Sace pana coro hoti, paveṇīpotthakaṃ vācāpeti. Tattha – ‘‘yena idaṃ nāma kataṃ, tassa ayaṃ nāma daṇḍo’’ti likhitaṃ. Rājā tassa kiriyaṃ tena samānetvā tadanucchavikaṃ daṇḍaṃ karoti. Iti etaṃ porāṇaṃ vajjidhammaṃ samādāya vattantānaṃ manussā na ujjhāyanti, ‘‘rājāno porāṇapaveṇiyā kammaṃ karonti, etesaṃ doso natthi, amhākaṃyeva doso’’ti appamattā kammante karonti. Evaṃ rājūnaṃ vuddhi hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘vuddhiyeva, ānanda, vajjīnaṃ pāṭikaṅkhā, no parihānī’’ti.

    सक्‍करोन्तीति यंकिञ्‍चि तेसं सक्‍कारं करोन्ता सुन्दरमेव करोन्ति। गरुं करोन्तीति गरुभावं पच्‍चुपट्ठपेत्वाव करोन्ति। मानेन्तीति मनेन पियायन्ति। पूजेन्तीति निपच्‍चकारं दस्सेन्ति। सोतब्बं मञ्‍ञन्तीति दिवसस्स द्वे तयो वारे उपट्ठानं गन्त्वा तेसं कथं सोतब्बं सद्धातब्बं मञ्‍ञन्ति। तत्थ ये एवं महल्‍लकानं राजूनं सक्‍कारादीनि न करोन्ति, ओवादत्थाय च नेसं उपट्ठानं न गच्छन्ति, ते तेहि विस्सट्ठा अनोवदियमाना कीळापसुता रज्‍जतो परिहायन्ति। ये पन तथा पटिपज्‍जन्ति, तेसं महल्‍लकराजानो – ‘‘इदं कातब्बं, इदं न कातब्ब’’न्ति पोराणं पवेणिं आचिक्खन्ति। सङ्गामं पत्वापि – ‘‘एवं पविसितब्बं, एवं निक्खमितब्ब’’न्ति उपायं दस्सेन्ति। ते तेहि ओवदियमाना यथाओवादं पटिपज्‍जन्ता सक्‍कोन्ति राजप्पवेणिं सन्धारेतुं। तेन वुत्तं – ‘‘वुद्धियेव, आनन्द, वज्‍जीनं पाटिकङ्खा, नो परिहानी’’ति।

    Sakkarontīti yaṃkiñci tesaṃ sakkāraṃ karontā sundarameva karonti. Garuṃ karontīti garubhāvaṃ paccupaṭṭhapetvāva karonti. Mānentīti manena piyāyanti. Pūjentīti nipaccakāraṃ dassenti. Sotabbaṃ maññantīti divasassa dve tayo vāre upaṭṭhānaṃ gantvā tesaṃ kathaṃ sotabbaṃ saddhātabbaṃ maññanti. Tattha ye evaṃ mahallakānaṃ rājūnaṃ sakkārādīni na karonti, ovādatthāya ca nesaṃ upaṭṭhānaṃ na gacchanti, te tehi vissaṭṭhā anovadiyamānā kīḷāpasutā rajjato parihāyanti. Ye pana tathā paṭipajjanti, tesaṃ mahallakarājāno – ‘‘idaṃ kātabbaṃ, idaṃ na kātabba’’nti porāṇaṃ paveṇiṃ ācikkhanti. Saṅgāmaṃ patvāpi – ‘‘evaṃ pavisitabbaṃ, evaṃ nikkhamitabba’’nti upāyaṃ dassenti. Te tehi ovadiyamānā yathāovādaṃ paṭipajjantā sakkonti rājappaveṇiṃ sandhāretuṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘vuddhiyeva, ānanda, vajjīnaṃ pāṭikaṅkhā, no parihānī’’ti.

    कुलित्थियोति कुलघरणियो। कुलकुमारियोति अनिविद्धा तासं धीतरो। ओक्‍कस्स पसय्हाति एत्थ ‘‘ओक्‍कस्सा’’ति वा ‘‘पसय्हा’’ति वा पसय्हाकारस्सेवेतं नामं। ‘‘उक्‍कस्सा’’तिपि पठन्ति। तत्थ ओक्‍कस्साति अवकस्सित्वा आकड्ढित्वा। पसय्हाति अभिभवित्वा अज्झोत्थरित्वाति अयं वचनत्थो। एवञ्हि करोन्तानं विजिते मनुस्सा – ‘‘अम्हाकं गेहे पुत्तमातरोपि, खेळसिङ्घाणिकादीनि मुखेन अपनेत्वा संवड्ढितधीतरोपि इमे राजानो बलक्‍कारेन गहेत्वा अत्तनो घरे वासेन्ती’’ति कुपिता पच्‍चन्तं पविसित्वा चोरा वा चोरसहाया वा हुत्वा जनपदं पहरन्ति। एवं अकरोन्तानं पन विजिते मनुस्सा अप्पोस्सुक्‍का सकानि कम्मानि करोन्ता राजकोसं वड्ढेन्ति। एवमेत्थ वुद्धिहानियो वेदितब्बा।

    Kulitthiyoti kulagharaṇiyo. Kulakumāriyoti anividdhā tāsaṃ dhītaro. Okkassa pasayhāti ettha ‘‘okkassā’’ti vā ‘‘pasayhā’’ti vā pasayhākārassevetaṃ nāmaṃ. ‘‘Ukkassā’’tipi paṭhanti. Tattha okkassāti avakassitvā ākaḍḍhitvā. Pasayhāti abhibhavitvā ajjhottharitvāti ayaṃ vacanattho. Evañhi karontānaṃ vijite manussā – ‘‘amhākaṃ gehe puttamātaropi, kheḷasiṅghāṇikādīni mukhena apanetvā saṃvaḍḍhitadhītaropi ime rājāno balakkārena gahetvā attano ghare vāsentī’’ti kupitā paccantaṃ pavisitvā corā vā corasahāyā vā hutvā janapadaṃ paharanti. Evaṃ akarontānaṃ pana vijite manussā appossukkā sakāni kammāni karontā rājakosaṃ vaḍḍhenti. Evamettha vuddhihāniyo veditabbā.

    वज्‍जीनं वज्‍जिचेतियानीति वज्‍जिराजूनं वज्‍जिरट्ठे चित्तीकतट्ठेन चेतियानीति लद्धनामानि यक्खट्ठानानि। अब्भन्तरानीति अन्तोनगरे ठितानि। बाहिरानीति बहिनगरे ठितानि । दिन्‍नपुब्बन्ति पुब्बे दिन्‍नं। कतपुब्बन्ति पुब्बे कतं। नो परिहापेस्सन्तीति अपरिहापेत्वा यथापवत्तमेव करिस्सन्ति धम्मिकं बलिं परिहापेन्तानञ्हि देवता आरक्खं सुसंविहितं न करोन्ति, अनुप्पन्‍नं दुक्खं जनेतुं असक्‍कोन्तापि उप्पन्‍नं काससीसरोगादिं वड्ढेन्ति, सङ्गामे पत्ते सहाया न होन्ति। अपरिहापेन्तानं पन आरक्खं सुसंविहितं करोन्ति, अनुप्पन्‍नं सुखं उप्पादेतुं असक्‍कोन्तापि उप्पन्‍नं काससीसरोगादिं हनन्ति, सङ्गामसीसे सहाया होन्तीति एवमेत्थ वुद्धिहानियो वेदितब्बा।

    Vajjīnaṃ vajjicetiyānīti vajjirājūnaṃ vajjiraṭṭhe cittīkataṭṭhena cetiyānīti laddhanāmāni yakkhaṭṭhānāni. Abbhantarānīti antonagare ṭhitāni. Bāhirānīti bahinagare ṭhitāni . Dinnapubbanti pubbe dinnaṃ. Katapubbanti pubbe kataṃ. No parihāpessantīti aparihāpetvā yathāpavattameva karissanti dhammikaṃ baliṃ parihāpentānañhi devatā ārakkhaṃ susaṃvihitaṃ na karonti, anuppannaṃ dukkhaṃ janetuṃ asakkontāpi uppannaṃ kāsasīsarogādiṃ vaḍḍhenti, saṅgāme patte sahāyā na honti. Aparihāpentānaṃ pana ārakkhaṃ susaṃvihitaṃ karonti, anuppannaṃ sukhaṃ uppādetuṃ asakkontāpi uppannaṃ kāsasīsarogādiṃ hananti, saṅgāmasīse sahāyā hontīti evamettha vuddhihāniyo veditabbā.

    धम्मिका रक्खावरणगुत्तीति एत्थ रक्खा एव यथा अनिच्छितं न गच्छति, एवं आवरणतो आवरणं। यथा इच्छितं न विनस्सति, एवं गोपायनतो गुत्ति। तत्थ बलकायेन परिवारेत्वा रक्खणं पब्बजितानं धम्मिका रक्खावरणगुत्ति नाम न होति। यथा पन विहारस्स उपवने रुक्खे न छिन्दन्ति, वाजिका वज्झं न करोन्ति, पोक्खरणीसु मच्छे न गण्हन्ति, एवं करणं धम्मिका रक्खावरणगुत्ति नाम। किन्ति अनागता चाति इमिना पन नेसं एवं पच्‍चुपट्ठितचित्तसन्तानोति चित्तप्पवत्तिं पुच्छति।

    Dhammikā rakkhāvaraṇaguttīti ettha rakkhā eva yathā anicchitaṃ na gacchati, evaṃ āvaraṇato āvaraṇaṃ. Yathā icchitaṃ na vinassati, evaṃ gopāyanato gutti. Tattha balakāyena parivāretvā rakkhaṇaṃ pabbajitānaṃ dhammikā rakkhāvaraṇagutti nāma na hoti. Yathā pana vihārassa upavane rukkhe na chindanti, vājikā vajjhaṃ na karonti, pokkharaṇīsu macche na gaṇhanti, evaṃ karaṇaṃ dhammikā rakkhāvaraṇagutti nāma. Kinti anāgatā cāti iminā pana nesaṃ evaṃ paccupaṭṭhitacittasantānoti cittappavattiṃ pucchati.

    तत्थ ये अनागतानं अरहन्तानं आगमनं न इच्छन्ति, ते अस्सद्धा होन्ति अप्पसन्‍ना। पब्बजिते च सम्पत्ते पच्‍चुग्गमनं न करोन्ति, गन्त्वा न पस्सन्ति, पटिसन्थारं न करोन्ति, पञ्हं न पुच्छन्ति, धम्मं न सुणन्ति, दानं न देन्ति, अनुमोदनं न सुणन्ति, निवासनट्ठानं न संविदहन्ति। अथ नेसं अवण्णो अब्भुग्गच्छति – ‘‘असुको नाम राजा अस्सद्धो अप्पसन्‍नो, पब्बजिते सम्पत्ते पच्‍चुग्गमनं न करोति…पे॰… निवासनट्ठानं न संविदहती’’ति। तं सुत्वा पब्बजिता तस्स नगरद्वारेन न गच्छन्ति, गच्छन्तापि नगरं न पविसन्ति। एवं अनागतानं अरहन्तानं अनागमनमेव होति। आगतानम्पि फासुविहारे असति येपि अजानित्वा आगता, ते – ‘‘वसिस्सामाति ताव चिन्तेत्वा आगतम्हा, इमेसं पन राजूनं इमिना नीहारेन को वसिस्सती’’ति निक्खमित्वा गच्छन्ति। एवं अनागतेसु अनागच्छन्तेसु, आगतेसु दुक्खं विहरन्तेसु सो देसो पब्बजितानं अनावासो होति। ततो देवतारक्खा न होति, देवतारक्खाय असति अमनुस्सा ओकासं लभन्ति। अमनुस्सा उस्सन्‍ना अनुप्पन्‍नं ब्याधिं उप्पादेन्ति, सीलवन्तानं दस्सनपञ्हापुच्छनादिवत्थुकस्स पुञ्‍ञस्स अनागमो होति। विपरियायेन पन यथावुत्तकण्हपक्खविपरीतस्स सुक्‍कपक्खस्स सम्भवो होतीति एवमेत्थ वुद्धिहानियो वेदितब्बा।

    Tattha ye anāgatānaṃ arahantānaṃ āgamanaṃ na icchanti, te assaddhā honti appasannā. Pabbajite ca sampatte paccuggamanaṃ na karonti, gantvā na passanti, paṭisanthāraṃ na karonti, pañhaṃ na pucchanti, dhammaṃ na suṇanti, dānaṃ na denti, anumodanaṃ na suṇanti, nivāsanaṭṭhānaṃ na saṃvidahanti. Atha nesaṃ avaṇṇo abbhuggacchati – ‘‘asuko nāma rājā assaddho appasanno, pabbajite sampatte paccuggamanaṃ na karoti…pe… nivāsanaṭṭhānaṃ na saṃvidahatī’’ti. Taṃ sutvā pabbajitā tassa nagaradvārena na gacchanti, gacchantāpi nagaraṃ na pavisanti. Evaṃ anāgatānaṃ arahantānaṃ anāgamanameva hoti. Āgatānampi phāsuvihāre asati yepi ajānitvā āgatā, te – ‘‘vasissāmāti tāva cintetvā āgatamhā, imesaṃ pana rājūnaṃ iminā nīhārena ko vasissatī’’ti nikkhamitvā gacchanti. Evaṃ anāgatesu anāgacchantesu, āgatesu dukkhaṃ viharantesu so deso pabbajitānaṃ anāvāso hoti. Tato devatārakkhā na hoti, devatārakkhāya asati amanussā okāsaṃ labhanti. Amanussā ussannā anuppannaṃ byādhiṃ uppādenti, sīlavantānaṃ dassanapañhāpucchanādivatthukassa puññassa anāgamo hoti. Vipariyāyena pana yathāvuttakaṇhapakkhaviparītassa sukkapakkhassa sambhavo hotīti evamettha vuddhihāniyo veditabbā.

    १३५. एकमिदाहन्ति इदं भगवा पुब्बे वज्‍जीनं इमस्स वज्‍जिसत्तकस्स देसितभावप्पकासनत्थमाह । तत्थ सारन्ददे चेतियेति एवंनामके विहारे। अनुप्पन्‍ने किर बुद्धे तत्थ सारन्ददस्स यक्खस्स निवासनट्ठानं चेतियं अहोसि। अथेत्थ भगवतो विहारं कारापेसुं, सो सारन्ददे चेतिये कतत्ता सारन्ददचेतियन्त्वेव सङ्ख्यं गतो।

    135.Ekamidāhanti idaṃ bhagavā pubbe vajjīnaṃ imassa vajjisattakassa desitabhāvappakāsanatthamāha . Tattha sārandade cetiyeti evaṃnāmake vihāre. Anuppanne kira buddhe tattha sārandadassa yakkhassa nivāsanaṭṭhānaṃ cetiyaṃ ahosi. Athettha bhagavato vihāraṃ kārāpesuṃ, so sārandade cetiye katattā sārandadacetiyantveva saṅkhyaṃ gato.

    अकरणीयाति अकातब्बा, अग्गहेतब्बाति अत्थो। यदिदन्ति निपातमत्तं। युद्धस्साति करणत्थे सामिवचनं, अभिमुखयुद्धेन गहेतुं न सक्‍काति अत्थो। अञ्‍ञत्र उपलापनायाति ठपेत्वा उपलापनं। उपलापना नाम – ‘‘अलं विवादेन, इदानि समग्गा होमा’’ति हत्थिअस्सरथहिरञ्‍ञसुवण्णादीनि पेसेत्वा सङ्गहकरणं। एवञ्हि सङ्गहं कत्वा केवलं विस्सासेन सक्‍का गण्हितुन्ति अत्थो। अञ्‍ञत्र मिथुभेदायाति ठपेत्वा मिथुभेदं। इमिना अञ्‍ञमञ्‍ञभेदं कत्वापि सक्‍का एते गहेतुन्ति दस्सेति। इदं ब्राह्मणो भगवतो कथाय नयं लभित्वा आह।

    Akaraṇīyāti akātabbā, aggahetabbāti attho. Yadidanti nipātamattaṃ. Yuddhassāti karaṇatthe sāmivacanaṃ, abhimukhayuddhena gahetuṃ na sakkāti attho. Aññatra upalāpanāyāti ṭhapetvā upalāpanaṃ. Upalāpanā nāma – ‘‘alaṃ vivādena, idāni samaggā homā’’ti hatthiassarathahiraññasuvaṇṇādīni pesetvā saṅgahakaraṇaṃ. Evañhi saṅgahaṃ katvā kevalaṃ vissāsena sakkā gaṇhitunti attho. Aññatra mithubhedāyāti ṭhapetvā mithubhedaṃ. Iminā aññamaññabhedaṃ katvāpi sakkā ete gahetunti dasseti. Idaṃ brāhmaṇo bhagavato kathāya nayaṃ labhitvā āha.

    किं पन भगवा ब्राह्मणस्स इमाय कथाय नयलाभं न जानातीति? आम, जानाति। जानन्तो कस्मा कथेसीति? अनुकम्पाय। एवं किरस्स अहोसि – ‘‘मया अकथितेपि कतिपाहेन गन्त्वा सब्बे गण्हिस्सति, कथिते पन समग्गे भिन्दन्तो तीहि संवच्छरेहि गण्हिस्सति, एत्तकम्पि जीवितमेव वरं, एत्तकञ्हि जीवन्ता अत्तनो पतिट्ठानभूतं पुञ्‍ञं करिस्सन्ती’’ति।

    Kiṃ pana bhagavā brāhmaṇassa imāya kathāya nayalābhaṃ na jānātīti? Āma, jānāti. Jānanto kasmā kathesīti? Anukampāya. Evaṃ kirassa ahosi – ‘‘mayā akathitepi katipāhena gantvā sabbe gaṇhissati, kathite pana samagge bhindanto tīhi saṃvaccharehi gaṇhissati, ettakampi jīvitameva varaṃ, ettakañhi jīvantā attano patiṭṭhānabhūtaṃ puññaṃ karissantī’’ti.

    अभिनन्दित्वाति चित्तेन अभिनन्दित्वा। अनुमोदित्वाति ‘‘याव सुभासितञ्‍चिदं भोता गोतमेना’’ति वाचाय अनुमोदित्वा। पक्‍कामीति रञ्‍ञो सन्तिकं गतो। ततो नं राजा – ‘‘किं आचरिय, भगवा अवचा’’ति पुच्छि। सो – ‘‘यथा भो समणस्स गोतमस्स वचनं न सक्‍का वज्‍जी केनचि गहेतुं, अपि च उपलापनाय वा मिथुभेदेन वा सक्‍का’’ति आह। ततो नं राजा – ‘‘उपलापनाय अम्हाकं हत्थिअस्सादयो नस्सिस्सन्ति, भेदेनेव ते गहेस्सामि, किं करोमा’’ति पुच्छि। तेन हि, महाराज, तुम्हे वज्‍जिं आरब्भ परिसति कथं समुट्ठापेथ। ततो अहं – ‘‘किं ते महाराज तेहि, अत्तनो सन्तकेहि कसिवाणिज्‍जादीनि कत्वा जीवन्तु एते राजानो’’ति वत्वा पक्‍कमिस्सामि। ततो तुम्हे – ‘‘किन्‍नु खो भो एस ब्राह्मणो वज्‍जिं आरब्भ पवत्तं कथं पटिबाहती’’ति वदेय्याथ, दिवसभागे चाहं तेसं पण्णाकारं पेसेस्सामि, तम्पि गाहापेत्वा तुम्हेपि मम दोसं आरोपेत्वा बन्धनतालनादीनि अकत्वाव केवलं खुरमुण्डं मं कत्वा नगरा नीहरापेथ। अथाहं – ‘‘मया ते नगरे पाकारो परिखा च कारिता, अहं किर दुब्बलट्ठानञ्‍च उत्तानगम्भीरट्ठानञ्‍च जानामि, न चिरस्सेव दानि उजुं करिस्सामी’’ति वक्खामि। तं सुत्वा तुम्हे – ‘‘गच्छतू’’ति वदेय्याथाति। राजा सब्बं अकासि।

    Abhinanditvāti cittena abhinanditvā. Anumoditvāti ‘‘yāva subhāsitañcidaṃ bhotā gotamenā’’ti vācāya anumoditvā. Pakkāmīti rañño santikaṃ gato. Tato naṃ rājā – ‘‘kiṃ ācariya, bhagavā avacā’’ti pucchi. So – ‘‘yathā bho samaṇassa gotamassa vacanaṃ na sakkā vajjī kenaci gahetuṃ, api ca upalāpanāya vā mithubhedena vā sakkā’’ti āha. Tato naṃ rājā – ‘‘upalāpanāya amhākaṃ hatthiassādayo nassissanti, bhedeneva te gahessāmi, kiṃ karomā’’ti pucchi. Tena hi, mahārāja, tumhe vajjiṃ ārabbha parisati kathaṃ samuṭṭhāpetha. Tato ahaṃ – ‘‘kiṃ te mahārāja tehi, attano santakehi kasivāṇijjādīni katvā jīvantu ete rājāno’’ti vatvā pakkamissāmi. Tato tumhe – ‘‘kinnu kho bho esa brāhmaṇo vajjiṃ ārabbha pavattaṃ kathaṃ paṭibāhatī’’ti vadeyyātha, divasabhāge cāhaṃ tesaṃ paṇṇākāraṃ pesessāmi, tampi gāhāpetvā tumhepi mama dosaṃ āropetvā bandhanatālanādīni akatvāva kevalaṃ khuramuṇḍaṃ maṃ katvā nagarā nīharāpetha. Athāhaṃ – ‘‘mayā te nagare pākāro parikhā ca kāritā, ahaṃ kira dubbalaṭṭhānañca uttānagambhīraṭṭhānañca jānāmi, na cirasseva dāni ujuṃ karissāmī’’ti vakkhāmi. Taṃ sutvā tumhe – ‘‘gacchatū’’ti vadeyyāthāti. Rājā sabbaṃ akāsi.

    लिच्छवी तस्स निक्खमनं सुत्वा – ‘‘सठो ब्राह्मणो, मा तस्स गङ्गं उत्तरितुं अदत्था’’ति आहंसु। तत्र एकच्‍चेहि – ‘‘अम्हे आरब्भ कथितत्ता किर सो एवं कतो’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि, भणे, एतू’’ति भणिंसु। सो गन्त्वा लिच्छवी दिस्वा ‘‘किं आगतत्था’’ति पुच्छितो तं पवत्तिं आरोचेसि, लिच्छविनो – ‘‘अप्पमत्तकेन नाम एवं गरुं दण्डं कातुं न युत्त’’न्ति वत्वा – ‘‘किं ते तत्र ठानन्तर’’न्ति पुच्छिंसु। ‘‘विनिच्छयामच्‍चोहमस्मी’’ति। तदेव ते ठानन्तरं होतूति। सो सुट्ठुतरं विनिच्छयं करोति, राजकुमारा तस्स सन्तिके सिप्पं उग्गण्हन्ति।

    Licchavī tassa nikkhamanaṃ sutvā – ‘‘saṭho brāhmaṇo, mā tassa gaṅgaṃ uttarituṃ adatthā’’ti āhaṃsu. Tatra ekaccehi – ‘‘amhe ārabbha kathitattā kira so evaṃ kato’’ti vutte ‘‘tena hi, bhaṇe, etū’’ti bhaṇiṃsu. So gantvā licchavī disvā ‘‘kiṃ āgatatthā’’ti pucchito taṃ pavattiṃ ārocesi, licchavino – ‘‘appamattakena nāma evaṃ garuṃ daṇḍaṃ kātuṃ na yutta’’nti vatvā – ‘‘kiṃ te tatra ṭhānantara’’nti pucchiṃsu. ‘‘Vinicchayāmaccohamasmī’’ti. Tadeva te ṭhānantaraṃ hotūti. So suṭṭhutaraṃ vinicchayaṃ karoti, rājakumārā tassa santike sippaṃ uggaṇhanti.

    सो पतिट्ठितगुणो हुत्वा एकदिवसं एकं लिच्छविं गहेत्वा एकमन्तं गन्त्वा – दारका कसन्तीति पुच्छि। आम, कसन्ति। द्वे गोणे योजेत्वाति? आम, द्वे गोणे योजेत्वाति। एत्तकं वत्वा निवत्तो। ततो तं अञ्‍ञो – ‘‘किं आचरियो आहा’’ति पुच्छित्वा तेन वुत्तं असद्दहन्तो ‘‘न मे एस यथाभूतं कथेती’’ति तेन सद्धिं भिज्‍जि। ब्राह्मणो अञ्‍ञस्मिं दिवसे एकं लिच्छविं एकमन्तं नेत्वा – ‘‘केन ब्यञ्‍जनेन भुत्तोसी’’ति पुच्छित्वा निवत्तो। तम्पि अञ्‍ञो पुच्छित्वा असद्दहन्तो तथेव भिज्‍जि। ब्राह्मणो अपरम्पि दिवसं एकं लिच्छविं एकमन्तं नेत्वा – ‘‘अतिदुग्गतोसि किरा’’ति पुच्छि। को एवमाहाति पुच्छितो असुको नाम लिच्छवीति। अपरम्पि एकमन्तं नेत्वा – ‘‘त्वं किर भीरुकजातिको’’ति पुच्छि। को एवमाहाति? असुको नाम लिच्छवीति। एवं अञ्‍ञेन अकथितमेव अञ्‍ञस्स कथेन्तो तीहि संवच्छरेहि ते राजानो अञ्‍ञमञ्‍ञं भिन्दित्वा यथा द्वे एकमग्गेन न गच्छन्ति, तथा कत्वा सन्‍निपातभेरिं चरापेसि। लिच्छविनो – ‘‘इस्सरा सन्‍निपतन्तु, सूरा सन्‍निपतन्तू’’ति वत्वा न सन्‍निपतिंसु।

    So patiṭṭhitaguṇo hutvā ekadivasaṃ ekaṃ licchaviṃ gahetvā ekamantaṃ gantvā – dārakā kasantīti pucchi. Āma, kasanti. Dve goṇe yojetvāti? Āma, dve goṇe yojetvāti. Ettakaṃ vatvā nivatto. Tato taṃ añño – ‘‘kiṃ ācariyo āhā’’ti pucchitvā tena vuttaṃ asaddahanto ‘‘na me esa yathābhūtaṃ kathetī’’ti tena saddhiṃ bhijji. Brāhmaṇo aññasmiṃ divase ekaṃ licchaviṃ ekamantaṃ netvā – ‘‘kena byañjanena bhuttosī’’ti pucchitvā nivatto. Tampi añño pucchitvā asaddahanto tatheva bhijji. Brāhmaṇo aparampi divasaṃ ekaṃ licchaviṃ ekamantaṃ netvā – ‘‘atiduggatosi kirā’’ti pucchi. Ko evamāhāti pucchito asuko nāma licchavīti. Aparampi ekamantaṃ netvā – ‘‘tvaṃ kira bhīrukajātiko’’ti pucchi. Ko evamāhāti? Asuko nāma licchavīti. Evaṃ aññena akathitameva aññassa kathento tīhi saṃvaccharehi te rājāno aññamaññaṃ bhinditvā yathā dve ekamaggena na gacchanti, tathā katvā sannipātabheriṃ carāpesi. Licchavino – ‘‘issarā sannipatantu, sūrā sannipatantū’’ti vatvā na sannipatiṃsu.

    ब्राह्मणो – ‘‘अयं दानि कालो, सीघं आगच्छतू’’ति रञ्‍ञो सासनं पेसेसि। राजा सुत्वाव बलभेरिं चरापेत्वा निक्खमि। वेसालिका सुत्वा – ‘‘रञ्‍ञो गङ्गं उत्तरितुं न दस्सामा’’ति भेरिं चरापेसुं। तम्पि सुत्वा – ‘‘गच्छन्तु सूरराजानो’’तिआदीनि वत्वा न सन्‍निपतिंसु। ‘‘नगरप्पवेसनं न दस्साम, द्वारानि पिदहित्वा ठस्सामा’’ति भेरिं चरापेसुं। एकोपि न सन्‍निपति। यथाविवटेहेव द्वारेहि पविसित्वा सब्बे अनयब्यसनं पापेत्वा गतो।

    Brāhmaṇo – ‘‘ayaṃ dāni kālo, sīghaṃ āgacchatū’’ti rañño sāsanaṃ pesesi. Rājā sutvāva balabheriṃ carāpetvā nikkhami. Vesālikā sutvā – ‘‘rañño gaṅgaṃ uttarituṃ na dassāmā’’ti bheriṃ carāpesuṃ. Tampi sutvā – ‘‘gacchantu sūrarājāno’’tiādīni vatvā na sannipatiṃsu. ‘‘Nagarappavesanaṃ na dassāma, dvārāni pidahitvā ṭhassāmā’’ti bheriṃ carāpesuṃ. Ekopi na sannipati. Yathāvivaṭeheva dvārehi pavisitvā sabbe anayabyasanaṃ pāpetvā gato.

    भिक्खुअपरिहानियधम्मवण्णना

    Bhikkhuaparihāniyadhammavaṇṇanā

    १३६. अथ खो भगवा अचिरपक्‍कन्तेतिआदिम्हि सन्‍निपातेत्वाति दूरविहारेसु इद्धिमन्ते पेसेत्वा सन्तिकविहारेसु सयं गन्त्वा – ‘‘सन्‍निपतथ, आयस्मन्तो; भगवा वो सन्‍निपातं इच्छती’’ति सन्‍निपातेत्वा। अपरिहानियेति अपरिहानिकरे, वुद्धिहेतुभूतेति अत्थो। धम्मे देसेस्सामीति चन्दसहस्सं सूरियसहस्सं उट्ठपेन्तो विय चतुकुट्टके गेहे अन्तो तेलदीपसहस्सं उज्‍जालेन्तो विय पाकटे कत्वा कथयिस्सामीति।

    136.Athakho bhagavā acirapakkantetiādimhi sannipātetvāti dūravihāresu iddhimante pesetvā santikavihāresu sayaṃ gantvā – ‘‘sannipatatha, āyasmanto; bhagavā vo sannipātaṃ icchatī’’ti sannipātetvā. Aparihāniyeti aparihānikare, vuddhihetubhūteti attho. Dhamme desessāmīti candasahassaṃ sūriyasahassaṃ uṭṭhapento viya catukuṭṭake gehe anto teladīpasahassaṃ ujjālento viya pākaṭe katvā kathayissāmīti.

    तत्थ अभिण्हं सन्‍निपाताति इदं वज्‍जिसत्तके वुत्तसदिसमेव। इधापि च अभिण्हं असन्‍निपतिता दिसासु आगतसासनं न सुणन्ति। ततो – ‘‘असुकविहारसीमा आकुला, उपोसथपवारणा ठिता, असुकस्मिं ठाने भिक्खू वेज्‍जकम्मदूतकम्मादीनि करोन्ति, विञ्‍ञत्तिबहुला पुप्फदानादीहि जीविकं कप्पेन्ती’’तिआदीनि न जानन्ति, पापभिक्खूपि ‘‘पमत्तो भिक्खुसङ्घो’’ति ञत्वा रासिभूता सासनं ओसक्‍कापेन्ति। अभिण्हं सन्‍निपतिता पन तं तं पवत्तिं सुणन्ति, ततो भिक्खुसङ्घं पेसेत्वा सीमं उजुं करोन्ति, उपोसथपवारणादयो पवत्तापेन्ति, मिच्छाजीवानं उस्सन्‍नट्ठाने अरियवंसके पेसेत्वा अरियवंसं कथापेन्ति, पापभिक्खूनं विनयधरेहि निग्गहं कारापेन्ति, पापभिक्खूपि ‘‘अप्पमत्तो भिक्खुसङ्घो, न सक्‍का अम्हेहि वग्गबन्धेन विचरितु’’न्ति भिज्‍जित्वा पलायन्ति। एवमेत्थ हानिवुद्धियो वेदितब्बा।

    Tattha abhiṇhaṃ sannipātāti idaṃ vajjisattake vuttasadisameva. Idhāpi ca abhiṇhaṃ asannipatitā disāsu āgatasāsanaṃ na suṇanti. Tato – ‘‘asukavihārasīmā ākulā, uposathapavāraṇā ṭhitā, asukasmiṃ ṭhāne bhikkhū vejjakammadūtakammādīni karonti, viññattibahulā pupphadānādīhi jīvikaṃ kappentī’’tiādīni na jānanti, pāpabhikkhūpi ‘‘pamatto bhikkhusaṅgho’’ti ñatvā rāsibhūtā sāsanaṃ osakkāpenti. Abhiṇhaṃ sannipatitā pana taṃ taṃ pavattiṃ suṇanti, tato bhikkhusaṅghaṃ pesetvā sīmaṃ ujuṃ karonti, uposathapavāraṇādayo pavattāpenti, micchājīvānaṃ ussannaṭṭhāne ariyavaṃsake pesetvā ariyavaṃsaṃ kathāpenti, pāpabhikkhūnaṃ vinayadharehi niggahaṃ kārāpenti, pāpabhikkhūpi ‘‘appamatto bhikkhusaṅgho, na sakkā amhehi vaggabandhena vicaritu’’nti bhijjitvā palāyanti. Evamettha hānivuddhiyo veditabbā.

    समग्गातिआदीसु चेतियपटिजग्गनत्थं वा बोधिगेहउपोसथागारच्छादनत्थं वा कतिकवत्तं वा ठपेतुकामताय ओवादं वा दातुकामताय – ‘‘सङ्घो सन्‍निपततू’’ति भेरिया वा घण्टिया वा आकोटिताय – ‘‘मय्हं चीवरकम्मं अत्थि, मय्हं पत्तो पचितब्बो, मय्हं नवकम्मं अत्थी’’ति विक्खेपं करोन्ता न समग्गा सन्‍निपतन्ति नाम। सब्बं पन तं कम्मं ठपेत्वा – ‘‘अहं पुरिमतरं, अहं पुरिमतर’’न्ति एकप्पहारेनेव सन्‍निपतन्ता समग्गा सन्‍निपतन्ति नाम। सन्‍निपतिता पन चिन्तेत्वा मन्तेत्वा कत्तब्बं कत्वा एकतो अवुट्ठहन्ता समग्गा न वुट्ठहन्ति नाम। एवं वुट्ठितेसु हि ये पठमं गच्छन्ति, तेसं एवं होति – ‘‘अम्हेहि बाहिरकथाव सुता, इदानि विनिच्छयकथा भविस्सती’’ति। एकप्पहारेनेव वुट्ठहन्ता पन समग्गा वुट्ठहन्ति नाम। अपिच ‘‘असुकट्ठाने विहारसीमा आकुला, उपोसथपवारणा ठिता, असुकट्ठाने वेज्‍जकम्मादिकारका पापभिक्खू उस्सन्‍ना’’ति सुत्वा – ‘‘को गन्त्वा तेसं निग्गहं करिस्सती’’ति वुत्ते – ‘‘अहं पठमं, अहं पठम’’न्ति वत्वा गच्छन्तापि समग्गा वुट्ठहन्ति नाम।

    Samaggātiādīsu cetiyapaṭijagganatthaṃ vā bodhigehauposathāgāracchādanatthaṃ vā katikavattaṃ vā ṭhapetukāmatāya ovādaṃ vā dātukāmatāya – ‘‘saṅgho sannipatatū’’ti bheriyā vā ghaṇṭiyā vā ākoṭitāya – ‘‘mayhaṃ cīvarakammaṃ atthi, mayhaṃ patto pacitabbo, mayhaṃ navakammaṃ atthī’’ti vikkhepaṃ karontā na samaggā sannipatanti nāma. Sabbaṃ pana taṃ kammaṃ ṭhapetvā – ‘‘ahaṃ purimataraṃ, ahaṃ purimatara’’nti ekappahāreneva sannipatantā samaggā sannipatanti nāma. Sannipatitā pana cintetvā mantetvā kattabbaṃ katvā ekato avuṭṭhahantā samaggā na vuṭṭhahanti nāma. Evaṃ vuṭṭhitesu hi ye paṭhamaṃ gacchanti, tesaṃ evaṃ hoti – ‘‘amhehi bāhirakathāva sutā, idāni vinicchayakathā bhavissatī’’ti. Ekappahāreneva vuṭṭhahantā pana samaggā vuṭṭhahanti nāma. Apica ‘‘asukaṭṭhāne vihārasīmā ākulā, uposathapavāraṇā ṭhitā, asukaṭṭhāne vejjakammādikārakā pāpabhikkhū ussannā’’ti sutvā – ‘‘ko gantvā tesaṃ niggahaṃ karissatī’’ti vutte – ‘‘ahaṃ paṭhamaṃ, ahaṃ paṭhama’’nti vatvā gacchantāpi samaggā vuṭṭhahanti nāma.

    आगन्तुकं पन दिस्वा – ‘‘इमं परिवेणं याहि, एतं परिवेणं याहि, अयं को’’ति अवत्वा सब्बे वत्तं करोन्तापि, जिण्णपत्तचीवरकं दिस्वा तस्स भिक्खाचारवत्तेन पत्तचीवरं परियेसमानापि, गिलानस्स गिलानभेसज्‍जं परियेसमानापि, गिलानमेव अनाथं – ‘‘असुकपरिवेणं याहि, असुकपरिवेणं याही’’ति अवत्वा अत्तनो अत्तनो परिवेणे पटिजग्गन्तापि, एको ओलियमानको गन्थो होति, पञ्‍ञवन्तं भिक्खुं सङ्गण्हित्वा तेन तं गन्थं उक्खिपापेन्तापि समग्गा सङ्घं करणीयानि करोन्ति नाम।

    Āgantukaṃ pana disvā – ‘‘imaṃ pariveṇaṃ yāhi, etaṃ pariveṇaṃ yāhi, ayaṃ ko’’ti avatvā sabbe vattaṃ karontāpi, jiṇṇapattacīvarakaṃ disvā tassa bhikkhācāravattena pattacīvaraṃ pariyesamānāpi, gilānassa gilānabhesajjaṃ pariyesamānāpi, gilānameva anāthaṃ – ‘‘asukapariveṇaṃ yāhi, asukapariveṇaṃ yāhī’’ti avatvā attano attano pariveṇe paṭijaggantāpi, eko oliyamānako gantho hoti, paññavantaṃ bhikkhuṃ saṅgaṇhitvā tena taṃ ganthaṃ ukkhipāpentāpi samaggā saṅghaṃ karaṇīyāni karonti nāma.

    अपञ्‍ञत्तन्तिआदीसु नवं अधम्मिकं कतिकवत्तं वा सिक्खापदं वा बन्धन्ता अपञ्‍ञत्तं पञ्‍ञपेन्ति नाम, पुराणसन्थतवत्थुस्मिं सावत्थियं भिक्खू विय। उद्धम्मं उब्बिनयं सासनं दीपेन्ता पञ्‍ञत्तं समुच्छिन्दन्ति नाम, वस्ससतपरिनिब्बुते भगवति वेसालिका वज्‍जिपुत्तका विय। खुद्दानुखुद्दका पन आपत्तियो सञ्‍चिच्‍च वीतिक्‍कमन्ता यथापञ्‍ञत्तेसु सिक्खापदेसु समादाय न वत्तन्ति नाम, अस्सजिपुनब्बसुका विय। नवं पन कतिकवत्तं वा सिक्खापदं वा अबन्धन्ता, धम्मविनयतो सासनं दीपेन्ता, खुद्दानुखुद्दकानि सिक्खापदानि असमूहनन्ता अपञ्‍ञत्तं न पञ्‍ञपेन्ति, पञ्‍ञत्तं न समुच्छिन्दन्ति, यथापञ्‍ञत्तेसु सिक्खापदेसु समादाय वत्तन्ति नाम, आयस्मा उपसेनो विय, आयस्मा यसो काकण्डकपुत्तो विय च।

    Apaññattantiādīsu navaṃ adhammikaṃ katikavattaṃ vā sikkhāpadaṃ vā bandhantā apaññattaṃ paññapenti nāma, purāṇasanthatavatthusmiṃ sāvatthiyaṃ bhikkhū viya. Uddhammaṃ ubbinayaṃ sāsanaṃ dīpentā paññattaṃ samucchindanti nāma, vassasataparinibbute bhagavati vesālikā vajjiputtakā viya. Khuddānukhuddakā pana āpattiyo sañcicca vītikkamantā yathāpaññattesu sikkhāpadesu samādāya na vattanti nāma, assajipunabbasukā viya. Navaṃ pana katikavattaṃ vā sikkhāpadaṃ vā abandhantā, dhammavinayato sāsanaṃ dīpentā, khuddānukhuddakāni sikkhāpadāni asamūhanantā apaññattaṃ na paññapenti, paññattaṃ na samucchindanti, yathāpaññattesu sikkhāpadesu samādāya vattanti nāma, āyasmā upaseno viya, āyasmā yaso kākaṇḍakaputto viya ca.

    ‘‘सुणातु, मे आवुसो सङ्घो, सन्तम्हाकं सिक्खापदानि गिहिगतानि, गिहिनोपि जानन्ति, ‘इदं वो समणानं सक्यपुत्तियानं कप्पति, इदं वो न कप्पती’ति। सचे हि मयं खुद्दानुखुद्दकानि सिक्खापदानि समूहनिस्साम, भविस्सन्ति वत्तारो – ‘धूमकालिकं समणेन गोतमेन सावकानं सिक्खापदं पञ्‍ञत्तं, याविमेसं सत्था अट्ठासि, ताविमे सिक्खापदेसु सिक्खिंसु। यतो इमेसं सत्था परिनिब्बुतो, न दानिमे सिक्खापदेसु सिक्खन्ती’ति। यदि सङ्घस्स पत्तकल्‍लं, सङ्घो अपञ्‍ञत्तं न पञ्‍ञपेय्य, पञ्‍ञत्तं न समुच्छिन्देय्य, यथापञ्‍ञत्तेसु सिक्खापदेसु समादाय वत्तेय्या’’ति (चुळव॰ ४४२) –

    ‘‘Suṇātu, me āvuso saṅgho, santamhākaṃ sikkhāpadāni gihigatāni, gihinopi jānanti, ‘idaṃ vo samaṇānaṃ sakyaputtiyānaṃ kappati, idaṃ vo na kappatī’ti. Sace hi mayaṃ khuddānukhuddakāni sikkhāpadāni samūhanissāma, bhavissanti vattāro – ‘dhūmakālikaṃ samaṇena gotamena sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ, yāvimesaṃ satthā aṭṭhāsi, tāvime sikkhāpadesu sikkhiṃsu. Yato imesaṃ satthā parinibbuto, na dānime sikkhāpadesu sikkhantī’ti. Yadi saṅghassa pattakallaṃ, saṅgho apaññattaṃ na paññapeyya, paññattaṃ na samucchindeyya, yathāpaññattesu sikkhāpadesu samādāya vatteyyā’’ti (cuḷava. 442) –

    इमं तन्तिं ठपयन्तो आयस्मा महाकस्सपो विय च। वुद्धियेवाति सीलादीहि गुणेहि वुड्ढियेव, नो परिहानि।

    Imaṃ tantiṃ ṭhapayanto āyasmā mahākassapo viya ca. Vuddhiyevāti sīlādīhi guṇehi vuḍḍhiyeva, no parihāni.

    थेराति थिरभावप्पत्ता थेरकारकेहि गुणेहि समन्‍नागता। बहू रत्तियो जानन्तीति रत्तञ्‍ञू। चिरं पब्बजितानं एतेसन्ति चिरपब्बजिता। सङ्घस्स पितुट्ठाने ठिताति सङ्घपितरो। पितुट्ठाने ठितत्ता सङ्घं परिनेन्ति पुब्बङ्गमा हुत्वा तीसु सिक्खासु पवत्तेन्तीति सङ्घपरिणायका।

    Therāti thirabhāvappattā therakārakehi guṇehi samannāgatā. Bahū rattiyo jānantīti rattaññū. Ciraṃ pabbajitānaṃ etesanti cirapabbajitā. Saṅghassa pituṭṭhāne ṭhitāti saṅghapitaro. Pituṭṭhāne ṭhitattā saṅghaṃ parinenti pubbaṅgamā hutvā tīsu sikkhāsu pavattentīti saṅghapariṇāyakā.

    ये तेसं सक्‍कारादीनि न करोन्ति, ओवादत्थाय द्वे तयो वारे उपट्ठानं न गच्छन्ति, तेपि तेसं ओवादं न देन्ति, पवेणीकथं न कथेन्ति, सारभूतं धम्मपरियायं न सिक्खापेन्ति। ते तेहि विस्सट्ठा सीलादीहि धम्मक्खन्धेहि सत्तहि च अरियधनेहीति एवमादीहि गुणेहि परिहायन्ति। ये पन तेसं सक्‍कारादीनि करोन्ति, उपट्ठानं गच्छन्ति, तेपि तेसं ओवादं देन्ति। ‘‘एवं ते अभिक्‍कमितब्बं, एवं ते पटिक्‍कमितब्बं, एवं ते आलोकितब्बं, एवं ते विलोकितब्बं, एवं ते समिञ्‍जितब्बं, एवं ते पसारितब्बं, एवं ते सङ्घाटिपत्तचीवरं धारेतब्ब’’न्ति पवेणीकथं कथेन्ति, सारभूतं धम्मपरियायं सिक्खापेन्ति, तेरसहि धुतङ्गेहि दसहि कथावत्थूहि अनुसासन्ति। ते तेसं ओवादे ठत्वा सीलादीहि गुणेहि वड्ढमाना सामञ्‍ञत्थं अनुपापुणन्ति। एवमेत्थ हानिवुद्धियो वेदितब्बा।

    Ye tesaṃ sakkārādīni na karonti, ovādatthāya dve tayo vāre upaṭṭhānaṃ na gacchanti, tepi tesaṃ ovādaṃ na denti, paveṇīkathaṃ na kathenti, sārabhūtaṃ dhammapariyāyaṃ na sikkhāpenti. Te tehi vissaṭṭhā sīlādīhi dhammakkhandhehi sattahi ca ariyadhanehīti evamādīhi guṇehi parihāyanti. Ye pana tesaṃ sakkārādīni karonti, upaṭṭhānaṃ gacchanti, tepi tesaṃ ovādaṃ denti. ‘‘Evaṃ te abhikkamitabbaṃ, evaṃ te paṭikkamitabbaṃ, evaṃ te ālokitabbaṃ, evaṃ te vilokitabbaṃ, evaṃ te samiñjitabbaṃ, evaṃ te pasāritabbaṃ, evaṃ te saṅghāṭipattacīvaraṃ dhāretabba’’nti paveṇīkathaṃ kathenti, sārabhūtaṃ dhammapariyāyaṃ sikkhāpenti, terasahi dhutaṅgehi dasahi kathāvatthūhi anusāsanti. Te tesaṃ ovāde ṭhatvā sīlādīhi guṇehi vaḍḍhamānā sāmaññatthaṃ anupāpuṇanti. Evamettha hānivuddhiyo veditabbā.

    पुनब्भवदानं पुनब्भवो, पुनब्भवो सीलमस्साति पोनोब्भविका, पुनब्भवदायिकाति अत्थो, तस्मा पोनोब्भविकाय। न वसं गच्छन्तीति एत्थ ये चतुन्‍नं पच्‍चयानं कारणा उपट्ठाकानं पदानुपदिका हुत्वा गामतो गामं विचरन्ति, ते तस्सा तण्हाय वसं गच्छन्ति नाम, इतरे न गच्छन्ति नाम। तत्थ हानिवुद्धियो पाकटायेव।

    Punabbhavadānaṃ punabbhavo, punabbhavo sīlamassāti ponobbhavikā, punabbhavadāyikāti attho, tasmā ponobbhavikāya. Na vasaṃ gacchantīti ettha ye catunnaṃ paccayānaṃ kāraṇā upaṭṭhākānaṃ padānupadikā hutvā gāmato gāmaṃ vicaranti, te tassā taṇhāya vasaṃ gacchanti nāma, itare na gacchanti nāma. Tattha hānivuddhiyo pākaṭāyeva.

    आरञ्‍ञकेसूति पञ्‍चधनुसतिकपच्छिमेसु। सापेक्खाति सतण्हा सालया। गामन्तसेनासनेसु हि झानं अप्पेत्वापि ततो वुट्ठितमत्तोव इत्थिपुरिसदारिकादिसद्दं सुणाति, येनस्स अधिगतविसेसोपि हायतियेव। अरञ्‍ञे पन निद्दायित्वा पटिबुद्धमत्तो सीहब्यग्घमोरादीनं सद्दं सुणाति, येन आरञ्‍ञकं पीतिं लभित्वा तमेव सम्मसन्तो अग्गफले पतिट्ठाति। इति भगवा गामन्तसेनासने झानं अप्पेत्वा निसिन्‍नभिक्खुनो अरञ्‍ञे निद्दायन्तमेव पसंसति। तस्मा तमेव अत्थवसं पटिच्‍च – ‘‘आरञ्‍ञकेसु सेनासनेसु सापेक्खा भविस्सन्ती’’ति आह।

    Āraññakesūti pañcadhanusatikapacchimesu. Sāpekkhāti sataṇhā sālayā. Gāmantasenāsanesu hi jhānaṃ appetvāpi tato vuṭṭhitamattova itthipurisadārikādisaddaṃ suṇāti, yenassa adhigatavisesopi hāyatiyeva. Araññe pana niddāyitvā paṭibuddhamatto sīhabyagghamorādīnaṃ saddaṃ suṇāti, yena āraññakaṃ pītiṃ labhitvā tameva sammasanto aggaphale patiṭṭhāti. Iti bhagavā gāmantasenāsane jhānaṃ appetvā nisinnabhikkhuno araññe niddāyantameva pasaṃsati. Tasmā tameva atthavasaṃ paṭicca – ‘‘āraññakesu senāsanesu sāpekkhā bhavissantī’’ti āha.

    पच्‍चत्तञ्‍ञेव सतिं उपट्ठपेस्सन्तीति अत्तनाव अत्तनो अब्भन्तरे सतिं उपट्ठपेस्सन्ति। पेसलाति पियसीला। इधापि सब्रह्मचारीनं आगमनं अनिच्छन्ता नेवासिका अस्सद्धा होन्ति अप्पसन्‍ना । सम्पत्तभिक्खूनं पच्‍चुग्गमनपत्तचीवरप्पटिग्गहणआसनपञ्‍ञापनतालवण्टग्गहणादीनि न करोन्ति, अथ नेसं अवण्णो उग्गच्छति – ‘‘असुकविहारवासिनो भिक्खू अस्सद्धा अप्पसन्‍ना विहारं पविट्ठानं वत्तपटिवत्तं न करोन्ती’’ति। तं सुत्वा पब्बजिता विहारद्वारेन गच्छन्तापि विहारं न पविसन्ति। एवं अनागतानं अनागमनमेव होति। आगतानं पन फासुविहारे असति येपि अजानित्वा आगता, ते – ‘‘वसिस्सामाति ताव चिन्तेत्वा आगताम्ह, इमेसं पन नेवासिकानं इमिना नीहारेन को वसिस्सती’’ति निक्खमित्वा गच्छन्ति। एवं सो विहारो अञ्‍ञेसं भिक्खूनं अनावासोव होति। ततो नेवासिका सीलवन्तानं दस्सनं अलभन्ता कङ्खाविनोदनं वा आचारसिक्खापकं वा मधुरधम्मस्सवनं वा न लभन्ति, तेसं नेव अग्गहितधम्मग्गहणं, न गहितसज्झायकरणं होति। इति नेसं हानियेव होति, न वुद्धि।

    Paccattaññeva satiṃ upaṭṭhapessantīti attanāva attano abbhantare satiṃ upaṭṭhapessanti. Pesalāti piyasīlā. Idhāpi sabrahmacārīnaṃ āgamanaṃ anicchantā nevāsikā assaddhā honti appasannā . Sampattabhikkhūnaṃ paccuggamanapattacīvarappaṭiggahaṇaāsanapaññāpanatālavaṇṭaggahaṇādīni na karonti, atha nesaṃ avaṇṇo uggacchati – ‘‘asukavihāravāsino bhikkhū assaddhā appasannā vihāraṃ paviṭṭhānaṃ vattapaṭivattaṃ na karontī’’ti. Taṃ sutvā pabbajitā vihāradvārena gacchantāpi vihāraṃ na pavisanti. Evaṃ anāgatānaṃ anāgamanameva hoti. Āgatānaṃ pana phāsuvihāre asati yepi ajānitvā āgatā, te – ‘‘vasissāmāti tāva cintetvā āgatāmha, imesaṃ pana nevāsikānaṃ iminā nīhārena ko vasissatī’’ti nikkhamitvā gacchanti. Evaṃ so vihāro aññesaṃ bhikkhūnaṃ anāvāsova hoti. Tato nevāsikā sīlavantānaṃ dassanaṃ alabhantā kaṅkhāvinodanaṃ vā ācārasikkhāpakaṃ vā madhuradhammassavanaṃ vā na labhanti, tesaṃ neva aggahitadhammaggahaṇaṃ, na gahitasajjhāyakaraṇaṃ hoti. Iti nesaṃ hāniyeva hoti, na vuddhi.

    ये पन सब्रह्मचारीनं आगमनं इच्छन्ति, ते सद्धा होन्ति पसन्‍ना, आगतानं सब्रह्मचारीनं पच्‍चुग्गमनादीनि कत्वा सेनासनं पञ्‍ञपेत्वा देन्ति, ते गहेत्वा भिक्खाचारं पविसन्ति, कङ्खं विनोदेन्ति, मधुरधम्मस्सवनं लभन्ति। अथ नेसं कित्तिसद्दो उग्गच्छति – ‘‘असुकविहारभिक्खू एवं सद्धा पसन्‍ना वत्तसम्पन्‍ना सङ्गाहका’’ति। तं सुत्वा भिक्खू दूरतोपि एन्ति, तेसं नेवासिका वत्तं करोन्ति , समीपं आगन्त्वा वुड्ढतरं आगन्तुकं वन्दित्वा निसीदन्ति, नवकतरस्स सन्तिके आसनं गहेत्वा निसीदन्ति। निसीदित्वा – ‘‘इमस्मिं विहारे वसिस्सथ गमिस्सथा’’ति पुच्छन्ति। ‘गमिस्सामी’ति वुत्ते – ‘‘सप्पायं सेनासनं, सुलभा भिक्खा’’तिआदीनि वत्वा गन्तुं न देन्ति। विनयधरो चे होति, तस्स सन्तिके विनयं सज्झायन्ति। सुत्तन्तादिधरो चे, तस्स सन्तिके तं तं धम्मं सज्झायन्ति। आगन्तुकानं थेरानं ओवादे ठत्वा सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणन्ति। आगन्तुका ‘‘एकं द्वे दिवसानि वसिस्सामाति आगताम्ह, इमेसं पन सुखसंवासताय दसद्वादसवस्सानि वसिस्सामा’’ति वत्तारो होन्ति। एवमेत्थ हानिवुद्धियो वेदितब्बा।

    Ye pana sabrahmacārīnaṃ āgamanaṃ icchanti, te saddhā honti pasannā, āgatānaṃ sabrahmacārīnaṃ paccuggamanādīni katvā senāsanaṃ paññapetvā denti, te gahetvā bhikkhācāraṃ pavisanti, kaṅkhaṃ vinodenti, madhuradhammassavanaṃ labhanti. Atha nesaṃ kittisaddo uggacchati – ‘‘asukavihārabhikkhū evaṃ saddhā pasannā vattasampannā saṅgāhakā’’ti. Taṃ sutvā bhikkhū dūratopi enti, tesaṃ nevāsikā vattaṃ karonti , samīpaṃ āgantvā vuḍḍhataraṃ āgantukaṃ vanditvā nisīdanti, navakatarassa santike āsanaṃ gahetvā nisīdanti. Nisīditvā – ‘‘imasmiṃ vihāre vasissatha gamissathā’’ti pucchanti. ‘Gamissāmī’ti vutte – ‘‘sappāyaṃ senāsanaṃ, sulabhā bhikkhā’’tiādīni vatvā gantuṃ na denti. Vinayadharo ce hoti, tassa santike vinayaṃ sajjhāyanti. Suttantādidharo ce, tassa santike taṃ taṃ dhammaṃ sajjhāyanti. Āgantukānaṃ therānaṃ ovāde ṭhatvā saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇanti. Āgantukā ‘‘ekaṃ dve divasāni vasissāmāti āgatāmha, imesaṃ pana sukhasaṃvāsatāya dasadvādasavassāni vasissāmā’’ti vattāro honti. Evamettha hānivuddhiyo veditabbā.

    १३७. दुतियसत्तके कम्मं आरामो एतेसन्ति कम्मारामाति। कम्मे रताति कम्मरता। कम्मारामतमनुयुत्ताति युत्ता पयुत्ता अनुयुत्ता। तत्थ कम्मन्ति इतिकातब्बकम्मं वुच्‍चति। सेय्यथिदं – चीवरविचारणं, चीवरकरणं, उपत्थम्भनं, सूचिघरं, पत्तत्थविकं, असंबद्धकं, कायबन्धनं, धमकरणं, आधारकं, पादकथलिकं, सम्मज्‍जनीआदीनं करणन्ति। एकच्‍चो हि एतानि करोन्तो सकलदिवसं एतानेव करोति। तं सन्धायेस पटिक्खेपो। यो पन एतेसं करणवेलायमेव एतानि करोति, उद्देसवेलायं उद्देसं गण्हाति, सज्झायवेलायं सज्झायति, चेतियङ्गणवत्तवेलायं चेतियङ्गणवत्तं करोति, मनसिकारवेलायं मनसिकारं करोति, न सो कम्मारामो नाम।

    137. Dutiyasattake kammaṃ ārāmo etesanti kammārāmāti. Kamme ratāti kammaratā. Kammārāmatamanuyuttāti yuttā payuttā anuyuttā. Tattha kammanti itikātabbakammaṃ vuccati. Seyyathidaṃ – cīvaravicāraṇaṃ, cīvarakaraṇaṃ, upatthambhanaṃ, sūcigharaṃ, pattatthavikaṃ, asaṃbaddhakaṃ, kāyabandhanaṃ, dhamakaraṇaṃ, ādhārakaṃ, pādakathalikaṃ, sammajjanīādīnaṃ karaṇanti. Ekacco hi etāni karonto sakaladivasaṃ etāneva karoti. Taṃ sandhāyesa paṭikkhepo. Yo pana etesaṃ karaṇavelāyameva etāni karoti, uddesavelāyaṃ uddesaṃ gaṇhāti, sajjhāyavelāyaṃ sajjhāyati, cetiyaṅgaṇavattavelāyaṃ cetiyaṅgaṇavattaṃ karoti, manasikāravelāyaṃ manasikāraṃ karoti, na so kammārāmo nāma.

    न भस्सारामाति एत्थ यो इत्थिवण्णपुरिसवण्णादिवसेन आलापसल्‍लापं करोन्तोयेव दिवसञ्‍च रत्तिञ्‍च वीतिनामेति, एवरूपे भस्से परियन्तकारी न होति, अयं भस्सारामो नाम। यो पन रत्तिन्दिवं धम्मं कथेति, पञ्हं विस्सज्‍जेति, अयं अप्पभस्सोव भस्से परियन्तकारीयेव। कस्मा? ‘‘सन्‍निपतितानं वो, भिक्खवे, द्वयं करणीयं – धम्मी वा कथा, अरियो वा तुण्हीभावो’’ति (म॰ नि॰ १.२७३) वुत्तत्ता।

    Na bhassārāmāti ettha yo itthivaṇṇapurisavaṇṇādivasena ālāpasallāpaṃ karontoyeva divasañca rattiñca vītināmeti, evarūpe bhasse pariyantakārī na hoti, ayaṃ bhassārāmo nāma. Yo pana rattindivaṃ dhammaṃ katheti, pañhaṃ vissajjeti, ayaṃ appabhassova bhasse pariyantakārīyeva. Kasmā? ‘‘Sannipatitānaṃ vo, bhikkhave, dvayaṃ karaṇīyaṃ – dhammī vā kathā, ariyo vā tuṇhībhāvo’’ti (ma. ni. 1.273) vuttattā.

    न निद्दारामाति एत्थ यो गच्छन्तोपि निसिन्‍नोपि निपन्‍नोपि थिनमिद्धाभिभूतो निद्दायतियेव, अयं निद्दारामो नाम। यस्स पन करजकायगेलञ्‍ञेन चित्तं भवङ्गे ओतरति , नायं निद्दारामो। तेनेवाह – ‘‘अभिजानामहं अग्गिवेस्सन, गिम्हानं पच्छिमे मासे पच्छाभत्तं पिण्डपातप्पटिक्‍कन्तो चतुग्गुणं सङ्घाटिं पञ्‍ञपेत्वा दक्खिणेन पस्सेन सतो सम्पजानो निद्दं ओक्‍कमिता’’ति (म॰ नि॰ १.३८७)।

    Na niddārāmāti ettha yo gacchantopi nisinnopi nipannopi thinamiddhābhibhūto niddāyatiyeva, ayaṃ niddārāmo nāma. Yassa pana karajakāyagelaññena cittaṃ bhavaṅge otarati , nāyaṃ niddārāmo. Tenevāha – ‘‘abhijānāmahaṃ aggivessana, gimhānaṃ pacchime māse pacchābhattaṃ piṇḍapātappaṭikkanto catugguṇaṃ saṅghāṭiṃ paññapetvā dakkhiṇena passena sato sampajāno niddaṃ okkamitā’’ti (ma. ni. 1.387).

    न सङ्गणिकारामाति एत्थ यो एकस्स दुतियो द्विन्‍नं ततियो तिण्णं चतुत्थोति एवं संसट्ठोव विहरति, एकको अस्सादं न लभति, अयं सङ्गणिकारामो। यो पन चतूसु इरियापथेसु एकको अस्सादं लभति, नायं सङ्गणिकारामोति वेदितब्बो।

    Na saṅgaṇikārāmāti ettha yo ekassa dutiyo dvinnaṃ tatiyo tiṇṇaṃ catutthoti evaṃ saṃsaṭṭhova viharati, ekako assādaṃ na labhati, ayaṃ saṅgaṇikārāmo. Yo pana catūsu iriyāpathesu ekako assādaṃ labhati, nāyaṃ saṅgaṇikārāmoti veditabbo.

    न पापिच्छाति एत्थ असन्तसम्भावनाय इच्छाय समन्‍नागता दुस्सीला पापिच्छा नाम।

    Napāpicchāti ettha asantasambhāvanāya icchāya samannāgatā dussīlā pāpicchā nāma.

    न पापमित्तादीसु पापा मित्ता एतेसन्ति पापमित्ता। चतूसु इरियापथेसु सह अयनतो पापा सहाया एतेसन्ति पापसहाया। तन्‍निन्‍नतप्पोणतप्पब्भारताय पापेसु सम्पवङ्काति पापसम्पवङ्का।

    Na pāpamittādīsu pāpā mittā etesanti pāpamittā. Catūsu iriyāpathesu saha ayanato pāpā sahāyā etesanti pāpasahāyā. Tanninnatappoṇatappabbhāratāya pāpesu sampavaṅkāti pāpasampavaṅkā.

    ओरमत्तकेनाति अवरमत्तकेन अप्पमत्तकेन। अन्तराति अरहत्तं अपत्वाव एत्थन्तरे। वोसानन्ति परिनिट्ठितभावं – ‘‘अलमेत्तावता’’ति ओसक्‍कनं ठितकिच्‍चतं। इदं वुत्तं होति – ‘‘याव सीलपारिसुद्धिमत्तेन वा विपस्सनामत्तेन वा झानमत्तेन वा सोतापन्‍नभावमत्तेन वा सकदागामिभावमत्तेन वा अनागामिभावमत्तेन वा वोसानं न आपज्‍जिस्सन्ति, ताव वुद्धियेव भिक्खूनं पाटिकङ्खा, नो परिहानी’’ति।

    Oramattakenāti avaramattakena appamattakena. Antarāti arahattaṃ apatvāva etthantare. Vosānanti pariniṭṭhitabhāvaṃ – ‘‘alamettāvatā’’ti osakkanaṃ ṭhitakiccataṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘yāva sīlapārisuddhimattena vā vipassanāmattena vā jhānamattena vā sotāpannabhāvamattena vā sakadāgāmibhāvamattena vā anāgāmibhāvamattena vā vosānaṃ na āpajjissanti, tāva vuddhiyeva bhikkhūnaṃ pāṭikaṅkhā, no parihānī’’ti.

    १३८. ततियसत्तके सद्धाति सद्धासम्पन्‍ना। तत्थ आगमनीयसद्धा, अधिगमसद्धा, पसादसद्धा, ओकप्पनसद्धाति चतुब्बिधा सद्धा। तत्थ आगमनीयसद्धा सब्बञ्‍ञुबोधिसत्तानं होति। अधिगमसद्धा अरियपुग्गलानं। बुद्धो धम्मो सङ्घोति वुत्ते पन पसादो पसादसद्धा। ओकप्पेत्वा पकप्पेत्वा पन सद्दहनं ओकप्पनसद्धा। सा दुविधापि इधाधिप्पेता। ताय हि सद्धाय समन्‍नागतो सद्धाविमुत्तो, वक्‍कलित्थेरसदिसो होति। तस्स हि चेतियङ्गणवत्तं वा, बोधियङ्गणवत्तं वा कतमेव होति। उपज्झायवत्तआचरियवत्तादीनि सब्बवत्तानि पूरेति। हिरिमनाति पापजिगुच्छनलक्खणाय हिरिया युत्तचित्ता। ओत्तप्पीति पापतो भायनलक्खणेन ओत्तप्पेन समन्‍नागता।

    138. Tatiyasattake saddhāti saddhāsampannā. Tattha āgamanīyasaddhā, adhigamasaddhā, pasādasaddhā, okappanasaddhāti catubbidhā saddhā. Tattha āgamanīyasaddhā sabbaññubodhisattānaṃ hoti. Adhigamasaddhā ariyapuggalānaṃ. Buddho dhammo saṅghoti vutte pana pasādo pasādasaddhā. Okappetvā pakappetvā pana saddahanaṃ okappanasaddhā. Sā duvidhāpi idhādhippetā. Tāya hi saddhāya samannāgato saddhāvimutto, vakkalittherasadiso hoti. Tassa hi cetiyaṅgaṇavattaṃ vā, bodhiyaṅgaṇavattaṃ vā katameva hoti. Upajjhāyavattaācariyavattādīni sabbavattāni pūreti. Hirimanāti pāpajigucchanalakkhaṇāya hiriyā yuttacittā. Ottappīti pāpato bhāyanalakkhaṇena ottappena samannāgatā.

    बहुस्सुताति एत्थ पन परियत्तिबहुस्सुतो, पटिवेधबहुस्सुतोति द्वे बहुस्सुता। परियत्तीति तीणि पिटकानि। पटिवेधोति सच्‍चप्पटिवेधो। इमस्मिं पन ठाने परियत्ति अधिप्पेता। सा येन बहु सुता, सो बहुस्सुतो। सो पनेस निस्सयमुच्‍चनको, परिसुपट्ठाको, भिक्खुनोवादको, सब्बत्थकबहुस्सुतोति चतुब्बिधो होति। तत्थ तयो बहुस्सुता समन्तपासादिकाय विनयट्ठकथाय ओवादवग्गे वुत्तनयेन गहेतब्बा। सब्बत्थकबहुस्सुता पन आनन्दत्थेरसदिसा होन्ति। ते इध अधिप्पेता।

    Bahussutāti ettha pana pariyattibahussuto, paṭivedhabahussutoti dve bahussutā. Pariyattīti tīṇi piṭakāni. Paṭivedhoti saccappaṭivedho. Imasmiṃ pana ṭhāne pariyatti adhippetā. Sā yena bahu sutā, so bahussuto. So panesa nissayamuccanako, parisupaṭṭhāko, bhikkhunovādako, sabbatthakabahussutoti catubbidho hoti. Tattha tayo bahussutā samantapāsādikāya vinayaṭṭhakathāya ovādavagge vuttanayena gahetabbā. Sabbatthakabahussutā pana ānandattherasadisā honti. Te idha adhippetā.

    आरद्धवीरियाति येसं कायिकञ्‍च चेतसिकञ्‍च वीरियं आरद्धं होति। तत्थ ये कायसङ्गणिकं विनोदेत्वा चतूसु इरियापथेसु अट्ठआरब्भवत्थुवसेन एकका होन्ति, तेसं कायिकवीरियं आरद्धं नाम होति। ये चित्तसङ्गाणिकं विनोदेत्वा अट्ठसमापत्तिवसेन एकका होन्ति, गमने उप्पन्‍नकिलेसस्स ठानं पापुणितुं न देन्ति, ठाने उप्पन्‍नकिलेसस्स निसज्‍जं, निसज्‍जाय उप्पन्‍नकिलेसस्स सयनं पापुणितुं न देन्ति, उप्पन्‍नुप्पन्‍नट्ठानेयेव किलेसे निग्गण्हन्ति, तेसं चेतसिकवीरियं आरद्धं नाम होति।

    Āraddhavīriyāti yesaṃ kāyikañca cetasikañca vīriyaṃ āraddhaṃ hoti. Tattha ye kāyasaṅgaṇikaṃ vinodetvā catūsu iriyāpathesu aṭṭhaārabbhavatthuvasena ekakā honti, tesaṃ kāyikavīriyaṃ āraddhaṃ nāma hoti. Ye cittasaṅgāṇikaṃ vinodetvā aṭṭhasamāpattivasena ekakā honti, gamane uppannakilesassa ṭhānaṃ pāpuṇituṃ na denti, ṭhāne uppannakilesassa nisajjaṃ, nisajjāya uppannakilesassa sayanaṃ pāpuṇituṃ na denti, uppannuppannaṭṭhāneyeva kilese niggaṇhanti, tesaṃ cetasikavīriyaṃ āraddhaṃ nāma hoti.

    उपट्ठितस्सतीति चिरकतादीनं सरिता अनुस्सरिता महागतिम्बयअभयत्थेरदीघभाणअभयत्थेरतिपिटकचूळाभयत्थेरा विय। महागतिम्बयअभयत्थेरो किर जातपञ्‍चमदिवसे मङ्गलपायासे तुण्डं पसारेन्तं वायसं दिस्वा हुं हुन्ति सद्दमकासि। अथ सो थेरकाले – ‘‘कदा पट्ठाय, भन्ते, सरथा’’ति भिक्खूहि पुच्छितो ‘‘जातपञ्‍चमदिवसे कतसद्दतो पट्ठाय आवुसो’’ति आह।

    Upaṭṭhitassatīti cirakatādīnaṃ saritā anussaritā mahāgatimbayaabhayattheradīghabhāṇaabhayattheratipiṭakacūḷābhayattherā viya. Mahāgatimbayaabhayatthero kira jātapañcamadivase maṅgalapāyāse tuṇḍaṃ pasārentaṃ vāyasaṃ disvā huṃ hunti saddamakāsi. Atha so therakāle – ‘‘kadā paṭṭhāya, bhante, sarathā’’ti bhikkhūhi pucchito ‘‘jātapañcamadivase katasaddato paṭṭhāya āvuso’’ti āha.

    दीघभाणकअभयत्थेरस्स जातनवमदिवसे माता चुम्बिस्सामीति ओनता तस्सा मोळि मुच्‍चित्थ । ततो तुम्बमत्तानि सुमनपुप्फानि दारकस्स उरे पतित्वा दुक्खं जनयिंसु। सो थेरकाले – ‘‘कदा पट्ठाय, भन्ते, सरथा’’ति पुच्छितो – ‘‘जातनवमदिवसतो पट्ठाया’’ति आह।

    Dīghabhāṇakaabhayattherassa jātanavamadivase mātā cumbissāmīti onatā tassā moḷi muccittha . Tato tumbamattāni sumanapupphāni dārakassa ure patitvā dukkhaṃ janayiṃsu. So therakāle – ‘‘kadā paṭṭhāya, bhante, sarathā’’ti pucchito – ‘‘jātanavamadivasato paṭṭhāyā’’ti āha.

    तिपिटकचूळाभयत्थेरो – ‘‘अनुराधपुरे तीणि द्वारानि पिदहापेत्वा मनुस्सानं एकेन द्वारेन निक्खमनं कत्वा – ‘त्वं किन्‍नामो, त्वं किन्‍नामो’ति पुच्छित्वा सायं पुन अपुच्छित्वाव तेसं नामानि सम्पटिच्छापेतुं – ‘‘सक्‍का आवुसो’’ति आह। एवरूपे भिक्खू सन्धाय – ‘‘उपट्ठितस्सती’’ति वुत्तं।

    Tipiṭakacūḷābhayatthero – ‘‘anurādhapure tīṇi dvārāni pidahāpetvā manussānaṃ ekena dvārena nikkhamanaṃ katvā – ‘tvaṃ kinnāmo, tvaṃ kinnāmo’ti pucchitvā sāyaṃ puna apucchitvāva tesaṃ nāmāni sampaṭicchāpetuṃ – ‘‘sakkā āvuso’’ti āha. Evarūpe bhikkhū sandhāya – ‘‘upaṭṭhitassatī’’ti vuttaṃ.

    पञ्‍ञवन्तोति पञ्‍चन्‍नं खन्धानं उदयब्बयपरिग्गाहिकाय पञ्‍ञाय समन्‍नागता। अपि च द्वीहिपि एतेहि पदेहि विपस्सकानं भिक्खूनं विपस्सनासम्भारभूता सम्मासति चेव विपस्सनापञ्‍ञा च कथिता।

    Paññavantoti pañcannaṃ khandhānaṃ udayabbayapariggāhikāya paññāya samannāgatā. Api ca dvīhipi etehi padehi vipassakānaṃ bhikkhūnaṃ vipassanāsambhārabhūtā sammāsati ceva vipassanāpaññā ca kathitā.

    १३९. चतुत्थसत्तके सतियेव सम्बोज्झङ्गो सतिसम्बोज्झङ्गोति। एस नयो सब्बत्थ। तत्थ उपट्ठानलक्खणो सतिसम्बोज्झङ्गो, पविचयलक्खणो धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो, पग्गहलक्खणो वीरियसम्बोज्झङ्गो, फरणलक्खणो पीतिसम्बोज्झङ्गो, उपसमलक्खणो पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो, अविक्खेपलक्खणो समाधिसम्बोज्झङ्गो, पटिसङ्खानलक्खणो उपेक्खासम्बोज्झङ्गो। भावेस्सन्तीति सतिसम्बोज्झङ्गं चतूहि कारणेहि समुट्ठापेन्ता, छहि कारणेहि धम्मविचयसम्बोज्झङ्गं समुट्ठापेन्ता, नवहि कारणेहि वीरियसम्बोज्झङ्गं समुट्ठापेन्ता, दसहि कारणेहि पीतिसम्बोज्झङ्गं समुट्ठापेन्ता, सत्तहि कारणेहि पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गं समुट्ठापेन्ता, दसहि कारणेहि समाधिसम्बोज्झङ्गं समुट्ठापेन्ता, पञ्‍चहि कारणेहि उपेक्खासम्बोज्झङ्गं समुट्ठापेन्ता वड्ढेस्सन्तीति अत्थो। इमिना विपस्सनामग्गफलसम्पयुत्ते लोकियलोकुत्तरमिस्सके सम्बोज्झङ्गे कथेसि।

    139. Catutthasattake satiyeva sambojjhaṅgo satisambojjhaṅgoti. Esa nayo sabbattha. Tattha upaṭṭhānalakkhaṇo satisambojjhaṅgo, pavicayalakkhaṇo dhammavicayasambojjhaṅgo, paggahalakkhaṇo vīriyasambojjhaṅgo, pharaṇalakkhaṇo pītisambojjhaṅgo, upasamalakkhaṇo passaddhisambojjhaṅgo, avikkhepalakkhaṇo samādhisambojjhaṅgo, paṭisaṅkhānalakkhaṇo upekkhāsambojjhaṅgo. Bhāvessantīti satisambojjhaṅgaṃ catūhi kāraṇehi samuṭṭhāpentā, chahi kāraṇehi dhammavicayasambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpentā, navahi kāraṇehi vīriyasambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpentā, dasahi kāraṇehi pītisambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpentā, sattahi kāraṇehi passaddhisambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpentā, dasahi kāraṇehi samādhisambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpentā, pañcahi kāraṇehi upekkhāsambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpentā vaḍḍhessantīti attho. Iminā vipassanāmaggaphalasampayutte lokiyalokuttaramissake sambojjhaṅge kathesi.

    १४०. पञ्‍चमसत्तके अनिच्‍चसञ्‍ञाति अनिच्‍चानुपस्सनाय सद्धिं उप्पन्‍नसञ्‍ञा। अनत्तसञ्‍ञादीसुपि एसेव नयो। इमा सत्त लोकियविपस्सनापि होन्ति। ‘‘एतं सन्तं, एतं पणीतं, यदिदं सब्बसङ्खारसमथो विरागो निरोधो’’ति (अ॰ नि॰ ९.३६) आगतवसेनेत्थ द्वे लोकुत्तरापि होन्तीति वेदितब्बा।

    140. Pañcamasattake aniccasaññāti aniccānupassanāya saddhiṃ uppannasaññā. Anattasaññādīsupi eseva nayo. Imā satta lokiyavipassanāpi honti. ‘‘Etaṃ santaṃ, etaṃ paṇītaṃ, yadidaṃ sabbasaṅkhārasamatho virāgo nirodho’’ti (a. ni. 9.36) āgatavasenettha dve lokuttarāpi hontīti veditabbā.

    १४१. छक्‍के मेत्तं कायकम्मन्ति मेत्तचित्तेन कत्तब्बं कायकम्मं। वचीकम्ममनोकम्मेसुपि एसेव नयो। इमानि पन भिक्खूनं वसेन आगतानि गिहीसुपि लब्भन्ति । भिक्खूनञ्हि मेत्तचित्तेन आभिसमाचारिकधम्मपूरणं मेत्तं कायकम्मं नाम। गिहीनं चेतियवन्दनत्थाय बोधिवन्दनत्थाय सङ्घनिमन्तनत्थाय गमनं, गामं पिण्डाय पविट्ठं भिक्खुं दिस्वा पच्‍चुग्गमनं, पत्तप्पटिग्गहणं, आसनपञ्‍ञापनं, अनुगमनन्ति एवमादिकं मेत्तं कायकम्मं नाम।

    141. Chakke mettaṃ kāyakammanti mettacittena kattabbaṃ kāyakammaṃ. Vacīkammamanokammesupi eseva nayo. Imāni pana bhikkhūnaṃ vasena āgatāni gihīsupi labbhanti . Bhikkhūnañhi mettacittena ābhisamācārikadhammapūraṇaṃ mettaṃ kāyakammaṃ nāma. Gihīnaṃ cetiyavandanatthāya bodhivandanatthāya saṅghanimantanatthāya gamanaṃ, gāmaṃ piṇḍāya paviṭṭhaṃ bhikkhuṃ disvā paccuggamanaṃ, pattappaṭiggahaṇaṃ, āsanapaññāpanaṃ, anugamananti evamādikaṃ mettaṃ kāyakammaṃ nāma.

    भिक्खूनं मेत्तचित्तेन आचारपञ्‍ञत्तिसिक्खापदपञ्‍ञापनं, कम्मट्ठानकथनं, धम्मदेसना, तेपिटकम्पि बुद्धवचनं मेत्तं वचीकम्मं नाम। गिहीनं चेतियवन्दनत्थाय गच्छाम , बोधिवन्दनत्थाय गच्छाम, धम्मस्सवनं करिस्साम, दीपमालपुप्फपूजं करिस्साम, तीणि सुचरितानि समादाय वत्तिस्साम, सलाकभत्तादीनि दस्साम, वस्सवासिकं दस्साम, अज्‍ज सङ्घस्स चत्तारो पच्‍चये दस्साम, सङ्घं निमन्तेत्वा खादनीयादीनि संविदहथ, आसनानि पञ्‍ञापेथ, पानीयं उपट्ठपेथ, सङ्घं पच्‍चुग्गन्त्वा आनेथ, पञ्‍ञत्तासने निसीदापेथ, छन्दजाता उस्साहजाता वेय्यावच्‍चं करोथातिआदिकथनकाले मेत्तं वचीकम्मं नाम।

    Bhikkhūnaṃ mettacittena ācārapaññattisikkhāpadapaññāpanaṃ, kammaṭṭhānakathanaṃ, dhammadesanā, tepiṭakampi buddhavacanaṃ mettaṃ vacīkammaṃ nāma. Gihīnaṃ cetiyavandanatthāya gacchāma , bodhivandanatthāya gacchāma, dhammassavanaṃ karissāma, dīpamālapupphapūjaṃ karissāma, tīṇi sucaritāni samādāya vattissāma, salākabhattādīni dassāma, vassavāsikaṃ dassāma, ajja saṅghassa cattāro paccaye dassāma, saṅghaṃ nimantetvā khādanīyādīni saṃvidahatha, āsanāni paññāpetha, pānīyaṃ upaṭṭhapetha, saṅghaṃ paccuggantvā ānetha, paññattāsane nisīdāpetha, chandajātā ussāhajātā veyyāvaccaṃ karothātiādikathanakāle mettaṃ vacīkammaṃ nāma.

    भिक्खूनं पातोव उट्ठाय सरीरप्पटिजग्गनं, चेतियङ्गणवत्तादीनि च कत्वा विवित्तासने निसीदित्वा इमस्मिं विहारे भिक्खू सुखी होन्तु अवेरा अब्यापज्‍जाति चिन्तनं मेत्तं मनोकम्मं नाम। गिहीनं ‘अय्या सुखी होन्तु, अवेरा अब्यापज्‍जा’ति चिन्तनं मेत्तं मनोकम्मं नाम।

    Bhikkhūnaṃ pātova uṭṭhāya sarīrappaṭijagganaṃ, cetiyaṅgaṇavattādīni ca katvā vivittāsane nisīditvā imasmiṃ vihāre bhikkhū sukhī hontu averā abyāpajjāti cintanaṃ mettaṃ manokammaṃ nāma. Gihīnaṃ ‘ayyā sukhī hontu, averā abyāpajjā’ti cintanaṃ mettaṃ manokammaṃ nāma.

    आवि चेव रहो चाति सम्मुखा च परम्मुखा च। तत्थ नवकानं चीवरकम्मादीसु सहायभावगमनं सम्मुखा मेत्तं कायकम्मं नाम। थेरानं पन पादधोवनवन्दनबीजनदानादिभेदं सब्बं सामीचिकम्मं सम्मुखा मेत्तं कायकम्मं नाम। उभयेहिपि दुन्‍निक्खित्तानं दारुभण्डादीनं तेसु अवमञ्‍ञं अकत्वा अत्तना दुन्‍निक्खित्तानं विय पटिसामनं परम्मुखा मेत्तं कायकम्मं नाम।

    Āvi ceva raho cāti sammukhā ca parammukhā ca. Tattha navakānaṃ cīvarakammādīsu sahāyabhāvagamanaṃ sammukhā mettaṃ kāyakammaṃ nāma. Therānaṃ pana pādadhovanavandanabījanadānādibhedaṃ sabbaṃ sāmīcikammaṃ sammukhā mettaṃ kāyakammaṃ nāma. Ubhayehipi dunnikkhittānaṃ dārubhaṇḍādīnaṃ tesu avamaññaṃ akatvā attanā dunnikkhittānaṃ viya paṭisāmanaṃ parammukhā mettaṃ kāyakammaṃ nāma.

    देवत्थेरो तिस्सत्थेरोति एवं पग्गय्ह वचनं सम्मुखा मेत्तं वचीकम्मं नाम। विहारे असन्तं पन पटिपुच्छन्तस्स कुहिं अम्हाकं देवत्थेरो, कुहिं अम्हाकं तिस्सत्थेरो, कदा नु खो आगमिस्सतीति एवं ममायनवचनं परम्मुखा मेत्तं वचीकम्मं नाम।

    Devatthero tissattheroti evaṃ paggayha vacanaṃ sammukhā mettaṃ vacīkammaṃ nāma. Vihāre asantaṃ pana paṭipucchantassa kuhiṃ amhākaṃ devatthero, kuhiṃ amhākaṃ tissatthero, kadā nu kho āgamissatīti evaṃ mamāyanavacanaṃ parammukhā mettaṃ vacīkammaṃ nāma.

    मेत्तासिनेहसिनिद्धानि पन नयनानि उम्मीलेत्वा पसन्‍नेन मुखेन ओलोकनं सम्मुखा मेत्तं मनोकम्मं नाम। देवत्थेरो तिस्सत्थेरो अरोगो होतु, अप्पाबाधोति समन्‍नाहरणं परम्मुखा मेत्तं मनोकम्मं नाम।

    Mettāsinehasiniddhāni pana nayanāni ummīletvā pasannena mukhena olokanaṃ sammukhā mettaṃ manokammaṃ nāma. Devatthero tissatthero arogo hotu, appābādhoti samannāharaṇaṃ parammukhā mettaṃ manokammaṃ nāma.

    लाभाति चीवरादयो लद्धपच्‍चया। धम्मिकाति कुहनादिभेदं मिच्छाजीवं वज्‍जेत्वा धम्मेन समेन भिक्खाचारवत्तेन उप्पन्‍ना। अन्तमसो पत्तपरियापन्‍नमत्तम्पीति पच्छिमकोटिया पत्ते परियापन्‍नं पत्तस्स अन्तोगतं द्वितिकटच्छुभिक्खामत्तम्पि । अप्पटिविभत्तभोगीति एत्थ द्वे पटिविभत्ता नाम – आमिसप्पटिविभत्तञ्‍च, पुग्गलप्पटिविभत्तञ्‍च। तत्थ – ‘‘एत्तकं दस्सामि, एत्तकं न दस्सामी’’ति एवं चित्तेन विभजनं आमिसप्पटिविभत्तं नाम। ‘‘असुकस्स दस्सामि, असुकस्स न दस्सामी’’ति एवं चित्तेन विभजनं पन पुग्गलप्पटिविभत्तं नाम। तदुभयम्पि अकत्वा यो अप्पटिविभत्तं भुञ्‍जति, अयं अप्पटिविभत्तभोगी नाम।

    Lābhāti cīvarādayo laddhapaccayā. Dhammikāti kuhanādibhedaṃ micchājīvaṃ vajjetvā dhammena samena bhikkhācāravattena uppannā. Antamaso pattapariyāpannamattampīti pacchimakoṭiyā patte pariyāpannaṃ pattassa antogataṃ dvitikaṭacchubhikkhāmattampi . Appaṭivibhattabhogīti ettha dve paṭivibhattā nāma – āmisappaṭivibhattañca, puggalappaṭivibhattañca. Tattha – ‘‘ettakaṃ dassāmi, ettakaṃ na dassāmī’’ti evaṃ cittena vibhajanaṃ āmisappaṭivibhattaṃ nāma. ‘‘Asukassa dassāmi, asukassa na dassāmī’’ti evaṃ cittena vibhajanaṃ pana puggalappaṭivibhattaṃ nāma. Tadubhayampi akatvā yo appaṭivibhattaṃ bhuñjati, ayaṃ appaṭivibhattabhogī nāma.

    सीलवन्तेहि सब्रह्मचारीहि साधारणभोगीति एत्थ साधारणभोगिनो इदं लक्खणं, यं यं पणीतं लब्भति, तं तं नेव लाभेन लाभं निजिगीसनतामुखेन गिहीनं देति, न अत्तना भुञ्‍जति, पटिग्गण्हन्तो च – ‘‘सङ्घेन साधारणं होतू’’ति गहेत्वा घण्टिं पहरित्वा परिभुञ्‍जितब्बं सङ्घसन्तकं विय पस्सति।

    Sīlavantehisabrahmacārīhi sādhāraṇabhogīti ettha sādhāraṇabhogino idaṃ lakkhaṇaṃ, yaṃ yaṃ paṇītaṃ labbhati, taṃ taṃ neva lābhena lābhaṃ nijigīsanatāmukhena gihīnaṃ deti, na attanā bhuñjati, paṭiggaṇhanto ca – ‘‘saṅghena sādhāraṇaṃ hotū’’ti gahetvā ghaṇṭiṃ paharitvā paribhuñjitabbaṃ saṅghasantakaṃ viya passati.

    इमं पन सारणीयधम्मं को पूरेति, को न पूरेतीति? दुस्सीलो ताव न पूरेति। न हि तस्स सन्तकं सीलवन्ता गण्हन्ति। परिसुद्धसीलो पन वत्तं अखण्डेन्तो पूरेति। तत्रिदं वत्तं – यो हि ओदिस्सकं कत्वा मातु वा पितु वा आचरियुपज्झायादीनं वा देति, सो दातब्बं देति, सारणीयधम्मो पनस्स न होति, पलिबोधजग्गनं नाम होति। सारणीयधम्मो हि मुत्तपलिबोधस्सेव वट्टति। तेन पन ओदिस्सकं देन्तेन गिलानगिलानुपट्ठाकआगन्तुकगमिकानञ्‍चेव नवपब्बजितस्स च सङ्घाटिपत्तग्गहणं अजानन्तस्स दातब्बं। एतेसं दत्वा अवसेसं थेरासनतो पट्ठाय थोकं अदत्वा यो यत्तकं गण्हाति, तस्स तत्तकं दातब्बं। अवसिट्ठे असति पुन पिण्डाय चरित्वा थेरासनतो पट्ठाय यं यं पणीतं, तं दत्वा सेसं परिभुञ्‍जितब्बं। ‘‘सीलवन्तेही’’ति वचनतो दुस्सीलस्स अदातुम्पि वट्टति।

    Imaṃ pana sāraṇīyadhammaṃ ko pūreti, ko na pūretīti? Dussīlo tāva na pūreti. Na hi tassa santakaṃ sīlavantā gaṇhanti. Parisuddhasīlo pana vattaṃ akhaṇḍento pūreti. Tatridaṃ vattaṃ – yo hi odissakaṃ katvā mātu vā pitu vā ācariyupajjhāyādīnaṃ vā deti, so dātabbaṃ deti, sāraṇīyadhammo panassa na hoti, palibodhajagganaṃ nāma hoti. Sāraṇīyadhammo hi muttapalibodhasseva vaṭṭati. Tena pana odissakaṃ dentena gilānagilānupaṭṭhākaāgantukagamikānañceva navapabbajitassa ca saṅghāṭipattaggahaṇaṃ ajānantassa dātabbaṃ. Etesaṃ datvā avasesaṃ therāsanato paṭṭhāya thokaṃ adatvā yo yattakaṃ gaṇhāti, tassa tattakaṃ dātabbaṃ. Avasiṭṭhe asati puna piṇḍāya caritvā therāsanato paṭṭhāya yaṃ yaṃ paṇītaṃ, taṃ datvā sesaṃ paribhuñjitabbaṃ. ‘‘Sīlavantehī’’ti vacanato dussīlassa adātumpi vaṭṭati.

    अयं पन सारणीयधम्मो सुसिक्खिताय परिसाय सुपूरो होति, नो असिक्खिताय परिसाय। सुसिक्खिताय हि परिसाय यो अञ्‍ञतो लभति, सो न गण्हाति। अञ्‍ञतो अलभन्तोपि पमाणयुत्तमेव गण्हाति, नातिरेकं। अयं पन सारणीयधम्मो एवं पुनप्पुनं पिण्डाय चरित्वा लद्धं लद्धं देन्तस्सापि द्वादसहि वस्सेहि पूरति, न ततो ओरं। सचे हि द्वादसमे वस्से सारणीयधम्मपूरको पिण्डपातपूरं पत्तं आसनसालायं ठपेत्वा नहायितुं गच्छति सङ्घत्थेरो च कस्सेसो पत्तोति, ‘‘सारणीयधम्मपूरकस्सा’’ति वुत्ते ‘‘आहरथ न’’न्ति सब्बं पिण्डपातं विचारेत्वा भुञ्‍जित्वा च रित्तं पत्तं ठपेति, अथ सो भिक्खु रित्तं पत्तं दिस्वा ‘‘मय्हं अनवसेसेत्वाव परिभुञ्‍जिंसू’’ति दोमनस्सं उप्पादेति, सारणीयधम्मो भिज्‍जति, पुन द्वादसवस्सानि पूरेतब्बो होति। तित्थियपरिवाससदिसो हेस, सकिं खण्डे जाते पुन पूरेतब्बोव। यो पन – ‘‘लाभा वत मे, सुलद्धं वत मे, यस्स मे पत्तगतं अनापुच्छाव सब्रह्मचारी परिभुञ्‍जन्ती’’ति सोमनस्सं जनेति, तस्स पुण्णो नाम होति।

    Ayaṃ pana sāraṇīyadhammo susikkhitāya parisāya supūro hoti, no asikkhitāya parisāya. Susikkhitāya hi parisāya yo aññato labhati, so na gaṇhāti. Aññato alabhantopi pamāṇayuttameva gaṇhāti, nātirekaṃ. Ayaṃ pana sāraṇīyadhammo evaṃ punappunaṃ piṇḍāya caritvā laddhaṃ laddhaṃ dentassāpi dvādasahi vassehi pūrati, na tato oraṃ. Sace hi dvādasame vasse sāraṇīyadhammapūrako piṇḍapātapūraṃ pattaṃ āsanasālāyaṃ ṭhapetvā nahāyituṃ gacchati saṅghatthero ca kasseso pattoti, ‘‘sāraṇīyadhammapūrakassā’’ti vutte ‘‘āharatha na’’nti sabbaṃ piṇḍapātaṃ vicāretvā bhuñjitvā ca rittaṃ pattaṃ ṭhapeti, atha so bhikkhu rittaṃ pattaṃ disvā ‘‘mayhaṃ anavasesetvāva paribhuñjiṃsū’’ti domanassaṃ uppādeti, sāraṇīyadhammo bhijjati, puna dvādasavassāni pūretabbo hoti. Titthiyaparivāsasadiso hesa, sakiṃ khaṇḍe jāte puna pūretabbova. Yo pana – ‘‘lābhā vata me, suladdhaṃ vata me, yassa me pattagataṃ anāpucchāva sabrahmacārī paribhuñjantī’’ti somanassaṃ janeti, tassa puṇṇo nāma hoti.

    एवं पूरितसारणीयधम्मस्स पन नेव इस्सा, न मच्छरियं होति। सो मनुस्सानं पियो होति, सुलभपच्‍चयो च, पत्तगतमस्स दिय्यमानम्पि न खीयति, भाजनीयभण्डट्ठाने अग्गभण्डं लभति, भये वा छातके वा सम्पत्ते देवता उस्सुक्‍कं आपज्‍जन्ति।

    Evaṃ pūritasāraṇīyadhammassa pana neva issā, na macchariyaṃ hoti. So manussānaṃ piyo hoti, sulabhapaccayo ca, pattagatamassa diyyamānampi na khīyati, bhājanīyabhaṇḍaṭṭhāne aggabhaṇḍaṃ labhati, bhaye vā chātake vā sampatte devatā ussukkaṃ āpajjanti.

    तत्रिमानि वत्थूनि – सेनगिरिवासी तिस्सत्थेरो किर महागिरिगामं उपनिस्साय विहरति। पञ्‍ञास महाथेरा नागदीपं चेतियवन्दनत्थाय गच्छन्ता गिरिगामे पिण्डाय चरित्वा किञ्‍चि अलद्धा निक्खमिंसु। थेरो पन पविसन्तो ते दिस्वा पुच्छि – ‘‘लद्धं, भन्ते’’ति? विचरिम्ह आवुसोति। सो तेसं अलद्धभावं ञत्वा आह – ‘‘भन्ते यावाहं आगच्छामि, ताव इधेव होथा’’ति। मयं, आवुसो, पञ्‍ञास जना पत्ततेमनमत्तम्पि न लभिम्हाति। भन्ते, नेवासिका नाम पटिबला होन्ति, अलभन्तापि भिक्खाचारमग्गसभागं जानन्तीति। थेरा आगमेसुं। थेरो गामं पाविसि। धुरगेहेयेव महाउपासिका खीरभत्तं सज्‍जेत्वा थेरं ओलोकयमाना ठिता। अथ थेरस्स द्वारं सम्पत्तस्सेव पत्तं पूरेत्वा अदासि, सो तं आदाय थेरानं सन्तिकं गन्त्वा गण्हथ, भन्तेति, सङ्घत्थेरं आह। थेरो – ‘‘अम्हेहि एत्तकेहि किञ्‍चि न लद्धं, अयं सीघमेव गहेत्वा आगतो, किं नु खो’’ति सेसानं मुखं ओलोकेसि। थेरो ओलोकनाकारेनेव ञत्वा ‘‘भन्ते, धम्मेन समेन लद्धपिण्डपातो, निक्‍कुक्‍कुच्‍चा गण्हथा’’तिआदितो पट्ठाय सब्बेसं यावदत्थं दत्वा अत्तनापि यावदत्थं भुञ्‍जि।

    Tatrimāni vatthūni – senagirivāsī tissatthero kira mahāgirigāmaṃ upanissāya viharati. Paññāsa mahātherā nāgadīpaṃ cetiyavandanatthāya gacchantā girigāme piṇḍāya caritvā kiñci aladdhā nikkhamiṃsu. Thero pana pavisanto te disvā pucchi – ‘‘laddhaṃ, bhante’’ti? Vicarimha āvusoti. So tesaṃ aladdhabhāvaṃ ñatvā āha – ‘‘bhante yāvāhaṃ āgacchāmi, tāva idheva hothā’’ti. Mayaṃ, āvuso, paññāsa janā pattatemanamattampi na labhimhāti. Bhante, nevāsikā nāma paṭibalā honti, alabhantāpi bhikkhācāramaggasabhāgaṃ jānantīti. Therā āgamesuṃ. Thero gāmaṃ pāvisi. Dhurageheyeva mahāupāsikā khīrabhattaṃ sajjetvā theraṃ olokayamānā ṭhitā. Atha therassa dvāraṃ sampattasseva pattaṃ pūretvā adāsi, so taṃ ādāya therānaṃ santikaṃ gantvā gaṇhatha, bhanteti, saṅghattheraṃ āha. Thero – ‘‘amhehi ettakehi kiñci na laddhaṃ, ayaṃ sīghameva gahetvā āgato, kiṃ nu kho’’ti sesānaṃ mukhaṃ olokesi. Thero olokanākāreneva ñatvā ‘‘bhante, dhammena samena laddhapiṇḍapāto, nikkukkuccā gaṇhathā’’tiādito paṭṭhāya sabbesaṃ yāvadatthaṃ datvā attanāpi yāvadatthaṃ bhuñji.

    अथ नं भत्तकिच्‍चावसाने थेरा पुच्छिंसु – ‘‘कदा, आवुसो, लोकुत्तरधम्मं पटिविज्झी’’ति? नत्थि मे, भन्ते, लोकुत्तरधम्मोति। झानलाभीसि, आवुसोति? एतम्पि मे, भन्ते, नत्थीति। ननु, आवुसो, पाटिहारियन्ति? सारणीयधम्मो मे, भन्ते, पूरितो, तस्स मे धम्मस्स पूरितकालतो पट्ठाय सचेपि भिक्खुसतसहस्सं होति, पत्तगतं न खीयतीति। ते सुत्वा – ‘‘साधु साधु सप्पुरिस, अनुच्छविकमिदं तुय्ह’’न्ति आहंसु। इदं ताव – ‘‘पत्तगतं न खीयती’’ति एत्थ वत्थु।

    Atha naṃ bhattakiccāvasāne therā pucchiṃsu – ‘‘kadā, āvuso, lokuttaradhammaṃ paṭivijjhī’’ti? Natthi me, bhante, lokuttaradhammoti. Jhānalābhīsi, āvusoti? Etampi me, bhante, natthīti. Nanu, āvuso, pāṭihāriyanti? Sāraṇīyadhammo me, bhante, pūrito, tassa me dhammassa pūritakālato paṭṭhāya sacepi bhikkhusatasahassaṃ hoti, pattagataṃ na khīyatīti. Te sutvā – ‘‘sādhu sādhu sappurisa, anucchavikamidaṃ tuyha’’nti āhaṃsu. Idaṃ tāva – ‘‘pattagataṃ na khīyatī’’ti ettha vatthu.

    अयमेव पन थेरो चेतियपब्बते गिरिभण्डमहापूजाय दानट्ठानं गन्त्वा इमस्मिं ठाने किं वरभण्डन्ति पुच्छि। द्वे साटका, भन्तेति। एते मय्हं पापुणिस्सन्तीति। तं सुत्वा अमच्‍चो रञ्‍ञो आरोचेसि – ‘‘एको दहरो एवं वदती’’ति। दहरस्स एवं चित्तं, महाथेरानं पन सुखुमसाटका वट्टन्तीति वत्वा महाथेरानं दस्सामीति ठपेति। तस्स भिक्खुसङ्घे पटिपाटिया ठिते देन्तस्स मत्थके ठपितापि ते साटका हत्थं नारोहन्ति। अञ्‍ञे आरोहन्ति। दहरस्स दानकाले पन हत्थं आरुळ्हा। सो तस्स हत्थे पातेत्वा अमच्‍चस्स मुखं ओलोकेत्वा दहरं निसीदापेत्वा दानं दत्वा सङ्घं विस्सज्‍जेत्वा दहरस्स सन्तिके निसीदित्वा – ‘‘भन्ते, इमं धम्मं कदा पटिविज्झित्था’’ति आह। सो परियायेनापि असन्तं अवदन्तो – ‘‘नत्थि मय्हं महाराज लोकुत्तरधम्मो’’ति आह। ननु, भन्ते, पुब्बे अवचुत्थाति। आम, महाराज, सारणीयधम्मपूरको अहं, तस्स मे धम्मस्स पूरितकालतो पट्ठाय भाजनीयभण्डट्ठाने अग्गभण्डं पापुणातीति। ‘‘साधु साधु, भन्ते, अनुच्छविकमिदं तुय्ह’’न्ति वन्दित्वा पक्‍कामि। इदं – ‘‘भाजनीयभण्डट्ठाने अग्गभण्डं पापुणाती’’ति एत्थ वत्थु।

    Ayameva pana thero cetiyapabbate giribhaṇḍamahāpūjāya dānaṭṭhānaṃ gantvā imasmiṃ ṭhāne kiṃ varabhaṇḍanti pucchi. Dve sāṭakā, bhanteti. Ete mayhaṃ pāpuṇissantīti. Taṃ sutvā amacco rañño ārocesi – ‘‘eko daharo evaṃ vadatī’’ti. Daharassa evaṃ cittaṃ, mahātherānaṃ pana sukhumasāṭakā vaṭṭantīti vatvā mahātherānaṃ dassāmīti ṭhapeti. Tassa bhikkhusaṅghe paṭipāṭiyā ṭhite dentassa matthake ṭhapitāpi te sāṭakā hatthaṃ nārohanti. Aññe ārohanti. Daharassa dānakāle pana hatthaṃ āruḷhā. So tassa hatthe pātetvā amaccassa mukhaṃ oloketvā daharaṃ nisīdāpetvā dānaṃ datvā saṅghaṃ vissajjetvā daharassa santike nisīditvā – ‘‘bhante, imaṃ dhammaṃ kadā paṭivijjhitthā’’ti āha. So pariyāyenāpi asantaṃ avadanto – ‘‘natthi mayhaṃ mahārāja lokuttaradhammo’’ti āha. Nanu, bhante, pubbe avacutthāti. Āma, mahārāja, sāraṇīyadhammapūrako ahaṃ, tassa me dhammassa pūritakālato paṭṭhāya bhājanīyabhaṇḍaṭṭhāne aggabhaṇḍaṃ pāpuṇātīti. ‘‘Sādhu sādhu, bhante, anucchavikamidaṃ tuyha’’nti vanditvā pakkāmi. Idaṃ – ‘‘bhājanīyabhaṇḍaṭṭhāne aggabhaṇḍaṃ pāpuṇātī’’ti ettha vatthu.

    ब्राह्मणतिस्सभये पन भातरगामवासिनो नागत्थेरिया अनारोचेत्वाव पलायिंसु। थेरी पच्‍चूससमये – ‘‘अतिविय अप्पनिग्घोसो गामो, उपधारेथ तावा’’ति दहरभिक्खुनियो आह। ता गन्त्वा सब्बेसं गतभावं ञत्वा आगम्म थेरिया आरोचेसुं। सा सुत्वा ‘‘मा तुम्हे तेसं गतभावं चिन्तयित्थ, अत्तनो उद्देसपरिपुच्छायोनिसोमनसिकारेसुयेव योगं करोथा’’ति वत्वा भिक्खाचारवेलायं पारुपित्वा अत्तद्वादसमा गामद्वारे निग्रोधमूले अट्ठासि। रुक्खे अधिवत्थादेवता द्वादसन्‍नम्पि भिक्खुनीनं पिण्डपातं दत्वा ‘‘अय्ये, मा अञ्‍ञत्थ गच्छथ, निच्‍चं इधेव एथा’’ति आह। थेरिया पन कनिट्ठभाता नागत्थेरो नाम अत्थि, सो – ‘‘महन्तं भयं, न सक्‍का इध यापेतुं, परतीरं गमिस्सामी’’ति अत्तद्वादसमोव अत्तनो वसनट्ठाना निक्खन्तो थेरिं दिस्वा गमिस्सामीति भातरगामं आगतो। थेरी – ‘‘थेरा आगता’’ति सुत्वा तेसं सन्तिकं गन्त्वा किं अय्याति पुच्छि। सो तं पवत्तिं आचिक्खि। सा – ‘‘अज्‍ज एकदिवसं विहारेयेव वसित्वा स्वे गमिस्सथा’’ति आह। थेरा विहारं अगमंसु।

    Brāhmaṇatissabhaye pana bhātaragāmavāsino nāgattheriyā anārocetvāva palāyiṃsu. Therī paccūsasamaye – ‘‘ativiya appanigghoso gāmo, upadhāretha tāvā’’ti daharabhikkhuniyo āha. Tā gantvā sabbesaṃ gatabhāvaṃ ñatvā āgamma theriyā ārocesuṃ. Sā sutvā ‘‘mā tumhe tesaṃ gatabhāvaṃ cintayittha, attano uddesaparipucchāyonisomanasikāresuyeva yogaṃ karothā’’ti vatvā bhikkhācāravelāyaṃ pārupitvā attadvādasamā gāmadvāre nigrodhamūle aṭṭhāsi. Rukkhe adhivatthādevatā dvādasannampi bhikkhunīnaṃ piṇḍapātaṃ datvā ‘‘ayye, mā aññattha gacchatha, niccaṃ idheva ethā’’ti āha. Theriyā pana kaniṭṭhabhātā nāgatthero nāma atthi, so – ‘‘mahantaṃ bhayaṃ, na sakkā idha yāpetuṃ, paratīraṃ gamissāmī’’ti attadvādasamova attano vasanaṭṭhānā nikkhanto theriṃ disvā gamissāmīti bhātaragāmaṃ āgato. Therī – ‘‘therā āgatā’’ti sutvā tesaṃ santikaṃ gantvā kiṃ ayyāti pucchi. So taṃ pavattiṃ ācikkhi. Sā – ‘‘ajja ekadivasaṃ vihāreyeva vasitvā sve gamissathā’’ti āha. Therā vihāraṃ agamaṃsu.

    थेरी पुनदिवसे रुक्खमूले पिण्डाय चरित्वा थेरं उपसङ्कमित्वा ‘‘इमं पिण्डपातं परिभुञ्‍जथा’’ति आह। थेरो – ‘‘वट्टिस्सति थेरी’’ति वत्वा तुण्ही अट्ठासि। धम्मिको तात पिण्डपातो , कुक्‍कुच्‍चं अकत्वा परिभुञ्‍जथाति। ‘‘वट्टिस्सति थेरी’’ति। सा पत्तं गहेत्वा आकासे खिपि। पत्तो आकासे अट्ठासि। थेरो – ‘‘सत्ततालमत्ते ठितम्पि भिक्खुनिभत्तमेव थेरी’’ति वत्वा – ‘‘भयं नाम सब्बकालं न होति, भये वूपसन्ते अरियवंसं कथयमानो, ‘भो पिण्डपातिक, भिक्खुनिभत्तं भुञ्‍जित्वा वीतिनामयित्था’ति चित्तेन अनुवदियमानो सन्थम्भेतुं न सक्खिस्सामि, अप्पमत्ता होथ थेरियो’’ति मग्गं आरुहि।

    Therī punadivase rukkhamūle piṇḍāya caritvā theraṃ upasaṅkamitvā ‘‘imaṃ piṇḍapātaṃ paribhuñjathā’’ti āha. Thero – ‘‘vaṭṭissati therī’’ti vatvā tuṇhī aṭṭhāsi. Dhammiko tāta piṇḍapāto , kukkuccaṃ akatvā paribhuñjathāti. ‘‘Vaṭṭissati therī’’ti. Sā pattaṃ gahetvā ākāse khipi. Patto ākāse aṭṭhāsi. Thero – ‘‘sattatālamatte ṭhitampi bhikkhunibhattameva therī’’ti vatvā – ‘‘bhayaṃ nāma sabbakālaṃ na hoti, bhaye vūpasante ariyavaṃsaṃ kathayamāno, ‘bho piṇḍapātika, bhikkhunibhattaṃ bhuñjitvā vītināmayitthā’ti cittena anuvadiyamāno santhambhetuṃ na sakkhissāmi, appamattā hotha theriyo’’ti maggaṃ āruhi.

    रुक्खदेवतापि – ‘‘सचे थेरो थेरिया हत्थतो पिण्डपातं परिभुञ्‍जिस्सति, न नं निवत्तेस्सामि। सचे न परिभुञ्‍जिस्सति, निवत्तेस्सामी’’ति चिन्तयमाना ठत्वा थेरस्स गमनं दिस्वा रुक्खा ओरुय्ह पत्तं, भन्ते, देथाति पत्तं गहेत्वा थेरं रुक्खमूलंयेव आनेत्वा आसनं पञ्‍ञपेत्वा पिण्डपातं दत्वा कतभत्तकिच्‍चं पटिञ्‍ञं कारेत्वा द्वादस भिक्खुनियो द्वादस भिक्खू च सत्तवस्सानि उपट्ठहि। इदं – ‘‘देवता उस्सुक्‍कं आपज्‍जन्ती’’ति एत्थ वत्थु। तत्र हि थेरी सारणीयधम्मपूरिका अहोसि।

    Rukkhadevatāpi – ‘‘sace thero theriyā hatthato piṇḍapātaṃ paribhuñjissati, na naṃ nivattessāmi. Sace na paribhuñjissati, nivattessāmī’’ti cintayamānā ṭhatvā therassa gamanaṃ disvā rukkhā oruyha pattaṃ, bhante, dethāti pattaṃ gahetvā theraṃ rukkhamūlaṃyeva ānetvā āsanaṃ paññapetvā piṇḍapātaṃ datvā katabhattakiccaṃ paṭiññaṃ kāretvā dvādasa bhikkhuniyo dvādasa bhikkhū ca sattavassāni upaṭṭhahi. Idaṃ – ‘‘devatā ussukkaṃ āpajjantī’’ti ettha vatthu. Tatra hi therī sāraṇīyadhammapūrikā ahosi.

    अखण्डानीतिआदीसु यस्स सत्तसु आपत्तिक्खन्धेसु आदिम्हि वा अन्ते वा सिक्खापदं भिन्‍नं होति, तस्स सीलं परियन्ते छिन्‍नसाटको विय खण्डं नाम। यस्स पन वेमज्झे भिन्‍नं, तस्स मज्झे छिद्दसाटको विय छिद्दं नाम होति। यस्स पन पटिपाटिया द्वे तीणि भिन्‍नानि, तस्स पिट्ठियं वा कुच्छियं वा उट्ठितेन विसभागवण्णेन काळरत्तादीनं अञ्‍ञतरवण्णा गावी विय सबलं नाम होति। यस्स पन अन्तरन्तरा विसभागबिन्दुचित्रा गावी विय कम्मासं नाम होति। यस्स पन सब्बेनसब्बं अभिन्‍नानि, तस्स तानि सीलानि अखण्डानि अच्छिद्दानि असबलानि अकम्मासानि नाम होन्ति। तानि पनेतानि तण्हादासब्यतो मोचेत्वा भुजिस्सभावकरणतो भुजिस्सानि। बुद्धादीहि विञ्‍ञूहि पसत्थत्ता विञ्‍ञुपसत्थानि, तण्हादिट्ठीहि अपरामट्ठत्ता – ‘‘इदं नाम त्वं आपन्‍नपुब्बो’’ति केनचि परामट्ठुं असक्‍कुणेय्यत्ता च अपरामट्ठानि, उपचारसमाधिं वा अप्पनासमाधिं वा संवत्तयन्तीति समाधिसंवत्तनिकानीति वुच्‍चन्ति।

    Akhaṇḍānītiādīsu yassa sattasu āpattikkhandhesu ādimhi vā ante vā sikkhāpadaṃ bhinnaṃ hoti, tassa sīlaṃ pariyante chinnasāṭako viya khaṇḍaṃ nāma. Yassa pana vemajjhe bhinnaṃ, tassa majjhe chiddasāṭako viya chiddaṃ nāma hoti. Yassa pana paṭipāṭiyā dve tīṇi bhinnāni, tassa piṭṭhiyaṃ vā kucchiyaṃ vā uṭṭhitena visabhāgavaṇṇena kāḷarattādīnaṃ aññataravaṇṇā gāvī viya sabalaṃ nāma hoti. Yassa pana antarantarā visabhāgabinducitrā gāvī viya kammāsaṃ nāma hoti. Yassa pana sabbenasabbaṃ abhinnāni, tassa tāni sīlāni akhaṇḍāni acchiddāni asabalāni akammāsāni nāma honti. Tāni panetāni taṇhādāsabyato mocetvā bhujissabhāvakaraṇato bhujissāni. Buddhādīhi viññūhi pasatthattā viññupasatthāni, taṇhādiṭṭhīhi aparāmaṭṭhattā – ‘‘idaṃ nāma tvaṃ āpannapubbo’’ti kenaci parāmaṭṭhuṃ asakkuṇeyyattā ca aparāmaṭṭhāni, upacārasamādhiṃ vā appanāsamādhiṃ vā saṃvattayantīti samādhisaṃvattanikānīti vuccanti.

    सीलसामञ्‍ञगता विहरिस्सन्तीति तेसु तेसु दिसाभागेसु विहरन्तेहि भिक्खूहि सद्धिं समानभावूपगतसीला विहरिस्सन्ति। सोतापन्‍नादीनञ्हि सीलं समुद्दन्तरेपि देवलोकेपि वसन्तानं अञ्‍ञेसं सोतापन्‍नादीनं सीलेन समानमेव होति, नत्थि मग्गसीले नानत्तं। तं सन्धायेतं वुत्तं।

    Sīlasāmaññagatāviharissantīti tesu tesu disābhāgesu viharantehi bhikkhūhi saddhiṃ samānabhāvūpagatasīlā viharissanti. Sotāpannādīnañhi sīlaṃ samuddantarepi devalokepi vasantānaṃ aññesaṃ sotāpannādīnaṃ sīlena samānameva hoti, natthi maggasīle nānattaṃ. Taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ.

    यायं दिट्ठीति मग्गसम्पयुत्ता सम्मादिट्ठि। अरियाति निद्दोसा। निय्यातीति निय्यानिका। तक्‍करस्साति यो तथाकारी होति। सब्बदुक्खक्खयायाति सब्बदुक्खक्खयत्थं। दिट्ठिसामञ्‍ञगताति समानदिट्ठिभावं उपगता हुत्वा विहरिस्सन्ति। वुद्धियेवाति एवं विहरन्तानं वुद्धियेव भिक्खूनं पाटिकङ्खा, नो परिहानीति।

    Yāyaṃdiṭṭhīti maggasampayuttā sammādiṭṭhi. Ariyāti niddosā. Niyyātīti niyyānikā. Takkarassāti yo tathākārī hoti. Sabbadukkhakkhayāyāti sabbadukkhakkhayatthaṃ. Diṭṭhisāmaññagatāti samānadiṭṭhibhāvaṃ upagatā hutvā viharissanti. Vuddhiyevāti evaṃ viharantānaṃ vuddhiyeva bhikkhūnaṃ pāṭikaṅkhā, no parihānīti.

    १४२. एतदेव बहुलन्ति आसन्‍नपरिनिब्बानत्ता भिक्खु ओवदन्तो पुनप्पुनं एतंयेव धम्मिं कथं करोति। इति सीलन्ति एवं सीलं, एत्तकं सीलं। एत्थ चतुपारिसुद्धिसीलं सीलं चित्तेकग्गता समाधि, विपस्सनापञ्‍ञा पञ्‍ञाति वेदितब्बा। सीलपरिभावितोति आदीसु यस्मिं सीले ठत्वाव मग्गसमाधिं फलसमाधिं निब्बत्तेन्ति। एसो तेन सीलेन परिभावितो महप्फलो होति, महानिसंसो। यम्हि समाधिम्हि ठत्वा मग्गपञ्‍ञं फलपञ्‍ञं निब्बत्तेन्ति, सा तेन समाधिना परिभाविता महप्फला होति, महानिसंसा। याय पञ्‍ञाय ठत्वा मग्गचित्तं फलचित्तं निब्बत्तेन्ति, तं ताय परिभावितं सम्मदेव आसवेहि विमुच्‍चति।

    142.Etadeva bahulanti āsannaparinibbānattā bhikkhu ovadanto punappunaṃ etaṃyeva dhammiṃ kathaṃ karoti. Iti sīlanti evaṃ sīlaṃ, ettakaṃ sīlaṃ. Ettha catupārisuddhisīlaṃ sīlaṃ cittekaggatā samādhi, vipassanāpaññā paññāti veditabbā. Sīlaparibhāvitoti ādīsu yasmiṃ sīle ṭhatvāva maggasamādhiṃ phalasamādhiṃ nibbattenti. Eso tena sīlena paribhāvito mahapphalo hoti, mahānisaṃso. Yamhi samādhimhi ṭhatvā maggapaññaṃ phalapaññaṃ nibbattenti, sā tena samādhinā paribhāvitā mahapphalā hoti, mahānisaṃsā. Yāya paññāya ṭhatvā maggacittaṃ phalacittaṃ nibbattenti, taṃ tāya paribhāvitaṃ sammadeva āsavehi vimuccati.

    यथाभिरन्तन्ति बुद्धानं अनभिरतिपरितस्सितं नाम नत्थि, यथारुचि यथाअज्झासयन्ति पन वुत्तं होति। आयामाति एहि याम। ‘‘अयामा’’तिपि पाठो, गच्छामाति अत्थो। आनन्दाति भगवा सन्तिकावचरत्ता थेरं आलपति। थेरो पन – ‘‘गण्हथावुसो पत्तचीवरानि, भगवा असुकट्ठानं गन्तुकामो’’ति भिक्खूनं आरोचेति।

    Yathābhirantanti buddhānaṃ anabhiratiparitassitaṃ nāma natthi, yathāruci yathāajjhāsayanti pana vuttaṃ hoti. Āyāmāti ehi yāma. ‘‘Ayāmā’’tipi pāṭho, gacchāmāti attho. Ānandāti bhagavā santikāvacarattā theraṃ ālapati. Thero pana – ‘‘gaṇhathāvuso pattacīvarāni, bhagavā asukaṭṭhānaṃ gantukāmo’’ti bhikkhūnaṃ āroceti.

    १४४. अम्बलट्ठिकागमनं उत्तानमेव। अथ खो आयस्मा सारिपुत्तोतिआदि (दी॰ नि॰ ३.१४१) सम्पसादनीये वित्थारितं।

    144.Ambalaṭṭhikāgamanaṃ uttānameva. Atha kho āyasmā sāriputtotiādi (dī. ni. 3.141) sampasādanīye vitthāritaṃ.

    दुस्सीलआदीनववण्णना

    Dussīlaādīnavavaṇṇanā

    १४८. पाटलिगमने आवसथागारन्ति आगन्तुकानं आवसथगेहं। पाटलिगामे किर निच्‍चकालं द्विन्‍नं राजूनं सहायका आगन्त्वा कुलानि गेहतो नीहरित्वा मासम्पि अड्ढमासम्पि वसन्ति। ते मनुस्सा निच्‍चुपद्दुता – ‘‘एतेसं आगतकाले वसनट्ठानं भविस्सती’’ति नगरमज्झे महतिं सालं करित्वा तस्सा एकस्मिं पदेसे भण्डपटिसामनट्ठानं, एकस्मिं पदेसे निवासट्ठानं अकंसु। ते – ‘‘भगवा आगतो’’ति सुत्वाव – ‘‘अम्हेहि गन्त्वापि भगवा आनेतब्बो सिया, सो सयमेव अम्हाकं वसनट्ठानं सम्पत्तो, अज्‍ज भगवन्तं आवसथे मङ्गलं वदापेस्सामा’’ति एतदत्थमेव उपसङ्कमन्ता। तस्मा एवमाहंसु। येन आवसथागारन्ति ते किर – ‘‘बुद्धा नाम अरञ्‍ञज्झासया अरञ्‍ञारामा अन्तोगामे वसितुं इच्छेय्युं वा नो वा’’ति भगवतो मनं अजानन्ता आवसथागारं अप्पटिजग्गित्वाव आगमंसु। इदानि भगवतो मनं ञत्वा पुरेतरं गन्त्वा पटिजग्गिस्सामाति येनावसथागारं, तेनुपसङ्कमिंसु। सब्बसन्थरिन्ति यथा सब्बं सन्थतं होति, एवं सन्थरिं।

    148. Pāṭaligamane āvasathāgāranti āgantukānaṃ āvasathagehaṃ. Pāṭaligāme kira niccakālaṃ dvinnaṃ rājūnaṃ sahāyakā āgantvā kulāni gehato nīharitvā māsampi aḍḍhamāsampi vasanti. Te manussā niccupaddutā – ‘‘etesaṃ āgatakāle vasanaṭṭhānaṃ bhavissatī’’ti nagaramajjhe mahatiṃ sālaṃ karitvā tassā ekasmiṃ padese bhaṇḍapaṭisāmanaṭṭhānaṃ, ekasmiṃ padese nivāsaṭṭhānaṃ akaṃsu. Te – ‘‘bhagavā āgato’’ti sutvāva – ‘‘amhehi gantvāpi bhagavā ānetabbo siyā, so sayameva amhākaṃ vasanaṭṭhānaṃ sampatto, ajja bhagavantaṃ āvasathe maṅgalaṃ vadāpessāmā’’ti etadatthameva upasaṅkamantā. Tasmā evamāhaṃsu. Yena āvasathāgāranti te kira – ‘‘buddhā nāma araññajjhāsayā araññārāmā antogāme vasituṃ iccheyyuṃ vā no vā’’ti bhagavato manaṃ ajānantā āvasathāgāraṃ appaṭijaggitvāva āgamaṃsu. Idāni bhagavato manaṃ ñatvā puretaraṃ gantvā paṭijaggissāmāti yenāvasathāgāraṃ, tenupasaṅkamiṃsu. Sabbasantharinti yathā sabbaṃ santhataṃ hoti, evaṃ santhariṃ.

    १४९. दुस्सीलोति असीलो निस्सीलो। सीलविपन्‍नोति विपन्‍नसीलो भिन्‍नसंवरो। पमादाधिकरणन्ति पमादकारणा।

    149.Dussīloti asīlo nissīlo. Sīlavipannoti vipannasīlo bhinnasaṃvaro. Pamādādhikaraṇanti pamādakāraṇā.

    इदञ्‍च सुत्तं गहट्ठानं वसेन आगतं पब्बजितानम्पि पन लब्भतेव। गहट्ठो हि येन येन सिप्पट्ठानेन जीवितं कप्पेति – यदि कसिया, यदि वणिज्‍जाय, पाणातिपातादिवसेन पमत्तो तं तं यथाकालं सम्पादेतुं न सक्‍कोति, अथस्स मूलम्पि विनस्सति। माघातकाले पाणातिपातं पन अदिन्‍नादानादीनि च करोन्तो दण्डवसेन महतिं भोगजानिं निगच्छति। पब्बजितो दुस्सीलो च पमादकारणा सीलतो बुद्धवचनतो झानतो सत्तअरियधनतो च जानिं निगच्छति।

    Idañca suttaṃ gahaṭṭhānaṃ vasena āgataṃ pabbajitānampi pana labbhateva. Gahaṭṭho hi yena yena sippaṭṭhānena jīvitaṃ kappeti – yadi kasiyā, yadi vaṇijjāya, pāṇātipātādivasena pamatto taṃ taṃ yathākālaṃ sampādetuṃ na sakkoti, athassa mūlampi vinassati. Māghātakāle pāṇātipātaṃ pana adinnādānādīni ca karonto daṇḍavasena mahatiṃ bhogajāniṃ nigacchati. Pabbajito dussīlo ca pamādakāraṇā sīlato buddhavacanato jhānato sattaariyadhanato ca jāniṃ nigacchati.

    गहट्ठस्स – ‘‘असुको नाम असुककुले जातो दुस्सीलो पापधम्मो परिच्‍चत्तइधलोकपरलोको सलाकभत्तमत्तम्पि न देती’’ति चतुपरिसमज्झे पापको कित्तिसद्दो अब्भुग्गच्छति। पब्बजितस्स वा – ‘‘असुको नाम नासक्खि सीलं रक्खितुं, न बुद्धवचनं उग्गहेतुं, वेज्‍जकम्मादीहि जीवति, छहि अगारवेहि समन्‍नागतो’’ति एवं अब्भुग्गच्छति।

    Gahaṭṭhassa – ‘‘asuko nāma asukakule jāto dussīlo pāpadhammo pariccattaidhalokaparaloko salākabhattamattampi na detī’’ti catuparisamajjhe pāpako kittisaddo abbhuggacchati. Pabbajitassa vā – ‘‘asuko nāma nāsakkhi sīlaṃ rakkhituṃ, na buddhavacanaṃ uggahetuṃ, vejjakammādīhi jīvati, chahi agāravehi samannāgato’’ti evaṃ abbhuggacchati.

    अविसारदोति गहट्ठो ताव – ‘‘अवस्सं बहूनं सन्‍निपातट्ठाने केचि मम कम्मं जानिस्सन्ति, अथ मं निग्गण्हिस्सन्ती’’ति वा, ‘‘राजकुलस्स वा दस्सन्ती’’ति सभयो उपसङ्कमति, मङ्कुभूतो पत्तक्खन्धो अधोमुखो अङ्गुलिकेन भूमिं कसन्तो निसीदति, विसारदो हुत्वा कथेतुं न सक्‍कोति। पब्बजितोपि – ‘‘बहू भिक्खू सन्‍निपतिता, अवस्सं कोचि मम कम्मं जानिस्सति, अथ मे उपोसथम्पि पवारणम्पि ठपेत्वा सामञ्‍ञतो चावेत्वा निक्‍कड्ढिस्सन्ती’’ति सभयो उपसङ्कमति, विसारदो हुत्वा कथेतुं न सक्‍कोति। एकच्‍चो पन दुस्सीलोपि दप्पितो विय विचरति, सोपि अज्झासयेन मङ्कु होतियेव।

    Avisāradoti gahaṭṭho tāva – ‘‘avassaṃ bahūnaṃ sannipātaṭṭhāne keci mama kammaṃ jānissanti, atha maṃ niggaṇhissantī’’ti vā, ‘‘rājakulassa vā dassantī’’ti sabhayo upasaṅkamati, maṅkubhūto pattakkhandho adhomukho aṅgulikena bhūmiṃ kasanto nisīdati, visārado hutvā kathetuṃ na sakkoti. Pabbajitopi – ‘‘bahū bhikkhū sannipatitā, avassaṃ koci mama kammaṃ jānissati, atha me uposathampi pavāraṇampi ṭhapetvā sāmaññato cāvetvā nikkaḍḍhissantī’’ti sabhayo upasaṅkamati, visārado hutvā kathetuṃ na sakkoti. Ekacco pana dussīlopi dappito viya vicarati, sopi ajjhāsayena maṅku hotiyeva.

    सम्मूळ्हो कालङ्करोतीति तस्स हि मरणमञ्‍चे निपन्‍नस्स दुस्सीलकम्मे समादाय पवत्तितट्ठानं आपाथमागच्छति, सो उम्मीलेत्वा इधलोकं पस्सति, निमीलेत्वा परलोकं पस्सति , तस्स चत्तारो अपाया उपट्ठहन्ति, सत्तिसतेन सीसे पहरियमानो विय होति। सो – ‘‘वारेथ, वारेथा’’ति विरवन्तो मरति। तेन वुत्तं – ‘‘सम्मूळ्हो कालं करोती’’ति। पञ्‍चमपदं उत्तानमेव।

    Sammūḷho kālaṅkarotīti tassa hi maraṇamañce nipannassa dussīlakamme samādāya pavattitaṭṭhānaṃ āpāthamāgacchati, so ummīletvā idhalokaṃ passati, nimīletvā paralokaṃ passati , tassa cattāro apāyā upaṭṭhahanti, sattisatena sīse pahariyamāno viya hoti. So – ‘‘vāretha, vārethā’’ti viravanto marati. Tena vuttaṃ – ‘‘sammūḷho kālaṃ karotī’’ti. Pañcamapadaṃ uttānameva.

    १५०. आनिसंसकथा वुत्तविपरियायेन वेदितब्बा।

    150.Ānisaṃsakathā vuttavipariyāyena veditabbā.

    १५१. बहुदेव रत्तिं धम्मिया कथायाति अञ्‍ञाय पाळिमुत्तकाय धम्मिकथाय चेव आवसथानुमोदनाय च आकासगङ्गं ओतारेन्तो विय योजनप्पमाणं महामधुं पीळेत्वा मधुपानं पायेन्तो विय बहुदेव रत्तिं सन्दस्सेत्वा सम्पहंसेत्वा उय्योजेसि। अभिक्‍कन्ताति अतिक्‍कन्ता खीणा खयवयं उपेता। सुञ्‍ञागारन्ति पाटियेक्‍कं सुञ्‍ञागारं नाम नत्थि, तत्थेव पन एकपस्से साणिपाकारेन परिक्खिपित्वा – ‘‘इध सत्था विस्समिस्सती’’ति मञ्‍चकं पञ्‍ञपेसुं। भगवा – ‘‘चतूहिपि इरियापथेहि परिभुत्तं एतेसं महप्फलं भविस्सती’’ति तत्थ सीहसेय्यं कप्पेसि। तं सन्धाय वुत्तं – ‘‘सुञ्‍ञागारं पाविसी’’ति।

    151.Bahudeva rattiṃ dhammiyā kathāyāti aññāya pāḷimuttakāya dhammikathāya ceva āvasathānumodanāya ca ākāsagaṅgaṃ otārento viya yojanappamāṇaṃ mahāmadhuṃ pīḷetvā madhupānaṃ pāyento viya bahudeva rattiṃ sandassetvā sampahaṃsetvā uyyojesi. Abhikkantāti atikkantā khīṇā khayavayaṃ upetā. Suññāgāranti pāṭiyekkaṃ suññāgāraṃ nāma natthi, tattheva pana ekapasse sāṇipākārena parikkhipitvā – ‘‘idha satthā vissamissatī’’ti mañcakaṃ paññapesuṃ. Bhagavā – ‘‘catūhipi iriyāpathehi paribhuttaṃ etesaṃ mahapphalaṃ bhavissatī’’ti tattha sīhaseyyaṃ kappesi. Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘suññāgāraṃ pāvisī’’ti.

    पाटलिपुत्तनगरमापनवण्णना

    Pāṭaliputtanagaramāpanavaṇṇanā

    १५२. सुनिधवस्सकाराति सुनिधो च वस्सकारो च द्वे ब्राह्मणा। मगधमहामत्ताति मगधरञ्‍ञो महामत्ता महाअमच्‍चा, मगधरट्ठे वा महामत्ता महतिया इस्सरियमत्ताय समन्‍नागताति मगधमहामत्ता। पाटलिगामे नगरन्ति पाटलिगामं नगरं कत्वा मापेन्ति। वज्‍जीनं पटिबाहायाति वज्‍जिराजकुलानं आयमुखपच्छिन्दनत्थं। सहस्सेवाति एकेकवग्गवसेन सहस्सं सहस्सं हुत्वा। वत्थूनीति घरवत्थूनि। चित्तानि नमन्ति निवेसनानि मापेतुन्ति रञ्‍ञञ्‍च राजमहामत्तानञ्‍च निवेसनानि मापेतुं वत्थुविज्‍जापाठकानं चित्तानि नमन्ति। ते किर अत्तनो सिप्पानुभावेन हेट्ठा पथवियं तिंसहत्थमत्ते ठाने – ‘‘इध नागग्गाहो, इध यक्खग्गाहो, इध भूतग्गाहो, पासाणो वा खाणुको वा अत्थी’’ति पस्सन्ति। ते तदा सिप्पं जप्पित्वा देवताहि सद्धिं मन्तयमाना विय मापेन्ति। अथवा नेसं सरीरे देवता अधिमुच्‍चित्वा तत्थ तत्थ निवेसनानि मापेतुं चित्तं नामेन्ति। ता चतूसु कोणेसु खाणुके कोट्टेत्वा वत्थुम्हि गहितमत्ते पटिविगच्छन्ति। सद्धानं कुलानं सद्धा देवता तथा करोन्ति, अस्सद्धानं कुलानं अस्सद्धा देवताव। किं कारणा? सद्धानञ्हि एवं होति – ‘‘इध मनुस्सा निवेसनं मापेत्वा पठमं भिक्खुसङ्घं निसीदापेत्वा मङ्गलं वड्ढापेस्सन्ति। अथ मयं सीलवन्तानं दस्सनं, धम्मकथं, पञ्हाविस्सज्‍जनं , अनुमोदनञ्‍च सोतुं लभिस्साम, मनुस्सा दानं दत्वा अम्हाकं पत्तिं दस्सन्ती’’ति।

    152.Sunidhavassakārāti sunidho ca vassakāro ca dve brāhmaṇā. Magadhamahāmattāti magadharañño mahāmattā mahāamaccā, magadharaṭṭhe vā mahāmattā mahatiyā issariyamattāya samannāgatāti magadhamahāmattā. Pāṭaligāme nagaranti pāṭaligāmaṃ nagaraṃ katvā māpenti. Vajjīnaṃ paṭibāhāyāti vajjirājakulānaṃ āyamukhapacchindanatthaṃ. Sahassevāti ekekavaggavasena sahassaṃ sahassaṃ hutvā. Vatthūnīti gharavatthūni. Cittāni namanti nivesanāni māpetunti raññañca rājamahāmattānañca nivesanāni māpetuṃ vatthuvijjāpāṭhakānaṃ cittāni namanti. Te kira attano sippānubhāvena heṭṭhā pathaviyaṃ tiṃsahatthamatte ṭhāne – ‘‘idha nāgaggāho, idha yakkhaggāho, idha bhūtaggāho, pāsāṇo vā khāṇuko vā atthī’’ti passanti. Te tadā sippaṃ jappitvā devatāhi saddhiṃ mantayamānā viya māpenti. Athavā nesaṃ sarīre devatā adhimuccitvā tattha tattha nivesanāni māpetuṃ cittaṃ nāmenti. Tā catūsu koṇesu khāṇuke koṭṭetvā vatthumhi gahitamatte paṭivigacchanti. Saddhānaṃ kulānaṃ saddhā devatā tathā karonti, assaddhānaṃ kulānaṃ assaddhā devatāva. Kiṃ kāraṇā? Saddhānañhi evaṃ hoti – ‘‘idha manussā nivesanaṃ māpetvā paṭhamaṃ bhikkhusaṅghaṃ nisīdāpetvā maṅgalaṃ vaḍḍhāpessanti. Atha mayaṃ sīlavantānaṃ dassanaṃ, dhammakathaṃ, pañhāvissajjanaṃ , anumodanañca sotuṃ labhissāma, manussā dānaṃ datvā amhākaṃ pattiṃ dassantī’’ti.

    तावतिंसेहीति यथा हि एकस्मिं कुले एकं पण्डितमनुस्सं, एकस्मिं वा विहारे एकं बहुस्सुतभिक्खुं उपादाय – ‘‘असुककुले मनुस्सा पण्डिता, असुकविहारे भिक्खू बहुस्सुता’’ति सद्दो अब्भुग्गच्छति, एवमेव सक्‍कं देवराजानं विस्सकम्मञ्‍च देवपुत्तं उपादाय – ‘‘तावतिंसा पण्डिता’’ति सद्दो अब्भुग्गतो। तेनाह – ‘‘तावतिंसेही’’ति। तावतिंसेहि सद्धिं मन्तेत्वापि विय मापेन्तीति अत्थो।

    Tāvatiṃsehīti yathā hi ekasmiṃ kule ekaṃ paṇḍitamanussaṃ, ekasmiṃ vā vihāre ekaṃ bahussutabhikkhuṃ upādāya – ‘‘asukakule manussā paṇḍitā, asukavihāre bhikkhū bahussutā’’ti saddo abbhuggacchati, evameva sakkaṃ devarājānaṃ vissakammañca devaputtaṃ upādāya – ‘‘tāvatiṃsā paṇḍitā’’ti saddo abbhuggato. Tenāha – ‘‘tāvatiṃsehī’’ti. Tāvatiṃsehi saddhiṃ mantetvāpi viya māpentīti attho.

    यावता अरियं आयतनन्ति यत्तकं अरियकमनुस्सानं ओसरणट्ठानं नाम अत्थि। यावता वणिप्पथोति यत्तकं वाणिजानं आभतभण्डस्स रासिवसेनेव कयविक्‍कयट्ठानं नाम, वाणिजानं वसनट्ठानं वा अत्थि। इदं अग्गनगरन्ति तेसं अरियायतनवणिप्पथानं इदं अग्गनगरं जेट्ठकं पामोक्खं भविस्सतीति। पुटभेदनन्ति भण्डपुटभेदनट्ठानं, भण्डभण्डिकानं मोचनट्ठानन्ति वुत्तं होति। सकलजम्बुदीपे अलद्धभण्डम्पि हि इधेव लभिस्सन्ति, अञ्‍ञत्थ विक्‍कयेन अगच्छन्तम्पि च इधेव गमिस्सति। तस्मा इधेव पुटं भिन्दिस्सन्तीति अत्थो। चतूसु हि द्वारेसु चत्तारि सभायं एकन्ति एवं दिवसे दिवसे पञ्‍चसतसहस्सानि उट्ठहिस्सन्तीति दस्सेति।

    Yāvatā ariyaṃ āyatananti yattakaṃ ariyakamanussānaṃ osaraṇaṭṭhānaṃ nāma atthi. Yāvatā vaṇippathoti yattakaṃ vāṇijānaṃ ābhatabhaṇḍassa rāsivaseneva kayavikkayaṭṭhānaṃ nāma, vāṇijānaṃ vasanaṭṭhānaṃ vā atthi. Idaṃ agganagaranti tesaṃ ariyāyatanavaṇippathānaṃ idaṃ agganagaraṃ jeṭṭhakaṃ pāmokkhaṃ bhavissatīti. Puṭabhedananti bhaṇḍapuṭabhedanaṭṭhānaṃ, bhaṇḍabhaṇḍikānaṃ mocanaṭṭhānanti vuttaṃ hoti. Sakalajambudīpe aladdhabhaṇḍampi hi idheva labhissanti, aññattha vikkayena agacchantampi ca idheva gamissati. Tasmā idheva puṭaṃ bhindissantīti attho. Catūsu hi dvāresu cattāri sabhāyaṃ ekanti evaṃ divase divase pañcasatasahassāni uṭṭhahissantīti dasseti.

    अग्गितो वातिआदीसु चकारत्थो वा-सद्दो। अग्गिना च उदकेन च मिथुभेदेन च नस्सिस्सतीति अत्थो। एककोट्ठासो अग्गिना नस्सिस्सति, निब्बापेतुं न सक्खिस्सन्ति। एकं गङ्गा गहेत्वा गमिस्सति। एको – ‘‘इमिना अकथितं अमुस्स, अमुना अकथितं इमस्सा’’ति वदन्तानं पिसुणवाचानं वसेन भिन्‍नानं मनुस्सानं अञ्‍ञमञ्‍ञभेदेनेव नस्सिस्सतीति अत्थो। इति वत्वा भगवा पच्‍चूसकाले गङ्गाय तीरं गन्त्वा कतमुखधोवनो भिक्खाचारवेलं आगमयमानो निसीदि।

    Aggito vātiādīsu cakārattho vā-saddo. Agginā ca udakena ca mithubhedena ca nassissatīti attho. Ekakoṭṭhāso agginā nassissati, nibbāpetuṃ na sakkhissanti. Ekaṃ gaṅgā gahetvā gamissati. Eko – ‘‘iminā akathitaṃ amussa, amunā akathitaṃ imassā’’ti vadantānaṃ pisuṇavācānaṃ vasena bhinnānaṃ manussānaṃ aññamaññabhedeneva nassissatīti attho. Iti vatvā bhagavā paccūsakāle gaṅgāya tīraṃ gantvā katamukhadhovano bhikkhācāravelaṃ āgamayamāno nisīdi.

    १५३. सुनिधवस्सकारापि – ‘‘अम्हाकं राजा समणस्स गोतमस्स उपट्ठाको, सो अम्हे पुच्छिस्सति, ‘सत्था किर पाटलिगामं अगमासि, तस्स सन्तिकं उपसङ्कमित्थ, न उपसङ्कमित्था’ति। उपसङ्कमिम्हाति च वुत्ते – ‘निमन्तयित्थ, न निमन्तयित्था’ति च पुच्छिस्सति। न निमन्तयिम्हाति च वुत्ते अम्हाकं दोसं आरोपेत्वा निग्गण्हिस्सति। इदं चापि मयं आगतट्ठाने नगरं मापेम, समणस्स खो पन गोतमस्स गतगतट्ठाने काळकण्णिसत्ता पटिक्‍कमन्ति, तं मयं नगरमङ्गलं वदापेस्सामा’’ति चिन्तेत्वा सत्थारं उपसङ्कमित्वा निमन्तयिंसु। तस्मा – ‘‘अथ खो सुनिधवस्सकारा’’तिआदि वुत्तं।

    153. Sunidhavassakārāpi – ‘‘amhākaṃ rājā samaṇassa gotamassa upaṭṭhāko, so amhe pucchissati, ‘satthā kira pāṭaligāmaṃ agamāsi, tassa santikaṃ upasaṅkamittha, na upasaṅkamitthā’ti. Upasaṅkamimhāti ca vutte – ‘nimantayittha, na nimantayitthā’ti ca pucchissati. Na nimantayimhāti ca vutte amhākaṃ dosaṃ āropetvā niggaṇhissati. Idaṃ cāpi mayaṃ āgataṭṭhāne nagaraṃ māpema, samaṇassa kho pana gotamassa gatagataṭṭhāne kāḷakaṇṇisattā paṭikkamanti, taṃ mayaṃ nagaramaṅgalaṃ vadāpessāmā’’ti cintetvā satthāraṃ upasaṅkamitvā nimantayiṃsu. Tasmā – ‘‘atha kho sunidhavassakārā’’tiādi vuttaṃ.

    पुब्बण्हसमयन्ति पुब्बण्हकाले। निवासेत्वाति गामप्पवेसननीहारेन निवासनं निवासेत्वा कायबन्धनं बन्धित्वा। पत्तचीवरमादायाति पत्तञ्‍च चीवरञ्‍च आदियित्वा कायप्पटिबद्धं कत्वा।

    Pubbaṇhasamayanti pubbaṇhakāle. Nivāsetvāti gāmappavesananīhārena nivāsanaṃ nivāsetvā kāyabandhanaṃ bandhitvā. Pattacīvaramādāyāti pattañca cīvarañca ādiyitvā kāyappaṭibaddhaṃ katvā.

    सीलवन्तेत्थाति सीलवन्ते एत्थ। सञ्‍ञतेति कायवाचामनेहि सञ्‍ञते।

    Sīlavantetthāti sīlavante ettha. Saññateti kāyavācāmanehi saññate.

    तासं दक्खिणमादियेति सङ्घस्स दिन्‍ने चत्तारो पच्‍चये तासं घरदेवतानं आदिसेय्य, पत्तिं ददेय्य। पूजिता पूजयन्तीति – ‘‘इमे मनुस्सा अम्हाकं ञातकापि न होन्ति, एवम्पि नो पत्तिं देन्ती’’ति आरक्खं सुसंविहितं करोथाति सुट्ठु आरक्खं करोन्ति। मानिता मानयन्तीति कालानुकालं बलिकम्मकरणेन मानिता ‘‘एते मनुस्सा अम्हाकं ञातकापि न होन्ति, चतुमासछमासन्तरे नो बलिकम्मं करोन्ती’’ति मानेन्ति, मानेन्तियो उप्पन्‍नं परिस्सयं हरन्ति।

    Tāsaṃdakkhiṇamādiyeti saṅghassa dinne cattāro paccaye tāsaṃ gharadevatānaṃ ādiseyya, pattiṃ dadeyya. Pūjitā pūjayantīti – ‘‘ime manussā amhākaṃ ñātakāpi na honti, evampi no pattiṃ dentī’’ti ārakkhaṃ susaṃvihitaṃ karothāti suṭṭhu ārakkhaṃ karonti. Mānitā mānayantīti kālānukālaṃ balikammakaraṇena mānitā ‘‘ete manussā amhākaṃ ñātakāpi na honti, catumāsachamāsantare no balikammaṃ karontī’’ti mānenti, mānentiyo uppannaṃ parissayaṃ haranti.

    ततो नन्ति ततो नं पण्डितजातिकं मनुस्सं। ओरसन्ति उरे ठपेत्वा संवड्ढितं, यथा माता ओरसं पुत्तं अनुकम्पति, उप्पन्‍नपरिस्सयहरणत्थमेव तस्स वायमति, एवं अनुकम्पन्तीति अत्थो। भद्रानि पस्सतीति सुन्दरानि पस्सति।

    Tato nanti tato naṃ paṇḍitajātikaṃ manussaṃ. Orasanti ure ṭhapetvā saṃvaḍḍhitaṃ, yathā mātā orasaṃ puttaṃ anukampati, uppannaparissayaharaṇatthameva tassa vāyamati, evaṃ anukampantīti attho. Bhadrāni passatīti sundarāni passati.

    १५४. उळुम्पन्ति पारगमनत्थाय आणियो कोट्टेत्वा कतं। कुल्‍लन्ति वल्‍लिआदीहि बन्धित्वा कतं।

    154.Uḷumpanti pāragamanatthāya āṇiyo koṭṭetvā kataṃ. Kullanti valliādīhi bandhitvā kataṃ.

    ‘‘ये तरन्ति अण्णव’’न्ति गाथाय अण्णवन्ति सब्बन्तिमेन परिच्छेदेन योजनमत्तं गम्भीरस्स च पुथुलस्स च उदकट्ठानस्सेतं अधिवचनं। सरन्ति इध नदी अधिप्पेता। इदं वुत्तं होति, ये गम्भीरवित्थतं तण्हासरं तरन्ति, ते अरियमग्गसङ्खातं सेतुं कत्वान। विसज्‍ज पल्‍ललानि अनामसित्वा उदकभरितानि निन्‍नट्ठानानि। अयं पन इदं अप्पमत्तकं तरितुकामोपि कुल्‍लञ्हि जनो पबन्धति। बुद्धा च बुद्धसावका च विनायेव कुल्‍लेन तिण्णा मेधाविनो जनाति।

    ‘‘Ye taranti aṇṇava’’nti gāthāya aṇṇavanti sabbantimena paricchedena yojanamattaṃ gambhīrassa ca puthulassa ca udakaṭṭhānassetaṃ adhivacanaṃ. Saranti idha nadī adhippetā. Idaṃ vuttaṃ hoti, ye gambhīravitthataṃ taṇhāsaraṃ taranti, te ariyamaggasaṅkhātaṃ setuṃ katvāna. Visajja pallalāni anāmasitvā udakabharitāni ninnaṭṭhānāni. Ayaṃ pana idaṃ appamattakaṃ taritukāmopi kullañhi jano pabandhati. Buddhā ca buddhasāvakā ca vināyeva kullena tiṇṇā medhāvino janāti.

    पठमभाणवारवण्णना निट्ठिता।

    Paṭhamabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    अरियसच्‍चकथावण्णना

    Ariyasaccakathāvaṇṇanā

    १५५. कोटिगामोति महापनादस्स पासादकोटियं कतगामो। अरियसच्‍चानन्ति अरियभावकरानं सच्‍चानं। अननुबोधाति अबुज्झनेन अजाननेन। अप्पटिवेधाति अप्पटिविज्झनेन। सन्धावितन्ति भवतो भवं गमनवसेन सन्धावितं। संसरितन्ति पुनप्पुनं गमनागमनवसेन संसरितं। ममञ्‍चेव तुम्हाकञ्‍चाति मया च तुम्हेहि च। अथ वा सन्धावितं संसरितन्ति सन्धावनं संसरणं ममञ्‍चेव तुम्हाकञ्‍च अहोसीति एममेत्थ अत्थो वेदितब्बो। भवनेत्ति समूहताति भवतो भवं नयनसमत्था तण्हारज्‍जु सुट्ठु हता छिन्‍ना अप्पवत्तिकता।

    155.Koṭigāmoti mahāpanādassa pāsādakoṭiyaṃ katagāmo. Ariyasaccānanti ariyabhāvakarānaṃ saccānaṃ. Ananubodhāti abujjhanena ajānanena. Appaṭivedhāti appaṭivijjhanena. Sandhāvitanti bhavato bhavaṃ gamanavasena sandhāvitaṃ. Saṃsaritanti punappunaṃ gamanāgamanavasena saṃsaritaṃ. Mamañcevatumhākañcāti mayā ca tumhehi ca. Atha vā sandhāvitaṃ saṃsaritanti sandhāvanaṃ saṃsaraṇaṃ mamañceva tumhākañca ahosīti emamettha attho veditabbo. Bhavanetti samūhatāti bhavato bhavaṃ nayanasamatthā taṇhārajju suṭṭhu hatā chinnā appavattikatā.

    अनावत्तिधम्मसम्बोधिपरायणवण्णना

    Anāvattidhammasambodhiparāyaṇavaṇṇanā

    १५६. नातिकाति एकं तळाकं निस्साय द्विन्‍नं चूळपितुमहापितुपुत्तानं द्वे गामा। नातिकेति एकस्मिं ञातिगामके। गिञ्‍जकावसथेति इट्ठकामये आवसथे।

    156.Nātikāti ekaṃ taḷākaṃ nissāya dvinnaṃ cūḷapitumahāpituputtānaṃ dve gāmā. Nātiketi ekasmiṃ ñātigāmake. Giñjakāvasatheti iṭṭhakāmaye āvasathe.

    १५७. ओरम्भागियानन्ति हेट्ठाभागियानं, कामभवेयेव पटिसन्धिग्गाहापकानन्ति अत्थो। ओरन्ति लद्धनामेहि वा तीहि मग्गेहि पहातब्बानीतिपि ओरम्भागियानि। तत्थ कामच्छन्दो, ब्यापादोति इमानि द्वे समापत्तिया वा अविक्खम्भितानि, मग्गेन वा असमुच्छिन्‍नानि निब्बत्तवसेन उद्धं भागं रूपभवञ्‍च अरूपभवञ्‍च गन्तुं न देन्ति। सक्‍कायदिट्ठिआदीनि तीणि तत्थ निब्बत्तम्पि आनेत्वा पुन इधेव निब्बत्तापेन्तीति सब्बानिपि ओरम्भागियानेव। अनावत्तिधम्माति पटिसन्धिवसेन अनागमनसभावा।

    157.Orambhāgiyānanti heṭṭhābhāgiyānaṃ, kāmabhaveyeva paṭisandhiggāhāpakānanti attho. Oranti laddhanāmehi vā tīhi maggehi pahātabbānītipi orambhāgiyāni. Tattha kāmacchando, byāpādoti imāni dve samāpattiyā vā avikkhambhitāni, maggena vā asamucchinnāni nibbattavasena uddhaṃ bhāgaṃ rūpabhavañca arūpabhavañca gantuṃ na denti. Sakkāyadiṭṭhiādīni tīṇi tattha nibbattampi ānetvā puna idheva nibbattāpentīti sabbānipi orambhāgiyāneva. Anāvattidhammāti paṭisandhivasena anāgamanasabhāvā.

    रागदोसमोहानं तनुत्ताति एत्थ कदाचि करहचि उप्पत्तिया च, परियुट्ठानमन्दताय चाति द्वेधापि तनुभावो वेदितब्बो। सकदागामिस्स हि पुथुज्‍जनानं विय अभिण्हं रागादयो नुप्पज्‍जन्ति, कदाचि करहचि उप्पज्‍जन्ति। उप्पज्‍जमाना च पुथुज्‍जनानं विय बहलबहला नुप्पज्‍जन्ति, मक्खिकापत्तं विय तनुकतनुका उप्पज्‍जन्ति। दीघभाणकतिपिटकमहासीवत्थेरो पनाह – ‘‘यस्मा सकदागामिस्स पुत्तधीतरो होन्ति, ओरोधा च होन्ति, तस्मा बहला किलेसा। इदं पन भवतनुकवसेन कथित’’न्ति। तं अट्ठकथायं – ‘‘सोतापन्‍नस्स सत्तभवे ठपेत्वा अट्ठमे भवे भवतनुकं नत्थि। सकदागामिस्स द्वे भवे ठपेत्वा पञ्‍चसु भवेसु भवतनुकं नत्थि। अनागामिस्स रूपारूपभवे ठपेत्वा कामभवे भवतनुकं नत्थि। खीणासवस्स किस्मिञ्‍चि भवे भवतनुकं नत्थी’’ति वुत्तत्ता पटिक्खित्तं होति।

    Rāgadosamohānaṃ tanuttāti ettha kadāci karahaci uppattiyā ca, pariyuṭṭhānamandatāya cāti dvedhāpi tanubhāvo veditabbo. Sakadāgāmissa hi puthujjanānaṃ viya abhiṇhaṃ rāgādayo nuppajjanti, kadāci karahaci uppajjanti. Uppajjamānā ca puthujjanānaṃ viya bahalabahalā nuppajjanti, makkhikāpattaṃ viya tanukatanukā uppajjanti. Dīghabhāṇakatipiṭakamahāsīvatthero panāha – ‘‘yasmā sakadāgāmissa puttadhītaro honti, orodhā ca honti, tasmā bahalā kilesā. Idaṃ pana bhavatanukavasena kathita’’nti. Taṃ aṭṭhakathāyaṃ – ‘‘sotāpannassa sattabhave ṭhapetvā aṭṭhame bhave bhavatanukaṃ natthi. Sakadāgāmissa dve bhave ṭhapetvā pañcasu bhavesu bhavatanukaṃ natthi. Anāgāmissa rūpārūpabhave ṭhapetvā kāmabhave bhavatanukaṃ natthi. Khīṇāsavassa kismiñci bhave bhavatanukaṃ natthī’’ti vuttattā paṭikkhittaṃ hoti.

    इमं लोकन्ति इमं कामावचरलोकं सन्धाय वुत्तं। अयञ्‍चेत्थ अधिप्पायो, सचे हि मनुस्सेसु सकदागामिफलं पत्तो देवेसु निब्बत्तित्वा अरहत्तं सच्छिकरोति, इच्‍चेतं कुसलं। असक्‍कोन्तो पन अवस्सं मनुस्सलोकं आगन्त्वा सच्छिकरोति। देवेसु सकदागामिफलं पत्तोपि सचे मनुस्सेसु निब्बत्तित्वा अरहत्तं सच्छिकरोति, इच्‍चेतं कुसलं। असक्‍कोन्तो पन अवस्सं देवलोकं गन्त्वा सच्छिकरोतीति।

    Imaṃlokanti imaṃ kāmāvacaralokaṃ sandhāya vuttaṃ. Ayañcettha adhippāyo, sace hi manussesu sakadāgāmiphalaṃ patto devesu nibbattitvā arahattaṃ sacchikaroti, iccetaṃ kusalaṃ. Asakkonto pana avassaṃ manussalokaṃ āgantvā sacchikaroti. Devesu sakadāgāmiphalaṃ pattopi sace manussesu nibbattitvā arahattaṃ sacchikaroti, iccetaṃ kusalaṃ. Asakkonto pana avassaṃ devalokaṃ gantvā sacchikarotīti.

    अविनिपातधम्मोति एत्थ विनिपतनं विनिपातो, नास्स विनिपातो धम्मोति अविनिपातधम्मो। चतूसु अपायेसु अविनिपातधम्मो चतूसु अपायेसु अविनिपातसभावोति अत्थो। नियतोति धम्मनियामेन नियतो। सम्बोधिपरायणोति उपरिमग्गत्तयसङ्खाता सम्बोधि परं अयनं अस्स गति पटिसरणं अवस्सं पत्तब्बाति सम्बोधिपरायणो।

    Avinipātadhammoti ettha vinipatanaṃ vinipāto, nāssa vinipāto dhammoti avinipātadhammo. Catūsu apāyesu avinipātadhammo catūsu apāyesu avinipātasabhāvoti attho. Niyatoti dhammaniyāmena niyato. Sambodhiparāyaṇoti uparimaggattayasaṅkhātā sambodhi paraṃ ayanaṃ assa gati paṭisaraṇaṃ avassaṃ pattabbāti sambodhiparāyaṇo.

    धम्मादासधम्मपरियायवण्णना

    Dhammādāsadhammapariyāyavaṇṇanā

    १५८. विहेसाति तेसं तेसं ञाणगतिं ञाणूपपत्तिं ञाणाभिसम्परायं ओलोकेन्तस्स कायकिलमथोव एस, आनन्द, तथागतस्साति दीपेति, चित्तविहेसा पन बुद्धानं नत्थि। धम्मादासन्ति धम्ममयं आदासं। येनाति येन धम्मादासेन समन्‍नागतो। खीणापायदुग्गतिविनिपातोति इदं निरयादीनंयेव वेवचनवसेन वुत्तं। निरयादयो हि वड्ढिसङ्खाततो अयतो अपेतत्ता अपाया। दुक्खस्स गति पटिसरणन्ति दुग्गति। ये दुक्‍कटकारिनो, ते एत्थ विवसा निपतन्तीति विनिपाता।

    158.Vihesāti tesaṃ tesaṃ ñāṇagatiṃ ñāṇūpapattiṃ ñāṇābhisamparāyaṃ olokentassa kāyakilamathova esa, ānanda, tathāgatassāti dīpeti, cittavihesā pana buddhānaṃ natthi. Dhammādāsanti dhammamayaṃ ādāsaṃ. Yenāti yena dhammādāsena samannāgato. Khīṇāpāyaduggativinipātoti idaṃ nirayādīnaṃyeva vevacanavasena vuttaṃ. Nirayādayo hi vaḍḍhisaṅkhātato ayato apetattā apāyā. Dukkhassa gati paṭisaraṇanti duggati. Ye dukkaṭakārino, te ettha vivasā nipatantīti vinipātā.

    अवेच्‍चप्पसादेनाति बुद्धगुणानं यथाभूततो ञातत्ता अचलेन अच्‍चुतेन पसादेन। उपरि पदद्वयेपि एसेव नयो। इतिपि सो भगवातिआदीनं पन वित्थारो विसुद्धिमग्गे वुत्तो।

    Aveccappasādenāti buddhaguṇānaṃ yathābhūtato ñātattā acalena accutena pasādena. Upari padadvayepi eseva nayo. Itipi so bhagavātiādīnaṃ pana vitthāro visuddhimagge vutto.

    अरियकन्तेहीति अरियानं कन्तेहि पियेहि मनापेहि। पञ्‍च सीलानि हि अरियसावकानं कन्तानि होन्ति, भवन्तरेपि अविजहितब्बतो। तानि सन्धायेतं वुत्तं। सब्बोपि पनेत्थ संवरो लब्भतियेव।

    Ariyakantehīti ariyānaṃ kantehi piyehi manāpehi. Pañca sīlāni hi ariyasāvakānaṃ kantāni honti, bhavantarepi avijahitabbato. Tāni sandhāyetaṃ vuttaṃ. Sabbopi panettha saṃvaro labbhatiyeva.

    सोतापन्‍नोहमस्मीति इदं देसनासीसमेव। सकदागामिआदयोपि पन सकदागामीहमस्मीतिआदिना नयेन ब्याकरोन्ति येवाति। सब्बेसम्पि हि सिक्खापदाविरोधेन युत्तट्ठाने ब्याकरणं अनुञ्‍ञातमेव होति।

    Sotāpannohamasmīti idaṃ desanāsīsameva. Sakadāgāmiādayopi pana sakadāgāmīhamasmītiādinā nayena byākaronti yevāti. Sabbesampi hi sikkhāpadāvirodhena yuttaṭṭhāne byākaraṇaṃ anuññātameva hoti.

    अम्बपालीगणिकावत्थुवण्णना

    Ambapālīgaṇikāvatthuvaṇṇanā

    १६१. वेसालियं विहरतीति एत्थ तेन खो पन समयेन वेसाली इद्धा चेव होति फीताचातिआदिना खन्धके वुत्तनयेन वेसालिया सम्पन्‍नभावो वेदितब्बो। अम्बपालिवनेति अम्बपालिया गणिकाय उय्यानभूते अम्बवने। सतो भिक्खवेति भगवा अम्बपालिदस्सने सतिपच्‍चुपट्ठानत्थं विसेसतो इध सतिपट्ठानदेसनं आरभि। तत्थ सरतीति सतो। सम्पजानातीति सम्पजानो। सतिया च सम्पजञ्‍ञेन च समन्‍नागतो हुत्वा विहरेय्याति अत्थो। काये कायानुपस्सीतिआदीसु यं वत्तब्बं, तं महासतिपट्ठाने वक्खाम।

    161.Vesāliyaṃviharatīti ettha tena kho pana samayena vesālī iddhā ceva hoti phītācātiādinā khandhake vuttanayena vesāliyā sampannabhāvo veditabbo. Ambapālivaneti ambapāliyā gaṇikāya uyyānabhūte ambavane. Sato bhikkhaveti bhagavā ambapālidassane satipaccupaṭṭhānatthaṃ visesato idha satipaṭṭhānadesanaṃ ārabhi. Tattha saratīti sato. Sampajānātīti sampajāno. Satiyā ca sampajaññena ca samannāgato hutvā vihareyyāti attho. Kāye kāyānupassītiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ mahāsatipaṭṭhāne vakkhāma.

    नीलाति इदं सब्बसङ्गाहकं। नीलवण्णातिआदि तस्सेव विभागदस्सनं। तत्थ न तेसं पकतिवण्णो नीलो, नीलविलेपनविलित्तत्ता पनेतं वुत्तं। नीलवत्थाति पटदुकूलकोसेय्यादीनिपि तेसं नीलानेव होन्ति। नीलालङ्काराति नीलमणीहि नीलपुप्फेहि अलङ्कता, रथापि तेसं नीलमणिखचिता नीलवत्थपरिक्खित्ता नीलद्धजा नीलवम्मिकेहि नीलाभरणेहि नीलअस्सेहि युत्ता, पतोदलट्ठियोपि नीला येवाति। इमिना नयेन सब्बपदेसु अत्थो वेदितब्बो। परिवट्टेसीति पहरि। किं जे अम्बपालीति जेति आलपनवचनं, भोति अम्बपालि, किं कारणाति वुत्तं होति। ‘‘किञ्‍चा’’तिपि पाठो, अयमेवेत्थ अत्थो। साहारन्ति सजनपदं। अङ्गुलिं फोटेसुन्ति अङ्गुलिं चालेसुं। अम्बकायाति इत्थिकाय।

    Nīlāti idaṃ sabbasaṅgāhakaṃ. Nīlavaṇṇātiādi tasseva vibhāgadassanaṃ. Tattha na tesaṃ pakativaṇṇo nīlo, nīlavilepanavilittattā panetaṃ vuttaṃ. Nīlavatthāti paṭadukūlakoseyyādīnipi tesaṃ nīlāneva honti. Nīlālaṅkārāti nīlamaṇīhi nīlapupphehi alaṅkatā, rathāpi tesaṃ nīlamaṇikhacitā nīlavatthaparikkhittā nīladdhajā nīlavammikehi nīlābharaṇehi nīlaassehi yuttā, patodalaṭṭhiyopi nīlā yevāti. Iminā nayena sabbapadesu attho veditabbo. Parivaṭṭesīti pahari. Kiṃ je ambapālīti jeti ālapanavacanaṃ, bhoti ambapāli, kiṃ kāraṇāti vuttaṃ hoti. ‘‘Kiñcā’’tipi pāṭho, ayamevettha attho. Sāhāranti sajanapadaṃ. Aṅguliṃ phoṭesunti aṅguliṃ cālesuṃ. Ambakāyāti itthikāya.

    येसन्ति करणत्थे सामिवचनं, येहि अदिट्ठाति वुत्तं होति। ओलोकेथाति पस्सथ। अवलोकेथाति पुनप्पुनं पस्सथ। उपसंहरथाति उपनेथ। इमं लिच्छविपरिसं तुम्हाकं चित्तेन तावतिंससदिसं उपसंहरथ उपनेथ अल्‍लीयापेथ। यथेव तावतिंसा अभिरूपा पासादिका नीलादिनानावण्णा, एवमिमे लिच्छविराजानोपीति तावतिंसेहि समके कत्वा पस्सथाति अत्थो।

    Yesanti karaṇatthe sāmivacanaṃ, yehi adiṭṭhāti vuttaṃ hoti. Olokethāti passatha. Avalokethāti punappunaṃ passatha. Upasaṃharathāti upanetha. Imaṃ licchaviparisaṃ tumhākaṃ cittena tāvatiṃsasadisaṃ upasaṃharatha upanetha allīyāpetha. Yatheva tāvatiṃsā abhirūpā pāsādikā nīlādinānāvaṇṇā, evamime licchavirājānopīti tāvatiṃsehi samake katvā passathāti attho.

    कस्मा पन भगवा अनेकसतेहि सुत्तेहि चक्खादीनं रूपादीसु निमित्तग्गाहं पटिसेधेत्वा इध महन्तेन उस्साहेन निमित्तग्गाहे उय्योजेतीति? हितकामताय। तत्र किर एकच्‍चे भिक्खू ओसन्‍नवीरिया, तेसं सम्पत्तिया पलोभेन्तो – ‘‘अप्पमादेन समणधम्मं करोन्तानं एवरूपा इस्सरियसम्पत्ति सुलभा’’ति समणधम्मे उस्साहजननत्थं आह। अनिच्‍चलक्खणविभावनत्थञ्‍चापि एवमाह। नचिरस्सेव हि सब्बेपिमे अजातसत्तुस्स वसेन विनासं पापुणिस्सन्ति। अथ नेसं रज्‍जसिरिसम्पत्तिं दिस्वा ठितभिक्खू – ‘‘तथारूपायपि नाम सिरिसम्पत्तिया विनासो पञ्‍ञायिस्सती’’ति अनिच्‍चलक्खणं भावेत्वा सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणिस्सन्तीति अनिच्‍चलक्खणविभावनत्थं आह।

    Kasmā pana bhagavā anekasatehi suttehi cakkhādīnaṃ rūpādīsu nimittaggāhaṃ paṭisedhetvā idha mahantena ussāhena nimittaggāhe uyyojetīti? Hitakāmatāya. Tatra kira ekacce bhikkhū osannavīriyā, tesaṃ sampattiyā palobhento – ‘‘appamādena samaṇadhammaṃ karontānaṃ evarūpā issariyasampatti sulabhā’’ti samaṇadhamme ussāhajananatthaṃ āha. Aniccalakkhaṇavibhāvanatthañcāpi evamāha. Nacirasseva hi sabbepime ajātasattussa vasena vināsaṃ pāpuṇissanti. Atha nesaṃ rajjasirisampattiṃ disvā ṭhitabhikkhū – ‘‘tathārūpāyapi nāma sirisampattiyā vināso paññāyissatī’’ti aniccalakkhaṇaṃ bhāvetvā saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇissantīti aniccalakkhaṇavibhāvanatthaṃ āha.

    अधिवासेतूति अम्बपालिया निमन्तितभावं ञत्वापि कस्मा निमन्तेन्तीति? असद्दहनताय चेव वत्तसीसेन च। सा हि धुत्ता इत्थी अनिमन्तेत्वापि निमन्तेमीति वदेय्याति तेसं चित्तं अहोसि, धम्मं सुत्वा गमनकाले च निमन्तेत्वा गमनं नाम मनुस्सानं वत्तमेव।

    Adhivāsetūti ambapāliyā nimantitabhāvaṃ ñatvāpi kasmā nimantentīti? Asaddahanatāya ceva vattasīsena ca. Sā hi dhuttā itthī animantetvāpi nimantemīti vadeyyāti tesaṃ cittaṃ ahosi, dhammaṃ sutvā gamanakāle ca nimantetvā gamanaṃ nāma manussānaṃ vattameva.

    वेळुवगामवस्सूपगमनवण्णना

    Veḷuvagāmavassūpagamanavaṇṇanā

    १६३. वेळुवगामकोति वेसालिया समीपे वेळुवगामो। यथामित्तन्तिआदीसु मित्ता मित्ताव। सन्दिट्ठाति तत्थ तत्थ सङ्गम्म दिट्ठमत्ता नातिदळ्हमित्ता। सम्भत्ताति सुट्ठु भत्ता सिनेहवन्तो दळ्हमित्ता। येसं येसं यत्थ यत्थ एवरूपा भिक्खू अत्थि, ते ते तत्थ तत्थ वस्सं उपेथाति अत्थो। कस्मा एवमाह? तेसं फासुविहारत्थाय। तेसञ्हि वेळुवगामके सेनासनं नप्पहोति, भिक्खापि मन्दा। समन्ता वेसालिया पन बहूनि सेनासनानि, भिक्खापि सुलभा, तस्मा एवमाह। अथ कस्मा – ‘‘यथासुखं गच्छथा’’ति न विस्सज्‍जेसि? तेसं अनुकम्पाय। एवं किरस्स अहोसि – ‘‘अहं दसमासमत्तं ठत्वा परिनिब्बायिस्सामि, सचे इमे दूरं गच्छिस्सन्ति, मम परिनिब्बानकाले दट्ठुं न सक्खिस्सन्ति। अथ नेसं – ‘‘सत्था परिनिब्बायन्तो अम्हाकं सतिमत्तम्पि न अदासि, सचे जानेय्याम, एवं न दूरे वसेय्यामा’’ति विप्पटिसारो भवेय्य। वेसालिया समन्ता पन वसन्ता मासस्स अट्ठ वारे आगन्त्वा धम्मं सुणिस्सन्ति, सुगतोवादं लभिस्सन्ती’’ति न विस्सज्‍जेसि।

    163.Veḷuvagāmakoti vesāliyā samīpe veḷuvagāmo. Yathāmittantiādīsu mittā mittāva. Sandiṭṭhāti tattha tattha saṅgamma diṭṭhamattā nātidaḷhamittā. Sambhattāti suṭṭhu bhattā sinehavanto daḷhamittā. Yesaṃ yesaṃ yattha yattha evarūpā bhikkhū atthi, te te tattha tattha vassaṃ upethāti attho. Kasmā evamāha? Tesaṃ phāsuvihāratthāya. Tesañhi veḷuvagāmake senāsanaṃ nappahoti, bhikkhāpi mandā. Samantā vesāliyā pana bahūni senāsanāni, bhikkhāpi sulabhā, tasmā evamāha. Atha kasmā – ‘‘yathāsukhaṃ gacchathā’’ti na vissajjesi? Tesaṃ anukampāya. Evaṃ kirassa ahosi – ‘‘ahaṃ dasamāsamattaṃ ṭhatvā parinibbāyissāmi, sace ime dūraṃ gacchissanti, mama parinibbānakāle daṭṭhuṃ na sakkhissanti. Atha nesaṃ – ‘‘satthā parinibbāyanto amhākaṃ satimattampi na adāsi, sace jāneyyāma, evaṃ na dūre vaseyyāmā’’ti vippaṭisāro bhaveyya. Vesāliyā samantā pana vasantā māsassa aṭṭha vāre āgantvā dhammaṃ suṇissanti, sugatovādaṃ labhissantī’’ti na vissajjesi.

    १६४. खरोति फरुसो। आबाधोति विसभागरोगो। बाळ्हाति बलवतियो। मारणन्तिकाति मरणन्तं मरणसन्तिकं पापनसमत्था। सतो सम्पजानो अधिवासेसीति सतिं सूपट्ठितं कत्वा ञाणेन परिच्छिन्दित्वा अधिवासेसि। अविहञ्‍ञमानोति वेदनानुवत्तनवसेन अपरापरं परिवत्तनं अकरोन्तो अपीळियमानो अदुक्खियमानोव अधिवासेसि । अनामन्तेत्वाति अजानापेत्वा। अनपलोकेत्वाति न अपलोकेत्वा ओवादानुसासनिं अदत्वाति वुत्तं होति। वीरियेनाति पुब्बभागवीरियेन चेव फलसमापत्तिवीरियेन च। पटिपणामेत्वाति विक्खम्भेत्वा। जीवितसङ्खारन्ति एत्थ जीवितम्पि जीवितसङ्खारो। येन जीवितं सङ्खरियति छिज्‍जमानं घटेत्वा ठपियति, सो फलसमापत्तिधम्मोपि जीवितसङ्खारो। सो इध अधिप्पेतो। अधिट्ठायाति अधिट्ठहित्वा पवत्तेत्वा, जीवितट्ठपनसमत्थं फलसमापत्तिं समापज्‍जेय्यन्ति अयमेत्थ सङ्खेपत्थो।

    164.Kharoti pharuso. Ābādhoti visabhāgarogo. Bāḷhāti balavatiyo. Māraṇantikāti maraṇantaṃ maraṇasantikaṃ pāpanasamatthā. Sato sampajāno adhivāsesīti satiṃ sūpaṭṭhitaṃ katvā ñāṇena paricchinditvā adhivāsesi. Avihaññamānoti vedanānuvattanavasena aparāparaṃ parivattanaṃ akaronto apīḷiyamāno adukkhiyamānova adhivāsesi . Anāmantetvāti ajānāpetvā. Anapaloketvāti na apaloketvā ovādānusāsaniṃ adatvāti vuttaṃ hoti. Vīriyenāti pubbabhāgavīriyena ceva phalasamāpattivīriyena ca. Paṭipaṇāmetvāti vikkhambhetvā. Jīvitasaṅkhāranti ettha jīvitampi jīvitasaṅkhāro. Yena jīvitaṃ saṅkhariyati chijjamānaṃ ghaṭetvā ṭhapiyati, so phalasamāpattidhammopi jīvitasaṅkhāro. So idha adhippeto. Adhiṭṭhāyāti adhiṭṭhahitvā pavattetvā, jīvitaṭṭhapanasamatthaṃ phalasamāpattiṃ samāpajjeyyanti ayamettha saṅkhepattho.

    किं पन भगवा इतो पुब्बे फलसमापत्तिं न समापज्‍जतीति? समापज्‍जति। सा पन खणिकसमापत्ति। खणिकसमापत्ति च अन्तोसमापत्तियंयेव वेदनं विक्खम्भेति, समापत्तितो वुट्ठितमत्तस्स कट्ठपातेन वा कठलपातेन वा छिन्‍नसेवालो विय उदकं पुन सरीरं वेदना अज्झोत्थरति। या पन रूपसत्तकं अरूपसत्तकञ्‍च निग्गुम्बं निज्‍जटं कत्वा महाविपस्सनावसेन समापन्‍ना समापत्ति, सा सुट्ठु विक्खम्भेति। यथा नाम पुरिसेन पोक्खरणिं ओगाहेत्वा हत्थेहि च पादेहि च सुट्ठु अपब्यूळ्हो सेवालो चिरेन उदकं ओत्थरति; एवमेव ततो वुट्ठितस्स चिरेन वेदना उप्पज्‍जति। इति भगवा तं दिवसं महाबोधिपल्‍लङ्के अभिनवविपस्सनं पट्ठपेन्तो विय रूपसत्तकं अरूपसत्तकं निग्गुम्बं निज्‍जटं कत्वा चुद्दसहाकारेहि सन्‍नेत्वा महाविपस्सनाय वेदनं विक्खम्भेत्वा – ‘‘दसमासे मा उप्पज्‍जित्था’’ति समापत्तिं समापज्‍जि। समापत्तिविक्खम्भिता वेदना दसमासे न उप्पज्‍जि येव।

    Kiṃ pana bhagavā ito pubbe phalasamāpattiṃ na samāpajjatīti? Samāpajjati. Sā pana khaṇikasamāpatti. Khaṇikasamāpatti ca antosamāpattiyaṃyeva vedanaṃ vikkhambheti, samāpattito vuṭṭhitamattassa kaṭṭhapātena vā kaṭhalapātena vā chinnasevālo viya udakaṃ puna sarīraṃ vedanā ajjhottharati. Yā pana rūpasattakaṃ arūpasattakañca niggumbaṃ nijjaṭaṃ katvā mahāvipassanāvasena samāpannā samāpatti, sā suṭṭhu vikkhambheti. Yathā nāma purisena pokkharaṇiṃ ogāhetvā hatthehi ca pādehi ca suṭṭhu apabyūḷho sevālo cirena udakaṃ ottharati; evameva tato vuṭṭhitassa cirena vedanā uppajjati. Iti bhagavā taṃ divasaṃ mahābodhipallaṅke abhinavavipassanaṃ paṭṭhapento viya rūpasattakaṃ arūpasattakaṃ niggumbaṃ nijjaṭaṃ katvā cuddasahākārehi sannetvā mahāvipassanāya vedanaṃ vikkhambhetvā – ‘‘dasamāse mā uppajjitthā’’ti samāpattiṃ samāpajji. Samāpattivikkhambhitā vedanā dasamāse na uppajji yeva.

    गिलाना वुट्ठितोति गिलानो हुत्वा पुन वुट्ठितो। मधुरकजातो वियाति सञ्‍जातगरुभावो सञ्‍जातथद्धभावो सूले उत्तासितपुरिसो विय। न पक्खायन्तीति नप्पकासन्ति, नानाकारतो न उपट्ठहन्ति। धम्मापि मं न पटिभन्तीति सतिपट्ठानादिधम्मा मय्हं पाकटा न होन्तीति दीपेति। तन्तिधम्मा पन थेरस्स सुपगुणा। न उदाहरतीति पच्छिमं ओवादं न देति। तं सन्धाय वदति।

    Gilānā vuṭṭhitoti gilāno hutvā puna vuṭṭhito. Madhurakajāto viyāti sañjātagarubhāvo sañjātathaddhabhāvo sūle uttāsitapuriso viya. Na pakkhāyantīti nappakāsanti, nānākārato na upaṭṭhahanti. Dhammāpi maṃ na paṭibhantīti satipaṭṭhānādidhammā mayhaṃ pākaṭā na hontīti dīpeti. Tantidhammā pana therassa supaguṇā. Na udāharatīti pacchimaṃ ovādaṃ na deti. Taṃ sandhāya vadati.

    १६५. अनन्तरं अबाहिरन्ति धम्मवसेन वा पुग्गलवसेन वा उभयं अकत्वा। ‘‘एत्तकं धम्मं परस्स न देसेस्सामी’’ति हि चिन्तेन्तो धम्मं अब्भन्तरं करोति नाम। ‘‘एत्तकं परस्स देसेस्सामी’’ति चिन्तेन्तो धम्मं बाहिरं करोति नाम। ‘‘इमस्स पुग्गलस्स देसेस्सामी’’ति चिन्तेन्तो पन पुग्गलं अब्भन्तरं करोति नाम। ‘‘इमस्स न देसेस्सामी’’ति चिन्तेन्तो पुग्गलं बाहिरं करोति नाम। एवं अकत्वा देसितोति अत्थो। आचरियमुट्ठीति यथा बाहिरकानं आचरियमुट्ठि नाम होति। दहरकाले कस्सचि अकथेत्वा पच्छिमकाले मरणमञ्‍चे निपन्‍ना पियमनापस्स अन्तेवासिकस्स कथेन्ति, एवं तथागतस्स – ‘‘इदं महल्‍लककाले पच्छिमट्ठाने कथेस्सामी’’ति मुट्ठिं कत्वा ‘‘परिहरिस्सामी’’ति ठपितं किञ्‍चि नत्थीति दस्सेति।

    165.Anantaraṃabāhiranti dhammavasena vā puggalavasena vā ubhayaṃ akatvā. ‘‘Ettakaṃ dhammaṃ parassa na desessāmī’’ti hi cintento dhammaṃ abbhantaraṃ karoti nāma. ‘‘Ettakaṃ parassa desessāmī’’ti cintento dhammaṃ bāhiraṃ karoti nāma. ‘‘Imassa puggalassa desessāmī’’ti cintento pana puggalaṃ abbhantaraṃ karoti nāma. ‘‘Imassa na desessāmī’’ti cintento puggalaṃ bāhiraṃ karoti nāma. Evaṃ akatvā desitoti attho. Ācariyamuṭṭhīti yathā bāhirakānaṃ ācariyamuṭṭhi nāma hoti. Daharakāle kassaci akathetvā pacchimakāle maraṇamañce nipannā piyamanāpassa antevāsikassa kathenti, evaṃ tathāgatassa – ‘‘idaṃ mahallakakāle pacchimaṭṭhāne kathessāmī’’ti muṭṭhiṃ katvā ‘‘pariharissāmī’’ti ṭhapitaṃ kiñci natthīti dasseti.

    अहं भिक्खुसङ्घन्ति अहमेव भिक्खुसङ्घं परिहरिस्सामीति वा ममुद्देसिकोति अहं उद्दिसितब्बट्ठेन उद्देसो अस्साति ममुद्देसिको। मंयेव उद्दिसित्वा मम पच्‍चासीसमानो भिक्खुसङ्घो होतु, मम अच्‍चयेन वा मा अहेसुं, यं वा तं वा होतूति इति वा यस्स अस्साति अत्थो। न एवं होतीति बोधिपल्‍लङ्केयेव इस्सामच्छरियानं विहतत्ता एवं न होति। स किन्ति सो किं। आसीतिकोति असीतिसंवच्छरिको। इदं पच्छिमवयअनुप्पत्तभावदीपनत्थं वुत्तं। वेठमिस्सकेनाति बाहबन्धचक्‍कबन्धादिना पटिसङ्खरणेन वेठमिस्सकेन। मञ्‍ञेति जिण्णसकटं विय वेठमिस्सकेन मञ्‍ञे यापेति। अरहत्तफलवेठनेन चतुइरियापथकप्पनं तथागतस्स होतीति दस्सेति।

    Ahaṃbhikkhusaṅghanti ahameva bhikkhusaṅghaṃ pariharissāmīti vā mamuddesikoti ahaṃ uddisitabbaṭṭhena uddeso assāti mamuddesiko. Maṃyeva uddisitvā mama paccāsīsamāno bhikkhusaṅgho hotu, mama accayena vā mā ahesuṃ, yaṃ vā taṃ vā hotūti iti vā yassa assāti attho. Na evaṃ hotīti bodhipallaṅkeyeva issāmacchariyānaṃ vihatattā evaṃ na hoti. Sa kinti so kiṃ. Āsītikoti asītisaṃvacchariko. Idaṃ pacchimavayaanuppattabhāvadīpanatthaṃ vuttaṃ. Veṭhamissakenāti bāhabandhacakkabandhādinā paṭisaṅkharaṇena veṭhamissakena. Maññeti jiṇṇasakaṭaṃ viya veṭhamissakena maññe yāpeti. Arahattaphalaveṭhanena catuiriyāpathakappanaṃ tathāgatassa hotīti dasseti.

    इदानि तमत्थं पकासेन्तो यस्मिं, आनन्द, समयेतिआदिमाह। तत्थ सब्बनिमित्तानन्ति रूपनिमित्तादीनं। एकच्‍चानं वेदनानन्ति लोकियानं वेदनानं। तस्मातिहानन्दाति यस्मा इमिना फलसमापत्तिविहारेन फासु होति, तस्मा तुम्हेपि तदत्थाय एवं विहरथाति दस्सेति। अत्तदीपाति महासमुद्दगतदीपं विय अत्तानं दीपं पतिट्ठं कत्वा विहरथ। अत्तसरणाति अत्तगतिकाव होथ, मा अञ्‍ञगतिका। धम्मदीपधम्मसरणपदेसुपि एसेव नयो। तमतग्गेति तमअग्गे। मज्झे तकारो पदसन्धिवसेन वुत्तो। इदं वुत्तं होति – ‘‘इमे अग्गतमाति तमतग्गा’’ति। एवं सब्बं तमयोगं छिन्दित्वा अतिविय अग्गे उत्तमभावे एते , आनन्द , मम भिक्खू भविस्सन्ति। तेसं अतिअग्गे भविस्सन्ति, ये केचि सिक्खाकामा, सब्बेपि ते चतुसतिपट्ठानगोचराव भिक्खू अग्गे भविस्सन्तीति अरहत्तनिकूटेन देसनं सङ्गण्हाति।

    Idāni tamatthaṃ pakāsento yasmiṃ, ānanda, samayetiādimāha. Tattha sabbanimittānanti rūpanimittādīnaṃ. Ekaccānaṃ vedanānanti lokiyānaṃ vedanānaṃ. Tasmātihānandāti yasmā iminā phalasamāpattivihārena phāsu hoti, tasmā tumhepi tadatthāya evaṃ viharathāti dasseti. Attadīpāti mahāsamuddagatadīpaṃ viya attānaṃ dīpaṃ patiṭṭhaṃ katvā viharatha. Attasaraṇāti attagatikāva hotha, mā aññagatikā. Dhammadīpadhammasaraṇapadesupi eseva nayo. Tamataggeti tamaagge. Majjhe takāro padasandhivasena vutto. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘ime aggatamāti tamataggā’’ti. Evaṃ sabbaṃ tamayogaṃ chinditvā ativiya agge uttamabhāve ete , ānanda , mama bhikkhū bhavissanti. Tesaṃ atiagge bhavissanti, ye keci sikkhākāmā, sabbepi te catusatipaṭṭhānagocarāva bhikkhū agge bhavissantīti arahattanikūṭena desanaṃ saṅgaṇhāti.

    दुतियभाणवारवण्णना निट्ठिता।

    Dutiyabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    निमित्तोभासकथावण्णना

    Nimittobhāsakathāvaṇṇanā

    १६६. वेसालिं पिण्डाय पाविसीति कदा पाविसि? उक्‍कचेलतो निक्खमित्वा वेसालिं गतकाले। भगवा किर वुट्ठवस्सो वेळुवगामका निक्खमित्वा सावत्थिं गमिस्सामीति आगतमग्गेनेव पटिनिवत्तन्तो अनुपुब्बेन सावत्थिं पत्वा जेतवनं पाविसि। धम्मसेनापति भगवतो वत्तं दस्सेत्वा दिवाट्ठानं गतो। सो तत्थ अन्तेवासिकेसु वत्तं दस्सेत्वा पटिक्‍कन्तेसु दिवाट्ठानं सम्मज्‍जित्वा चम्मक्खण्डं पञ्‍ञपेत्वा पादे पक्खालेत्वा पल्‍लङ्कं आभुजित्वा फलसमापत्तिं पाविसि। अथस्स यथापरिच्छेदेन ततो वुट्ठितस्स अयं परिवितक्‍को उदपादि – ‘‘बुद्धा नु खो पठमं परिनिब्बायन्ति, अगसावका नु खो’’ति? ततो – ‘‘अग्गसावका पठम’’न्ति ञत्वा अत्तनो आयुसङ्खारं ओलोकेसि। सो – ‘‘सत्ताहमेव मे आयुसङ्खारो पवत्तती’’ति ञत्वा – ‘‘कत्थ परिनिब्बायिस्सामी’’ति चिन्तेसि। ततो – ‘‘राहुलो तावतिंसेसु परिनिब्बुतो, अञ्‍ञासिकोण्डञ्‍ञत्थेरो छद्दन्तदहे, अहं कत्थ परिनिब्बायिस्सामी’’ति पुन चिन्तेन्तो मातरं आरब्भ सतिं उप्पादेसि – ‘‘मय्हं माता सत्तन्‍नं अरहन्तानं माता हुत्वापि बुद्धधम्मसङ्घेसु अप्पसन्‍ना, अत्थि नु खो तस्सा उपनिस्सयो, नत्थि नु खो’’ति आवज्‍जेत्वा सोतापत्तिमग्गस्स उपनिस्सयं दिस्वा – ‘‘कस्स देसनाय अभिसमयो भविस्सती’’ति ओलोकेन्तो – ‘‘ममेव धम्मदेसनाय भविस्सति, न अञ्‍ञस्स। सचे खो पनाहं अप्पोस्सुक्‍को भवेय्यं, भविस्सन्ति मे वत्तारो – ‘सारिपुत्तत्थेरो अवसेसजनानम्पि अवस्सयो होति। तथा हिस्स समचित्तसुत्तदेसनादिवसे (अ॰ नि॰ १.३७) कोटिसतसहस्सदेवता अरहत्तं पत्ता । तयो मग्गे पटिविद्धदेवतानं गणना नत्थि। अञ्‍ञेसु च ठानेसु अनेका अभिसमया दिस्सन्ति। थेरेव चित्तं पसादेत्वा सग्गे निब्बत्तानेव असीतिकुलसहस्सानि। सो दानि सकमातुमिच्छादस्सनमत्तम्पि हरितुं नासक्खी’ति। तस्मा मातरं मिच्छादस्सना मोचेत्वा जातोवरकेयेव परिनिब्बायिस्सामी’’ति सन्‍निट्ठानं कत्वा – ‘‘अज्‍जेव भगवन्तं अनुजानापेत्वा निक्खमिस्सामी’’ति चुन्दत्थेरं आमन्तेसि। ‘‘आवुसो, चुन्द, अम्हाकं पञ्‍चसताय भिक्खुपरिसाय सञ्‍ञं देहि – ‘गण्हथावुसो पत्तचीवरानि, धम्मसेनापति नाळकगामं गन्तुकामो’ति’’। थेरो तथा अकासि। भिक्खू सेनासनं संसामेत्वा पत्तचीवरमादाय थेरस्स सन्तिकं आगमंसु। थेरो सेनासनं संसामेत्वा दिवाट्ठानं सम्मज्‍जित्वा दिवाट्ठानद्वारे ठत्वा दिवाट्ठानं ओलोकेन्तो – ‘‘इदं दानि पच्छिमदस्सनं, पुन आगमनं नत्थी’’ति पञ्‍चसतभिक्खुपरिवुतो भगवन्तं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा एतदवोच –

    166.Vesāliṃ piṇḍāya pāvisīti kadā pāvisi? Ukkacelato nikkhamitvā vesāliṃ gatakāle. Bhagavā kira vuṭṭhavasso veḷuvagāmakā nikkhamitvā sāvatthiṃ gamissāmīti āgatamaggeneva paṭinivattanto anupubbena sāvatthiṃ patvā jetavanaṃ pāvisi. Dhammasenāpati bhagavato vattaṃ dassetvā divāṭṭhānaṃ gato. So tattha antevāsikesu vattaṃ dassetvā paṭikkantesu divāṭṭhānaṃ sammajjitvā cammakkhaṇḍaṃ paññapetvā pāde pakkhāletvā pallaṅkaṃ ābhujitvā phalasamāpattiṃ pāvisi. Athassa yathāparicchedena tato vuṭṭhitassa ayaṃ parivitakko udapādi – ‘‘buddhā nu kho paṭhamaṃ parinibbāyanti, agasāvakā nu kho’’ti? Tato – ‘‘aggasāvakā paṭhama’’nti ñatvā attano āyusaṅkhāraṃ olokesi. So – ‘‘sattāhameva me āyusaṅkhāro pavattatī’’ti ñatvā – ‘‘kattha parinibbāyissāmī’’ti cintesi. Tato – ‘‘rāhulo tāvatiṃsesu parinibbuto, aññāsikoṇḍaññatthero chaddantadahe, ahaṃ kattha parinibbāyissāmī’’ti puna cintento mātaraṃ ārabbha satiṃ uppādesi – ‘‘mayhaṃ mātā sattannaṃ arahantānaṃ mātā hutvāpi buddhadhammasaṅghesu appasannā, atthi nu kho tassā upanissayo, natthi nu kho’’ti āvajjetvā sotāpattimaggassa upanissayaṃ disvā – ‘‘kassa desanāya abhisamayo bhavissatī’’ti olokento – ‘‘mameva dhammadesanāya bhavissati, na aññassa. Sace kho panāhaṃ appossukko bhaveyyaṃ, bhavissanti me vattāro – ‘sāriputtatthero avasesajanānampi avassayo hoti. Tathā hissa samacittasuttadesanādivase (a. ni. 1.37) koṭisatasahassadevatā arahattaṃ pattā . Tayo magge paṭividdhadevatānaṃ gaṇanā natthi. Aññesu ca ṭhānesu anekā abhisamayā dissanti. Thereva cittaṃ pasādetvā sagge nibbattāneva asītikulasahassāni. So dāni sakamātumicchādassanamattampi harituṃ nāsakkhī’ti. Tasmā mātaraṃ micchādassanā mocetvā jātovarakeyeva parinibbāyissāmī’’ti sanniṭṭhānaṃ katvā – ‘‘ajjeva bhagavantaṃ anujānāpetvā nikkhamissāmī’’ti cundattheraṃ āmantesi. ‘‘Āvuso, cunda, amhākaṃ pañcasatāya bhikkhuparisāya saññaṃ dehi – ‘gaṇhathāvuso pattacīvarāni, dhammasenāpati nāḷakagāmaṃ gantukāmo’ti’’. Thero tathā akāsi. Bhikkhū senāsanaṃ saṃsāmetvā pattacīvaramādāya therassa santikaṃ āgamaṃsu. Thero senāsanaṃ saṃsāmetvā divāṭṭhānaṃ sammajjitvā divāṭṭhānadvāre ṭhatvā divāṭṭhānaṃ olokento – ‘‘idaṃ dāni pacchimadassanaṃ, puna āgamanaṃ natthī’’ti pañcasatabhikkhuparivuto bhagavantaṃ upasaṅkamitvā vanditvā etadavoca –

    ‘‘छिन्‍नो दानि भविस्सामि, लोकनाथ महामुनि।

    ‘‘Chinno dāni bhavissāmi, lokanātha mahāmuni;

    गमनागमनं नत्थि, पच्छिमा वन्दना अयं॥

    Gamanāgamanaṃ natthi, pacchimā vandanā ayaṃ.

    जीवितं अप्पकं मय्हं, इतो सत्ताहमच्‍चये।

    Jīvitaṃ appakaṃ mayhaṃ, ito sattāhamaccaye;

    निक्खिपेय्यामहं देहं, भारवोरोपनं यथा॥

    Nikkhipeyyāmahaṃ dehaṃ, bhāravoropanaṃ yathā.

    अनुजानातु मे भन्ते, भगवा, अनुजानातु सुगतो।

    Anujānātu me bhante, bhagavā, anujānātu sugato;

    परिनिब्बानकालो मे, ओस्सट्ठो आयुसङ्खारो’’ति॥

    Parinibbānakālo me, ossaṭṭho āyusaṅkhāro’’ti.

    बुद्धा पन यस्मा ‘‘परिनिब्बाही’’ति वुत्ते मरणसंवण्णनं संवण्णेन्ति नाम, ‘‘मा परिनिब्बाही’’ति वुत्ते वट्टस्स गुणं कथेन्तीति मिच्छादिट्ठिका दोसं आरोपेस्सन्ति, तस्मा तदुभयम्पि न वदन्ति। तेन नं भगवा आह – ‘‘कत्थ परिनिब्बायिस्ससि सारिपुत्ता’’ति? ‘‘अत्थि, भन्ते, मगधेसु नाळकगामे जातोवरको, तत्थाहं परिनिब्बायिस्सामी’’ति वुत्ते ‘‘यस्स दानि त्वं, सारिपुत्त, कालं मञ्‍ञसि, इदानि पन ते जेट्ठकनिट्ठभातिकानं तादिसस्स भिक्खुनो दस्सनं दुल्‍लभं भविस्सतीति देसेहि तेसं धम्म’’न्ति आह।

    Buddhā pana yasmā ‘‘parinibbāhī’’ti vutte maraṇasaṃvaṇṇanaṃ saṃvaṇṇenti nāma, ‘‘mā parinibbāhī’’ti vutte vaṭṭassa guṇaṃ kathentīti micchādiṭṭhikā dosaṃ āropessanti, tasmā tadubhayampi na vadanti. Tena naṃ bhagavā āha – ‘‘kattha parinibbāyissasi sāriputtā’’ti? ‘‘Atthi, bhante, magadhesu nāḷakagāme jātovarako, tatthāhaṃ parinibbāyissāmī’’ti vutte ‘‘yassa dāni tvaṃ, sāriputta, kālaṃ maññasi, idāni pana te jeṭṭhakaniṭṭhabhātikānaṃ tādisassa bhikkhuno dassanaṃ dullabhaṃ bhavissatīti desehi tesaṃ dhamma’’nti āha.

    थेरो – ‘‘सत्था मय्हं इद्धिविकुब्बनपुब्बङ्गमं धम्मदेसनं पच्‍चासीसती’’ति ञत्वा भगवन्तं वन्दित्वा तालप्पमाणं अब्भुग्गन्त्वा पुन ओरुय्ह भगवन्तं वन्दित्वा सत्ततालप्पमाणे अन्तलिक्खे ठितो इद्धिविकुब्बनं दस्सेत्वा धम्मं देसेसि। सकलनगरं सन्‍निपति। थेरो ओरुय्ह भगवन्तं वन्दित्वा ‘‘गमनकालो मे, भन्ते’’ति आह। भगवा ‘‘धम्मसेनापतिं पटिपादेस्सामी’’ति धम्मासना उट्ठाय गन्धकुटिअभिमुखो गन्त्वा मणिफलके अट्ठासि। थेरो तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा चतूसु ठानेसु वन्दित्वा – ‘‘भगवा इतो कप्पसतसहस्साधिकस्स असङ्ख्येय्यस्स उपरि अनोमदस्सिसम्मासम्बुद्धस्स पादमूले निपतित्वा तुम्हाकं दस्सनं पत्थेसिं। सा मे पत्थना समिद्धा, दिट्ठा तुम्हे, तं पठमदस्सनं, इदं पच्छिमदस्सनं। पुन तुम्हाकं दस्सनं नत्थी’’ति – वत्वा दसनखसमोधानसमुज्‍जलं अञ्‍जलिं पग्गय्ह याव दस्सनविसयो, ताव अभिमुखोव पटिक्‍कमित्वा ‘‘इतो पट्ठाय चुतिपटिसन्धिवसेन किस्मिञ्‍चि ठाने गमनागमनं नाम नत्थी’’ति वन्दित्वा पक्‍कामि। उदकपरियन्तं कत्वा महाभूमिचालो अहोसि। भगवा परिवारेत्वा ठिते भिक्खू आह – ‘‘अनुगच्छथ, भिक्खवे, तुम्हाकं जेट्ठभातिक’’न्ति। भिक्खू याव द्वारकोट्ठका अगमंसु। थेरो – ‘‘तिट्ठथ, तुम्हे आवुसो, अप्पमत्ता होथा’’ति निवत्तापेत्वा अत्तनो परिसायेव सद्धिं पक्‍कामि। मनुस्सा – ‘‘पुब्बे अय्यो पच्‍चागमनचारिकं चरति, इदं दानि गमनं न पुन पच्‍चागमनाया’’ति परिदेवन्ता अनुबन्धिंसु। तेपि ‘‘अप्पमत्ता होथ आवुसो, एवंभाविनो नाम सङ्खारा’’ति निवत्तापेसि।

    Thero – ‘‘satthā mayhaṃ iddhivikubbanapubbaṅgamaṃ dhammadesanaṃ paccāsīsatī’’ti ñatvā bhagavantaṃ vanditvā tālappamāṇaṃ abbhuggantvā puna oruyha bhagavantaṃ vanditvā sattatālappamāṇe antalikkhe ṭhito iddhivikubbanaṃ dassetvā dhammaṃ desesi. Sakalanagaraṃ sannipati. Thero oruyha bhagavantaṃ vanditvā ‘‘gamanakālo me, bhante’’ti āha. Bhagavā ‘‘dhammasenāpatiṃ paṭipādessāmī’’ti dhammāsanā uṭṭhāya gandhakuṭiabhimukho gantvā maṇiphalake aṭṭhāsi. Thero tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā catūsu ṭhānesu vanditvā – ‘‘bhagavā ito kappasatasahassādhikassa asaṅkhyeyyassa upari anomadassisammāsambuddhassa pādamūle nipatitvā tumhākaṃ dassanaṃ patthesiṃ. Sā me patthanā samiddhā, diṭṭhā tumhe, taṃ paṭhamadassanaṃ, idaṃ pacchimadassanaṃ. Puna tumhākaṃ dassanaṃ natthī’’ti – vatvā dasanakhasamodhānasamujjalaṃ añjaliṃ paggayha yāva dassanavisayo, tāva abhimukhova paṭikkamitvā ‘‘ito paṭṭhāya cutipaṭisandhivasena kismiñci ṭhāne gamanāgamanaṃ nāma natthī’’ti vanditvā pakkāmi. Udakapariyantaṃ katvā mahābhūmicālo ahosi. Bhagavā parivāretvā ṭhite bhikkhū āha – ‘‘anugacchatha, bhikkhave, tumhākaṃ jeṭṭhabhātika’’nti. Bhikkhū yāva dvārakoṭṭhakā agamaṃsu. Thero – ‘‘tiṭṭhatha, tumhe āvuso, appamattā hothā’’ti nivattāpetvā attano parisāyeva saddhiṃ pakkāmi. Manussā – ‘‘pubbe ayyo paccāgamanacārikaṃ carati, idaṃ dāni gamanaṃ na puna paccāgamanāyā’’ti paridevantā anubandhiṃsu. Tepi ‘‘appamattā hotha āvuso, evaṃbhāvino nāma saṅkhārā’’ti nivattāpesi.

    अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो अन्तरामग्गे सत्ताहं मनुस्सानं अनुग्गहं करोन्तो सायं नाळकगामं पत्वा गामद्वारे निग्रोधरुक्खमूले अट्ठासि। अथ उपरेवतो नाम थेरस्स भागिनेय्यो बहिगामं गच्छन्तो थेरं दिस्वा उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा अट्ठासि। थेरो तं आह – ‘‘अत्थि गेहे ते अय्यिका’’ति? आम, भन्तेति। गच्छ अम्हाकं इधागतभावं आरोचेहि। ‘‘कस्मा आगतो’’ति च वुत्ते ‘‘अज्‍ज किर एकदिवसं अन्तोगामे भविस्सति, जातोवरकं पटिजग्गथ, पञ्‍चन्‍नं भिक्खुसतानं निवासनट्ठानं जानाथा’’ति। सो गन्त्वा ‘‘अय्यिके, मय्हं मातुलो आगतो’’ति आह। इदानि कुहिन्ति? गामद्वारेति। एककोव, अञ्‍ञोपि कोचि अत्थीति ? अत्थि पञ्‍चसता भिक्खूति। किं कारणा आगतोति? सो तं पवत्तिं आरोचेसि। ब्राह्मणी – ‘‘किं नु खो एत्तकानं वसनट्ठानं पटिजग्गापेति , दहरकाले पब्बजित्वा महल्‍लककाले गिही होतुकामो’’ति चिन्तेन्ती जातोवरकं पटिजग्गापेत्वा पञ्‍चसतानं भिक्खूनं वसनट्ठानं कारेत्वा दण्डदीपिकायो जालेत्वा थेरस्स पाहेसि।

    Atha kho āyasmā sāriputto antarāmagge sattāhaṃ manussānaṃ anuggahaṃ karonto sāyaṃ nāḷakagāmaṃ patvā gāmadvāre nigrodharukkhamūle aṭṭhāsi. Atha uparevato nāma therassa bhāgineyyo bahigāmaṃ gacchanto theraṃ disvā upasaṅkamitvā vanditvā aṭṭhāsi. Thero taṃ āha – ‘‘atthi gehe te ayyikā’’ti? Āma, bhanteti. Gaccha amhākaṃ idhāgatabhāvaṃ ārocehi. ‘‘Kasmā āgato’’ti ca vutte ‘‘ajja kira ekadivasaṃ antogāme bhavissati, jātovarakaṃ paṭijaggatha, pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ nivāsanaṭṭhānaṃ jānāthā’’ti. So gantvā ‘‘ayyike, mayhaṃ mātulo āgato’’ti āha. Idāni kuhinti? Gāmadvāreti. Ekakova, aññopi koci atthīti ? Atthi pañcasatā bhikkhūti. Kiṃ kāraṇā āgatoti? So taṃ pavattiṃ ārocesi. Brāhmaṇī – ‘‘kiṃ nu kho ettakānaṃ vasanaṭṭhānaṃ paṭijaggāpeti , daharakāle pabbajitvā mahallakakāle gihī hotukāmo’’ti cintentī jātovarakaṃ paṭijaggāpetvā pañcasatānaṃ bhikkhūnaṃ vasanaṭṭhānaṃ kāretvā daṇḍadīpikāyo jāletvā therassa pāhesi.

    थेरो भिक्खूहि सद्धिं पासादं अभिरुहि। अभिरुहित्वा च जातोवरकं पविसित्वा निसीदि। निसज्‍जेव – ‘‘तुम्हाकं वसनट्ठानं गच्छथा’’ति भिक्खू उय्योजेसि। तेसु गतमत्तेसुयेव थेरस्स खरो आबाधो उप्पज्‍जि, लोहितपक्खन्दिका मारणन्तिका वेदना वत्तन्ति, एकं भाजनं पविसति, एकं निक्खमति। ब्राह्मणी – ‘‘मम पुत्तस्स पवत्ति मय्हं न रुच्‍चती’’ति अत्तनो वसनगब्भद्वारं निस्साय अट्ठासि। चत्तारो महाराजानो ‘‘धम्मसेनापति कुहिं विहरती’’ति ओलोकेन्ता ‘‘नाळकगामे जातोवरके परिनिब्बानमञ्‍चे निपन्‍नो, पच्छिमदस्सनं गमिस्सामा’’ति आगम्म वन्दित्वा अट्ठंसु। थेरो – के तुम्हेति? महाराजानो, भन्तेति। कस्मा आगतत्थाति? गिलानुपट्ठाका भविस्सामाति। होतु, अत्थि गिलानुपट्ठाको, गच्छथ तुम्हेति उय्योजेसि। तेसं गतावसाने तेनेव नयेन सक्‍को देवानमिन्दो, तस्मिं गते सुयामादयो महाब्रह्मा च आगमिंसु। तेपि तथेव थेरो उय्योजेसि।

    Thero bhikkhūhi saddhiṃ pāsādaṃ abhiruhi. Abhiruhitvā ca jātovarakaṃ pavisitvā nisīdi. Nisajjeva – ‘‘tumhākaṃ vasanaṭṭhānaṃ gacchathā’’ti bhikkhū uyyojesi. Tesu gatamattesuyeva therassa kharo ābādho uppajji, lohitapakkhandikā māraṇantikā vedanā vattanti, ekaṃ bhājanaṃ pavisati, ekaṃ nikkhamati. Brāhmaṇī – ‘‘mama puttassa pavatti mayhaṃ na ruccatī’’ti attano vasanagabbhadvāraṃ nissāya aṭṭhāsi. Cattāro mahārājāno ‘‘dhammasenāpati kuhiṃ viharatī’’ti olokentā ‘‘nāḷakagāme jātovarake parinibbānamañce nipanno, pacchimadassanaṃ gamissāmā’’ti āgamma vanditvā aṭṭhaṃsu. Thero – ke tumheti? Mahārājāno, bhanteti. Kasmā āgatatthāti? Gilānupaṭṭhākā bhavissāmāti. Hotu, atthi gilānupaṭṭhāko, gacchatha tumheti uyyojesi. Tesaṃ gatāvasāne teneva nayena sakko devānamindo, tasmiṃ gate suyāmādayo mahābrahmā ca āgamiṃsu. Tepi tatheva thero uyyojesi.

    ब्राह्मणी देवतानं आगमनञ्‍च गमनञ्‍च दिस्वा – ‘‘के नु खो एते मम पुत्तं वन्दित्वा गच्छन्ती’’ति थेरस्स गब्भद्वारं गन्त्वा – ‘‘तात, चुन्द, का पवत्ती’’ति पुच्छि। सो तं पवत्तिं आचिक्खित्वा – ‘‘महाउपासिका, भन्ते आगता’’ति आह। थेरो कस्मा अवेलाय आगतत्थाति पुच्छि। सा तुय्हं तात दस्सनत्थायाति वत्वा ‘‘तात के पठमं आगता’’ति पुच्छि। चत्तारो महाराजानो, उपासिकेति। तात, त्वं चतूहि महाराजेहि महन्ततरोति? आरामिकसदिसा एते उपासिके, अम्हाकं सत्थु पटिसन्धिग्गहणतो पट्ठाय खग्गहत्था हुत्वा आरक्खं अकंसूति। तेसं तात, गतावसाने को आगतोति? सक्‍को देवानमिन्दोति। देवराजतोपि त्वं तात, महन्ततरोति? भण्डगाहकसामणेरसदिसो एस उपासिके, अम्हाकं सत्थु तावतिंसतो ओतरणकाले पत्तचीवरं गहेत्वा ओतिण्णोति। तस्स तात गतावसाने जोतमानो विय को आगतोति? उपासिके तुय्हं भगवा च सत्था च महाब्रह्मा नाम एसोति। मय्हं भगवतो महाब्रह्मतोपि त्वं तात महन्ततरोति? आम उपासिके, एते नाम किर अम्हाकं सत्थु जातदिवसे चत्तारो महाब्रह्मानो महापुरिसं सुवण्णजालेन पटिग्गण्हिंसूति।

    Brāhmaṇī devatānaṃ āgamanañca gamanañca disvā – ‘‘ke nu kho ete mama puttaṃ vanditvā gacchantī’’ti therassa gabbhadvāraṃ gantvā – ‘‘tāta, cunda, kā pavattī’’ti pucchi. So taṃ pavattiṃ ācikkhitvā – ‘‘mahāupāsikā, bhante āgatā’’ti āha. Thero kasmā avelāya āgatatthāti pucchi. Sā tuyhaṃ tāta dassanatthāyāti vatvā ‘‘tāta ke paṭhamaṃ āgatā’’ti pucchi. Cattāro mahārājāno, upāsiketi. Tāta, tvaṃ catūhi mahārājehi mahantataroti? Ārāmikasadisā ete upāsike, amhākaṃ satthu paṭisandhiggahaṇato paṭṭhāya khaggahatthā hutvā ārakkhaṃ akaṃsūti. Tesaṃ tāta, gatāvasāne ko āgatoti? Sakko devānamindoti. Devarājatopi tvaṃ tāta, mahantataroti? Bhaṇḍagāhakasāmaṇerasadiso esa upāsike, amhākaṃ satthu tāvatiṃsato otaraṇakāle pattacīvaraṃ gahetvā otiṇṇoti. Tassa tāta gatāvasāne jotamāno viya ko āgatoti? Upāsike tuyhaṃ bhagavā ca satthā ca mahābrahmā nāma esoti. Mayhaṃ bhagavato mahābrahmatopi tvaṃ tāta mahantataroti? Āma upāsike, ete nāma kira amhākaṃ satthu jātadivase cattāro mahābrahmāno mahāpurisaṃ suvaṇṇajālena paṭiggaṇhiṃsūti.

    अथ ब्राह्मणिया – ‘‘पुत्तस्स ताव मे अयं आनुभावो, कीदिसो वत मय्हं पुत्तस्स भगवतो सत्थु आनुभावो भविस्सती’’ति चिन्तयन्तिया सहसा पञ्‍चवण्णा पीति उप्पज्‍जित्वा सकलसरीरे फरि। थेरो – ‘‘उप्पन्‍नं मे मातु पीतिसोमनस्सं, अयं दानि कालो धम्मदेसनाया’’ति चिन्तेत्वा – ‘‘किं चिन्तेसि महाउपासिके’’ति आह। सा – ‘‘पुत्तस्स ताव मे अयं गुणो, सत्थु पनस्स कीदिसो गुणो भविस्सतीति इदं, तात, चिन्तेमी’’ति आह। महाउपासिके, मय्हं सत्थु जातक्खणे, महाभिनिक्खमने, सम्बोधियं, धम्मचक्‍कप्पवत्तने च दससहस्सिलोकधातु कम्पित्थ, सीलेन समाधिना पञ्‍ञाय विमुत्तिया विमुत्तिञाणदस्सनेन समो नाम नत्थि, इतिपि सो भगवाति वित्थारेत्वा बुद्धगुणप्पटिसंयुत्तं धम्मदेसनं कथेसि।

    Atha brāhmaṇiyā – ‘‘puttassa tāva me ayaṃ ānubhāvo, kīdiso vata mayhaṃ puttassa bhagavato satthu ānubhāvo bhavissatī’’ti cintayantiyā sahasā pañcavaṇṇā pīti uppajjitvā sakalasarīre phari. Thero – ‘‘uppannaṃ me mātu pītisomanassaṃ, ayaṃ dāni kālo dhammadesanāyā’’ti cintetvā – ‘‘kiṃ cintesi mahāupāsike’’ti āha. Sā – ‘‘puttassa tāva me ayaṃ guṇo, satthu panassa kīdiso guṇo bhavissatīti idaṃ, tāta, cintemī’’ti āha. Mahāupāsike, mayhaṃ satthu jātakkhaṇe, mahābhinikkhamane, sambodhiyaṃ, dhammacakkappavattane ca dasasahassilokadhātu kampittha, sīlena samādhinā paññāya vimuttiyā vimuttiñāṇadassanena samo nāma natthi, itipi so bhagavāti vitthāretvā buddhaguṇappaṭisaṃyuttaṃ dhammadesanaṃ kathesi.

    ब्राह्मणी पियपुत्तस्स धम्मदेसनापरियोसाने सोतापत्तिफले पतिट्ठाय पुत्तं आह – ‘‘तात, उपतिस्स, कस्मा एवमकासि, एवरूपं नाम अमतं मय्हं एत्तकं कालं न अदासी’’ति। थेरो – ‘‘दिन्‍नं दानि मे मातु रूपसारिया ब्राह्मणिया पोसावनिकमूलं, एत्तकेन वट्टिस्सती’’ति चिन्तेत्वा ‘‘गच्छ महाउपासिके’’ति ब्राह्मणिं उय्योजेत्वा ‘‘चुन्द का वेला’’ति आह। बलवपच्‍चूसकालो, भन्तेति। तेन हि भिक्खुसङ्घं सन्‍निपातेहीति। सन्‍निपतितो, भन्ते, सङ्घोति। मं उक्खिपित्वा निसीदापेहि चुन्दाति उक्खिपित्वा निसीदापेसि। थेरो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘आवुसो चतुचत्तालीसं वो वस्सानि मया सद्धिं विचरन्तानं यं मे कायिकं वा वाचसिकं वा न रोचेथ, खमथ तं आवुसोति। एत्तकं, भन्ते, अम्हाकं छाया विय तुम्हे अमुञ्‍चित्वा विचरन्तानं अरुच्‍चनकं नाम नत्थि, तुम्हे पन अम्हाकं खमथाति। अथ थेरो अरुणसिखाय पञ्‍ञायमानाय महापथविं उन्‍नादयन्तो अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायि। बहू देवमनुस्सा थेरस्स परिनिब्बाने सक्‍कारं करिंसु।

    Brāhmaṇī piyaputtassa dhammadesanāpariyosāne sotāpattiphale patiṭṭhāya puttaṃ āha – ‘‘tāta, upatissa, kasmā evamakāsi, evarūpaṃ nāma amataṃ mayhaṃ ettakaṃ kālaṃ na adāsī’’ti. Thero – ‘‘dinnaṃ dāni me mātu rūpasāriyā brāhmaṇiyā posāvanikamūlaṃ, ettakena vaṭṭissatī’’ti cintetvā ‘‘gaccha mahāupāsike’’ti brāhmaṇiṃ uyyojetvā ‘‘cunda kā velā’’ti āha. Balavapaccūsakālo, bhanteti. Tena hi bhikkhusaṅghaṃ sannipātehīti. Sannipatito, bhante, saṅghoti. Maṃ ukkhipitvā nisīdāpehi cundāti ukkhipitvā nisīdāpesi. Thero bhikkhū āmantesi – ‘‘āvuso catucattālīsaṃ vo vassāni mayā saddhiṃ vicarantānaṃ yaṃ me kāyikaṃ vā vācasikaṃ vā na rocetha, khamatha taṃ āvusoti. Ettakaṃ, bhante, amhākaṃ chāyā viya tumhe amuñcitvā vicarantānaṃ aruccanakaṃ nāma natthi, tumhe pana amhākaṃ khamathāti. Atha thero aruṇasikhāya paññāyamānāya mahāpathaviṃ unnādayanto anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi. Bahū devamanussā therassa parinibbāne sakkāraṃ kariṃsu.

    आयस्मा चुन्दो थेरस्स पत्तचीवरञ्‍च धातुपरिस्सावनञ्‍च गहेत्वा जेतवनं गन्त्वा आनन्दत्थेरं गहेत्वा भगवन्तं उपसङ्कमि। भगवा धातुपरिस्सावनं गहेत्वा पञ्‍चहि गाथासतेहि थेरस्स गुणं कथेत्वा धातुचेतियं कारापेत्वा राजगहगमनत्थाय आनन्दत्थेरस्स सञ्‍ञं अदासि। थेरो भिक्खूनं आरोचेसि। भगवा महाभिक्खुसङ्घपरिवुतो राजगहं अगमासि। तत्थ गतकाले महामोग्गल्‍लानत्थेरो परिनिब्बायि। भगवा तस्स धातुयो गहेत्वा चेतियं कारापेत्वा राजगहतो निक्खमित्वा अनुपुब्बेन गङ्गाभिमुखो गन्त्वा उक्‍कचेलं अगमासि। तत्थ गङ्गातीरे भिक्खुसङ्घपरिवुतो निसीदित्वा तत्थ सारिपुत्तमोग्गल्‍लानानं परिनिब्बानप्पटिसंयुत्तं सुत्तं देसेत्वा उक्‍कचेलतो निक्खमित्वा वेसालिं अगमासि। एवं गते अथ खो भगवा पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय वेसालिं पिण्डाय पाविसीति अयमेत्थ अनुपुब्बी कथा।

    Āyasmā cundo therassa pattacīvarañca dhātuparissāvanañca gahetvā jetavanaṃ gantvā ānandattheraṃ gahetvā bhagavantaṃ upasaṅkami. Bhagavā dhātuparissāvanaṃ gahetvā pañcahi gāthāsatehi therassa guṇaṃ kathetvā dhātucetiyaṃ kārāpetvā rājagahagamanatthāya ānandattherassa saññaṃ adāsi. Thero bhikkhūnaṃ ārocesi. Bhagavā mahābhikkhusaṅghaparivuto rājagahaṃ agamāsi. Tattha gatakāle mahāmoggallānatthero parinibbāyi. Bhagavā tassa dhātuyo gahetvā cetiyaṃ kārāpetvā rājagahato nikkhamitvā anupubbena gaṅgābhimukho gantvā ukkacelaṃ agamāsi. Tattha gaṅgātīre bhikkhusaṅghaparivuto nisīditvā tattha sāriputtamoggallānānaṃ parinibbānappaṭisaṃyuttaṃ suttaṃ desetvā ukkacelato nikkhamitvā vesāliṃ agamāsi. Evaṃ gate atha kho bhagavā pubbaṇhasamayaṃ nivāsetvā pattacīvaramādāya vesāliṃ piṇḍāya pāvisīti ayamettha anupubbī kathā.

    निसीदनन्ति एत्थ चम्मक्खण्डं अधिप्पेतं। उदेनचेतियन्ति उदेनयक्खस्स चेतियट्ठाने कतविहारो वुच्‍चति। गोतमकादीसुपि एसेव नयो। भाविताति वड्ढिता। बहुलीकताति पुनप्पुनं कता। यानीकताति युत्तयानं विय कता। वत्थुकताति पतिट्ठानट्ठेन वत्थु विय कता। अनुट्ठिताति अधिट्ठिता। परिचिताति समन्ततो चिता सुवड्ढिता। सुसमारद्धाति सुट्ठु समारद्धा।

    Nisīdananti ettha cammakkhaṇḍaṃ adhippetaṃ. Udenacetiyanti udenayakkhassa cetiyaṭṭhāne katavihāro vuccati. Gotamakādīsupi eseva nayo. Bhāvitāti vaḍḍhitā. Bahulīkatāti punappunaṃ katā. Yānīkatāti yuttayānaṃ viya katā. Vatthukatāti patiṭṭhānaṭṭhena vatthu viya katā. Anuṭṭhitāti adhiṭṭhitā. Paricitāti samantato citā suvaḍḍhitā. Susamāraddhāti suṭṭhu samāraddhā.

    इति अनियमेन कथेत्वा पुन नियमेत्वा दस्सेन्तो तथागतस्स खोतिआदिमाह। एत्थ च कप्पन्ति आयुकप्पं। तस्मिं तस्मिं काले यं मनुस्सानं आयुप्पमाणं होति, तं परिपुण्णं करोन्तो तिट्ठेय्य। कप्पावसेसं वाति – ‘‘अप्पं वा भिय्यो’’ति (दी॰ नि॰ २.७; अ॰ नि॰ ६.७४) वुत्तवस्ससततो अतिरेकं वा। महासीवत्थेरो पनाह – ‘‘बुद्धानं अट्ठाने गज्‍जितं नाम नत्थि। यथेव हि वेळुवगामके उप्पन्‍नं मारणन्तिकं वेदनं दस मासे विक्खम्भेति, एवं पुनप्पुनं तं समापत्तिं समापज्‍जित्वा दस दस मासे विक्खम्भेन्तो इमं भद्दकप्पमेव तिट्ठेय्य, कस्मा पन न ठितोति? उपादिन्‍नकसरीरं नाम खण्डिच्‍चादीहि अभिभुय्यति, बुद्धा च खण्डिच्‍चादिभावं अपत्वा पञ्‍चमे आयुकोट्ठासे बहुजनस्स पियमनापकालेयेव परिनिब्बायन्ति। बुद्धानुबुद्धेसु च महासावकेसु परिनिब्बुतेसु एककेनेव खाणुकेन विय ठातब्बं होति, दहरसामणेरपरिवारितेन वा। ततो – ‘अहो बुद्धानं परिसा’ति हीळेतब्बतं आपज्‍जेय्य। तस्मा न ठितो’’ति। एवं वुत्तेपि सो न रुच्‍चति, ‘‘आयुकप्पो’’ति इदमेव अट्ठकथायं नियमितं।

    Iti aniyamena kathetvā puna niyametvā dassento tathāgatassa khotiādimāha. Ettha ca kappanti āyukappaṃ. Tasmiṃ tasmiṃ kāle yaṃ manussānaṃ āyuppamāṇaṃ hoti, taṃ paripuṇṇaṃ karonto tiṭṭheyya. Kappāvasesaṃ vāti – ‘‘appaṃ vā bhiyyo’’ti (dī. ni. 2.7; a. ni. 6.74) vuttavassasatato atirekaṃ vā. Mahāsīvatthero panāha – ‘‘buddhānaṃ aṭṭhāne gajjitaṃ nāma natthi. Yatheva hi veḷuvagāmake uppannaṃ māraṇantikaṃ vedanaṃ dasa māse vikkhambheti, evaṃ punappunaṃ taṃ samāpattiṃ samāpajjitvā dasa dasa māse vikkhambhento imaṃ bhaddakappameva tiṭṭheyya, kasmā pana na ṭhitoti? Upādinnakasarīraṃ nāma khaṇḍiccādīhi abhibhuyyati, buddhā ca khaṇḍiccādibhāvaṃ apatvā pañcame āyukoṭṭhāse bahujanassa piyamanāpakāleyeva parinibbāyanti. Buddhānubuddhesu ca mahāsāvakesu parinibbutesu ekakeneva khāṇukena viya ṭhātabbaṃ hoti, daharasāmaṇeraparivāritena vā. Tato – ‘aho buddhānaṃ parisā’ti hīḷetabbataṃ āpajjeyya. Tasmā na ṭhito’’ti. Evaṃ vuttepi so na ruccati, ‘‘āyukappo’’ti idameva aṭṭhakathāyaṃ niyamitaṃ.

    १६७. यथा तं मारेन परियुट्ठितचित्तोति एत्थ तन्ति निपातमत्तं। यथा मारेन परियुट्ठितचित्तो अज्झोत्थटचित्तो अञ्‍ञोपि कोचि पुथुज्‍जनो पटिविज्झितुं न सक्‍कुणेय्य, एवमेव नासक्खि पटिविज्झितुन्ति अत्थो। किं कारणा? मारो हि यस्स सब्बेन सब्बं द्वादस विपल्‍लासा अप्पहीना, तस्स चित्तं परियुट्ठाति। थेरस्स चत्तारो विपल्‍लासा अप्पहीना, तेनस्स मारो चित्तं परियुट्ठाति। सो पन चित्तपरियुट्ठानं करोन्तो किं करोतीति? भेरवं रूपारम्मणं वा दस्सेति, सद्दारम्मणं वा सावेति, ततो सत्ता तं दिस्वा वा सुत्वा वा सतिं विस्सज्‍जेत्वा विवटमुखा होन्ति। तेसं मुखेन हत्थं पवेसेत्वा हदयं मद्दति। ततो विसञ्‍ञाव हुत्वा तिट्ठन्ति। थेरस्स पनेस मुखेन हत्थं पवेसेतुं किं सक्खिस्सति ? भेरवारम्मणं पन दस्सेति। तं दिस्वा थेरो निमित्तोभासं न पटिविज्झि। भगवा जानन्तोयेव – ‘‘किमत्थं यावततियं आमन्तेसी’’ति? परतो ‘‘तिट्ठतु, भन्ते, भगवा’’ति याचिते ‘‘तुय्हेवेतं दुक्‍कटं, तुय्हेवेतं अपरद्ध’’न्ति दोसारोपनेन सोकतनुकरणत्थं।

    167.Yathā taṃ mārena pariyuṭṭhitacittoti ettha tanti nipātamattaṃ. Yathā mārena pariyuṭṭhitacitto ajjhotthaṭacitto aññopi koci puthujjano paṭivijjhituṃ na sakkuṇeyya, evameva nāsakkhi paṭivijjhitunti attho. Kiṃ kāraṇā? Māro hi yassa sabbena sabbaṃ dvādasa vipallāsā appahīnā, tassa cittaṃ pariyuṭṭhāti. Therassa cattāro vipallāsā appahīnā, tenassa māro cittaṃ pariyuṭṭhāti. So pana cittapariyuṭṭhānaṃ karonto kiṃ karotīti? Bheravaṃ rūpārammaṇaṃ vā dasseti, saddārammaṇaṃ vā sāveti, tato sattā taṃ disvā vā sutvā vā satiṃ vissajjetvā vivaṭamukhā honti. Tesaṃ mukhena hatthaṃ pavesetvā hadayaṃ maddati. Tato visaññāva hutvā tiṭṭhanti. Therassa panesa mukhena hatthaṃ pavesetuṃ kiṃ sakkhissati ? Bheravārammaṇaṃ pana dasseti. Taṃ disvā thero nimittobhāsaṃ na paṭivijjhi. Bhagavā jānantoyeva – ‘‘kimatthaṃ yāvatatiyaṃ āmantesī’’ti? Parato ‘‘tiṭṭhatu, bhante, bhagavā’’ti yācite ‘‘tuyhevetaṃ dukkaṭaṃ, tuyhevetaṃ aparaddha’’nti dosāropanena sokatanukaraṇatthaṃ.

    मारयाचनकथावण्णना

    Mārayācanakathāvaṇṇanā

    १६८. मारो पापिमाति एत्थ मारोति सत्ते अनत्थे नियोजेन्तो मारेतीति मारो। पापिमाति तस्सेव वेवचनं। सो हि पापधम्मसमन्‍नागतत्ता ‘‘पापिमा’’ति वुच्‍चति। कण्हो, अन्तको, नमुचि, पमत्तबन्धूतिपि तस्सेव नामानि। भासिता खो पनेसाति अयञ्हि भगवतो सम्बोधिपत्तिया अट्ठमे सत्ताहे बोधिमण्डेयेव आगन्त्वा – ‘‘भगवा यदत्थं तुम्हेहि पारमियो पूरिता, सो वो अत्थो अनुप्पत्तो, पटिविद्धं सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणं, किं ते लोकविचारणेना’’ति वत्वा, यथा अज्‍ज , एवमेव ‘‘परिनिब्बातु दानि, भन्ते, भगवा’’ति याचि। भगवा चस्स – ‘‘न तावाह’’न्तिआदीनि वत्वा पटिक्खिपि। तं सन्धाय ‘‘भासिता खो पनेसा भन्ते’’तिआदिमाह।

    168.Māro pāpimāti ettha māroti satte anatthe niyojento māretīti māro. Pāpimāti tasseva vevacanaṃ. So hi pāpadhammasamannāgatattā ‘‘pāpimā’’ti vuccati. Kaṇho, antako, namuci, pamattabandhūtipi tasseva nāmāni. Bhāsitā kho panesāti ayañhi bhagavato sambodhipattiyā aṭṭhame sattāhe bodhimaṇḍeyeva āgantvā – ‘‘bhagavā yadatthaṃ tumhehi pāramiyo pūritā, so vo attho anuppatto, paṭividdhaṃ sabbaññutaññāṇaṃ, kiṃ te lokavicāraṇenā’’ti vatvā, yathā ajja , evameva ‘‘parinibbātu dāni, bhante, bhagavā’’ti yāci. Bhagavā cassa – ‘‘na tāvāha’’ntiādīni vatvā paṭikkhipi. Taṃ sandhāya ‘‘bhāsitā kho panesā bhante’’tiādimāha.

    तत्थ वियत्ताति मग्गवसेन वियत्ता। तथेव विनीता तथा विसारदा। बहुस्सुताति तेपिटकवसेन बहु सुतमेतेसन्ति बहुस्सुता। तमेव धम्मं धारेन्तीति धम्मधरा। अथवा परियत्तिबहुस्सुता चेव पटिवेधबहुस्सुता च। परियत्तिपटिवेधधम्मानंयेव धारणतो धम्मधराति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। धम्मानुधम्मपटिपन्‍नाति अरियधम्मस्स अनुधम्मभूतं विपस्सनाधम्मं पटिपन्‍ना। सामीचिप्पटिपन्‍नाति अनुच्छविकपटिपदं पटिपन्‍ना। अनुधम्मचारिनोति अनुधम्मचरणसीला। सकं आचरियकन्ति अत्तनो आचरियवादं। आचिक्खिस्सन्तीतिआदीनि सब्बानि अञ्‍ञमञ्‍ञस्स वेवचनानि। सहधम्मेनाति सहेतुकेन सकारणेन वचनेन। सप्पाटिहारियन्ति याव न निय्यानिकं कत्वा धम्मं देसेस्सन्ति।

    Tattha viyattāti maggavasena viyattā. Tatheva vinītā tathā visāradā. Bahussutāti tepiṭakavasena bahu sutametesanti bahussutā. Tameva dhammaṃ dhārentīti dhammadharā. Athavā pariyattibahussutā ceva paṭivedhabahussutā ca. Pariyattipaṭivedhadhammānaṃyeva dhāraṇato dhammadharāti evamettha attho daṭṭhabbo. Dhammānudhammapaṭipannāti ariyadhammassa anudhammabhūtaṃ vipassanādhammaṃ paṭipannā. Sāmīcippaṭipannāti anucchavikapaṭipadaṃ paṭipannā. Anudhammacārinoti anudhammacaraṇasīlā. Sakaṃ ācariyakanti attano ācariyavādaṃ. Ācikkhissantītiādīni sabbāni aññamaññassa vevacanāni. Sahadhammenāti sahetukena sakāraṇena vacanena. Sappāṭihāriyanti yāva na niyyānikaṃ katvā dhammaṃ desessanti.

    ब्रह्मचरियन्ति सिक्खत्तयसङ्गहितं सकलं सासनब्रह्मचरियं। इद्धन्ति समिद्धं झानस्सादवसेन। फीतन्ति वुद्धिप्पत्तं सब्बफालिफुल्‍लं विय अभिञ्‍ञाय सम्पत्तिवसेन। वित्थारिकन्ति वित्थतं तस्मिं तस्मिं दिसाभागे पतिट्ठितवसेन। बाहुजञ्‍ञन्ति बहुजनेहि ञातं पटिविद्धं महाजनाभिसमयवसेन। पुथुभूतन्ति सब्बाकारवसेन पुथुलभावप्पत्तं। कथं? याव देवमनुस्सेहि सुप्पकासितन्ति यत्तका विञ्‍ञुजातिका देवा चेव मनुस्सा च अत्थि सब्बेहि सुट्ठु पकासितन्ति अत्थो।

    Brahmacariyanti sikkhattayasaṅgahitaṃ sakalaṃ sāsanabrahmacariyaṃ. Iddhanti samiddhaṃ jhānassādavasena. Phītanti vuddhippattaṃ sabbaphāliphullaṃ viya abhiññāya sampattivasena. Vitthārikanti vitthataṃ tasmiṃ tasmiṃ disābhāge patiṭṭhitavasena. Bāhujaññanti bahujanehi ñātaṃ paṭividdhaṃ mahājanābhisamayavasena. Puthubhūtanti sabbākāravasena puthulabhāvappattaṃ. Kathaṃ? Yāva devamanussehisuppakāsitanti yattakā viññujātikā devā ceva manussā ca atthi sabbehi suṭṭhu pakāsitanti attho.

    अप्पोस्सुक्‍कोति निरालयो। त्वञ्हि पापिम, अट्ठमसत्ताहतो पट्ठाय – ‘‘परिनिब्बातु दानि, भन्ते, भगवा परिनिब्बातु, सुगतो’’ति विरवन्तो आहिण्डित्थ। अज्‍ज दानि पट्ठाय विगतुस्साहो होहि; मा मय्हं परिनिब्बानत्थं वायामं करोहीति वदति।

    Appossukkoti nirālayo. Tvañhi pāpima, aṭṭhamasattāhato paṭṭhāya – ‘‘parinibbātu dāni, bhante, bhagavā parinibbātu, sugato’’ti viravanto āhiṇḍittha. Ajja dāni paṭṭhāya vigatussāho hohi; mā mayhaṃ parinibbānatthaṃ vāyāmaṃ karohīti vadati.

    आयुसङ्खारओस्सज्‍जनवण्णना

    Āyusaṅkhāraossajjanavaṇṇanā

    १६९. सतो सम्पजानो आयुसङ्खारं ओस्सजीति सतिं सूपट्ठितं कत्वा ञाणेन परिच्छिन्दित्वा आयुसङ्खारं विस्सज्‍जि, पजहि। तत्थ न भगवा हत्थेन लेड्डुं विय आयुसङ्खारं ओस्सजि, तेमासमत्तमेव पन समापत्तिं समापज्‍जित्वा ततो परं न समापज्‍जिस्सामीति चित्तं उप्पादेसि। तं सन्धाय वुत्तं – ‘‘ओस्सजी’’ति। ‘‘उस्सज्‍जी’’ति पि पाठो। महाभूमिचालोति महन्तो पथवीकम्पो। तदा किर दससहस्सी लोकधातु कम्पित्थ। भिंसनकोति भयजनको। देवदुन्दुभियो च फलिंसूति देवभेरियो फलिंसु, देवो सुक्खगज्‍जितं गज्‍जि, अकालविज्‍जुलता निच्छरिंसु, खणिकवस्सं वस्सीति वुत्तं होति।

    169.Sato sampajāno āyusaṅkhāraṃ ossajīti satiṃ sūpaṭṭhitaṃ katvā ñāṇena paricchinditvā āyusaṅkhāraṃ vissajji, pajahi. Tattha na bhagavā hatthena leḍḍuṃ viya āyusaṅkhāraṃ ossaji, temāsamattameva pana samāpattiṃ samāpajjitvā tato paraṃ na samāpajjissāmīti cittaṃ uppādesi. Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘ossajī’’ti. ‘‘Ussajjī’’ti pi pāṭho. Mahābhūmicāloti mahanto pathavīkampo. Tadā kira dasasahassī lokadhātu kampittha. Bhiṃsanakoti bhayajanako. Devadundubhiyo ca phaliṃsūti devabheriyo phaliṃsu, devo sukkhagajjitaṃ gajji, akālavijjulatā nicchariṃsu, khaṇikavassaṃ vassīti vuttaṃ hoti.

    उदानं उदानेसीति कस्मा उदानेसि? कोचि नाम वदेय्य – ‘‘भगवा पच्छतो पच्छतो अनुबन्धित्वा – ‘परिनिब्बायथ, भन्ते, परिनिब्बायथ, भन्ते’ति उपद्दुतो भयेन आयुसङ्खारं विस्सज्‍जेसी’’ति। ‘‘तस्सोकासो मा होतु, भीतस्स उदानं नाम नत्थी’’ति एतस्स दीपनत्थं पीतिवेगविस्सट्ठं उदानं उदानेसि।

    Udānaṃ udānesīti kasmā udānesi? Koci nāma vadeyya – ‘‘bhagavā pacchato pacchato anubandhitvā – ‘parinibbāyatha, bhante, parinibbāyatha, bhante’ti upadduto bhayena āyusaṅkhāraṃ vissajjesī’’ti. ‘‘Tassokāso mā hotu, bhītassa udānaṃ nāma natthī’’ti etassa dīpanatthaṃ pītivegavissaṭṭhaṃ udānaṃ udānesi.

    तत्थ सब्बेसं सोणसिङ्गालादीनम्पि पच्‍चक्खभावतो तुलितं परिच्छिन्‍नन्ति तुलं। किं तं? कामावचरकम्मं। न तुलं, न वा तुलं सदिसमस्स अञ्‍ञं लोकियं कम्मं अत्थीति अतुलं। किं तं? महग्गतकम्मं। अथवा कामावचररूपावचरं तुलं, अरूपावचरं अतुलं। अप्पविपाकं वा तुलं, बहुविपाकं अतुलं। सम्भवन्ति सम्भवस्स हेतुभूतं, पिण्डकारकं रासिकारकन्ति अत्थो। भवसङ्खारन्ति पुनब्भवसङ्खारणकं। अवस्सजीति विस्सज्‍जेसि। मुनीति बुद्धमुनि। अज्झत्तरतोति नियकज्झत्तरतो। समाहितोति उपचारप्पनासमाधिवसेन समाहितो। अभिन्दि कवचमिवाति कवचं विय अभिन्दि। अत्तसम्भवन्ति अत्तनि सञ्‍जातं किलेसं। इदं वुत्तं होति – ‘‘सविपाकट्ठेन सम्भवं, भवाभिसङ्खारणट्ठेन भवसङ्खारन्ति च लद्धनामं तुलातुलसङ्खातं लोकियकम्मञ्‍च ओस्सजि। सङ्गामसीसे महायोधो कवचं विय अत्तसम्भवं किलेसञ्‍च अज्झत्तरतो समाहितो हुत्वा अभिन्दी’’ति।

    Tattha sabbesaṃ soṇasiṅgālādīnampi paccakkhabhāvato tulitaṃ paricchinnanti tulaṃ. Kiṃ taṃ? Kāmāvacarakammaṃ. Na tulaṃ, na vā tulaṃ sadisamassa aññaṃ lokiyaṃ kammaṃ atthīti atulaṃ. Kiṃ taṃ? Mahaggatakammaṃ. Athavā kāmāvacararūpāvacaraṃ tulaṃ, arūpāvacaraṃ atulaṃ. Appavipākaṃ vā tulaṃ, bahuvipākaṃ atulaṃ. Sambhavanti sambhavassa hetubhūtaṃ, piṇḍakārakaṃ rāsikārakanti attho. Bhavasaṅkhāranti punabbhavasaṅkhāraṇakaṃ. Avassajīti vissajjesi. Munīti buddhamuni. Ajjhattaratoti niyakajjhattarato. Samāhitoti upacārappanāsamādhivasena samāhito. Abhindi kavacamivāti kavacaṃ viya abhindi. Attasambhavanti attani sañjātaṃ kilesaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘savipākaṭṭhena sambhavaṃ, bhavābhisaṅkhāraṇaṭṭhena bhavasaṅkhāranti ca laddhanāmaṃ tulātulasaṅkhātaṃ lokiyakammañca ossaji. Saṅgāmasīse mahāyodho kavacaṃ viya attasambhavaṃ kilesañca ajjhattarato samāhito hutvā abhindī’’ti.

    अथ वा तुलन्ति तुलेन्तो तीरेन्तो। अतुलञ्‍च सम्भवन्ति निब्बानञ्‍चेव सम्भवञ्‍च। भवसङ्खारन्ति भवगामिकम्मं। अवस्सजि मुनीति ‘‘पञ्‍चक्खन्धा अनिच्‍चा, पञ्‍चन्‍नं खन्धानं निरोधो निब्बानं निच्‍च’’न्तिआदिना (पटि॰ म॰ ३.३८) नयेन तुलयन्तो बुद्धमुनि भवे आदीनवं, निब्बाने च आनिसंसं दिस्वा तं खन्धानं मूलभूतं भवसङ्खारकम्मं – ‘‘कम्मक्खयाय संवत्तती’’ति (म॰ नि॰ २.८१) एवं वुत्तेन कम्मक्खयकरेन अरियमग्गेन अवस्सजि। कथं? अज्झत्तरतो समाहितो अभिन्दि कवचमिव अत्तनि सम्भवं। सो हि विपस्सनावसेन अज्झत्तरतो समथवसेन समाहितोति एवं पुब्बभागतो पट्ठाय समथविपस्सनाबलेन कवचमिव अत्तभावं परियोनन्धित्वा ठितं, अत्तनि सम्भवत्ता ‘‘अत्तसम्भव’’न्ति लद्धनामं सब्बकिलेसजालं अभिन्दि। किलेसाभावेन च कतकम्मं अप्पटिसन्धिकत्ता अवस्सट्ठं नाम होतीति एवं किलेसप्पहानेन कम्मं पजहि, पहीनकिलेसस्स च भयं नाम नत्थि, तस्मा अभीतोव आयुसङ्खारं ओस्सजि, अभीतभावञापनत्थञ्‍च उदानं उदानेसीति वेदितब्बो।

    Atha vā tulanti tulento tīrento. Atulañca sambhavanti nibbānañceva sambhavañca. Bhavasaṅkhāranti bhavagāmikammaṃ. Avassaji munīti ‘‘pañcakkhandhā aniccā, pañcannaṃ khandhānaṃ nirodho nibbānaṃ nicca’’ntiādinā (paṭi. ma. 3.38) nayena tulayanto buddhamuni bhave ādīnavaṃ, nibbāne ca ānisaṃsaṃ disvā taṃ khandhānaṃ mūlabhūtaṃ bhavasaṅkhārakammaṃ – ‘‘kammakkhayāya saṃvattatī’’ti (ma. ni. 2.81) evaṃ vuttena kammakkhayakarena ariyamaggena avassaji. Kathaṃ? Ajjhattarato samāhito abhindi kavacamiva attani sambhavaṃ. So hi vipassanāvasena ajjhattarato samathavasena samāhitoti evaṃ pubbabhāgato paṭṭhāya samathavipassanābalena kavacamiva attabhāvaṃ pariyonandhitvā ṭhitaṃ, attani sambhavattā ‘‘attasambhava’’nti laddhanāmaṃ sabbakilesajālaṃ abhindi. Kilesābhāvena ca katakammaṃ appaṭisandhikattā avassaṭṭhaṃ nāma hotīti evaṃ kilesappahānena kammaṃ pajahi, pahīnakilesassa ca bhayaṃ nāma natthi, tasmā abhītova āyusaṅkhāraṃ ossaji, abhītabhāvañāpanatthañca udānaṃ udānesīti veditabbo.

    महाभूमिचालवण्णना

    Mahābhūmicālavaṇṇanā

    १७१. यं महावाताति येन समयेन यस्मिं वा समये महावाता वायन्ति, महावाता वायन्तापि उक्खेपकवाता नाम उट्ठहन्ति, ते वायन्ता सट्ठिसहस्साधिकनवयोजनसतसहस्सबहलं उदकसन्धारकं वातं उपच्छिन्दन्ति, ततो आकासे उदकं भस्सति, तस्मिं भस्सन्ते पथवी भस्सति। पुन वातो अत्तनो बलेन अन्तोधमकरणे विय उदकं आबन्धित्वा गण्हाति, ततो उदकं उग्गच्छति, तस्मिं उग्गच्छन्ते पथवी उग्गच्छति। एवं उदकं कम्पितं पथविं कम्पेति। एतञ्‍च कम्पनं याव अज्‍जकालापि होतियेव, बहलभावेन पन न ओगच्छनुग्गच्छनं पञ्‍ञायति।

    171.Yaṃ mahāvātāti yena samayena yasmiṃ vā samaye mahāvātā vāyanti, mahāvātā vāyantāpi ukkhepakavātā nāma uṭṭhahanti, te vāyantā saṭṭhisahassādhikanavayojanasatasahassabahalaṃ udakasandhārakaṃ vātaṃ upacchindanti, tato ākāse udakaṃ bhassati, tasmiṃ bhassante pathavī bhassati. Puna vāto attano balena antodhamakaraṇe viya udakaṃ ābandhitvā gaṇhāti, tato udakaṃ uggacchati, tasmiṃ uggacchante pathavī uggacchati. Evaṃ udakaṃ kampitaṃ pathaviṃ kampeti. Etañca kampanaṃ yāva ajjakālāpi hotiyeva, bahalabhāvena pana na ogacchanuggacchanaṃ paññāyati.

    महिद्धिको महानुभावोति इज्झनस्स महन्तताय महिद्धिको, अनुभवितब्बस्स महन्तताय महानुभावो। परित्ताति दुब्बला। अप्पमाणाति बलवा। सो इमं पथविं कम्पेतीति सो इद्धिं निब्बत्तेत्वा संवेजेन्तो महामोग्गल्‍लानो विय, वीमंसन्तो वा महानागत्थेरस्स भागिनेय्यो सङ्घरक्खितसामणेरो विय पथविं कम्पेति। सो किरायस्मा खुरग्गेयेव अरहत्तं पत्वा चिन्तेसि – ‘‘अत्थि नु खो कोचि भिक्खु, येन पब्बजितदिवसेयेव अरहत्तं पत्वा वेजयन्तो पासादो कम्पितपुब्बो’’ति? ततो – ‘‘नत्थि कोची’’ति ञत्वा – ‘‘अहं कम्पेस्सामी’’ति अभिञ्‍ञाबलेन वेजयन्तमत्थके ठत्वा पादेन पहरित्वा कम्पेतुं नासक्खि। अथ नं सक्‍कस्स नाटकित्थियो आहंसु – ‘‘पुत्त सङ्घरक्खित, त्वं पूतिगन्धेनेव सीसेन वेजयन्तं कम्पेतुं इच्छसि, सुप्पतिट्ठितो तात पासादो, कथं कम्पेतुं सक्खिस्ससी’’ति?

    Mahiddhiko mahānubhāvoti ijjhanassa mahantatāya mahiddhiko, anubhavitabbassa mahantatāya mahānubhāvo. Parittāti dubbalā. Appamāṇāti balavā. So imaṃ pathaviṃ kampetīti so iddhiṃ nibbattetvā saṃvejento mahāmoggallāno viya, vīmaṃsanto vā mahānāgattherassa bhāgineyyo saṅgharakkhitasāmaṇero viya pathaviṃ kampeti. So kirāyasmā khuraggeyeva arahattaṃ patvā cintesi – ‘‘atthi nu kho koci bhikkhu, yena pabbajitadivaseyeva arahattaṃ patvā vejayanto pāsādo kampitapubbo’’ti? Tato – ‘‘natthi kocī’’ti ñatvā – ‘‘ahaṃ kampessāmī’’ti abhiññābalena vejayantamatthake ṭhatvā pādena paharitvā kampetuṃ nāsakkhi. Atha naṃ sakkassa nāṭakitthiyo āhaṃsu – ‘‘putta saṅgharakkhita, tvaṃ pūtigandheneva sīsena vejayantaṃ kampetuṃ icchasi, suppatiṭṭhito tāta pāsādo, kathaṃ kampetuṃ sakkhissasī’’ti?

    सामणेरो – ‘‘इमा देवता मया सद्धिं केळिं करोन्ति, अहं खो पन आचरियं नालत्थं, कहं नु खो मे आचरियो सामुद्दिकमहानागत्थेरो’’ति आवज्‍जेन्तो महासमुद्दे उदकलेणं मापेत्वा दिवाविहारं निसिन्‍नोति ञत्वा तत्थ गन्त्वा थेरं वन्दित्वा अट्ठासि। ततो नं थेरो – ‘‘किं, तात सङ्घरक्खित, असिक्खित्वाव युद्धं पविट्ठोसी’’ति वत्वा ‘‘नासक्खि, तात, वेजयन्तं कम्पेतु’’न्ति पुच्छि। आचरियं, भन्ते, नालत्थन्ति। अथ नं थेरो – ‘‘तात तुम्हादिसे अकम्पेन्ते को अञ्‍ञो कम्पेस्सति। दिट्ठपुब्बं ते, तात, उदकपिट्ठे गोमयखण्डं पिलवन्तं, तात, कपल्‍लकपूवं पचन्ता अन्तन्तेन परिच्छिन्दन्ति, इमिना ओपम्मेन जानाही’’ति आह। सो – ‘‘वट्टिस्सति, भन्ते, एत्तकेना’’ति वत्वा पासादेन पतिट्ठितोकासं उदकं होतूति अधिट्ठाय वेजयन्ताभिमुखो अगमासि।

    Sāmaṇero – ‘‘imā devatā mayā saddhiṃ keḷiṃ karonti, ahaṃ kho pana ācariyaṃ nālatthaṃ, kahaṃ nu kho me ācariyo sāmuddikamahānāgatthero’’ti āvajjento mahāsamudde udakaleṇaṃ māpetvā divāvihāraṃ nisinnoti ñatvā tattha gantvā theraṃ vanditvā aṭṭhāsi. Tato naṃ thero – ‘‘kiṃ, tāta saṅgharakkhita, asikkhitvāva yuddhaṃ paviṭṭhosī’’ti vatvā ‘‘nāsakkhi, tāta, vejayantaṃ kampetu’’nti pucchi. Ācariyaṃ, bhante, nālatthanti. Atha naṃ thero – ‘‘tāta tumhādise akampente ko añño kampessati. Diṭṭhapubbaṃ te, tāta, udakapiṭṭhe gomayakhaṇḍaṃ pilavantaṃ, tāta, kapallakapūvaṃ pacantā antantena paricchindanti, iminā opammena jānāhī’’ti āha. So – ‘‘vaṭṭissati, bhante, ettakenā’’ti vatvā pāsādena patiṭṭhitokāsaṃ udakaṃ hotūti adhiṭṭhāya vejayantābhimukho agamāsi.

    देवधीतरो तं दिस्वा – ‘‘एकवारं लज्‍जित्वा गतो, पुनपि सामणेरो एति, पुनपि एती’’ति वदिंसु। सक्‍को देवराजा – ‘‘मा मय्हं पुत्तेन सद्धिं कथयित्थ, इदानि तेन आचरियो लद्धो, खणेन पासादं कम्पेस्सती’’ति आह। सामणेरोपि पादङ्गुट्ठेन पासादथूपिकं पहरि। पासादो चतूहि दिसाहि ओणमति। देवता – ‘‘पतिट्ठातुं देहि, तात, पासादस्स पतिट्ठातुं देहि, तात, पासादस्सा’’ति विरविंसु। सामणेरो पासादं यथाठाने ठपेत्वा पासादमत्थके ठत्वा उदानं उदानेसि –

    Devadhītaro taṃ disvā – ‘‘ekavāraṃ lajjitvā gato, punapi sāmaṇero eti, punapi etī’’ti vadiṃsu. Sakko devarājā – ‘‘mā mayhaṃ puttena saddhiṃ kathayittha, idāni tena ācariyo laddho, khaṇena pāsādaṃ kampessatī’’ti āha. Sāmaṇeropi pādaṅguṭṭhena pāsādathūpikaṃ pahari. Pāsādo catūhi disāhi oṇamati. Devatā – ‘‘patiṭṭhātuṃ dehi, tāta, pāsādassa patiṭṭhātuṃ dehi, tāta, pāsādassā’’ti viraviṃsu. Sāmaṇero pāsādaṃ yathāṭhāne ṭhapetvā pāsādamatthake ṭhatvā udānaṃ udānesi –

    ‘‘अज्‍जेवाहं पब्बजितो, अज्‍ज पत्तासवक्खयं।

    ‘‘Ajjevāhaṃ pabbajito, ajja pattāsavakkhayaṃ;

    अज्‍ज कम्पेमि पासादं, अहो बुद्धस्सुळारता॥

    Ajja kampemi pāsādaṃ, aho buddhassuḷāratā.

    अज्‍जेवाहं पब्बजितो…पे॰… अहो धम्मस्सुळारता॥

    Ajjevāhaṃ pabbajito…pe… aho dhammassuḷāratā.

    अज्‍जेवाहं पब्बजितो…पे॰… अहो सङ्घस्सुळारताति॥

    Ajjevāhaṃ pabbajito…pe… aho saṅghassuḷāratāti.

    इतो परेसु छसु पथवीकम्पेसु यं वत्तब्बं, तं महापदाने वुत्तमेव।

    Ito paresu chasu pathavīkampesu yaṃ vattabbaṃ, taṃ mahāpadāne vuttameva.

    इति इमेसु अट्ठसु पथवीकम्पेसु पठमो धातुकोपेन, दुतियो इद्धानुभावेन, ततियचतुत्था पुञ्‍ञतेजेन, पञ्‍चमो ञाणतेजेन, छट्ठो साधुकारदानवसेन, सत्तमो कारुञ्‍ञभावेन, अट्ठमो आरोदनेन। मातुकुच्छिं ओक्‍कमन्ते च ततो निक्खमन्ते च महासत्ते तस्स पुञ्‍ञतेजेन पथवी अकम्पित्थ। अभिसम्बोधियं ञाणतेजेन अभिहता हुत्वा अकम्पित्थ। धम्मचक्‍कप्पवत्तने साधुकारभावसण्ठिता साधुकारं ददमाना अकम्पित्थ। आयुसङ्खारोस्सज्‍जने कारुञ्‍ञसभावसण्ठिता चित्तसङ्खोभं असहमाना अकम्पित्थ। परिनिब्बाने आरोदनवेगतुन्‍ना हुत्वा अकम्पित्थ। अयं पनत्थो पथवीदेवताय वसेन वेदितब्बो, महाभूतपथविया पनेतं नत्थि अचेतनत्ताति।

    Iti imesu aṭṭhasu pathavīkampesu paṭhamo dhātukopena, dutiyo iddhānubhāvena, tatiyacatutthā puññatejena, pañcamo ñāṇatejena, chaṭṭho sādhukāradānavasena, sattamo kāruññabhāvena, aṭṭhamo ārodanena. Mātukucchiṃ okkamante ca tato nikkhamante ca mahāsatte tassa puññatejena pathavī akampittha. Abhisambodhiyaṃ ñāṇatejena abhihatā hutvā akampittha. Dhammacakkappavattane sādhukārabhāvasaṇṭhitā sādhukāraṃ dadamānā akampittha. Āyusaṅkhārossajjane kāruññasabhāvasaṇṭhitā cittasaṅkhobhaṃ asahamānā akampittha. Parinibbāne ārodanavegatunnā hutvā akampittha. Ayaṃ panattho pathavīdevatāya vasena veditabbo, mahābhūtapathaviyā panetaṃ natthi acetanattāti.

    इमे खो, आनन्द, अट्ठ हेतूति एत्थ इमेति निद्दिट्ठनिदस्सनं। एत्तावता च पनायस्मा आनन्दो – ‘‘अद्धा अज्‍ज भगवता आयुसङ्खारो ओस्सट्ठो’’ति सल्‍लक्खेसि। भगवा पन सल्‍लक्खितभावं जानन्तोपि ओकासं अदत्वाव अञ्‍ञानिपि अट्ठकानि सम्पिण्डेन्तो – ‘‘अट्ठ खो इमा’’तिआदिमाह।

    Ime kho, ānanda, aṭṭha hetūti ettha imeti niddiṭṭhanidassanaṃ. Ettāvatā ca panāyasmā ānando – ‘‘addhā ajja bhagavatā āyusaṅkhāro ossaṭṭho’’ti sallakkhesi. Bhagavā pana sallakkhitabhāvaṃ jānantopi okāsaṃ adatvāva aññānipi aṭṭhakāni sampiṇḍento – ‘‘aṭṭha kho imā’’tiādimāha.

    अट्ठपरिसवण्णना

    Aṭṭhaparisavaṇṇanā

    १७२. तत्थ अनेकसतं खत्तियपरिसन्ति बिम्बिसारसमागमञातिसमागलिच्छवीसमागमादिसदिसं, सा पन अञ्‍ञेसु चक्‍कवाळेसुपि लब्भतेयेव। सल्‍लपितपुब्बन्ति आलापसल्‍लापो कतपुब्बो। साकच्छाति धम्मसाकच्छापि समापज्‍जितपुब्बा। यादिसको तेसं वण्णोति ते ओदातापि होन्ति काळापि मङ्गुरच्छवीपि, सत्था सुवण्णवण्णोव। इदं पन सण्ठानं पटिच्‍च कथितं। सण्ठानम्पि च केवलं तेसं पञ्‍ञायतियेव, न पन भगवा मिलक्खुसदिसो होति, नापि आमुत्तमणिकुण्डलो, बुद्धवेसेनेव निसीदति। ते पन अत्तनो समानसण्ठानमेव पस्सन्ति। यादिसको तेसं सरोति ते छिन्‍नस्सरापि होन्ति गग्गरस्सरापि काकस्सरापि, सत्था ब्रह्मस्सरोव। इदं पन भासन्तरं सन्धाय कथितं। सचेपि हि सत्था राजासने निसिन्‍नो कथेति, ‘‘अज्‍ज राजा मधुरेन सरेन कथेती’’ति तेसं होति। कथेत्वा पक्‍कन्ते पन भगवति पुन राजानं आगतं दिस्वा – ‘‘को नु खो अय’’न्ति वीमंसा उप्पज्‍जति। तत्थ को नु खो अयन्ति इमस्मिं ठाने इदानेव मागधभासाय सीहळभासाय मधुरेनाकारेन कथेन्तो को नु खो अयं अन्तरहितो, किं देवो, उदाहु मनुस्सोति एवं वीमंसन्तापि न जानन्तीति अत्थो। किमत्थं पनेवं अजानन्तानं धम्मं देसेतीति? वासनत्थाय । एवं सुतोपि हि धम्मो अनागते पच्‍चयो होति येवाति अनागतं पटिच्‍च देसेति। अनेकसतं ब्राह्मणपरिसन्तिआदीनम्पि सोणदण्डकूटदण्डसमागमादिवसेन चेव अञ्‍ञचक्‍कवाळवसेन च सम्भवो वेदितब्बो।

    172. Tattha anekasataṃ khattiyaparisanti bimbisārasamāgamañātisamāgalicchavīsamāgamādisadisaṃ, sā pana aññesu cakkavāḷesupi labbhateyeva. Sallapitapubbanti ālāpasallāpo katapubbo. Sākacchāti dhammasākacchāpi samāpajjitapubbā. Yādisako tesaṃ vaṇṇoti te odātāpi honti kāḷāpi maṅguracchavīpi, satthā suvaṇṇavaṇṇova. Idaṃ pana saṇṭhānaṃ paṭicca kathitaṃ. Saṇṭhānampi ca kevalaṃ tesaṃ paññāyatiyeva, na pana bhagavā milakkhusadiso hoti, nāpi āmuttamaṇikuṇḍalo, buddhaveseneva nisīdati. Te pana attano samānasaṇṭhānameva passanti. Yādisako tesaṃ saroti te chinnassarāpi honti gaggarassarāpi kākassarāpi, satthā brahmassarova. Idaṃ pana bhāsantaraṃ sandhāya kathitaṃ. Sacepi hi satthā rājāsane nisinno katheti, ‘‘ajja rājā madhurena sarena kathetī’’ti tesaṃ hoti. Kathetvā pakkante pana bhagavati puna rājānaṃ āgataṃ disvā – ‘‘ko nu kho aya’’nti vīmaṃsā uppajjati. Tattha ko nu kho ayanti imasmiṃ ṭhāne idāneva māgadhabhāsāya sīhaḷabhāsāya madhurenākārena kathento ko nu kho ayaṃ antarahito, kiṃ devo, udāhu manussoti evaṃ vīmaṃsantāpi na jānantīti attho. Kimatthaṃ panevaṃ ajānantānaṃ dhammaṃ desetīti? Vāsanatthāya . Evaṃ sutopi hi dhammo anāgate paccayo hoti yevāti anāgataṃ paṭicca deseti. Anekasataṃ brāhmaṇaparisantiādīnampi soṇadaṇḍakūṭadaṇḍasamāgamādivasena ceva aññacakkavāḷavasena ca sambhavo veditabbo.

    इमा पन अट्ठ परिसा भगवा किमत्थं आहरि? अभीतभावदस्सनत्थमेव। इमा किर आहरित्वा एवमाह – ‘‘आनन्द, इमापि अट्ठ परिसा उपसङ्कमित्वा धम्मं देसेन्तस्स तथागतस्स भयं वा सारज्‍जं वा नत्थि, मारं पन एककं दिस्वा तथागतो भायेय्याति को एवं सञ्‍ञं उप्पादेतुमरहति। अभीतो, आनन्द, तथागतो अच्छम्भी, सतो सम्पजानो आयुसङ्खारं ओस्सजी’’ति।

    Imā pana aṭṭha parisā bhagavā kimatthaṃ āhari? Abhītabhāvadassanatthameva. Imā kira āharitvā evamāha – ‘‘ānanda, imāpi aṭṭha parisā upasaṅkamitvā dhammaṃ desentassa tathāgatassa bhayaṃ vā sārajjaṃ vā natthi, māraṃ pana ekakaṃ disvā tathāgato bhāyeyyāti ko evaṃ saññaṃ uppādetumarahati. Abhīto, ānanda, tathāgato acchambhī, sato sampajāno āyusaṅkhāraṃ ossajī’’ti.

    अट्ठअभिभायतनवण्णना

    Aṭṭhaabhibhāyatanavaṇṇanā

    १७३. अभिभायतनानीति अभिभवनकारणानि। किं अभिभवन्ति? पच्‍चनीकधम्मेपि आरम्मणानिपि। तानि हि पटिपक्खभावेन पच्‍चनीकधम्मे अभिभवन्ति, पुग्गलस्स ञाणुत्तरियताय आरम्मणानि।

    173.Abhibhāyatanānīti abhibhavanakāraṇāni. Kiṃ abhibhavanti? Paccanīkadhammepi ārammaṇānipi. Tāni hi paṭipakkhabhāvena paccanīkadhamme abhibhavanti, puggalassa ñāṇuttariyatāya ārammaṇāni.

    अज्झत्तं रूपसञ्‍ञीतिआदीसु पन अज्झत्तरूपे परिकम्मवसेन अज्झत्तं रूपसञ्‍ञी नाम होति। अज्झत्तञ्हि नीलपरिकम्मं करोन्तो केसे वा पित्ते वा अक्खितारकाय वा करोति। पीतपरिकम्मं करोन्तो मेदे वा छविया वा हत्थपादपिट्ठेसु वा अक्खीनं पीतकट्ठाने वा करोति। लोहितपरिकम्मं करोन्तो मंसे वा लोहिते वा जिव्हाय वा अक्खीनं रत्तट्ठाने वा करोति। ओदातपरिकम्मं करोन्तो अट्ठिम्हि वा दन्ते वा नखे वा अक्खीनं सेतट्ठाने वा करोति। तं पन सुनीलं सुपीतं सुलोहितकं सुओदातकं न होति, अविसुद्धमेव होति।

    Ajjhattaṃ rūpasaññītiādīsu pana ajjhattarūpe parikammavasena ajjhattaṃ rūpasaññī nāma hoti. Ajjhattañhi nīlaparikammaṃ karonto kese vā pitte vā akkhitārakāya vā karoti. Pītaparikammaṃ karonto mede vā chaviyā vā hatthapādapiṭṭhesu vā akkhīnaṃ pītakaṭṭhāne vā karoti. Lohitaparikammaṃ karonto maṃse vā lohite vā jivhāya vā akkhīnaṃ rattaṭṭhāne vā karoti. Odātaparikammaṃ karonto aṭṭhimhi vā dante vā nakhe vā akkhīnaṃ setaṭṭhāne vā karoti. Taṃ pana sunīlaṃ supītaṃ sulohitakaṃ suodātakaṃ na hoti, avisuddhameva hoti.

    एको बहिद्धा रूपानि पस्सतीति यस्सेवं परिकम्मं अज्झत्तं उप्पन्‍नं होति, निमित्तं पन बहिद्धा, सो एवं अज्झत्तं परिकम्मस्स बहिद्धा च अप्पनाय वसेन – ‘‘अज्झत्तं रूपसञ्‍ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सती’’ति वुच्‍चति। परित्तानीति अवड्ढितानि। सुवण्णदुब्बण्णानीति सुवण्णानि वा होन्ति, दुब्बण्णानि वा। परित्तवसेनेव इदं अभिभायतनं वुत्तन्ति वेदितब्बं। तानि अभिभुय्याति यथा नाम सम्पन्‍नगहणिको कटच्छुमत्तं भत्तं लभित्वा – ‘‘किं एत्थ भुञ्‍जितब्बं अत्थी’’ति सङ्कड्ढित्वा एककबळमेव करोति, एवमेव ञाणुत्तरिको पुग्गलो विसदञाणो – ‘‘किं एत्थ परित्तके आरम्मणे समापज्‍जितब्बं अत्थि, नायं मम भारो’’ति तानि रूपानि अभिभवित्वा समापज्‍जति, सह निमित्तुप्पादेनेवेत्थ अप्पनं पापेतीति अत्थो। जानामि पस्सामीति इमिना पनस्स आभोगो कथितो। सो च खो समापत्तितो वुट्ठितस्स, न अन्तोसमापत्तियं। एवंसञ्‍ञी होतीति आभोगसञ्‍ञायपि झानसञ्‍ञायपि एवंसञ्‍ञी होति। अभिभवनसञ्‍ञा हिस्स अन्तोसमापत्तियम्पि अत्थि, आभोगसञ्‍ञा पन समापत्तितो वुट्ठितस्सेव।

    Eko bahiddhā rūpāni passatīti yassevaṃ parikammaṃ ajjhattaṃ uppannaṃ hoti, nimittaṃ pana bahiddhā, so evaṃ ajjhattaṃ parikammassa bahiddhā ca appanāya vasena – ‘‘ajjhattaṃ rūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passatī’’ti vuccati. Parittānīti avaḍḍhitāni. Suvaṇṇadubbaṇṇānīti suvaṇṇāni vā honti, dubbaṇṇāni vā. Parittavaseneva idaṃ abhibhāyatanaṃ vuttanti veditabbaṃ. Tāni abhibhuyyāti yathā nāma sampannagahaṇiko kaṭacchumattaṃ bhattaṃ labhitvā – ‘‘kiṃ ettha bhuñjitabbaṃ atthī’’ti saṅkaḍḍhitvā ekakabaḷameva karoti, evameva ñāṇuttariko puggalo visadañāṇo – ‘‘kiṃ ettha parittake ārammaṇe samāpajjitabbaṃ atthi, nāyaṃ mama bhāro’’ti tāni rūpāni abhibhavitvā samāpajjati, saha nimittuppādenevettha appanaṃ pāpetīti attho. Jānāmipassāmīti iminā panassa ābhogo kathito. So ca kho samāpattito vuṭṭhitassa, na antosamāpattiyaṃ. Evaṃsaññī hotīti ābhogasaññāyapi jhānasaññāyapi evaṃsaññī hoti. Abhibhavanasaññā hissa antosamāpattiyampi atthi, ābhogasaññā pana samāpattito vuṭṭhitasseva.

    अप्पमाणानीति वड्ढितप्पमाणानि, महन्तानीति अत्थो। अभिभुय्याति एत्थ पन यथा महग्घसो पुरिसो एकं भत्तवड्ढितकं लभित्वा – ‘‘अञ्‍ञम्पि होतु, किं एतं मय्हं करिस्सती’’ति तं न महन्ततो पस्सति, एवमेव ञाणुत्तरो पुग्गलो विसदञाणो ‘‘किं एत्थ समापज्‍जितब्बं, नयिदं अप्पमाणं, न मय्हं चित्तेकग्गताकरणे भारो अत्थी’’ति तानि अभिभवित्वा समापज्‍जति, सह निमित्तुप्पादेनेवेत्थ अप्पनं पापेतीति अत्थो।

    Appamāṇānīti vaḍḍhitappamāṇāni, mahantānīti attho. Abhibhuyyāti ettha pana yathā mahagghaso puriso ekaṃ bhattavaḍḍhitakaṃ labhitvā – ‘‘aññampi hotu, kiṃ etaṃ mayhaṃ karissatī’’ti taṃ na mahantato passati, evameva ñāṇuttaro puggalo visadañāṇo ‘‘kiṃ ettha samāpajjitabbaṃ, nayidaṃ appamāṇaṃ, na mayhaṃ cittekaggatākaraṇe bhāro atthī’’ti tāni abhibhavitvā samāpajjati, saha nimittuppādenevettha appanaṃ pāpetīti attho.

    अज्झत्तं अरूपसञ्‍ञीति अलाभिताय वा अनत्थिकताय वा अज्झत्तरूपे परिकम्मसञ्‍ञाविरहितो।

    Ajjhattaṃ arūpasaññīti alābhitāya vā anatthikatāya vā ajjhattarūpe parikammasaññāvirahito.

    एको बहिद्धा रूपानि पस्सतीति यस्स परिकम्मम्पि निमित्तम्पि बहिद्धाव उप्पन्‍नं, सो एवं बहिद्धा परिकम्मस्स चेव अप्पनाय च वसेन – ‘‘अज्झत्तं अरूपसञ्‍ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सती’’ति वुच्‍चति। सेसमेत्थ चतुत्थाभिभायतने वुत्तनयमेव। इमेसु पन चतूसु परित्तं वितक्‍कचरितवसेन आगतं, अप्पमाणं मोहचरितवसेन, सुवण्णं दोसचरितवसेन, दुब्बण्णं रागचरितवसेन। एतेसञ्हि एतानि सप्पायानि। सा च नेसं सप्पायता वित्थारतो विसुद्धिमग्गे चरितनिद्देसे वुत्ता।

    Eko bahiddhā rūpāni passatīti yassa parikammampi nimittampi bahiddhāva uppannaṃ, so evaṃ bahiddhā parikammassa ceva appanāya ca vasena – ‘‘ajjhattaṃ arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passatī’’ti vuccati. Sesamettha catutthābhibhāyatane vuttanayameva. Imesu pana catūsu parittaṃ vitakkacaritavasena āgataṃ, appamāṇaṃ mohacaritavasena, suvaṇṇaṃ dosacaritavasena, dubbaṇṇaṃ rāgacaritavasena. Etesañhi etāni sappāyāni. Sā ca nesaṃ sappāyatā vitthārato visuddhimagge caritaniddese vuttā.

    पञ्‍चमअभिभायतनादीसु नीलानीति सब्बसङ्गाहकवसेन वुत्तं। नीलवण्णानीति वण्णवसेन। नीलनिदस्सनानीति निदस्सनवसेन, अपञ्‍ञाय मानविवरानि असम्भिन्‍नवण्णानि एकनीलानेव हुत्वा दिस्सन्तीति वुत्तं होति। नीलनिभासानीति इदं पन ओभासवसेन वुत्तं, नीलोभासानि नीलप्पभायुत्तानीति अत्थो। एतेन नेसं विसुद्धतं दस्सेति। विसुद्धवण्णवसेनेव हि इमानि चत्तारि अभिभायतनानि वुत्तानि। उमापुप्फन्ति एतञ्हि पुप्फं सिनिद्धं मुदु, दिस्समानम्पि नीलमेव होति। गिरिकण्णिकपुप्फादीनि पन दिस्समानानि सेतधातुकानेव होन्ति। तस्मा इदमेव गहितं, न तानि। बाराणसेय्यकन्ति बाराणसिसम्भवं। तत्थ किर कप्पासोपि मुदु, सुत्तकन्तिकायोपि तन्तवायापि छेका, उदकम्पि सुचि सिनिद्धं। तस्मा तं वत्थं उभतोभागविमट्ठं होति; द्वीसुपि पस्सेसु मट्ठं मुदु सिनिद्धं खायति।

    Pañcamaabhibhāyatanādīsu nīlānīti sabbasaṅgāhakavasena vuttaṃ. Nīlavaṇṇānīti vaṇṇavasena. Nīlanidassanānīti nidassanavasena, apaññāya mānavivarāni asambhinnavaṇṇāni ekanīlāneva hutvā dissantīti vuttaṃ hoti. Nīlanibhāsānīti idaṃ pana obhāsavasena vuttaṃ, nīlobhāsāni nīlappabhāyuttānīti attho. Etena nesaṃ visuddhataṃ dasseti. Visuddhavaṇṇavaseneva hi imāni cattāri abhibhāyatanāni vuttāni. Umāpupphanti etañhi pupphaṃ siniddhaṃ mudu, dissamānampi nīlameva hoti. Girikaṇṇikapupphādīni pana dissamānāni setadhātukāneva honti. Tasmā idameva gahitaṃ, na tāni. Bārāṇaseyyakanti bārāṇasisambhavaṃ. Tattha kira kappāsopi mudu, suttakantikāyopi tantavāyāpi chekā, udakampi suci siniddhaṃ. Tasmā taṃ vatthaṃ ubhatobhāgavimaṭṭhaṃ hoti; dvīsupi passesu maṭṭhaṃ mudu siniddhaṃ khāyati.

    पीतानीतिआदीसुपि इमिनाव नयेन अत्थो वेदितब्बो। ‘‘नीलकसिणं उग्गण्हन्तो नीलस्मिं निमित्तं गण्हाति पुप्फस्मिं वा वत्थस्मिं वा वण्णधातुया वा’’तिआदिकं पनेत्थ कसिणकरणञ्‍च परिकम्मञ्‍च अप्पनाविधानञ्‍च सब्बं विसुद्धिमग्गे वित्थारतो वुत्तमेव। इमानिपि अट्ठ अभिभायतनानि अभीतभावदस्सनत्थमेव आनीतानि। इमानि किर वत्वा एवमाह – ‘‘आनन्द, एवरूपापि समापत्तियो समापज्‍जन्तस्स च वुट्ठहन्तस्स च तथागतस्स भयं वा सारज्‍जं वा नत्थि, मारं पन एककं दिस्वा तथागतो भायेय्याति को एवं सञ्‍ञं उप्पादेतुमरहति। अभीतो, आनन्द, तथागतो अच्छम्भी, सतो सम्पजानो आयुसङ्खारं ओस्सजी’’ति।

    Pītānītiādīsupi imināva nayena attho veditabbo. ‘‘Nīlakasiṇaṃ uggaṇhanto nīlasmiṃ nimittaṃ gaṇhāti pupphasmiṃ vā vatthasmiṃ vā vaṇṇadhātuyā vā’’tiādikaṃ panettha kasiṇakaraṇañca parikammañca appanāvidhānañca sabbaṃ visuddhimagge vitthārato vuttameva. Imānipi aṭṭha abhibhāyatanāni abhītabhāvadassanatthameva ānītāni. Imāni kira vatvā evamāha – ‘‘ānanda, evarūpāpi samāpattiyo samāpajjantassa ca vuṭṭhahantassa ca tathāgatassa bhayaṃ vā sārajjaṃ vā natthi, māraṃ pana ekakaṃ disvā tathāgato bhāyeyyāti ko evaṃ saññaṃ uppādetumarahati. Abhīto, ānanda, tathāgato acchambhī, sato sampajāno āyusaṅkhāraṃ ossajī’’ti.

    अट्ठविमोक्खवण्णना

    Aṭṭhavimokkhavaṇṇanā

    १७४. विमोक्खकथा उत्तानत्थायेव। इमेपि अट्ठ विमोक्खा अभीतभावदस्सनत्थमेव आनीता। इमेपि किर वत्वा एवमाह – ‘‘आनन्द, एतापि समापत्तियो समापज्‍जन्तस्स च वुट्ठहन्तस्स च तथागतस्स भयं वा सारज्‍जं वा नत्थि…पे॰… ओस्सजी’’ति।

    174. Vimokkhakathā uttānatthāyeva. Imepi aṭṭha vimokkhā abhītabhāvadassanatthameva ānītā. Imepi kira vatvā evamāha – ‘‘ānanda, etāpi samāpattiyo samāpajjantassa ca vuṭṭhahantassa ca tathāgatassa bhayaṃ vā sārajjaṃ vā natthi…pe… ossajī’’ti.

    १७५. इदानिपि भगवा आनन्दस्स ओकासं अदत्वाव एकमिदाहन्तिआदिना नयेन अपरम्पि देसनं आरभि। तत्थ पठमाभिसम्बुद्धोति अभिसम्बुद्धो हुत्वा पठममेव अट्ठमे सत्ताहे।

    175. Idānipi bhagavā ānandassa okāsaṃ adatvāva ekamidāhantiādinā nayena aparampi desanaṃ ārabhi. Tattha paṭhamābhisambuddhoti abhisambuddho hutvā paṭhamameva aṭṭhame sattāhe.

    १७७. ओस्सट्ठोति विस्सज्‍जितो परिच्छिन्‍नो, एवं किर वत्वा – ‘‘तेनायं दससहस्सी लोकधातु कम्पित्था’’ति आह।

    177.Ossaṭṭhoti vissajjito paricchinno, evaṃ kira vatvā – ‘‘tenāyaṃ dasasahassī lokadhātu kampitthā’’ti āha.

    आनन्दयाचनकथा

    Ānandayācanakathā

    १७८. अलन्ति पटिक्खेपवचनमेतं। बोधिन्ति चतुमग्गञाणपटिवेघं। सद्दहसि त्वन्ति एवं वुत्तभावं तथागतस्स सद्दहसीति वदति। तस्मातिहानन्दाति यस्मा इदं वचनं सद्दहसि, तस्मा तुय्हेवेतं दुक्‍कटन्ति दस्सेति।

    178.Alanti paṭikkhepavacanametaṃ. Bodhinti catumaggañāṇapaṭiveghaṃ. Saddahasi tvanti evaṃ vuttabhāvaṃ tathāgatassa saddahasīti vadati. Tasmātihānandāti yasmā idaṃ vacanaṃ saddahasi, tasmā tuyhevetaṃ dukkaṭanti dasseti.

    १७९. एकमिदाहन्ति इदं भगवा – ‘‘न केवलं अहं इधेव तं आमन्तेसिं, अञ्‍ञदापि आमन्तेत्वा ओळारिकं निमित्तं अकासिं, तम्पि तया न पटिविद्धं, तवेवायं अपराधो’’ति एवं सोकविनोदनत्थाय नानप्पकारतो थेरस्सेव दोसारोपनत्थं आरभि।

    179.Ekamidāhanti idaṃ bhagavā – ‘‘na kevalaṃ ahaṃ idheva taṃ āmantesiṃ, aññadāpi āmantetvā oḷārikaṃ nimittaṃ akāsiṃ, tampi tayā na paṭividdhaṃ, tavevāyaṃ aparādho’’ti evaṃ sokavinodanatthāya nānappakārato therasseva dosāropanatthaṃ ārabhi.

    १८३. पियेहि मनापेहीति मातापिताभाताभगिनिआदिकेहि जातिया नानाभावो, मरणेन विनाभावो, भवेन अञ्‍ञथाभावो। तं कुतेत्थ लब्भाति तन्ति तस्मा, यस्मा सब्बेहेव पियेहि मनापेहि नानाभावो, तस्मा दस पारमियो पूरेत्वापि, सम्बोधिं पत्वापि, धम्मचक्‍कं पवत्तेत्वापि, यमकपाटिहारियं दस्सेत्वापि, देवोरोहणं कत्वापि, यं तं जातं भूतं सङ्खतं पलोकधम्मं, तं वत तथागतस्सापि सरीरं मा पलुज्‍जीति नेतं ठानं विज्‍जति, रोदन्तेनापि कन्दन्तेनापि न सक्‍का तं कारणं लद्धुन्ति। पुन पच्‍चावमिस्सतीति यं चत्तं वन्तं, तं वत पुन पटिखादिस्सतीति अत्थो।

    183.Piyehi manāpehīti mātāpitābhātābhaginiādikehi jātiyā nānābhāvo, maraṇena vinābhāvo, bhavena aññathābhāvo. Taṃ kutettha labbhāti tanti tasmā, yasmā sabbeheva piyehi manāpehi nānābhāvo, tasmā dasa pāramiyo pūretvāpi, sambodhiṃ patvāpi, dhammacakkaṃ pavattetvāpi, yamakapāṭihāriyaṃ dassetvāpi, devorohaṇaṃ katvāpi, yaṃ taṃ jātaṃ bhūtaṃ saṅkhataṃ palokadhammaṃ, taṃ vata tathāgatassāpi sarīraṃ mā palujjīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati, rodantenāpi kandantenāpi na sakkā taṃ kāraṇaṃ laddhunti. Puna paccāvamissatīti yaṃ cattaṃ vantaṃ, taṃ vata puna paṭikhādissatīti attho.

    १८४. यथयिदं ब्रह्मचरियन्ति यथा इदं सिक्खात्तयसङ्गहं सासनब्रह्मचरियं। अद्धनियन्ति अद्धानक्खमं। चिरट्ठितिकन्ति चिरप्पवत्तिवसेन चिरट्ठितिकं। चत्तारो सतिपट्ठानातिआदि सब्बं लोकियलोकुत्तरवसेनेव कथितं। एतेसं पन बोधिपक्खियानं धम्मानं विनिच्छयो सब्बाकारेन विसुद्धिमग्गे पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धिनिद्देसे वुत्तो। सेसमेत्थ उत्तानमेवाति।

    184.Yathayidaṃ brahmacariyanti yathā idaṃ sikkhāttayasaṅgahaṃ sāsanabrahmacariyaṃ. Addhaniyanti addhānakkhamaṃ. Ciraṭṭhitikanti cirappavattivasena ciraṭṭhitikaṃ. Cattāro satipaṭṭhānātiādi sabbaṃ lokiyalokuttaravaseneva kathitaṃ. Etesaṃ pana bodhipakkhiyānaṃ dhammānaṃ vinicchayo sabbākārena visuddhimagge paṭipadāñāṇadassanavisuddhiniddese vutto. Sesamettha uttānamevāti.

    ततियभाणवारवण्णना निट्ठिता।

    Tatiyabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    नागापलोकितवण्णना

    Nāgāpalokitavaṇṇanā

    १८६. नागापलोकितन्ति यथा हि महाजनस्स अट्ठीनि कोटिया कोटिं आहच्‍च ठितानि पच्‍चेकबुद्धानं, अङ्कुसकलग्गानि विय, न एवं बुद्धानं। बुद्धानं पन सङ्खलिकानि विय एकाबद्धानि हुत्वा ठितानि, तस्मा पच्छतो अपलोकनकाले न सक्‍का होति गीवं परिवत्तेतुं। यथा पन हत्थिनागो पच्छाभागं अपलोकेतुकामो सकलसरीरेनेव परिवत्तति, एवं परिवत्तितब्बं होति। भगवतो पन नगरद्वारे ठत्वा – ‘‘वेसालिं अपलोकेस्सामी’’ति चित्ते उप्पन्‍नमत्ते – ‘‘भगवा अनेकानि कप्पकोटिसहस्सानि पारमियो पूरेन्तेहि तुम्हेहि न गीवं परिवत्तेत्वा अपलोकनकम्मं कत’’न्ति अयं पथवी कुलालचक्‍कं विय परिवत्तेत्वा भगवन्तं वेसालिनगराभिमुखं अकासि। तं सन्धायेतं वुत्तं।

    186.Nāgāpalokitanti yathā hi mahājanassa aṭṭhīni koṭiyā koṭiṃ āhacca ṭhitāni paccekabuddhānaṃ, aṅkusakalaggāni viya, na evaṃ buddhānaṃ. Buddhānaṃ pana saṅkhalikāni viya ekābaddhāni hutvā ṭhitāni, tasmā pacchato apalokanakāle na sakkā hoti gīvaṃ parivattetuṃ. Yathā pana hatthināgo pacchābhāgaṃ apaloketukāmo sakalasarīreneva parivattati, evaṃ parivattitabbaṃ hoti. Bhagavato pana nagaradvāre ṭhatvā – ‘‘vesāliṃ apalokessāmī’’ti citte uppannamatte – ‘‘bhagavā anekāni kappakoṭisahassāni pāramiyo pūrentehi tumhehi na gīvaṃ parivattetvā apalokanakammaṃ kata’’nti ayaṃ pathavī kulālacakkaṃ viya parivattetvā bhagavantaṃ vesālinagarābhimukhaṃ akāsi. Taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ.

    ननु च न केवलं वेसालियाव, सावत्थिराजगहनाळन्दपाटलिगामकोटिगामनातिकगामकेसुपि ततो ततो निक्खन्तकाले तं तं सब्बं पच्छिमदस्सनमेव, तत्थ तत्थ कस्मा नागापलोकितं नापलोकेसीति? अनच्छरियत्ता। तत्थ तत्थ हि निवत्तेत्वा अपलोकेन्तस्सेतं न अच्छरियं होति, तस्मा नापलोकेसि। अपि च वेसालिराजानो आसन्‍नविनासा, तिण्णं वस्सानं उपरि विनस्सिस्सन्ति। ते तं नगरद्वारे नागापलोकितं नाम चेतियं कत्वा गन्धमालादीहि पूजेस्सन्ति, तं नेसं दीघरत्तं हिताय सुखाय भविस्सतीति तेसं अनुकम्पाय अपलोकेसि।

    Nanu ca na kevalaṃ vesāliyāva, sāvatthirājagahanāḷandapāṭaligāmakoṭigāmanātikagāmakesupi tato tato nikkhantakāle taṃ taṃ sabbaṃ pacchimadassanameva, tattha tattha kasmā nāgāpalokitaṃ nāpalokesīti? Anacchariyattā. Tattha tattha hi nivattetvā apalokentassetaṃ na acchariyaṃ hoti, tasmā nāpalokesi. Api ca vesālirājāno āsannavināsā, tiṇṇaṃ vassānaṃ upari vinassissanti. Te taṃ nagaradvāre nāgāpalokitaṃ nāma cetiyaṃ katvā gandhamālādīhi pūjessanti, taṃ nesaṃ dīgharattaṃ hitāya sukhāya bhavissatīti tesaṃ anukampāya apalokesi.

    दुक्खस्सन्तकरोति वट्टदुक्खस्स अन्तकरो। चक्खुमाति पञ्‍चहि चक्खूहि चक्खुमा। परिनिब्बुतोति किलेसपरिनिब्बानेन परिनिब्बुतो।

    Dukkhassantakaroti vaṭṭadukkhassa antakaro. Cakkhumāti pañcahi cakkhūhi cakkhumā. Parinibbutoti kilesaparinibbānena parinibbuto.

    चतुमहापदेसवण्णना

    Catumahāpadesavaṇṇanā

    १८७. महापदेसेति महाओकासे, महाअपदेसे वा, बुद्धादयो महन्ते महन्ते अपदिसित्वा वुत्तानि महाकारणानीति अत्थो।

    187.Mahāpadeseti mahāokāse, mahāapadese vā, buddhādayo mahante mahante apadisitvā vuttāni mahākāraṇānīti attho.

    १८८. नेव अभिनन्दितब्बन्ति हट्ठतुट्ठेहि साधुकारं दत्वा पुब्बेव न सोतब्बं, एवं कते हि पच्छा ‘‘इदं न समेती’’ति वुच्‍चमानो – ‘‘किं पुब्बेव अयं धम्मो, इदानि न धम्मो’’ति वत्वा लद्धिं न विस्सज्‍जेति। नप्पटिक्‍कोसितब्बन्ति – ‘‘किं एस बालो वदती’’ति एवं पुब्बेव न वत्तब्बं, एवं वुत्ते हि वत्तुं युत्तम्पि न वक्खति। तेनाह – ‘‘अनभिनन्दित्वा अप्पटिक्‍कोसित्वा’’ति। पदब्यञ्‍जनानीति पदसङ्खातानि ब्यञ्‍जनानि। साधुकं उग्गहेत्वाति इमस्मिं ठाने पाळि वुत्ता, इमस्मिं ठाने अत्थो वुत्तो, इमस्मिं ठाने अनुसन्धि कथितो, इमस्मिं ठाने पुब्बापरं कथितन्ति सुट्ठु गहेत्वा। सुत्ते ओसारेतब्बानीति सुत्ते ओतारेतब्बानि। विनये सन्दस्सेतब्बानीति विनये संसन्देतब्बानि।

    188.Neva abhinanditabbanti haṭṭhatuṭṭhehi sādhukāraṃ datvā pubbeva na sotabbaṃ, evaṃ kate hi pacchā ‘‘idaṃ na sametī’’ti vuccamāno – ‘‘kiṃ pubbeva ayaṃ dhammo, idāni na dhammo’’ti vatvā laddhiṃ na vissajjeti. Nappaṭikkositabbanti – ‘‘kiṃ esa bālo vadatī’’ti evaṃ pubbeva na vattabbaṃ, evaṃ vutte hi vattuṃ yuttampi na vakkhati. Tenāha – ‘‘anabhinanditvā appaṭikkositvā’’ti. Padabyañjanānīti padasaṅkhātāni byañjanāni. Sādhukaṃ uggahetvāti imasmiṃ ṭhāne pāḷi vuttā, imasmiṃ ṭhāne attho vutto, imasmiṃ ṭhāne anusandhi kathito, imasmiṃ ṭhāne pubbāparaṃ kathitanti suṭṭhu gahetvā. Sutte osāretabbānīti sutte otāretabbāni. Vinaye sandassetabbānīti vinaye saṃsandetabbāni.

    एत्थ च सुत्तन्ति विनयो। यथाह – ‘‘कत्थ पटिक्खित्तं? सावत्थियं सुत्तविभङ्गे’’ति (चुळव॰ ४५७)। विनयोति खन्धको। यथाह – ‘‘विनयातिसारे’’ति। एवं विनयपिटकम्पि न परियादियति। उभतोविभङ्गा पन सुत्तं, खन्धकपरिवारा विनयोति एवं विनयपिटकं परियादियति। अथवा सुत्तन्तपिटकं सुत्तं, विनयपिटकं विनयोति एवं द्वेयेव पिटकानि परियादियन्ति। सुत्तन्ताभिधम्मपिटकानि वा सुत्तं, विनयपिटकं विनयोति एवम्पि तीणि पिटकानि न ताव परियादियन्ति। असुत्तनामकञ्हि बुद्धवचनं नाम अत्थि। सेय्यथिदं – जातकं, पटिसम्भिदा, निद्देसो, सुत्तनिपातो, धम्मपदं, उदानं, इतिवुत्तकं, विमानवत्थु, पेतवत्थु, थेरगाथा, थेरीगाथा, अपदानन्ति।

    Ettha ca suttanti vinayo. Yathāha – ‘‘kattha paṭikkhittaṃ? Sāvatthiyaṃ suttavibhaṅge’’ti (cuḷava. 457). Vinayoti khandhako. Yathāha – ‘‘vinayātisāre’’ti. Evaṃ vinayapiṭakampi na pariyādiyati. Ubhatovibhaṅgā pana suttaṃ, khandhakaparivārā vinayoti evaṃ vinayapiṭakaṃ pariyādiyati. Athavā suttantapiṭakaṃ suttaṃ, vinayapiṭakaṃ vinayoti evaṃ dveyeva piṭakāni pariyādiyanti. Suttantābhidhammapiṭakāni vā suttaṃ, vinayapiṭakaṃ vinayoti evampi tīṇi piṭakāni na tāva pariyādiyanti. Asuttanāmakañhi buddhavacanaṃ nāma atthi. Seyyathidaṃ – jātakaṃ, paṭisambhidā, niddeso, suttanipāto, dhammapadaṃ, udānaṃ, itivuttakaṃ, vimānavatthu, petavatthu, theragāthā, therīgāthā, apadānanti.

    सुदिन्‍नत्थेरो पन – ‘‘असुत्तनामकं बुद्धवचनं न अत्थी’’ति तं सब्बं पटिपक्खिपित्वा – ‘‘तीणि पिटकानि सुत्तं, विनयो पन कारण’’न्ति आह। ततो तं कारणं दस्सेन्तो इदं सुत्तमाहरि –

    Sudinnatthero pana – ‘‘asuttanāmakaṃ buddhavacanaṃ na atthī’’ti taṃ sabbaṃ paṭipakkhipitvā – ‘‘tīṇi piṭakāni suttaṃ, vinayo pana kāraṇa’’nti āha. Tato taṃ kāraṇaṃ dassento idaṃ suttamāhari –

    ‘‘ये खो त्वं, गोतमि, धम्मे जानेय्यासि, इमे धम्मा सरागाय संवत्तन्ति नो विरागाय, सञ्‍ञोगाय संवत्तन्ति नो विसञ्‍ञोगाय, आचयाय संवत्तन्ति नो अपचयाय, महिच्छताय संवत्तन्ति नो अप्पिच्छताय, असन्तुट्ठिया संवत्तन्ति नो सन्तुट्ठिया, सङ्गणिकाय संवत्तन्ति नो पविवेकाय, कोसज्‍जाय संवत्तन्ति नो वीरियारम्भाय, दुब्भरताय संवत्तन्ति नो सुभरताय। एकंसेन, गोतमि, धारेय्यासि – ‘नेसो धम्मो, नेसो विनयो, नेतं सत्थुसासन’न्ति। ये च खो त्वं, गोतमि, धम्मे जानेय्यासि, इमे धम्मा विरागाय संवत्तन्ति नो सरागाय, विसञ्‍ञोगाय संवत्तन्ति नो सञ्‍ञोगाय, अपचयाय संवत्तन्ति नो आचयाय, अप्पिच्छताय संवत्तन्ति नो महिच्छताय, सन्तुट्ठिया संवत्तन्ति नो असन्तुट्ठिया, पविवेकाय संवत्तन्ति नो सङ्गणिकाय , वीरियारम्भाय संवत्तन्ति नो कोसज्‍जाय, सुभरताय संवत्तन्ति नो दुब्भरताय। एकंसेन, गोतमि, धारेय्यासि – ‘एसो धम्मो, एसो विनयो, एतं सत्थुसासन’न्ति’’ (अ॰ नि॰ ८.५३)।

    ‘‘Ye kho tvaṃ, gotami, dhamme jāneyyāsi, ime dhammā sarāgāya saṃvattanti no virāgāya, saññogāya saṃvattanti no visaññogāya, ācayāya saṃvattanti no apacayāya, mahicchatāya saṃvattanti no appicchatāya, asantuṭṭhiyā saṃvattanti no santuṭṭhiyā, saṅgaṇikāya saṃvattanti no pavivekāya, kosajjāya saṃvattanti no vīriyārambhāya, dubbharatāya saṃvattanti no subharatāya. Ekaṃsena, gotami, dhāreyyāsi – ‘neso dhammo, neso vinayo, netaṃ satthusāsana’nti. Ye ca kho tvaṃ, gotami, dhamme jāneyyāsi, ime dhammā virāgāya saṃvattanti no sarāgāya, visaññogāya saṃvattanti no saññogāya, apacayāya saṃvattanti no ācayāya, appicchatāya saṃvattanti no mahicchatāya, santuṭṭhiyā saṃvattanti no asantuṭṭhiyā, pavivekāya saṃvattanti no saṅgaṇikāya , vīriyārambhāya saṃvattanti no kosajjāya, subharatāya saṃvattanti no dubbharatāya. Ekaṃsena, gotami, dhāreyyāsi – ‘eso dhammo, eso vinayo, etaṃ satthusāsana’nti’’ (a. ni. 8.53).

    तस्मा सुत्तेति तेपिटके बुद्धवचने ओतारेतब्बानि। विनयेति एतस्मिं रागादिविनयकारणे संसन्देतब्बानीति अयमेत्थ अत्थो। न चेव सुत्ते ओसरन्तीति सुत्तपटिपाटिया कत्थचि अनागन्त्वा छल्‍लिं उट्ठपेत्वा गुळ्हवेस्सन्तर-गुळ्हउम्मग्ग-गुळ्हविनय-वेदल्‍लपिटकानं अञ्‍ञतरतो आगतानि पञ्‍ञायन्तीति अत्थो। एवं आगतानि हि रागादिविनये च न पञ्‍ञायमानानि छड्डेतब्बानि होन्ति। तेन वुत्तं – ‘‘इति हेतं, भिक्खवे, छड्डेय्याथा’’ति। एतेनुपायेन सब्बत्थ अत्थो वेदितब्बो।

    Tasmā sutteti tepiṭake buddhavacane otāretabbāni. Vinayeti etasmiṃ rāgādivinayakāraṇe saṃsandetabbānīti ayamettha attho. Na ceva sutte osarantīti suttapaṭipāṭiyā katthaci anāgantvā challiṃ uṭṭhapetvā guḷhavessantara-guḷhaummagga-guḷhavinaya-vedallapiṭakānaṃ aññatarato āgatāni paññāyantīti attho. Evaṃ āgatāni hi rāgādivinaye ca na paññāyamānāni chaḍḍetabbāni honti. Tena vuttaṃ – ‘‘iti hetaṃ, bhikkhave, chaḍḍeyyāthā’’ti. Etenupāyena sabbattha attho veditabbo.

    इदं , भिक्खवे, चतुत्थं महापदेसं धारेय्याथाति इदं चतुत्थं धम्मस्स पतिट्ठानोकासं धारेय्याथ।

    Idaṃ, bhikkhave, catutthaṃ mahāpadesaṃ dhāreyyāthāti idaṃ catutthaṃ dhammassa patiṭṭhānokāsaṃ dhāreyyātha.

    इमस्मिं पन ठाने इमं पकिण्णकं वेदितब्बं। सुत्ते चत्तारो महापदेसा, खन्धके चत्तारो महापदेसा, चत्तारि पञ्हब्याकरणानि, सुत्तं, सुत्तानुलोमं, आचरियवादो, अत्तनोमति, तिस्सो सङ्गीतियोति।

    Imasmiṃ pana ṭhāne imaṃ pakiṇṇakaṃ veditabbaṃ. Sutte cattāro mahāpadesā, khandhake cattāro mahāpadesā, cattāri pañhabyākaraṇāni, suttaṃ, suttānulomaṃ, ācariyavādo, attanomati, tisso saṅgītiyoti.

    तत्थ – ‘‘अयं धम्मो, अयं विनयो’’ति धम्मविनिच्छये पत्ते इमे चत्तारो महापदेसा पमाणं। यं एत्थ समेति तदेव गहेतब्बं, इतरं विरवन्तस्सपि न गहेतब्बं।

    Tattha – ‘‘ayaṃ dhammo, ayaṃ vinayo’’ti dhammavinicchaye patte ime cattāro mahāpadesā pamāṇaṃ. Yaṃ ettha sameti tadeva gahetabbaṃ, itaraṃ viravantassapi na gahetabbaṃ.

    ‘‘इदं कप्पति, इदं न कप्पती’’ति कप्पियाकप्पियविनिच्छये पत्ते – ‘‘यं, भिक्खवे, मया इदं न कप्पतीति अप्पटिक्खित्तं, तं चे अकप्पियं अनुलोमेति, कप्पियं पटिबाहति, तं वो न कप्पती’’तिआदिना (महाव॰ ३०५) नयेन खन्धके वुत्ता चत्तारो महापदेसा पमाणं। तेसं विनिच्छयकथा समन्तपासादिकायं वुत्ता। तत्थ वुत्तनयेन यं कप्पियं अनुलोमेति, तदेव कप्पियं, इतरं अकप्पियन्ति एवं सन्‍निट्ठानं कातब्बं।

    ‘‘Idaṃ kappati, idaṃ na kappatī’’ti kappiyākappiyavinicchaye patte – ‘‘yaṃ, bhikkhave, mayā idaṃ na kappatīti appaṭikkhittaṃ, taṃ ce akappiyaṃ anulometi, kappiyaṃ paṭibāhati, taṃ vo na kappatī’’tiādinā (mahāva. 305) nayena khandhake vuttā cattāro mahāpadesā pamāṇaṃ. Tesaṃ vinicchayakathā samantapāsādikāyaṃ vuttā. Tattha vuttanayena yaṃ kappiyaṃ anulometi, tadeva kappiyaṃ, itaraṃ akappiyanti evaṃ sanniṭṭhānaṃ kātabbaṃ.

    एकंसब्याकरणीयो पञ्हो, विभज्‍जब्याकरणीयो पञ्हो, पटिपुच्छाब्याकरणीयो पञ्हो, ठपनीयो पञ्होति इमानि चत्तारि पञ्हब्याकरणानि नाम। तत्थ ‘‘चक्खुं अनिच्‍च’’न्ति पुट्ठेन – ‘‘आम अनिच्‍च’’न्ति एकंसेनेव ब्याकातब्बं । एस नयो सोतादीसु। अयं एकंसब्याकरणीयो पञ्हो। ‘‘अनिच्‍चं नाम चक्खु’’न्ति पुट्ठेन – ‘‘न चक्खुमेव, सोतम्पि अनिच्‍चं घानम्पि अनिच्‍च’’न्ति एवं विभजित्वा ब्याकातब्बं। अयं विभज्‍जब्याकरणीयो पञ्हो। ‘‘यथा चक्खु तथा सोतं, यथा सोतं तथा चक्खु’’न्ति पुट्ठेन ‘‘केनट्ठेन पुच्छसी’’ति पटिपुच्छित्वा ‘‘दस्सनट्ठेन पुच्छामी’’ति वुत्ते ‘‘न ही’’ति ब्याकातब्बं, ‘‘अनिच्‍चट्ठेन पुच्छामी’’ति वुत्ते आमाति ब्याकातब्बं। अयं पटिपुच्छाब्याकरणीयो पञ्हो। ‘‘तं जीवं तं सरीर’’न्तिआदीनि पुट्ठेन पन ‘‘अब्याकतमेतं भगवता’’ति ठपेतब्बो, एस पञ्हो न ब्याकातब्बो। अयं ठपनीयो पञ्हो। इति तेनाकारेन पञ्हे सम्पत्ते इमानि चत्तारि पञ्हब्याकरणानि पमाणं। इमेसं वसेन सो पञ्हो ब्याकातब्बो।

    Ekaṃsabyākaraṇīyo pañho, vibhajjabyākaraṇīyo pañho, paṭipucchābyākaraṇīyo pañho, ṭhapanīyo pañhoti imāni cattāri pañhabyākaraṇāni nāma. Tattha ‘‘cakkhuṃ anicca’’nti puṭṭhena – ‘‘āma anicca’’nti ekaṃseneva byākātabbaṃ . Esa nayo sotādīsu. Ayaṃ ekaṃsabyākaraṇīyo pañho. ‘‘Aniccaṃ nāma cakkhu’’nti puṭṭhena – ‘‘na cakkhumeva, sotampi aniccaṃ ghānampi anicca’’nti evaṃ vibhajitvā byākātabbaṃ. Ayaṃ vibhajjabyākaraṇīyo pañho. ‘‘Yathā cakkhu tathā sotaṃ, yathā sotaṃ tathā cakkhu’’nti puṭṭhena ‘‘kenaṭṭhena pucchasī’’ti paṭipucchitvā ‘‘dassanaṭṭhena pucchāmī’’ti vutte ‘‘na hī’’ti byākātabbaṃ, ‘‘aniccaṭṭhena pucchāmī’’ti vutte āmāti byākātabbaṃ. Ayaṃ paṭipucchābyākaraṇīyo pañho. ‘‘Taṃ jīvaṃ taṃ sarīra’’ntiādīni puṭṭhena pana ‘‘abyākatametaṃ bhagavatā’’ti ṭhapetabbo, esa pañho na byākātabbo. Ayaṃ ṭhapanīyo pañho. Iti tenākārena pañhe sampatte imāni cattāri pañhabyākaraṇāni pamāṇaṃ. Imesaṃ vasena so pañho byākātabbo.

    सुत्तादीसु पन सुत्तं नाम तिस्सो सङ्गीतियो आरूळ्हानि तीणि पिटकानि। सुत्तानुलोमं नाम अनुलोमकप्पियं। आचरियवादो नाम अट्ठकथा। अत्तनोमति नाम नयग्गाहेन अनुबुद्धिया अत्तनो पटिभानं। तत्थ सुत्तं अप्पटिबाहियं, तं पटिबाहन्तेन बुद्धोव पटिबाहितो होति। अनुलोमकप्पियं पन सुत्तेन समेन्तमेव गहेतब्बं, न इतरं। आचरियवादोपि सुत्तेन समेन्तोयेव गहेतब्बो, न इतरो। अत्तनोमति पन सब्बदुब्बला, सापि सुत्तेन समेन्तायेव गहेतब्बा, न इतरा। पञ्‍चसतिका, सत्तसतिका, सहस्सिकाति इमा पन तिस्सो सङ्गीतियो। सुत्तम्पि तासु आगतमेव पमाणं, इतरं गारय्हसुत्तं न गहेतब्बं। तत्थ ओतरन्तानिपि हि पदब्यञ्‍जनानि न चेव सुत्ते ओतरन्ति, न च विनये सन्दिस्सन्तीति वेदितब्बानि।

    Suttādīsu pana suttaṃ nāma tisso saṅgītiyo ārūḷhāni tīṇi piṭakāni. Suttānulomaṃ nāma anulomakappiyaṃ. Ācariyavādo nāma aṭṭhakathā. Attanomati nāma nayaggāhena anubuddhiyā attano paṭibhānaṃ. Tattha suttaṃ appaṭibāhiyaṃ, taṃ paṭibāhantena buddhova paṭibāhito hoti. Anulomakappiyaṃ pana suttena samentameva gahetabbaṃ, na itaraṃ. Ācariyavādopi suttena samentoyeva gahetabbo, na itaro. Attanomati pana sabbadubbalā, sāpi suttena samentāyeva gahetabbā, na itarā. Pañcasatikā, sattasatikā, sahassikāti imā pana tisso saṅgītiyo. Suttampi tāsu āgatameva pamāṇaṃ, itaraṃ gārayhasuttaṃ na gahetabbaṃ. Tattha otarantānipi hi padabyañjanāni na ceva sutte otaranti, na ca vinaye sandissantīti veditabbāni.

    कम्मारपुत्तचुन्दवत्थुवण्णना

    Kammāraputtacundavatthuvaṇṇanā

    १८९. कम्मारपुत्तस्साति सुवण्णकारपुत्तस्स। सो किर अड्ढो महाकुटुम्बिको भगवतो पठमदस्सनेनेव सोतापन्‍नो हुत्वा अत्तनो अम्बवने विहारं कारापेत्वा निय्यातेसि। तं सन्धाय वुत्तं – ‘‘अम्बवने’’ति।

    189.Kammāraputtassāti suvaṇṇakāraputtassa. So kira aḍḍho mahākuṭumbiko bhagavato paṭhamadassaneneva sotāpanno hutvā attano ambavane vihāraṃ kārāpetvā niyyātesi. Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘ambavane’’ti.

    सूकरमद्दवन्ति नातितरुणस्स नातिजिण्णस्स एकजेट्ठकसूकरस्स पवत्तमंसं। तं किर मुदु चेव सिनिद्धञ्‍च होति, तं पटियादापेत्वा साधुकं पचापेत्वाति अत्थो। एके भणन्ति – ‘‘सूकरमद्दवन्ति पन मुदुओदनस्स पञ्‍चगोरसयूसपाचनविधानस्स नामेतं, यथा गवपानं नाम पाकनाम’’न्ति। केचि भणन्ति – ‘‘सूकरमद्दवं नाम रसायनविधि, तं पन रसायनसत्थे आगच्छति, तं चुन्देन – ‘भगवतो परिनिब्बानं न भवेय्या’ति रसायनं पटियत्त’’न्ति। तत्थ पन द्विसहस्सदीपपरिवारेसु चतूसु महादीपेसु देवता ओजं पक्खिपिंसु।

    Sūkaramaddavanti nātitaruṇassa nātijiṇṇassa ekajeṭṭhakasūkarassa pavattamaṃsaṃ. Taṃ kira mudu ceva siniddhañca hoti, taṃ paṭiyādāpetvā sādhukaṃ pacāpetvāti attho. Eke bhaṇanti – ‘‘sūkaramaddavanti pana muduodanassa pañcagorasayūsapācanavidhānassa nāmetaṃ, yathā gavapānaṃ nāma pākanāma’’nti. Keci bhaṇanti – ‘‘sūkaramaddavaṃ nāma rasāyanavidhi, taṃ pana rasāyanasatthe āgacchati, taṃ cundena – ‘bhagavato parinibbānaṃ na bhaveyyā’ti rasāyanaṃ paṭiyatta’’nti. Tattha pana dvisahassadīpaparivāresu catūsu mahādīpesu devatā ojaṃ pakkhipiṃsu.

    नाहं तन्ति इमं सीहनादं किमत्थं नदति? परूपवादमोचनत्थं। अत्तना परिभुत्तावसेसं नेव भिक्खूनं, न मनुस्सानं दातुं अदासि, आवाटे निखणापेत्वा विनासेसीति हि वत्तुकामानं इदं सुत्वा वचनोकासो न भविस्सतीति परेसं उपवादमोचनत्थं सीहनादं नदतीति।

    Nāhaṃ tanti imaṃ sīhanādaṃ kimatthaṃ nadati? Parūpavādamocanatthaṃ. Attanā paribhuttāvasesaṃ neva bhikkhūnaṃ, na manussānaṃ dātuṃ adāsi, āvāṭe nikhaṇāpetvā vināsesīti hi vattukāmānaṃ idaṃ sutvā vacanokāso na bhavissatīti paresaṃ upavādamocanatthaṃ sīhanādaṃ nadatīti.

    १९०. भुत्तस्स च सूकरमद्दवेनाति भुत्तस्स उदपादि, न पन भुत्तपच्‍चया। यदि हि अभुत्तस्स उप्पज्‍जिस्सथ, अतिखरो भविस्सति। सिनिद्धभोजनं भुत्तत्ता पनस्स तनुवेदना अहोसि। तेनेव पदसा गन्तुं असक्खि। विरेचमानोति अभिण्हं पवत्तलोहितविरेचनोव समानो । अवोचाति अत्तना पत्थितट्ठाने परिनिब्बानत्थाय एवमाह। इमा पन धम्मसङ्गाहकत्थेरेहि ठपितगाथायोति वेदितब्बा।

    190.Bhuttassa ca sūkaramaddavenāti bhuttassa udapādi, na pana bhuttapaccayā. Yadi hi abhuttassa uppajjissatha, atikharo bhavissati. Siniddhabhojanaṃ bhuttattā panassa tanuvedanā ahosi. Teneva padasā gantuṃ asakkhi. Virecamānoti abhiṇhaṃ pavattalohitavirecanova samāno . Avocāti attanā patthitaṭṭhāne parinibbānatthāya evamāha. Imā pana dhammasaṅgāhakattherehi ṭhapitagāthāyoti veditabbā.

    पानीयाहरणवण्णना

    Pānīyāharaṇavaṇṇanā

    १९१. इङ्घाति चोदनत्थे निपातो। अच्छोदकाति पसन्‍नोदका। सातोदकाति मधुरोदका। सीतोदकाति तनुसीतलसलिला। सेतकाति निक्‍कद्दमा। सुप्पतित्थाति सुन्दरतित्था।

    191.Iṅghāti codanatthe nipāto. Acchodakāti pasannodakā. Sātodakāti madhurodakā. Sītodakāti tanusītalasalilā. Setakāti nikkaddamā. Suppatitthāti sundaratitthā.

    पुक्‍कुसमल्‍लपुत्तवत्थुवण्णना

    Pukkusamallaputtavatthuvaṇṇanā

    १९२. पुक्‍कुसोति तस्स नामं। मल्‍लपुत्तोति मल्‍लराजपुत्तो। मल्‍ला किर वारेन रज्‍जं कारेन्ति। याव नेसं वारो न पापुणाति, ताव वणिज्‍जं करोन्ति। अयम्पि वणिज्‍जमेव करोन्तो पञ्‍च सकटसतानि योजापेत्वा धुरवाते वायन्ते पुरतो गच्छति, पच्छा वाते वायन्ते सत्थवाहं पुरतो पेसेत्वा सयं पच्छा गच्छति। तदा पन पच्छा वातो वायि, तस्मा एस पुरतो सत्थवाहं पेसेत्वा सब्बरतनयाने निसीदित्वा कुसिनारतो निक्खमित्वा ‘‘पावं गमिस्सामी’’ति मग्गं पटिपज्‍जि। तेन वुत्तं – ‘‘कुसिनाराय पावं अद्धानमग्गप्पटिपन्‍नो होती’’ति।

    192.Pukkusoti tassa nāmaṃ. Mallaputtoti mallarājaputto. Mallā kira vārena rajjaṃ kārenti. Yāva nesaṃ vāro na pāpuṇāti, tāva vaṇijjaṃ karonti. Ayampi vaṇijjameva karonto pañca sakaṭasatāni yojāpetvā dhuravāte vāyante purato gacchati, pacchā vāte vāyante satthavāhaṃ purato pesetvā sayaṃ pacchā gacchati. Tadā pana pacchā vāto vāyi, tasmā esa purato satthavāhaṃ pesetvā sabbaratanayāne nisīditvā kusinārato nikkhamitvā ‘‘pāvaṃ gamissāmī’’ti maggaṃ paṭipajji. Tena vuttaṃ – ‘‘kusinārāya pāvaṃ addhānamaggappaṭipanno hotī’’ti.

    आळारोति तस्स नामं। दीघपिङ्गलो किरेसो, तेनस्स आळारोति नामं अहोसि। कालामोति गोत्तं। यत्र हि नामाति यो नाम। नेव दक्खतीति न अद्दस। यत्रसद्दयुत्तत्ता पनेतं अनागतवसेन वुत्तं। एवरूपञ्हि ईदिसेसु ठानेसु सद्दलक्खणं।

    Āḷāroti tassa nāmaṃ. Dīghapiṅgalo kireso, tenassa āḷāroti nāmaṃ ahosi. Kālāmoti gottaṃ. Yatra hi nāmāti yo nāma. Neva dakkhatīti na addasa. Yatrasaddayuttattā panetaṃ anāgatavasena vuttaṃ. Evarūpañhi īdisesu ṭhānesu saddalakkhaṇaṃ.

    १९३. निच्छरन्तीसूति विचरन्तीसु। असनिया फलन्तियाति नवविधाय असनिया भिज्‍जमानाय विय महारवं रवन्तिया। नवविधा हि असनियो – असञ्‍ञा, विचक्‍का, सतेरा, गग्गरा, कपिसीसा, मच्छविलोलिका, कुक्‍कुटका, दण्डमणिका, सुक्खासनीति। तत्थ असञ्‍ञा असञ्‍ञं करोति। विचक्‍का एकं चक्‍कं करोति। सतेरा सतेरसदिसा हुत्वा पतति। गग्गरा गग्गरायमाना पतति। कपिसीसा भमुकं उक्खिपेन्तो मक्‍कटो विय होति। मच्छविलोलिका विलोलितमच्छो विय होति। कुक्‍कुटका कुक्‍कुटसदिसा हुत्वा पतति। दण्डमणिका नङ्गलसदिसा हुत्वा पतति। सुक्खासनी पतितट्ठानं समुग्घाटेति।

    193.Niccharantīsūti vicarantīsu. Asaniyā phalantiyāti navavidhāya asaniyā bhijjamānāya viya mahāravaṃ ravantiyā. Navavidhā hi asaniyo – asaññā, vicakkā, saterā, gaggarā, kapisīsā, macchavilolikā, kukkuṭakā, daṇḍamaṇikā, sukkhāsanīti. Tattha asaññā asaññaṃ karoti. Vicakkā ekaṃ cakkaṃ karoti. Saterā saterasadisā hutvā patati. Gaggarā gaggarāyamānā patati. Kapisīsā bhamukaṃ ukkhipento makkaṭo viya hoti. Macchavilolikā vilolitamaccho viya hoti. Kukkuṭakā kukkuṭasadisā hutvā patati. Daṇḍamaṇikā naṅgalasadisā hutvā patati. Sukkhāsanī patitaṭṭhānaṃ samugghāṭeti.

    देवे वस्सन्तेति सुक्खगज्‍जितं गज्‍जित्वा अन्तरन्तरा वस्सन्ते। आतुमायन्ति आतुमं निस्साय विहरामि। भुसागारेति खलसालायं। एत्थेसोति एतस्मिं कारणे एसो महाजनकायो सन्‍निपतितो। क्‍व अहोसीति कुहिं अहोसि। सो तं भन्तेति सो त्वं भन्ते।

    Devevassanteti sukkhagajjitaṃ gajjitvā antarantarā vassante. Ātumāyanti ātumaṃ nissāya viharāmi. Bhusāgāreti khalasālāyaṃ. Etthesoti etasmiṃ kāraṇe eso mahājanakāyo sannipatito. Kva ahosīti kuhiṃ ahosi. So taṃ bhanteti so tvaṃ bhante.

    १९४. सिङ्गीवण्णन्ति सिङ्गीसुवण्णवण्णं। युगमट्ठन्ति मट्ठयुगं, सण्हसाटकयुगळन्ति अत्थो। धारणीयन्ति अन्तरन्तरा मया धारेतब्बं, परिदहितब्बन्ति अत्थो। तं किर सो तथारूपे छणदिवसेयेव धारेत्वा सेसकाले निक्खिपति। एवं उत्तमं मङ्गलवत्थयुगं सन्धायाह। अनुकम्पं उपादायाति मयि अनुकम्पं पटिच्‍च। अच्छादेहीति उपचारवचनमेतं – एकं मय्हं देहि, एकं आनन्दस्साति अत्थो। किं पन थेरो तं गण्हीति? आम गण्हि। कस्मा? मत्थकप्पत्तकिच्‍चत्ता। किञ्‍चापि हेस एवरूपं लाभं पटिक्खिपित्वा उपट्ठाकट्ठानं पटिपन्‍नो। तं पनस्स उपट्ठाककिच्‍चं मत्थकं पत्तं। तस्मा अग्गहेसि। ये चापि एवं वदेय्युं – ‘‘अनाराधको मञ्‍ञे आनन्दो पञ्‍चवीसति वस्सानि उपट्ठहन्तेन न किञ्‍चि भगवतो सन्तिका तेन लद्धपुब्ब’’न्ति। तेसं वचनोकासच्छेदनत्थम्पि अग्गहेसि। अपि च जानाति भगवा – ‘‘आनन्दो गहेत्वापि अत्तना न धारेस्सति, मय्हंयेव पूजं करिस्सति। मल्‍लपुत्तेन पन आनन्दं पूजेन्तेन सङ्घोपि पूजितो भविस्सति, एवमस्स महापुञ्‍ञरासि भविस्सती’’ति थेरस्स एकं दापेसि। थेरोपि तेनेव कारणेन अग्गहेसीति। धम्मिया कथायाति वत्थानुमोदनकथाय।

    194.Siṅgīvaṇṇanti siṅgīsuvaṇṇavaṇṇaṃ. Yugamaṭṭhanti maṭṭhayugaṃ, saṇhasāṭakayugaḷanti attho. Dhāraṇīyanti antarantarā mayā dhāretabbaṃ, paridahitabbanti attho. Taṃ kira so tathārūpe chaṇadivaseyeva dhāretvā sesakāle nikkhipati. Evaṃ uttamaṃ maṅgalavatthayugaṃ sandhāyāha. Anukampaṃ upādāyāti mayi anukampaṃ paṭicca. Acchādehīti upacāravacanametaṃ – ekaṃ mayhaṃ dehi, ekaṃ ānandassāti attho. Kiṃ pana thero taṃ gaṇhīti? Āma gaṇhi. Kasmā? Matthakappattakiccattā. Kiñcāpi hesa evarūpaṃ lābhaṃ paṭikkhipitvā upaṭṭhākaṭṭhānaṃ paṭipanno. Taṃ panassa upaṭṭhākakiccaṃ matthakaṃ pattaṃ. Tasmā aggahesi. Ye cāpi evaṃ vadeyyuṃ – ‘‘anārādhako maññe ānando pañcavīsati vassāni upaṭṭhahantena na kiñci bhagavato santikā tena laddhapubba’’nti. Tesaṃ vacanokāsacchedanatthampi aggahesi. Api ca jānāti bhagavā – ‘‘ānando gahetvāpi attanā na dhāressati, mayhaṃyeva pūjaṃ karissati. Mallaputtena pana ānandaṃ pūjentena saṅghopi pūjito bhavissati, evamassa mahāpuññarāsi bhavissatī’’ti therassa ekaṃ dāpesi. Theropi teneva kāraṇena aggahesīti. Dhammiyā kathāyāti vatthānumodanakathāya.

    १९५. भगवतो कायं उपनामितन्ति निवासनपारुपनवसेन अल्‍लीयापितं। भगवापि ततो एकं निवासेसि, एकं पारुपि। हतच्‍चिकं वियाति यथा हतच्‍चिको अङ्गारो अन्तन्तेनेव जोतति, बहि पनस्स पभा नत्थि, एवं बहि पटिच्छन्‍नप्पभं हुत्वा खायतीति अत्थो।

    195.Bhagavato kāyaṃ upanāmitanti nivāsanapārupanavasena allīyāpitaṃ. Bhagavāpi tato ekaṃ nivāsesi, ekaṃ pārupi. Hataccikaṃ viyāti yathā hatacciko aṅgāro antanteneva jotati, bahi panassa pabhā natthi, evaṃ bahi paṭicchannappabhaṃ hutvā khāyatīti attho.

    इमेसु खो, आनन्द, द्वीसुपि कालेसूति कस्मा इमेसु द्वीसु कालेसु एवं होति? आहारविसेसेन चेव बलवसोमनस्सेन च। एतेसु हि द्वीसु कालेसु सकलचक्‍कवाळे देवता आहारे ओजं पक्खिपन्ति, तं पणीतभोजनं कुच्छिं पविसित्वा पसन्‍नरूपं समुट्ठापेति। आहारसमुट्ठानरूपस्स पसन्‍नत्ता मनच्छट्ठानि इन्द्रियानि अतिविय विरोचन्ति। सम्बोधिदिवसे चस्स – ‘‘अनेककप्पकोटिसतसहस्ससञ्‍चितो वत मे किलेसरासि अज्‍ज पहीनो’’ति आवज्‍जन्तस्स बलवसोमनस्सं उप्पज्‍जति, चित्तं पसीदति, चित्ते पसन्‍ने लोहितं पसीदति, लोहिते पसन्‍ने मनच्छट्ठानि इन्द्रियानि अतिविय विरोचन्ति। परिनिब्बानदिवसेपि – ‘‘अज्‍ज, दानाहं, अनेकेहि बुद्धसतसहस्सेहि पविट्ठं अमतमहानिब्बानं नाम नगरं पविसिस्सामी’’ति आवज्‍जन्तस्स बलवसोमनस्सं उप्पज्‍जति, चित्तं पसीदति, चित्ते पसन्‍ने लोहितं पसीदति, लोहिते पसन्‍ने मनच्छट्ठानि इन्द्रियानि अतिविय विरोचन्ति। इति आहारविसेसेन चेव बलवसोमनस्सेन च इमेसु द्वीसु कालेसु एवं होतीति वेदितब्बं। उपवत्तनेति पाचीनतो निवत्तनसालवने। अन्तरेन यमकसालानन्ति यमकसालरुक्खानं मज्झे।

    Imesu kho, ānanda, dvīsupi kālesūti kasmā imesu dvīsu kālesu evaṃ hoti? Āhāravisesena ceva balavasomanassena ca. Etesu hi dvīsu kālesu sakalacakkavāḷe devatā āhāre ojaṃ pakkhipanti, taṃ paṇītabhojanaṃ kucchiṃ pavisitvā pasannarūpaṃ samuṭṭhāpeti. Āhārasamuṭṭhānarūpassa pasannattā manacchaṭṭhāni indriyāni ativiya virocanti. Sambodhidivase cassa – ‘‘anekakappakoṭisatasahassasañcito vata me kilesarāsi ajja pahīno’’ti āvajjantassa balavasomanassaṃ uppajjati, cittaṃ pasīdati, citte pasanne lohitaṃ pasīdati, lohite pasanne manacchaṭṭhāni indriyāni ativiya virocanti. Parinibbānadivasepi – ‘‘ajja, dānāhaṃ, anekehi buddhasatasahassehi paviṭṭhaṃ amatamahānibbānaṃ nāma nagaraṃ pavisissāmī’’ti āvajjantassa balavasomanassaṃ uppajjati, cittaṃ pasīdati, citte pasanne lohitaṃ pasīdati, lohite pasanne manacchaṭṭhāni indriyāni ativiya virocanti. Iti āhāravisesena ceva balavasomanassena ca imesu dvīsu kālesu evaṃ hotīti veditabbaṃ. Upavattaneti pācīnato nivattanasālavane. Antarena yamakasālānanti yamakasālarukkhānaṃ majjhe.

    सिङ्गीवण्णन्ति गाथा सङ्गीतिकाले ठपिता।

    Siṅgīvaṇṇanti gāthā saṅgītikāle ṭhapitā.

    १९६. न्हत्वा च पिवित्वा चाति एत्थ तदा किर भगवति नहायन्ते अन्तोनदियं मच्छकच्छपा च उभतोतीरेसु वनसण्डो च सब्बं सुवण्णवण्णमेव होति। अम्बवनन्ति तस्सायेव नदिया तीरे अम्बवनं। आयस्मन्तं चुन्दकन्ति तस्मिं किर खणे आनन्दत्थेरो उदकसाटकं पीळेन्तो ओहीयि, चुन्दत्थेरो समीपे अहोसि। तं भगवा आमन्तेसि।

    196.Nhatvāca pivitvā cāti ettha tadā kira bhagavati nahāyante antonadiyaṃ macchakacchapā ca ubhatotīresu vanasaṇḍo ca sabbaṃ suvaṇṇavaṇṇameva hoti. Ambavananti tassāyeva nadiyā tīre ambavanaṃ. Āyasmantaṃ cundakanti tasmiṃ kira khaṇe ānandatthero udakasāṭakaṃ pīḷento ohīyi, cundatthero samīpe ahosi. Taṃ bhagavā āmantesi.

    गन्त्वान बुद्धो नदिकं ककुधन्ति इमापि गाथा सङ्गीतिकालेयेव ठपिता। तत्थ पवत्ता भगवा इध धम्मेति भगवा इध सासने धम्मे पवत्ता, चतुरासीति धम्मक्खन्धसहस्सानि पवत्तानीति अत्थो। पमुखे निसीदीति सत्थु पुरतोव निसीदि। एत्तावता च थेरो अनुप्पत्तो। एवं अनुप्पत्तं अथ खो भगवा आयस्मन्तं आनन्दं आमन्तेसि।

    Gantvāna buddho nadikaṃ kakudhanti imāpi gāthā saṅgītikāleyeva ṭhapitā. Tattha pavattā bhagavā idha dhammeti bhagavā idha sāsane dhamme pavattā, caturāsīti dhammakkhandhasahassāni pavattānīti attho. Pamukhe nisīdīti satthu puratova nisīdi. Ettāvatā ca thero anuppatto. Evaṃ anuppattaṃ atha kho bhagavā āyasmantaṃ ānandaṃ āmantesi.

    १९७. अलाभाति ये अञ्‍ञेसं दानानिसंससङ्खाता लाभा होन्ति, ते अलाभा। दुल्‍लद्धन्ति पुञ्‍ञविसेसेन लद्धम्पि मनुस्सत्तं दुल्‍लद्धं। यस्स तेति यस्स तव। उत्तण्डुलं वा अतिकिलिन्‍नं वा को जानाति, कीदिसम्पि पच्छिमं पिण्डपातं परिभुञ्‍जित्वा तथागतो परिनिब्बुतो, अद्धा ते यं वा तं वा दिन्‍नं भविस्सतीति। लाभाति दिट्ठधम्मिकसम्परायिकदानानिसंससङ्खाता लाभा। सुलद्धन्ति तुय्हं मनुस्सत्तं सुलद्धं। समसमफलाति सब्बाकारेन समानफला।

    197.Alābhāti ye aññesaṃ dānānisaṃsasaṅkhātā lābhā honti, te alābhā. Dulladdhanti puññavisesena laddhampi manussattaṃ dulladdhaṃ. Yassa teti yassa tava. Uttaṇḍulaṃ vā atikilinnaṃ vā ko jānāti, kīdisampi pacchimaṃ piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā tathāgato parinibbuto, addhā te yaṃ vā taṃ vā dinnaṃ bhavissatīti. Lābhāti diṭṭhadhammikasamparāyikadānānisaṃsasaṅkhātā lābhā. Suladdhanti tuyhaṃ manussattaṃ suladdhaṃ. Samasamaphalāti sabbākārena samānaphalā.

    ननु च यं सुजाताय दिन्‍नं पिण्डपातं भुञ्‍जित्वा तथागतो अभिसम्बुद्धो, सो सरागसदोससमोहकाले परिभुत्तो, अयं पन चुन्देन दिन्‍नो वीतरागवीतदोसवीतमोहकाले परिभुत्तो, कस्मा एते समफलाति? परिनिब्बानसमताय च समापत्तिसमताय च अनुस्सरणसमताय च। भगवा हि सुजाताय दिन्‍नं पिण्डपातं परिभुञ्‍जित्वा सउपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बुतो, चुन्देन दिन्‍नं परिभुञ्‍जित्वा अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बुतोति एवं परिनिब्बानसमतायपि समफला। अभिसम्बुज्झनदिवसे च चतुवीसतिकोटिसतसहस्ससङ्ख्या समापत्तियो समापज्‍जि, परिनिब्बानदिवसेपि सब्बा ता समापज्‍जीति एवं समापत्तिसमतायपि समफला। सुजाता च अपरभागे अस्सोसि – ‘‘न किरेसा रुक्खदेवता, बोधिसत्तो किरेस, तं किर पिण्डपातं परिभुञ्‍जित्वा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो , सत्तसत्ताहं किरस्स तेन यापनं अहोसी’’ति। तस्सा इदं सुत्वा – ‘‘लाभा वत मे’’ति अनुस्सरन्तिया बलवपीतिसोमनस्सं उदपादि। चुन्दस्सापि अपरभागे – ‘‘अवसानपिण्डपातो किर मया दिन्‍नो, धम्मसीसं किर मे गहितं, मय्हं किर पिण्डपातं परिभुञ्‍जित्वा सत्था अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बुतो’’ति सुत्वा ‘‘लाभा वत मे’’ति अनुस्सरतो बलवसोमनस्सं उदपादीति एवं अनुस्सरणसमतायपि समफलाति वेदितब्बा।

    Nanu ca yaṃ sujātāya dinnaṃ piṇḍapātaṃ bhuñjitvā tathāgato abhisambuddho, so sarāgasadosasamohakāle paribhutto, ayaṃ pana cundena dinno vītarāgavītadosavītamohakāle paribhutto, kasmā ete samaphalāti? Parinibbānasamatāya ca samāpattisamatāya ca anussaraṇasamatāya ca. Bhagavā hi sujātāya dinnaṃ piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā saupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbuto, cundena dinnaṃ paribhuñjitvā anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbutoti evaṃ parinibbānasamatāyapi samaphalā. Abhisambujjhanadivase ca catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhyā samāpattiyo samāpajji, parinibbānadivasepi sabbā tā samāpajjīti evaṃ samāpattisamatāyapi samaphalā. Sujātā ca aparabhāge assosi – ‘‘na kiresā rukkhadevatā, bodhisatto kiresa, taṃ kira piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddho , sattasattāhaṃ kirassa tena yāpanaṃ ahosī’’ti. Tassā idaṃ sutvā – ‘‘lābhā vata me’’ti anussarantiyā balavapītisomanassaṃ udapādi. Cundassāpi aparabhāge – ‘‘avasānapiṇḍapāto kira mayā dinno, dhammasīsaṃ kira me gahitaṃ, mayhaṃ kira piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā satthā anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbuto’’ti sutvā ‘‘lābhā vata me’’ti anussarato balavasomanassaṃ udapādīti evaṃ anussaraṇasamatāyapi samaphalāti veditabbā.

    यससंवत्तनिकन्ति परिवारसंवत्तनिकं। आधिपतेय्यसंवत्तनिकन्ति जेट्ठकभावसंवत्तनिकं।

    Yasasaṃvattanikanti parivārasaṃvattanikaṃ. Ādhipateyyasaṃvattanikanti jeṭṭhakabhāvasaṃvattanikaṃ.

    संयमतोति सीलसंयमेन संयमन्तस्स, संवरे ठितस्साति अत्थो। वेरं न चीयतीति पञ्‍चविधं वेरं न वड्ढति। कुसलो च जहाति पापकन्ति कुसलो पन ञाणसम्पन्‍नो अरियमग्गेन अनवसेसं पापकं लामकं अकुसलं जहाति। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति सो इमं पापकं जहित्वा रागादीनं खया किलेसनिब्बानेन निब्बुतोति। इति चुन्दस्स च दक्खिणं, अत्तनो च दक्खिणेय्यसम्पत्तिं सम्पस्समानो उदानं उदानेसीति।

    Saṃyamatoti sīlasaṃyamena saṃyamantassa, saṃvare ṭhitassāti attho. Veraṃ na cīyatīti pañcavidhaṃ veraṃ na vaḍḍhati. Kusalo ca jahāti pāpakanti kusalo pana ñāṇasampanno ariyamaggena anavasesaṃ pāpakaṃ lāmakaṃ akusalaṃ jahāti. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti so imaṃ pāpakaṃ jahitvā rāgādīnaṃ khayā kilesanibbānena nibbutoti. Iti cundassa ca dakkhiṇaṃ, attano ca dakkhiṇeyyasampattiṃ sampassamāno udānaṃ udānesīti.

    चतुत्थभाणवारवण्णना निट्ठिता।

    Catutthabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    यमकसालावण्णना

    Yamakasālāvaṇṇanā

    १९८. महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिन्ति इध भिक्खूनं गणनपरिच्छेदो नत्थि। वेळुवगामे वेदनाविक्खम्भनतो पट्ठाय हि – ‘‘न चिरेन भगवा परिनिब्बायिस्सती’’ति सुत्वा ततो ततो आगतेसु भिक्खूसु एकभिक्खुपि पक्‍कन्तो नाम नत्थि। तस्मा गणनवीतिवत्तो सङ्घो अहोसि। उपवत्तनं मल्‍लानं सालवनन्ति यथेव हि कलम्बनदीतीरतो राजमातुविहारद्वारेन थूपारामं गन्तब्बं होति, एवं हिरञ्‍ञवतिया पारिमतीरतो सालवनुय्यानं, यथा अनुराधपुरस्स थूपारामो, एवं तं कुसिनारायं होति। यथा थूपारामतो दक्खिणद्वारेन नगरं पविसनमग्गो पाचीनमुखो गन्त्वा उत्तरेन निवत्तो, एवं उय्यानतो सालवनं पाचीनमुखं गन्त्वा उत्तरेन निवत्तं। तस्मा तं – ‘‘उपवत्तन’’न्ति वुच्‍चति। अन्तरेन यमकसालानं उत्तरसीसकन्ति तस्स किर मञ्‍चकस्स एका सालपन्ति सीसभागे होति, एका पादभागे। तत्रापि एको तरुणसालो सीसभागस्स आसन्‍नो होति, एको पादभागस्स। अपि च यमकसाला नाम मूलखन्धविटपपत्तेहि अञ्‍ञमञ्‍ञं संसिब्बित्वा ठितसालाति वुत्तं। मञ्‍चकं पञ्‍ञपेहीति तस्मिं किर उय्याने राजकुलस्स सयनमञ्‍चो अत्थि, तं सन्धाय पञ्‍ञपेहीति आह। थेरोपि तंयेव पञ्‍ञपेत्वा अदासि।

    198.Mahatā bhikkhusaṅghena saddhinti idha bhikkhūnaṃ gaṇanaparicchedo natthi. Veḷuvagāme vedanāvikkhambhanato paṭṭhāya hi – ‘‘na cirena bhagavā parinibbāyissatī’’ti sutvā tato tato āgatesu bhikkhūsu ekabhikkhupi pakkanto nāma natthi. Tasmā gaṇanavītivatto saṅgho ahosi. Upavattanaṃ mallānaṃ sālavananti yatheva hi kalambanadītīrato rājamātuvihāradvārena thūpārāmaṃ gantabbaṃ hoti, evaṃ hiraññavatiyā pārimatīrato sālavanuyyānaṃ, yathā anurādhapurassa thūpārāmo, evaṃ taṃ kusinārāyaṃ hoti. Yathā thūpārāmato dakkhiṇadvārena nagaraṃ pavisanamaggo pācīnamukho gantvā uttarena nivatto, evaṃ uyyānato sālavanaṃ pācīnamukhaṃ gantvā uttarena nivattaṃ. Tasmā taṃ – ‘‘upavattana’’nti vuccati. Antarena yamakasālānaṃuttarasīsakanti tassa kira mañcakassa ekā sālapanti sīsabhāge hoti, ekā pādabhāge. Tatrāpi eko taruṇasālo sīsabhāgassa āsanno hoti, eko pādabhāgassa. Api ca yamakasālā nāma mūlakhandhaviṭapapattehi aññamaññaṃ saṃsibbitvā ṭhitasālāti vuttaṃ. Mañcakaṃ paññapehīti tasmiṃ kira uyyāne rājakulassa sayanamañco atthi, taṃ sandhāya paññapehīti āha. Theropi taṃyeva paññapetvā adāsi.

    किलन्तोस्मि, आनन्द, निपज्‍जिस्सामीति तथागतस्स हि –

    Kilantosmi, ānanda, nipajjissāmīti tathāgatassa hi –

    ‘‘गोचरि कळापो गङ्गेय्यो, पिङ्गलो पब्बतेय्यको।

    ‘‘Gocari kaḷāpo gaṅgeyyo, piṅgalo pabbateyyako;

    हेमवतो च तम्बो च, मन्दाकिनि उपोसथो।

    Hemavato ca tambo ca, mandākini uposatho;

    छद्दन्तोयेव दसमो, एते नागानमुत्तमा’’ति॥ –

    Chaddantoyeva dasamo, ete nāgānamuttamā’’ti. –

    एत्थ यं दसन्‍नं गोचरिसङ्खातानं पकतिहत्थीनं बलं, तं एकस्स कळापस्साति। एवं दसगुणवड्ढिताय गणनाय पकतिहत्थीनं कोटिसहस्सबलप्पमाणं बलं, तं सब्बम्पि चुन्दस्स पिण्डपातं परिभुत्तकालतो पट्ठाय चङ्गवारे पक्खित्तउदकं विय परिक्खयं गतं। पावानगरतो तीणि गावुतानि कुसिनारानगरं, एतस्मिं अन्तरे पञ्‍चवीसतिया ठानेसु निसीदित्वा महता उस्साहेन आगच्छन्तोपि सूरियस्स अत्थङ्गमितवेलायं सञ्झासमये भगवा सालवनं पविट्ठो। एवं रोगो सब्बं आरोग्यं मद्दन्तो आगच्छति। एतमत्थं दस्सेन्तो विय सब्बलोकस्स संवेगकरं वाचं भासन्तो – ‘‘किलन्तोस्मि, आनन्द, निपज्‍जिस्सामी’’ति आह।

    Ettha yaṃ dasannaṃ gocarisaṅkhātānaṃ pakatihatthīnaṃ balaṃ, taṃ ekassa kaḷāpassāti. Evaṃ dasaguṇavaḍḍhitāya gaṇanāya pakatihatthīnaṃ koṭisahassabalappamāṇaṃ balaṃ, taṃ sabbampi cundassa piṇḍapātaṃ paribhuttakālato paṭṭhāya caṅgavāre pakkhittaudakaṃ viya parikkhayaṃ gataṃ. Pāvānagarato tīṇi gāvutāni kusinārānagaraṃ, etasmiṃ antare pañcavīsatiyā ṭhānesu nisīditvā mahatā ussāhena āgacchantopi sūriyassa atthaṅgamitavelāyaṃ sañjhāsamaye bhagavā sālavanaṃ paviṭṭho. Evaṃ rogo sabbaṃ ārogyaṃ maddanto āgacchati. Etamatthaṃ dassento viya sabbalokassa saṃvegakaraṃ vācaṃ bhāsanto – ‘‘kilantosmi, ānanda, nipajjissāmī’’ti āha.

    कस्मा पन भगवा एवं महन्तेन उस्साहेन इधागतो, किं अञ्‍ञत्थ न सक्‍का परिनिब्बायितुन्ति? परिनिब्बायितुं नाम न कत्थचि न सक्‍का, तीहि पन कारणेहि इधागतो, इदञ्हि भगवा एवं पस्सति – ‘‘मयि अञ्‍ञत्थ परिनिब्बायन्ते महासुदस्सनसुत्तस्स अत्थुप्पत्ति न भविस्सति, कुसिनारायं पन परिनिब्बायन्ते यमहं देवलोके अनुभवितब्बं सम्पत्तिं मनुस्सलोकेयेव अनुभविं, तं द्वीहि भाणवारेहि मण्डेत्वा देसेस्सामि, तं मे सुत्वा बहू जना कुसलं कातब्बं मञ्‍ञिस्सन्ती’’ति।

    Kasmā pana bhagavā evaṃ mahantena ussāhena idhāgato, kiṃ aññattha na sakkā parinibbāyitunti? Parinibbāyituṃ nāma na katthaci na sakkā, tīhi pana kāraṇehi idhāgato, idañhi bhagavā evaṃ passati – ‘‘mayi aññattha parinibbāyante mahāsudassanasuttassa atthuppatti na bhavissati, kusinārāyaṃ pana parinibbāyante yamahaṃ devaloke anubhavitabbaṃ sampattiṃ manussalokeyeva anubhaviṃ, taṃ dvīhi bhāṇavārehi maṇḍetvā desessāmi, taṃ me sutvā bahū janā kusalaṃ kātabbaṃ maññissantī’’ti.

    अपरम्पि पस्सति – ‘‘मं अञ्‍ञत्थ परिनिब्बायन्तं सुभद्दो न पस्सिस्सति, सो च बुद्धवेनेय्यो , न सावकवेनेय्यो; न तं सावका विनेतुं सक्‍कोन्ति। कुसिनारायं परिनिब्बायन्तं पन मं सो उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छिस्सति, पञ्हाविस्सज्‍जनपरियोसाने च सरणेसु पतिट्ठाय मम सन्तिके पब्बज्‍जञ्‍च उपसम्पदञ्‍च लभित्वा कम्मट्ठानं गहेत्वा मयि धरमानेयेव अरहत्तं पत्वा पच्छिमसावको भविस्सती’’ति।

    Aparampi passati – ‘‘maṃ aññattha parinibbāyantaṃ subhaddo na passissati, so ca buddhaveneyyo , na sāvakaveneyyo; na taṃ sāvakā vinetuṃ sakkonti. Kusinārāyaṃ parinibbāyantaṃ pana maṃ so upasaṅkamitvā pañhaṃ pucchissati, pañhāvissajjanapariyosāne ca saraṇesu patiṭṭhāya mama santike pabbajjañca upasampadañca labhitvā kammaṭṭhānaṃ gahetvā mayi dharamāneyeva arahattaṃ patvā pacchimasāvako bhavissatī’’ti.

    अपरम्पि पस्सति – ‘‘मयि अञ्‍ञत्थ परिनिब्बायन्ते धातुभाजनीये महाकलहो भविस्सति, लोहितं नदी विय सन्दिस्सति। कुसिनारायं परिनिब्बुते दोणब्राह्मणो तं विवादं वूपसमेत्वा धातुयो विभजिस्सती’’ति। इमेहि तीहि कारणेहि भगवा एवं महन्तेन उस्साहेन इधागतोति वेदितब्बो।

    Aparampi passati – ‘‘mayi aññattha parinibbāyante dhātubhājanīye mahākalaho bhavissati, lohitaṃ nadī viya sandissati. Kusinārāyaṃ parinibbute doṇabrāhmaṇo taṃ vivādaṃ vūpasametvā dhātuyo vibhajissatī’’ti. Imehi tīhi kāraṇehi bhagavā evaṃ mahantena ussāhena idhāgatoti veditabbo.

    सीहसेय्यन्ति एत्थ कामभोगीसेय्या, पेतसेय्या, सीहसेय्या, तथागतसेय्याति चतस्सो सेय्या।

    Sīhaseyyanti ettha kāmabhogīseyyā, petaseyyā, sīhaseyyā, tathāgataseyyāti catasso seyyā.

    तत्थ – ‘‘येभुय्येन, भिक्खवे, कामभोगी सत्ता वामेन पस्सेन सेन्ती’’ति अयं कामभोगीसेय्या। तेसु हि येभुय्येन दक्खिणेन पस्सेन सयन्ता नाम नत्थि।

    Tattha – ‘‘yebhuyyena, bhikkhave, kāmabhogī sattā vāmena passena sentī’’ti ayaṃ kāmabhogīseyyā. Tesu hi yebhuyyena dakkhiṇena passena sayantā nāma natthi.

    ‘‘येभुय्येन, भिक्खवे, पेता उत्ताना सेन्ती’’ति अयं पेतसेय्या। अप्पमंसलोहितत्ता हि पेता अट्ठिसङ्घाटजटिता एकेन पस्सेन सयितुं न सक्‍कोन्ति, उत्तानाव सेन्ति।

    ‘‘Yebhuyyena, bhikkhave, petā uttānā sentī’’ti ayaṃ petaseyyā. Appamaṃsalohitattā hi petā aṭṭhisaṅghāṭajaṭitā ekena passena sayituṃ na sakkonti, uttānāva senti.

    ‘‘सीहो, भिक्खवे, मिगराजा दक्खिणेन पस्सेन सेय्यं कप्पेति…पे॰… अत्तमनो होती’’ति (अ॰ नि॰ ४.२४६) अयं सीहसेय्या। तेजुस्सदत्ता हि सीहो मिगराजा द्वे पुरिमपादे एकस्मिं ठाने, पच्छिमपादे एकस्मिं ठाने ठपेत्वा नङ्गुट्ठं अन्तरसत्थिम्हि पक्खिपित्वा पुरिमपादपच्छिमपादनङ्गुट्ठानं ठितोकासं सल्‍लक्खेत्वा द्विन्‍नं पुरिमपादानं मत्थके सीसं ठपेत्वा सयति। दिवसं सयित्वापि पबुज्झमानो न उत्रसन्तो पबुज्झति, सीसं पन उक्खिपित्वा पुरिमपादादीनं ठितोकासं सल्‍लक्खेति। सचे किञ्‍चि ठानं विजहित्वा ठितं होति – ‘‘न यिदं तुय्हं जातिया सूरभावस्स च अनुरूप’’न्ति अनत्तमनो हुत्वा तत्थेव सयति, न गोचराय पक्‍कमति। अविजहित्वा ठिते पन – ‘‘तुय्हं जातिया च सूरभावस्स च अनुरूपमिद’’न्ति हट्ठतुट्ठो उट्ठाय सीहविजम्भितं विजम्भित्वा केसरभारं विधुनित्वा तिक्खत्तुं सीहनादं नदित्वा गोचराय पक्‍कमति।

    ‘‘Sīho, bhikkhave, migarājā dakkhiṇena passena seyyaṃ kappeti…pe… attamano hotī’’ti (a. ni. 4.246) ayaṃ sīhaseyyā. Tejussadattā hi sīho migarājā dve purimapāde ekasmiṃ ṭhāne, pacchimapāde ekasmiṃ ṭhāne ṭhapetvā naṅguṭṭhaṃ antarasatthimhi pakkhipitvā purimapādapacchimapādanaṅguṭṭhānaṃ ṭhitokāsaṃ sallakkhetvā dvinnaṃ purimapādānaṃ matthake sīsaṃ ṭhapetvā sayati. Divasaṃ sayitvāpi pabujjhamāno na utrasanto pabujjhati, sīsaṃ pana ukkhipitvā purimapādādīnaṃ ṭhitokāsaṃ sallakkheti. Sace kiñci ṭhānaṃ vijahitvā ṭhitaṃ hoti – ‘‘na yidaṃ tuyhaṃ jātiyā sūrabhāvassa ca anurūpa’’nti anattamano hutvā tattheva sayati, na gocarāya pakkamati. Avijahitvā ṭhite pana – ‘‘tuyhaṃ jātiyā ca sūrabhāvassa ca anurūpamida’’nti haṭṭhatuṭṭho uṭṭhāya sīhavijambhitaṃ vijambhitvā kesarabhāraṃ vidhunitvā tikkhattuṃ sīhanādaṃ naditvā gocarāya pakkamati.

    ‘‘चतुत्थज्झानसेय्या पन तथागतस्स सेय्याति वुच्‍चति’’ (अ॰ नि॰ ४.२४६)। तासु इध सीहसेय्या आगता। अयञ्हि तेजुस्सदइरियापथत्ता उत्तमसेय्या नाम।

    ‘‘Catutthajjhānaseyyā pana tathāgatassa seyyāti vuccati’’ (a. ni. 4.246). Tāsu idha sīhaseyyā āgatā. Ayañhi tejussadairiyāpathattā uttamaseyyā nāma.

    पादे पादन्ति दक्खिणपादे वामपादं। अच्‍चाधायाति अतिआधाय, ईसकं अतिक्‍कम्म ठपेत्वा। गोप्फकेन हि गोप्फके, जाणुना वा जाणुम्हि सङ्घट्टियमाने अभिण्हं वेदना उप्पज्‍जति, चित्तं एकग्गं न होति, सेय्या अफासुका होति। यथा पन न सङ्घट्टेति, एवं अतिक्‍कम्म ठपिते वेदना नुप्पज्‍जति, चित्तं एकग्गं होति, सेय्या फासु होति। तस्मा एवं निपज्‍जि। अनुट्ठानसेय्यं उपगतत्ता पनेत्थ – ‘‘उट्ठानसञ्‍ञं मनसि करित्वा’’ति न वुत्तं। कायवसेन चेत्थ अनुट्ठानं वेदितब्बं, निद्दावसेन पन तं रत्तिं भगवतो भवङ्गस्स ओकासोयेव नाहोसि। पठमयामस्मिञ्हि मल्‍लानं धम्मदेसना अहोसि, मज्झिमयामे सुभद्दस्स पच्छिमयामे भिक्खुसङ्घं ओवदि, बलवपच्‍चूसे परिनिब्बायि।

    Pāde pādanti dakkhiṇapāde vāmapādaṃ. Accādhāyāti atiādhāya, īsakaṃ atikkamma ṭhapetvā. Gopphakena hi gopphake, jāṇunā vā jāṇumhi saṅghaṭṭiyamāne abhiṇhaṃ vedanā uppajjati, cittaṃ ekaggaṃ na hoti, seyyā aphāsukā hoti. Yathā pana na saṅghaṭṭeti, evaṃ atikkamma ṭhapite vedanā nuppajjati, cittaṃ ekaggaṃ hoti, seyyā phāsu hoti. Tasmā evaṃ nipajji. Anuṭṭhānaseyyaṃ upagatattā panettha – ‘‘uṭṭhānasaññaṃ manasi karitvā’’ti na vuttaṃ. Kāyavasena cettha anuṭṭhānaṃ veditabbaṃ, niddāvasena pana taṃ rattiṃ bhagavato bhavaṅgassa okāsoyeva nāhosi. Paṭhamayāmasmiñhi mallānaṃ dhammadesanā ahosi, majjhimayāme subhaddassa pacchimayāme bhikkhusaṅghaṃ ovadi, balavapaccūse parinibbāyi.

    सब्बफालिफुल्‍लाति सब्बे समन्ततो पुप्फिता मूलतो पट्ठाय याव अग्गा एकच्छन्‍ना अहेसुं, न केवलञ्‍च यमकसालायेव, सब्बेपि रुक्खा सब्बपालिफुल्‍लाव अहेसुं। न केवलञ्हि तस्मिंयेव उय्याने, सकलञ्हिपि दससहस्सचक्‍कवाळे पुप्फूपगा पुप्फं गण्हिंसु, फलूपगा फलं गण्हिंसु, सब्बरुक्खानं खन्धेसु खन्धपदुमानि, साखासु साखापदुमानि, वल्‍लीसु वल्‍लिपदुमानि, आकासेसु आकासपदुमानि पथवीतलं भिन्दित्वा दण्डपदुमानि पुप्फिंसु। सब्बो महासमुद्दो पञ्‍चवण्णपदुमसञ्छन्‍नो अहोसि। तियोजनसहस्सवित्थतो हिमवा घनबद्धमोरपिञ्छकलापो विय, निरन्तरं मालादामगवच्छिको विय, सुट्ठु पीळेत्वा आबद्धपुप्फवटंसको विय, सुपूरितं पुप्फचङ्कोटकं विय च अतिरमणीयो अहोसि।

    Sabbaphāliphullāti sabbe samantato pupphitā mūlato paṭṭhāya yāva aggā ekacchannā ahesuṃ, na kevalañca yamakasālāyeva, sabbepi rukkhā sabbapāliphullāva ahesuṃ. Na kevalañhi tasmiṃyeva uyyāne, sakalañhipi dasasahassacakkavāḷe pupphūpagā pupphaṃ gaṇhiṃsu, phalūpagā phalaṃ gaṇhiṃsu, sabbarukkhānaṃ khandhesu khandhapadumāni, sākhāsu sākhāpadumāni, vallīsu vallipadumāni, ākāsesu ākāsapadumāni pathavītalaṃ bhinditvā daṇḍapadumāni pupphiṃsu. Sabbo mahāsamuddo pañcavaṇṇapadumasañchanno ahosi. Tiyojanasahassavitthato himavā ghanabaddhamorapiñchakalāpo viya, nirantaraṃ mālādāmagavacchiko viya, suṭṭhu pīḷetvā ābaddhapupphavaṭaṃsako viya, supūritaṃ pupphacaṅkoṭakaṃ viya ca atiramaṇīyo ahosi.

    ते तथागतस्स सरीरं ओकिरन्तीति ते यमकसाला भुम्मदेवताहि सञ्‍चलितखन्धसाखविटपा तथागतस्स सरीरं अवकिरन्ति, सरीरस्स उपरि पुप्फानि विकिरन्तीति अत्थो। अज्झोकिरन्तीति अज्झोत्थरन्ता विय किरन्ति। अभिप्पकिरन्तीति अभिण्हं पुनप्पुनं पकिरन्तियेव। दिब्बानीति देवलोके नन्दपोक्खरणीसम्भवानि, तानि होन्ति सुवण्णवण्णानि पण्णच्छत्तप्पमाणपत्तानि, महातुम्बमत्तं रेणुं गण्हन्ति। न केवलञ्‍च मन्दारवपुप्फानेव, अञ्‍ञानिपि पन दिब्बानि पारिच्छत्तककोविळारपुप्फादीनि सुवण्णचङ्कोटकानि पूरेत्वा चक्‍कवाळमुखवट्टियम्पि तिदसपुरेपि ब्रह्मलोकेपि ठिताहि देवताहि पविट्ठानि, अन्तलिक्खा पतन्ति। तथागतस्स सरीरन्ति अन्तरा अविकिण्णानेव आगन्त्वा पत्तकिञ्‍जक्खरेणुचुण्णेहि तथागतस्स सरीरमेव ओकिरन्ति।

    Te tathāgatassa sarīraṃ okirantīti te yamakasālā bhummadevatāhi sañcalitakhandhasākhaviṭapā tathāgatassa sarīraṃ avakiranti, sarīrassa upari pupphāni vikirantīti attho. Ajjhokirantīti ajjhottharantā viya kiranti. Abhippakirantīti abhiṇhaṃ punappunaṃ pakirantiyeva. Dibbānīti devaloke nandapokkharaṇīsambhavāni, tāni honti suvaṇṇavaṇṇāni paṇṇacchattappamāṇapattāni, mahātumbamattaṃ reṇuṃ gaṇhanti. Na kevalañca mandāravapupphāneva, aññānipi pana dibbāni pāricchattakakoviḷārapupphādīni suvaṇṇacaṅkoṭakāni pūretvā cakkavāḷamukhavaṭṭiyampi tidasapurepi brahmalokepi ṭhitāhi devatāhi paviṭṭhāni, antalikkhā patanti. Tathāgatassa sarīranti antarā avikiṇṇāneva āgantvā pattakiñjakkhareṇucuṇṇehi tathāgatassa sarīrameva okiranti.

    दिब्बानिपि चन्दनचुण्णानीति देवतानं उपकप्पनचन्दनचुण्णानि। न केवलञ्‍च देवतानंयेव, नागसुपण्णमनुस्सानम्पि उपकप्पनचन्दनचुण्णानि। न केवलञ्‍च चन्दनचुण्णानेव, काळानुसारिकलोहितचन्दनादिसब्बदिब्बगन्धजालचुण्णानि, हरितालअञ्‍जनसुवण्णरजतचुण्णानि सब्बदिब्बगन्धवासविकतियो सुवण्णरजतादिसमुग्गे पूरेत्वा चक्‍कवाळमुखवट्टिआदीसु ठिताहि देवताहि पविट्ठानि अन्तरा अविप्पकिरित्वा तथागतस्सेव सरीरं ओकिरन्ति।

    Dibbānipicandanacuṇṇānīti devatānaṃ upakappanacandanacuṇṇāni. Na kevalañca devatānaṃyeva, nāgasupaṇṇamanussānampi upakappanacandanacuṇṇāni. Na kevalañca candanacuṇṇāneva, kāḷānusārikalohitacandanādisabbadibbagandhajālacuṇṇāni, haritālaañjanasuvaṇṇarajatacuṇṇāni sabbadibbagandhavāsavikatiyo suvaṇṇarajatādisamugge pūretvā cakkavāḷamukhavaṭṭiādīsu ṭhitāhi devatāhi paviṭṭhāni antarā avippakiritvā tathāgatasseva sarīraṃ okiranti.

    दिब्बानिपि तूरियानीति देवतानं उपकप्पनतूरियानि। न केवलञ्‍च तानियेव, सब्बानिपि तन्तिबद्धचम्मपरियोनद्धघनसुसिरभेदानि दससहस्सचक्‍कवाळेसु देवनागसुपण्णमनुस्सानं तूरियानि एकचक्‍कवाळे सन्‍निपतित्वा अन्तलिक्खे वज्‍जन्तीति वेदितब्बानि।

    Dibbānipi tūriyānīti devatānaṃ upakappanatūriyāni. Na kevalañca tāniyeva, sabbānipi tantibaddhacammapariyonaddhaghanasusirabhedāni dasasahassacakkavāḷesu devanāgasupaṇṇamanussānaṃ tūriyāni ekacakkavāḷe sannipatitvā antalikkhe vajjantīti veditabbāni.

    दिब्बानिपि सङ्गीतानीति वरुणवारणदेवता किर नामेता दीघायुका देवता – ‘‘महापुरिसो मनुस्सपथे निब्बत्तित्वा बुद्धो भविस्सती’’ति सुत्वा ‘‘पटिसन्धिग्गहणदिवसे नं गहेत्वा गमिस्सामा’’ति मालं गन्थेतुमारभिंसु। ता गन्थमानाव – ‘‘महापुरिसो मातुकुच्छियं निब्बत्तो’’ति सुत्वा ‘‘तुम्हे कस्स गन्थथा’’ति वुत्ता ‘‘न ताव निट्ठाति, कुच्छितो निक्खमनदिवसे गण्हित्वा गमिस्सामा’’ति आहंसु। पुनपि ‘‘निक्खन्तो’’ति सुत्वा ‘‘महाभिनिक्खमनदिवसे गमिस्सामा’’ति। एकूनतिंसवस्सानि घरे वसित्वा ‘‘अज्‍ज महाभिनिक्खमनं निक्खन्तो’’तिपि सुत्वा ‘‘अभिसम्बोधिदिवसे गमिस्सामा’’ति। छब्बस्सानि पधानं कत्वा ‘‘अज्‍ज अभिसम्बुद्धो’’तिपि सुत्वा ‘‘धम्मचक्‍कप्पवत्तनदिवसे गमिस्सामा’’ति। ‘‘सत्तसत्ताहानि बोधिमण्डे वीतिनामेत्वा इसिपतनं गन्त्वा धम्मचक्‍कं पवत्तित’’न्तिपि सुत्वा ‘‘यमकपाटिहारियदिवसे गमिस्सामा’’ति। ‘‘अज्‍ज यमकपाटिहारियं करी’’तिपि सुत्वा ‘‘देवोरोहणदिवसे गमिस्सामा’’ति। ‘‘अज्‍ज देवोरोहणं करी’’तिपि सुत्वा ‘‘आयुसङ्खारोस्सज्‍जने गमिस्सामा’’ति। ‘‘अज्‍ज आयुसङ्खारं ओस्सजी’’तिपि सुत्वा ‘‘न ताव निट्ठाति, परिनिब्बानदिवसे गमिस्सामा’’ति। ‘‘अज्‍ज भगवा यमकसालानमन्तरे दक्खिणेन पस्सेन सतो सम्पजानो सीहसेय्यं उपगतो बलवपच्‍चूससमये परिनिब्बायिस्सति। तुम्हे कस्स गन्थथा’’ति सुत्वा पन – ‘‘किन्‍नामेतं, ‘अज्‍जेव मातुकुच्छियं पटिसन्धिं गण्हि, अज्‍जेव मातुकुच्छितो निक्खमि, अज्‍जेव महाभिनिक्खमनं निक्खमि, अज्‍जेव बुद्धो अहोसि, अज्‍जेव धम्मचक्‍कं पवत्तयि, अज्‍जेव यमकपाटिहारियं अकासि, अज्‍जेव देवलोका ओतिण्णो, अज्‍जेव आयुसङ्खारं ओस्सजि, अज्‍जेव किर परिनिब्बायिस्सती’ति। ननु नाम दुतियदिवसे यागुपानकालमत्तम्पि ठातब्बं अस्स। दस पारमियो पूरेत्वा बुद्धत्तं पत्तस्स नाम अननुच्छविकमेत’’न्ति अपरिनिट्ठिताव मालायो गहेत्वा आगम्म अन्तो चक्‍कवाळे ओकासं अलभमाना चक्‍कवाळमुखवट्टियं लम्बित्वा चक्‍कवाळमुखवट्टियाव आधावन्तियो हत्थेन हत्थं गीवाय गीवं गहेत्वा तीणि रतनानि आरब्भ द्वत्तिंस महापुरिसलक्खणानि छब्बण्णरस्मियो दस पारमियो अड्ढछट्ठानि जातकसतानि चुद्दस बुद्धञाणानि आरब्भ गायित्वा तस्स तस्स अवसाने ‘‘महायसो, महायसो’’ति वदन्ति। इदमेतं पटिच्‍च वुत्तं – ‘‘दिब्बानिपि सङ्गीतानि अन्तलिक्खे वत्तन्ति तथागतस्स पूजाया’’ति।

    Dibbānipi saṅgītānīti varuṇavāraṇadevatā kira nāmetā dīghāyukā devatā – ‘‘mahāpuriso manussapathe nibbattitvā buddho bhavissatī’’ti sutvā ‘‘paṭisandhiggahaṇadivase naṃ gahetvā gamissāmā’’ti mālaṃ ganthetumārabhiṃsu. Tā ganthamānāva – ‘‘mahāpuriso mātukucchiyaṃ nibbatto’’ti sutvā ‘‘tumhe kassa ganthathā’’ti vuttā ‘‘na tāva niṭṭhāti, kucchito nikkhamanadivase gaṇhitvā gamissāmā’’ti āhaṃsu. Punapi ‘‘nikkhanto’’ti sutvā ‘‘mahābhinikkhamanadivase gamissāmā’’ti. Ekūnatiṃsavassāni ghare vasitvā ‘‘ajja mahābhinikkhamanaṃ nikkhanto’’tipi sutvā ‘‘abhisambodhidivase gamissāmā’’ti. Chabbassāni padhānaṃ katvā ‘‘ajja abhisambuddho’’tipi sutvā ‘‘dhammacakkappavattanadivase gamissāmā’’ti. ‘‘Sattasattāhāni bodhimaṇḍe vītināmetvā isipatanaṃ gantvā dhammacakkaṃ pavattita’’ntipi sutvā ‘‘yamakapāṭihāriyadivase gamissāmā’’ti. ‘‘Ajja yamakapāṭihāriyaṃ karī’’tipi sutvā ‘‘devorohaṇadivase gamissāmā’’ti. ‘‘Ajja devorohaṇaṃ karī’’tipi sutvā ‘‘āyusaṅkhārossajjane gamissāmā’’ti. ‘‘Ajja āyusaṅkhāraṃ ossajī’’tipi sutvā ‘‘na tāva niṭṭhāti, parinibbānadivase gamissāmā’’ti. ‘‘Ajja bhagavā yamakasālānamantare dakkhiṇena passena sato sampajāno sīhaseyyaṃ upagato balavapaccūsasamaye parinibbāyissati. Tumhe kassa ganthathā’’ti sutvā pana – ‘‘kinnāmetaṃ, ‘ajjeva mātukucchiyaṃ paṭisandhiṃ gaṇhi, ajjeva mātukucchito nikkhami, ajjeva mahābhinikkhamanaṃ nikkhami, ajjeva buddho ahosi, ajjeva dhammacakkaṃ pavattayi, ajjeva yamakapāṭihāriyaṃ akāsi, ajjeva devalokā otiṇṇo, ajjeva āyusaṅkhāraṃ ossaji, ajjeva kira parinibbāyissatī’ti. Nanu nāma dutiyadivase yāgupānakālamattampi ṭhātabbaṃ assa. Dasa pāramiyo pūretvā buddhattaṃ pattassa nāma ananucchavikameta’’nti apariniṭṭhitāva mālāyo gahetvā āgamma anto cakkavāḷe okāsaṃ alabhamānā cakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ lambitvā cakkavāḷamukhavaṭṭiyāva ādhāvantiyo hatthena hatthaṃ gīvāya gīvaṃ gahetvā tīṇi ratanāni ārabbha dvattiṃsa mahāpurisalakkhaṇāni chabbaṇṇarasmiyo dasa pāramiyo aḍḍhachaṭṭhāni jātakasatāni cuddasa buddhañāṇāni ārabbha gāyitvā tassa tassa avasāne ‘‘mahāyaso, mahāyaso’’ti vadanti. Idametaṃ paṭicca vuttaṃ – ‘‘dibbānipi saṅgītāni antalikkhe vattanti tathāgatassa pūjāyā’’ti.

    १९९. भगवा पन यमकसालानं अन्तरा दक्खिणेन पस्सेन निपन्‍नोयेव पथवीतलतो याव चक्‍कवाळमुखवट्टिया, चक्‍कवाळमुखवट्टितो च याव ब्रह्मलोका सन्‍निपतिताय परिसाय महन्तं उस्साहं दिस्वा आयस्मतो आनन्दस्स आरोचेसि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो भगवा आयस्मन्तं आनन्दं…पे॰… तथागतस्स पूजाया’’ति। एवं महासक्‍कारं दस्सेत्वा तेनापि अत्तनो असक्‍कतभावमेव दस्सन्तो न खो, आनन्द, एत्तावतातिआदिमाह।

    199. Bhagavā pana yamakasālānaṃ antarā dakkhiṇena passena nipannoyeva pathavītalato yāva cakkavāḷamukhavaṭṭiyā, cakkavāḷamukhavaṭṭito ca yāva brahmalokā sannipatitāya parisāya mahantaṃ ussāhaṃ disvā āyasmato ānandassa ārocesi. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho bhagavā āyasmantaṃ ānandaṃ…pe… tathāgatassa pūjāyā’’ti. Evaṃ mahāsakkāraṃ dassetvā tenāpi attano asakkatabhāvameva dassanto na kho, ānanda, ettāvatātiādimāha.

    इदं वुत्तं होति – ‘‘आनन्द, मया दीपङ्करपादमूले निपन्‍नेन अट्ठ धम्मे समोधानेत्वा अभिनीहारं करोन्तेन न मालागन्धतूरियसङ्गीतानं अत्थाय अभिनीहारो कतो, न एतदत्थाय पारमियो पूरिता। तस्मा न खो अहं एताय पूजाय पूजितो नाम होमी’’ति।

    Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘ānanda, mayā dīpaṅkarapādamūle nipannena aṭṭha dhamme samodhānetvā abhinīhāraṃ karontena na mālāgandhatūriyasaṅgītānaṃ atthāya abhinīhāro kato, na etadatthāya pāramiyo pūritā. Tasmā na kho ahaṃ etāya pūjāya pūjito nāma homī’’ti.

    कस्मा पन भगवा अञ्‍ञत्थ एकं उमापुप्फमत्तम्पि गहेत्वा बुद्धगुणे आवज्‍जेत्वा कताय पूजाय बुद्धञाणेनापि अपरिच्छिन्‍नं विपाकं वण्णेत्वा इध एवं महन्तं पूजं पटिक्खिपतीति? परिसानुग्गहेन चेव सासनस्स च चिरट्ठितिकामताय। सचे हि भगवा एवं न पटिक्खिपेय्य, अनागते सीलस्स आगतट्ठाने सीलं न परिपूरेस्सन्ति, समाधिस्स आगतट्ठाने समाधिं न परिपूरेस्सन्ति, विपस्सनाय आगतट्ठाने विपस्सनागब्भं न गाहापेस्सन्ति। उपट्ठाके समादपेत्वा पूजंयेव कारेन्ता विहरिस्सन्ति। आमिसपूजा च नामेसा सासनं एकदिवसम्पि एकयागुपानकालमत्तम्पि सन्धारेतुं न सक्‍कोति। महाविहारसदिसञ्हि विहारसहस्सं महाचेतियसदिसञ्‍च चेतियसहस्सम्पि सासनं धारेतुं न सक्‍कोन्ति। येन कम्मं कतं, तस्सेव होति। सम्मापटिपत्ति पन तथागतस्स अनुच्छविका पूजा। सा हि तेन पत्थिता चेव, सक्‍कोति सासनञ्‍च सन्धारेतुं, तस्मा तं दस्सेन्तो यो खो आनन्दातिआदिमाह।

    Kasmā pana bhagavā aññattha ekaṃ umāpupphamattampi gahetvā buddhaguṇe āvajjetvā katāya pūjāya buddhañāṇenāpi aparicchinnaṃ vipākaṃ vaṇṇetvā idha evaṃ mahantaṃ pūjaṃ paṭikkhipatīti? Parisānuggahena ceva sāsanassa ca ciraṭṭhitikāmatāya. Sace hi bhagavā evaṃ na paṭikkhipeyya, anāgate sīlassa āgataṭṭhāne sīlaṃ na paripūressanti, samādhissa āgataṭṭhāne samādhiṃ na paripūressanti, vipassanāya āgataṭṭhāne vipassanāgabbhaṃ na gāhāpessanti. Upaṭṭhāke samādapetvā pūjaṃyeva kārentā viharissanti. Āmisapūjā ca nāmesā sāsanaṃ ekadivasampi ekayāgupānakālamattampi sandhāretuṃ na sakkoti. Mahāvihārasadisañhi vihārasahassaṃ mahācetiyasadisañca cetiyasahassampi sāsanaṃ dhāretuṃ na sakkonti. Yena kammaṃ kataṃ, tasseva hoti. Sammāpaṭipatti pana tathāgatassa anucchavikā pūjā. Sā hi tena patthitā ceva, sakkoti sāsanañca sandhāretuṃ, tasmā taṃ dassento yo kho ānandātiādimāha.

    तत्थ धम्मानुधम्मप्पटिपन्‍नोति नवविधस्स लोकुत्तरधम्मस्स अनुधम्मं पुब्बभागपटिपदं पटिपन्‍नो । सायेव पन पटिपदा अनुच्छविकत्ता ‘‘सामीची’’ति वुच्‍चति। तं सामीचिं पटिपन्‍नोति सामीचिप्पटिपन्‍नो। तमेव पुब्बभागपटिपदासङ्खातं अनुधम्मं चरति पूरेतीति अनुधम्मचारी।

    Tattha dhammānudhammappaṭipannoti navavidhassa lokuttaradhammassa anudhammaṃ pubbabhāgapaṭipadaṃ paṭipanno . Sāyeva pana paṭipadā anucchavikattā ‘‘sāmīcī’’ti vuccati. Taṃ sāmīciṃ paṭipannoti sāmīcippaṭipanno. Tameva pubbabhāgapaṭipadāsaṅkhātaṃ anudhammaṃ carati pūretīti anudhammacārī.

    पुब्बभागपटिपदाति च सीलं आचारपञ्‍ञत्ति धुतङ्गसमादानं याव गोत्रभुतो सम्मापटिपदा वेदितब्बा। तस्मा यो भिक्खु छसु अगारवेसु पतिट्ठाय पञ्‍ञत्तिं अतिक्‍कमति, अनेसनाय जीविकं कप्पेति, अयं न धम्मानुधम्मप्पटिपन्‍नो। यो पन सब्बं अत्तनो पञ्‍ञत्तं सिक्खापदं जिनवेलं जिनमरियादं जिनकाळसुत्तं अणुमत्तम्पि न वीतिक्‍कमति, अयं धम्मानुधम्मप्पटिपन्‍नो नाम। भिक्खुनियापि एसेव नयो। यो उपासको पञ्‍च वेरानि दस अकुसलकम्मपथे समादाय वत्तति अप्पेति, अयं न धम्मानुधम्मप्पटिपन्‍नो। यो पन तीसु सरणेसु, पञ्‍चसुपि सीलेसु, दससु सीलेसु परिपूरकारी होति, मासस्स अट्ठ उपोसथे करोति, दानं देति, गन्धपूजं मालापूजं करोति, मातरं पितरं उपट्ठाति, धम्मिके समणब्राह्मणे उपट्ठाति, अयं धम्मानुधम्मप्पटिपन्‍नो नाम। उपासिकायपि एसेव नयो।

    Pubbabhāgapaṭipadāti ca sīlaṃ ācārapaññatti dhutaṅgasamādānaṃ yāva gotrabhuto sammāpaṭipadā veditabbā. Tasmā yo bhikkhu chasu agāravesu patiṭṭhāya paññattiṃ atikkamati, anesanāya jīvikaṃ kappeti, ayaṃ na dhammānudhammappaṭipanno. Yo pana sabbaṃ attano paññattaṃ sikkhāpadaṃ jinavelaṃ jinamariyādaṃ jinakāḷasuttaṃ aṇumattampi na vītikkamati, ayaṃ dhammānudhammappaṭipanno nāma. Bhikkhuniyāpi eseva nayo. Yo upāsako pañca verāni dasa akusalakammapathe samādāya vattati appeti, ayaṃ na dhammānudhammappaṭipanno. Yo pana tīsu saraṇesu, pañcasupi sīlesu, dasasu sīlesu paripūrakārī hoti, māsassa aṭṭha uposathe karoti, dānaṃ deti, gandhapūjaṃ mālāpūjaṃ karoti, mātaraṃ pitaraṃ upaṭṭhāti, dhammike samaṇabrāhmaṇe upaṭṭhāti, ayaṃ dhammānudhammappaṭipanno nāma. Upāsikāyapi eseva nayo.

    परमाय पूजायाति उत्तमाय पूजाय। अयञ्हि निरामिसपूजा नाम सक्‍कोति मम सासनं सन्धारेतुं। याव हि इमा चतस्सो परिसा मं इमाय पूजेस्सन्ति, ताव मम सासनं मज्झे नभस्स पुण्णचन्दो विय विरोचिस्सतीति दस्सेति।

    Paramāyapūjāyāti uttamāya pūjāya. Ayañhi nirāmisapūjā nāma sakkoti mama sāsanaṃ sandhāretuṃ. Yāva hi imā catasso parisā maṃ imāya pūjessanti, tāva mama sāsanaṃ majjhe nabhassa puṇṇacando viya virocissatīti dasseti.

    उपवाणत्थेरवण्णना

    Upavāṇattheravaṇṇanā

    २००. अपसारेसीति अपनेसि। अपेहीति अपगच्छ। थेरो एकवचनेनेव तालवण्टं निक्खिपित्वा एकमन्तं अट्ठासि। उपट्ठाकोतिआदि पठमबोधियं अनिबद्धुपट्ठाकभावं सन्धायाह। अयं, भन्ते, आयस्मा उपवाणोति एवं थेरेन वुत्ते आनन्दो उपवाणस्स सदोसभावं सल्‍लक्खेति, ‘हन्दस्स निद्दोसभावं कथेस्सामी’ति भगवा येभुय्येन आनन्दातिआदिमाह। तत्थ येभुय्येनाति इदं असञ्‍ञसत्तानञ्‍चेव अरूपदेवतानञ्‍च ओहीनभावं सन्धाय वुत्तं। अप्फुटोति असम्फुट्ठो अभरितो वा। भगवतो किर आसन्‍नपदेसे वालग्गमत्ते ओकासे सुखुमत्तभावं मापेत्वा दस दस महेसक्खा देवता अट्ठंसु। तासं परतो वीसति वीसति। तासं परतो तिंसति तिंसति। तासं परतो चत्तालीसं चत्तालीसं। तासं परतो पञ्‍ञासं पञ्‍ञासं। तासं परतो सट्ठि सट्ठि देवता अट्ठंसु। ता अञ्‍ञमञ्‍ञं हत्थेन वा पादेन वा वत्थेन वा न ब्याबाधेन्ति। ‘‘अपेहि मं, मा घट्टेही’’ति वत्तब्बाकारं नाम नत्थि। ‘‘ता खो पन देवतायो दसपि हुत्वा वीसतिपि हुत्वा तिंसम्पि हुत्वा चत्तालीसम्पि हुत्वा पञ्‍ञासम्पि हुत्वा आरग्गकोटिनितुदनमत्तेपि तिट्ठन्ति, न च अञ्‍ञमञ्‍ञं ब्याबाधेन्ती’’ति (अ॰ नि॰ १.३७) वुत्तसदिसाव अहेसुं। ओवारेन्तोति आवारेन्तो। थेरो किर पकतियापि महासरीरो हत्थिपोतकसदिसो। सो पंसुकूलचीवरं पारुपित्वा अतिमहा विय अहोसि।

    200.Apasāresīti apanesi. Apehīti apagaccha. Thero ekavacaneneva tālavaṇṭaṃ nikkhipitvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Upaṭṭhākotiādi paṭhamabodhiyaṃ anibaddhupaṭṭhākabhāvaṃ sandhāyāha. Ayaṃ, bhante, āyasmā upavāṇoti evaṃ therena vutte ānando upavāṇassa sadosabhāvaṃ sallakkheti, ‘handassa niddosabhāvaṃ kathessāmī’ti bhagavā yebhuyyena ānandātiādimāha. Tattha yebhuyyenāti idaṃ asaññasattānañceva arūpadevatānañca ohīnabhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Apphuṭoti asamphuṭṭho abharito vā. Bhagavato kira āsannapadese vālaggamatte okāse sukhumattabhāvaṃ māpetvā dasa dasa mahesakkhā devatā aṭṭhaṃsu. Tāsaṃ parato vīsati vīsati. Tāsaṃ parato tiṃsati tiṃsati. Tāsaṃ parato cattālīsaṃ cattālīsaṃ. Tāsaṃ parato paññāsaṃ paññāsaṃ. Tāsaṃ parato saṭṭhi saṭṭhi devatā aṭṭhaṃsu. Tā aññamaññaṃ hatthena vā pādena vā vatthena vā na byābādhenti. ‘‘Apehi maṃ, mā ghaṭṭehī’’ti vattabbākāraṃ nāma natthi. ‘‘Tā kho pana devatāyo dasapi hutvā vīsatipi hutvā tiṃsampi hutvā cattālīsampi hutvā paññāsampi hutvā āraggakoṭinitudanamattepi tiṭṭhanti, na ca aññamaññaṃ byābādhentī’’ti (a. ni. 1.37) vuttasadisāva ahesuṃ. Ovārentoti āvārento. Thero kira pakatiyāpi mahāsarīro hatthipotakasadiso. So paṃsukūlacīvaraṃ pārupitvā atimahā viya ahosi.

    तथागतं दस्सनायाति भगवतो मुखं दट्ठुं अलभमाना एवं उज्झायिंसु। किं पन ता थेरं विनिविज्झ पस्सितुं न सक्‍कोन्तीति? आम, न सक्‍कोन्ति। देवता हि पुथुज्‍जने विनिविज्झ पस्सितुं सक्‍कोन्ति, न खीणासवे। थेरस्स च महेसक्खताय तेजुस्सदताय उपगन्तुम्पि न सक्‍कोन्ति। कस्मा पन थेरोव तेजुस्सदो, न अञ्‍ञे अरहन्तोति? यस्मा कस्सपबुद्धस्स चेतिये आरक्खदेवता अहोसि।

    Tathāgataṃ dassanāyāti bhagavato mukhaṃ daṭṭhuṃ alabhamānā evaṃ ujjhāyiṃsu. Kiṃ pana tā theraṃ vinivijjha passituṃ na sakkontīti? Āma, na sakkonti. Devatā hi puthujjane vinivijjha passituṃ sakkonti, na khīṇāsave. Therassa ca mahesakkhatāya tejussadatāya upagantumpi na sakkonti. Kasmā pana therova tejussado, na aññe arahantoti? Yasmā kassapabuddhassa cetiye ārakkhadevatā ahosi.

    विपस्सिम्हि किर सम्मासम्बुद्धे परिनिब्बुते एकग्घनसुवण्णक्खन्धसदिसस्स धातुसरीरस्स एकमेव चेतियं अकंसु, दीघायुकबुद्धानञ्हि एकमेव चेतियं होति। तं मनुस्सा रतनायामाहि विदत्थिवित्थताहि द्वङ्गुलबहलाहि सुवण्णिट्ठकाहि हरितालेन च मनोसिलाय च मत्तिकाकिच्‍चं तिलतेलेनेव उदककिच्‍चं साधेत्वा योजनप्पमाणं उट्ठपेसुं। ततो भुम्मा देवता योजनप्पमाणं, ततो आकासट्ठकदेवता, ततो उण्हवलाहकदेवता, ततो अब्भवलाहकदेवता, ततो चातुमहाराजिका देवता, ततो तावतिंसा देवता योजनप्पमाणं उट्ठपेसुन्ति एवं सत्तयोजनिकं चेतियं अहोसि। मनुस्सेसु मालागन्धवत्थादीनि गहेत्वा आगतेसु आरक्खदेवता गहेत्वा तेसं पस्सन्तानंयेव चेतियं पूजेसि।

    Vipassimhi kira sammāsambuddhe parinibbute ekagghanasuvaṇṇakkhandhasadisassa dhātusarīrassa ekameva cetiyaṃ akaṃsu, dīghāyukabuddhānañhi ekameva cetiyaṃ hoti. Taṃ manussā ratanāyāmāhi vidatthivitthatāhi dvaṅgulabahalāhi suvaṇṇiṭṭhakāhi haritālena ca manosilāya ca mattikākiccaṃ tilateleneva udakakiccaṃ sādhetvā yojanappamāṇaṃ uṭṭhapesuṃ. Tato bhummā devatā yojanappamāṇaṃ, tato ākāsaṭṭhakadevatā, tato uṇhavalāhakadevatā, tato abbhavalāhakadevatā, tato cātumahārājikā devatā, tato tāvatiṃsā devatā yojanappamāṇaṃ uṭṭhapesunti evaṃ sattayojanikaṃ cetiyaṃ ahosi. Manussesu mālāgandhavatthādīni gahetvā āgatesu ārakkhadevatā gahetvā tesaṃ passantānaṃyeva cetiyaṃ pūjesi.

    तदा अयं थेरो ब्राह्मणमहासालो हुत्वा एकं पीतकं वत्थं आदाय गतो। देवता तस्स हत्थतो वत्थं गहेत्वा चेतियं पूजेसि। ब्राह्मणो तं दिस्वा पसन्‍नचित्तो ‘‘अहम्पि अनागते एवरूपस्स बुद्धस्स चेतिये आरक्खदेवता होमी’’ति पत्थनं कत्वा ततो चुतो देवलोके निब्बत्ति। तस्स देवलोके च मनुस्सलोके च संसरन्तस्सेव कस्सपो भगवा लोके उप्पज्‍जित्वा परिनिब्बायि। तस्सापि एकमेव धातुसरीरं अहोसि। तं गहेत्वा योजनिकं चेतियं कारेसुं। सो तत्थ आरक्खदेवता हुत्वा सासने अन्तरहिते सग्गे निब्बत्तित्वा अम्हाकं भगवतो काले ततो चुतो महाकुले पटिसन्धिं गहेत्वा निक्खम्म पब्बजित्वा अरहत्तं पत्तो। इति चेतिये आरक्खदेवता हुत्वा आगतत्ता थेरो तेजुस्सदोति वेदितब्बो।

    Tadā ayaṃ thero brāhmaṇamahāsālo hutvā ekaṃ pītakaṃ vatthaṃ ādāya gato. Devatā tassa hatthato vatthaṃ gahetvā cetiyaṃ pūjesi. Brāhmaṇo taṃ disvā pasannacitto ‘‘ahampi anāgate evarūpassa buddhassa cetiye ārakkhadevatā homī’’ti patthanaṃ katvā tato cuto devaloke nibbatti. Tassa devaloke ca manussaloke ca saṃsarantasseva kassapo bhagavā loke uppajjitvā parinibbāyi. Tassāpi ekameva dhātusarīraṃ ahosi. Taṃ gahetvā yojanikaṃ cetiyaṃ kāresuṃ. So tattha ārakkhadevatā hutvā sāsane antarahite sagge nibbattitvā amhākaṃ bhagavato kāle tato cuto mahākule paṭisandhiṃ gahetvā nikkhamma pabbajitvā arahattaṃ patto. Iti cetiye ārakkhadevatā hutvā āgatattā thero tejussadoti veditabbo.

    देवता , आनन्द, उज्झायन्तीति इति आनन्द, देवता उज्झायन्ति, न मय्हं पुत्तस्स अञ्‍ञो कोचि दोसो अत्थीति दस्सेति।

    Devatā, ānanda, ujjhāyantīti iti ānanda, devatā ujjhāyanti, na mayhaṃ puttassa añño koci doso atthīti dasseti.

    २०१. कथंभूता पन, भन्तेति कस्मा आह? भगवा तुम्हे – ‘‘देवता उज्झायन्ती’’ति वदथ, कथं भूता पन ता तुम्हे मनसि करोथ , किं तुम्हाकं परिनिब्बानं अधिवासेन्तीति पुच्छति। अथ भगवा – ‘‘नाहं अधिवासनकारणं वदामी’’ति तासं अनधिवासनभावं दस्सेन्तो सन्तानन्दातिआदिमाह।

    201.Kathaṃbhūtā pana, bhanteti kasmā āha? Bhagavā tumhe – ‘‘devatā ujjhāyantī’’ti vadatha, kathaṃ bhūtā pana tā tumhe manasi karotha , kiṃ tumhākaṃ parinibbānaṃ adhivāsentīti pucchati. Atha bhagavā – ‘‘nāhaṃ adhivāsanakāraṇaṃ vadāmī’’ti tāsaṃ anadhivāsanabhāvaṃ dassento santānandātiādimāha.

    तत्थ आकासे पथवीसञ्‍ञिनियोति आकासे पथविं मापेत्वा तत्थ पथवीसञ्‍ञिनियो। कन्दन्तीति रोदन्ति। छिन्‍नपातं पपतन्तीति मज्झे छिन्‍ना विय हुत्वा यतो वा ततो वा पपतन्ति। आवट्टन्तीति आवट्टन्तियो पतितट्ठानमेव आगच्छन्ति। विवट्टन्तीति पतितट्ठानतो परभागं वट्टमाना गच्छन्ति। अपिच द्वे पादे पसारेत्वा सकिं पुरतो सकिं पच्छतो सकिं वामतो सकिं दक्खिणतो संपरिवत्तमानापि – ‘‘आवट्टन्ति विवट्टन्ती’’ति वुच्‍चन्ति। सन्तानन्द, देवता पथवियं पथवीसञ्‍ञिनियोति पकतिपथवी किर देवता धारेतुं न सक्‍कोति। तत्थ हत्थको ब्रह्मा विय देवता ओसीदन्ति। तेनाह भगवा – ‘‘ओळारिकं हत्थक, अत्तभावं अभिनिम्मिनाही’’ति (अ॰ नि॰ ३.१२८)। तस्मा या देवता पथवियं पथविं मापेसुं, ता सन्धायेतं वुत्तं – ‘‘पथवियं पथवीसञ्‍ञिनियो’’ति।

    Tattha ākāse pathavīsaññiniyoti ākāse pathaviṃ māpetvā tattha pathavīsaññiniyo. Kandantīti rodanti. Chinnapātaṃ papatantīti majjhe chinnā viya hutvā yato vā tato vā papatanti. Āvaṭṭantīti āvaṭṭantiyo patitaṭṭhānameva āgacchanti. Vivaṭṭantīti patitaṭṭhānato parabhāgaṃ vaṭṭamānā gacchanti. Apica dve pāde pasāretvā sakiṃ purato sakiṃ pacchato sakiṃ vāmato sakiṃ dakkhiṇato saṃparivattamānāpi – ‘‘āvaṭṭanti vivaṭṭantī’’ti vuccanti. Santānanda, devatā pathaviyaṃ pathavīsaññiniyoti pakatipathavī kira devatā dhāretuṃ na sakkoti. Tattha hatthako brahmā viya devatā osīdanti. Tenāha bhagavā – ‘‘oḷārikaṃ hatthaka, attabhāvaṃ abhinimmināhī’’ti (a. ni. 3.128). Tasmā yā devatā pathaviyaṃ pathaviṃ māpesuṃ, tā sandhāyetaṃ vuttaṃ – ‘‘pathaviyaṃ pathavīsaññiniyo’’ti.

    वीतरागाति पहीनदोमनस्सा सिलाथम्भसदिसा अनागामिखीणासवदेवता।

    Vītarāgāti pahīnadomanassā silāthambhasadisā anāgāmikhīṇāsavadevatā.

    चतुसंवेजनीयठानवण्णना

    Catusaṃvejanīyaṭhānavaṇṇanā

    २०२. वस्संवुट्ठाति बुद्धकाले किर द्वीसु कालेसु भिक्खू सन्‍निपतन्ति उपकट्ठाय वस्सूपनायिकाय कम्मट्ठानग्गहणत्थं, वुट्ठवस्सा च गहितकम्मट्ठानानुयोगेन निब्बत्तितविसेसारोचनत्थं। यथा च बुद्धकाले, एवं तम्बपण्णिदीपेपि अपारगङ्गाय भिक्खू लोहपासादे सन्‍निपतिंसु, पारगङ्गाय भिक्खू तिस्समहाविहारे। तेसु अपारगङ्गाय भिक्खू सङ्कारछड्डकसम्मज्‍जनियो गहेत्वा आगन्त्वा महाविहारे सन्‍निपतित्वा चेतिये सुधाकम्मं कत्वा – ‘‘वुट्ठवस्सा आगन्त्वा लोहपासादे सन्‍निपतथा’’ति वत्तं कत्वा फासुकट्ठानेसु वसित्वा वुट्ठवस्सा आगन्त्वा लोहपासादे पञ्‍चनिकायमण्डले, येसं पाळि पगुणा, ते पाळिं सज्झायन्ति। येसं अट्ठकथा पगुणा, ते अट्ठकथं सज्झायन्ति। यो पाळिं वा अट्ठकथं वा विराधेति , तं – ‘‘कस्स सन्तिके तया गहित’’न्ति विचारेत्वा उजुं कत्वा गाहापेन्ति। पारगङ्गावासिनोपि तिस्समहाविहारे एवमेव करोन्ति। एवं द्वीसु कालेसु सन्‍निपतितेसु भिक्खूसु ये पुरे वस्सूपनायिकाय कम्मट्ठानं गहेत्वा गता विसेसारोचनत्थं आगच्छन्ति, एवरूपे सन्धाय ‘‘पुब्बे भन्ते वस्संवुट्ठा’’तिआदिमाह।

    202.Vassaṃvuṭṭhāti buddhakāle kira dvīsu kālesu bhikkhū sannipatanti upakaṭṭhāya vassūpanāyikāya kammaṭṭhānaggahaṇatthaṃ, vuṭṭhavassā ca gahitakammaṭṭhānānuyogena nibbattitavisesārocanatthaṃ. Yathā ca buddhakāle, evaṃ tambapaṇṇidīpepi apāragaṅgāya bhikkhū lohapāsāde sannipatiṃsu, pāragaṅgāya bhikkhū tissamahāvihāre. Tesu apāragaṅgāya bhikkhū saṅkārachaḍḍakasammajjaniyo gahetvā āgantvā mahāvihāre sannipatitvā cetiye sudhākammaṃ katvā – ‘‘vuṭṭhavassā āgantvā lohapāsāde sannipatathā’’ti vattaṃ katvā phāsukaṭṭhānesu vasitvā vuṭṭhavassā āgantvā lohapāsāde pañcanikāyamaṇḍale, yesaṃ pāḷi paguṇā, te pāḷiṃ sajjhāyanti. Yesaṃ aṭṭhakathā paguṇā, te aṭṭhakathaṃ sajjhāyanti. Yo pāḷiṃ vā aṭṭhakathaṃ vā virādheti , taṃ – ‘‘kassa santike tayā gahita’’nti vicāretvā ujuṃ katvā gāhāpenti. Pāragaṅgāvāsinopi tissamahāvihāre evameva karonti. Evaṃ dvīsu kālesu sannipatitesu bhikkhūsu ye pure vassūpanāyikāya kammaṭṭhānaṃ gahetvā gatā visesārocanatthaṃ āgacchanti, evarūpe sandhāya ‘‘pubbe bhante vassaṃvuṭṭhā’’tiādimāha.

    मनोभावनीयेति मनसा भाविते सम्भाविते। ये वा मनो मनं भावेन्ति वड्ढेन्ति रागरजादीनि पवाहेन्ति, एवरूपेति अत्थो। थेरो किर वत्तसम्पन्‍नो महल्‍लकं भिक्खुं दिस्वा थद्धो हुत्वा न निसीदति, पच्‍चुग्गमनं कत्वा हत्थतो छत्तञ्‍च पत्तचीवरञ्‍च गहेत्वा पीठं पप्फोटेत्वा देति, तत्थ निसिन्‍नस्स वत्तं कत्वा सेनासनं पटिजग्गित्वा देति। नवकं भिक्खुं दिस्वा तुण्हीभूतो न निसीदति, समीपे ठत्वा वत्तं करोति। सो ताय वत्तपटिपत्तिया अपरिहानिं पत्थयमानो एवमाह।

    Manobhāvanīyeti manasā bhāvite sambhāvite. Ye vā mano manaṃ bhāventi vaḍḍhenti rāgarajādīni pavāhenti, evarūpeti attho. Thero kira vattasampanno mahallakaṃ bhikkhuṃ disvā thaddho hutvā na nisīdati, paccuggamanaṃ katvā hatthato chattañca pattacīvarañca gahetvā pīṭhaṃ papphoṭetvā deti, tattha nisinnassa vattaṃ katvā senāsanaṃ paṭijaggitvā deti. Navakaṃ bhikkhuṃ disvā tuṇhībhūto na nisīdati, samīpe ṭhatvā vattaṃ karoti. So tāya vattapaṭipattiyā aparihāniṃ patthayamāno evamāha.

    अथ भगवा – ‘‘आनन्दो मनोभावनीयानं दस्सनं न लभिस्सामी’’ति चिन्तेति, हन्दस्स, मनोभावनीयानं दस्सनट्ठानं आचिक्खिस्सामि, यत्थ वसन्तो इतो चितो च अनाहिण्डित्वाव लच्छति मनोभावनीये भिक्खू दस्सनायाति चिन्तेत्वा चत्तारिमानीतिआदिमाह।

    Atha bhagavā – ‘‘ānando manobhāvanīyānaṃ dassanaṃ na labhissāmī’’ti cinteti, handassa, manobhāvanīyānaṃ dassanaṭṭhānaṃ ācikkhissāmi, yattha vasanto ito cito ca anāhiṇḍitvāva lacchati manobhāvanīye bhikkhū dassanāyāti cintetvā cattārimānītiādimāha.

    तत्थ सद्धस्साति बुद्धादीसु पसन्‍नचित्तस्स वत्तसम्पन्‍नस्स, यस्स पातो पट्ठाय चेतियङ्गणवत्तादीनि सब्बवत्तानि कतानेव पञ्‍ञायन्ति। दस्सनीयानीति दस्सनारहानि दस्सनत्थाय गन्तब्बानि। संवेजनीयानीति संवेगजनकानि। ठानानीति कारणानि, पदेसठानानेव वा।

    Tattha saddhassāti buddhādīsu pasannacittassa vattasampannassa, yassa pāto paṭṭhāya cetiyaṅgaṇavattādīni sabbavattāni katāneva paññāyanti. Dassanīyānīti dassanārahāni dassanatthāya gantabbāni. Saṃvejanīyānīti saṃvegajanakāni. Ṭhānānīti kāraṇāni, padesaṭhānāneva vā.

    ये हि केचीति इदं चेतियचारिकाय सत्थकभावदस्सनत्थं वुत्तं। तत्थ चेतियचारिकं आहिण्डन्ताति ये च ताव तत्थ तत्थ चेतियङ्गणं सम्मज्‍जन्ता, आसनानि धोवन्ता बोधिम्हि उदकं सिञ्‍चन्ता आहिण्डन्ति, तेसु वत्तब्बमेव नत्थि असुकविहारे ‘‘चेतियं वन्दिस्सामा’’ति निक्खमित्वा पसन्‍नचित्ता अन्तरा कालङ्करोन्तापि अनन्तरायेन सग्गे पतिट्ठहिस्सन्ति येवाति दस्सेति।

    Ye hi kecīti idaṃ cetiyacārikāya satthakabhāvadassanatthaṃ vuttaṃ. Tattha cetiyacārikaṃ āhiṇḍantāti ye ca tāva tattha tattha cetiyaṅgaṇaṃ sammajjantā, āsanāni dhovantā bodhimhi udakaṃ siñcantā āhiṇḍanti, tesu vattabbameva natthi asukavihāre ‘‘cetiyaṃ vandissāmā’’ti nikkhamitvā pasannacittā antarā kālaṅkarontāpi anantarāyena sagge patiṭṭhahissanti yevāti dasseti.

    आनन्दपुच्छाकथावण्णना

    Ānandapucchākathāvaṇṇanā

    २०३. अदस्सनं , आनन्दाति यदेतं मातुगामस्स अदस्सनं, अयमेत्थ उत्तमा पटिपत्तीति दस्सेति। द्वारं पिदहित्वा सेनासने निसिन्‍नो हि भिक्खु आगन्त्वा द्वारे ठितम्पि मातुगामं याव न पस्सति, तावस्स एकंसेनेव न लोभो उप्पज्‍जति, न चित्तं चलति। दस्सने पन सतियेव तदुभयम्पि अस्स। तेनाह – ‘‘अदस्सनं आनन्दा’’ति। दस्सने भगवा सति कथन्ति भिक्खं गहेत्वा उपगतट्ठानादीसु दस्सने सति कथं पटिपज्‍जितब्बन्ति पुच्छति। अथ भगवा यस्मा खग्गं गहेत्वा – ‘‘सचे मया सद्धिं आलपसि, एत्थेव ते सीसं पातेस्सामी’’ति ठितपुरिसेन वा, ‘‘सचे मया सद्धिं आलपसि, एत्थेव ते मंसं मुरुमुरापेत्वा खादिस्सामी’’ति ठितयक्खिनिया वा आलपितुं वरं। एकस्सेव हि अत्तभावस्स तप्पच्‍चया विनासो होति, न अपायेसु अपरिच्छिन्‍नदुक्खानुभवनं। मातुगामेन पन आलापसल्‍लापे सति विस्सासो होति, विस्सासे सति ओतारो होति, ओतिण्णचित्तो सीलब्यसनं पत्वा अपायपूरको होति; तस्मा अनालापोति आह। वुत्तम्पि चेतं –

    203.Adassanaṃ, ānandāti yadetaṃ mātugāmassa adassanaṃ, ayamettha uttamā paṭipattīti dasseti. Dvāraṃ pidahitvā senāsane nisinno hi bhikkhu āgantvā dvāre ṭhitampi mātugāmaṃ yāva na passati, tāvassa ekaṃseneva na lobho uppajjati, na cittaṃ calati. Dassane pana satiyeva tadubhayampi assa. Tenāha – ‘‘adassanaṃ ānandā’’ti. Dassane bhagavā sati kathanti bhikkhaṃ gahetvā upagataṭṭhānādīsu dassane sati kathaṃ paṭipajjitabbanti pucchati. Atha bhagavā yasmā khaggaṃ gahetvā – ‘‘sace mayā saddhiṃ ālapasi, ettheva te sīsaṃ pātessāmī’’ti ṭhitapurisena vā, ‘‘sace mayā saddhiṃ ālapasi, ettheva te maṃsaṃ murumurāpetvā khādissāmī’’ti ṭhitayakkhiniyā vā ālapituṃ varaṃ. Ekasseva hi attabhāvassa tappaccayā vināso hoti, na apāyesu aparicchinnadukkhānubhavanaṃ. Mātugāmena pana ālāpasallāpe sati vissāso hoti, vissāse sati otāro hoti, otiṇṇacitto sīlabyasanaṃ patvā apāyapūrako hoti; tasmā anālāpoti āha. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘सल्‍लपे असिहत्थेन, पिसाचेनापि सल्‍लपे।

    ‘‘Sallape asihatthena, pisācenāpi sallape;

    आसीविसम्पि आसीदे, येन दट्ठो न जीवति।

    Āsīvisampi āsīde, yena daṭṭho na jīvati;

    न त्वेव एको एकाय, मातुगामेन सल्‍लपे’’ति॥ (अ॰ नि॰ ५.५५)।

    Na tveva eko ekāya, mātugāmena sallape’’ti. (a. ni. 5.55);

    आलपन्तेन पनाति सचे मातुगामो दिवसं वा पुच्छति, सीलं वा याचति, धम्मं वा सोतुकामो होति, पञ्हं वा पुच्छति, तथारूपं वा पनस्स पब्बजितेहि कत्तब्बकम्मं होति, एवरूपे काले अनालपन्तं ‘‘मूगो अयं, बधिरो अयं, भुत्वाव बद्धमुखो निसीदती’’ति वदति, तस्मा अवस्सं आलपितब्बं होति। एवं आलपन्तेन पन कथं पटिपज्‍जितब्बन्ति पुच्छति। अथ भगवा – ‘‘एथ तुम्हे, भिक्खवे, मातुमत्तीसु मातुचित्तं उपट्ठपेथ, भगिनिमत्तीसु भगिनिचित्तं उपट्ठपेथ, धीतुमत्तीसु धीतुचित्तं उपट्ठपेथा’’ति (सं॰ नि॰ ४.१२७) इमं ओवादं सन्धाय सति, आनन्द, उपट्ठपेतब्बाति आह।

    Ālapantena panāti sace mātugāmo divasaṃ vā pucchati, sīlaṃ vā yācati, dhammaṃ vā sotukāmo hoti, pañhaṃ vā pucchati, tathārūpaṃ vā panassa pabbajitehi kattabbakammaṃ hoti, evarūpe kāle anālapantaṃ ‘‘mūgo ayaṃ, badhiro ayaṃ, bhutvāva baddhamukho nisīdatī’’ti vadati, tasmā avassaṃ ālapitabbaṃ hoti. Evaṃ ālapantena pana kathaṃ paṭipajjitabbanti pucchati. Atha bhagavā – ‘‘etha tumhe, bhikkhave, mātumattīsu mātucittaṃ upaṭṭhapetha, bhaginimattīsu bhaginicittaṃ upaṭṭhapetha, dhītumattīsu dhītucittaṃ upaṭṭhapethā’’ti (saṃ. ni. 4.127) imaṃ ovādaṃ sandhāya sati, ānanda, upaṭṭhapetabbāti āha.

    २०४. अब्यावटाति अतन्तिबद्धा निरुस्सुक्‍का होथ। सारत्थे घटथाति उत्तमत्थे अरहत्ते घटेथ। अनुयुञ्‍जथाति तदधिगमाय अनुयोगं करोथ। अप्पमत्ताति तत्थ अविप्पमुट्ठसती। वीरियातापयोगेन आतापिनो। काये च जीविते च निरपेक्खताय पहितत्ता पेसितचित्ता विहरथ।

    204.Abyāvaṭāti atantibaddhā nirussukkā hotha. Sāratthe ghaṭathāti uttamatthe arahatte ghaṭetha. Anuyuñjathāti tadadhigamāya anuyogaṃ karotha. Appamattāti tattha avippamuṭṭhasatī. Vīriyātāpayogena ātāpino. Kāye ca jīvite ca nirapekkhatāya pahitattā pesitacittā viharatha.

    २०५. कथं पन, भन्तेति तेहि खत्तियपण्डितादीहि कथं पटिपज्‍जितब्बं। अद्धा मं ते पटिपुच्छिस्सन्ति – ‘‘कथं, भन्ते, आनन्द तथागतस्स सरीरे पटिपज्‍जितब्ब’’न्ति; ‘‘तेसाहं कथं पटिवचनं देमी’’ति पुच्छति। अहतेन वत्थेनाति नवेन कासिकवत्थेन। विहतेन कप्पासेनाति सुपोथितेन कप्पासेन। कासिकवत्थञ्हि सुखुमत्ता तेलं न गण्हाति, कप्पासो पन गण्हाति। तस्मा ‘‘विहतेन कप्पासेना’’ति आह। आयसायाति सोवण्णाय। सोवण्णञ्हि इध ‘‘अयस’’न्ति अधिप्पेतं।

    205.Kathaṃpana, bhanteti tehi khattiyapaṇḍitādīhi kathaṃ paṭipajjitabbaṃ. Addhā maṃ te paṭipucchissanti – ‘‘kathaṃ, bhante, ānanda tathāgatassa sarīre paṭipajjitabba’’nti; ‘‘tesāhaṃ kathaṃ paṭivacanaṃ demī’’ti pucchati. Ahatena vatthenāti navena kāsikavatthena. Vihatena kappāsenāti supothitena kappāsena. Kāsikavatthañhi sukhumattā telaṃ na gaṇhāti, kappāso pana gaṇhāti. Tasmā ‘‘vihatena kappāsenā’’ti āha. Āyasāyāti sovaṇṇāya. Sovaṇṇañhi idha ‘‘ayasa’’nti adhippetaṃ.

    थूपारहपुग्गलवण्णना

    Thūpārahapuggalavaṇṇanā

    २०६. राजा चक्‍कवत्तीति एत्थ कस्मा भगवा अगारमज्झे वसित्वा कालङ्कतस्स रञ्‍ञो थूपारहतं अनुजानाति, न सीलवतो पुथुज्‍जनस्स भिक्खुस्साति? अनच्छरियत्ता। पुथुज्‍जनभिक्खूनञ्हि थूपे अनुञ्‍ञायमाने तम्बपण्णिदीपे ताव थूपानं ओकासो न भवेय्य, तथा अञ्‍ञेसु ठानेसु। तस्मा ‘‘अनच्छरिया ते भविस्सन्ती’’ति नानुजानाति। राजा चक्‍कवत्ती एकोव निब्बत्तति, तेनस्स थूपो अच्छरियो होति। पुथुज्‍जनसीलवतो पन परिनिब्बुतभिक्खुनो विय महन्तम्पि सक्‍कारं कातुं वट्टतियेव।

    206.Rājā cakkavattīti ettha kasmā bhagavā agāramajjhe vasitvā kālaṅkatassa rañño thūpārahataṃ anujānāti, na sīlavato puthujjanassa bhikkhussāti? Anacchariyattā. Puthujjanabhikkhūnañhi thūpe anuññāyamāne tambapaṇṇidīpe tāva thūpānaṃ okāso na bhaveyya, tathā aññesu ṭhānesu. Tasmā ‘‘anacchariyā te bhavissantī’’ti nānujānāti. Rājā cakkavattī ekova nibbattati, tenassa thūpo acchariyo hoti. Puthujjanasīlavato pana parinibbutabhikkhuno viya mahantampi sakkāraṃ kātuṃ vaṭṭatiyeva.

    आनन्दअच्छरियधम्मवण्णना

    Ānandaacchariyadhammavaṇṇanā

    २०७. विहारन्ति इध मण्डलमालो विहारोति अधिप्पेतो, तं पविसित्वा। कपिसीसन्ति द्वारबाहकोटियं ठितं अग्गळरुक्खं। रोदमानो अट्ठासीति सो किरायस्मा चिन्तेसि – ‘‘सत्थारा मम संवेगजनकं वसनट्ठानं कथितं, चेतियचारिकाय सात्थकभावो कथितो, मातुगामे पटिपज्‍जितब्बपञ्हो विस्सज्‍जितो, अत्तनो सरीरे पटिपत्ति अक्खाता, चत्तारो थूपारहा कथिता, धुवं अज्‍ज भगवा परिनिब्बायिस्सती’’ति, तस्सेवं चिन्तयतो बलवदोमनस्सं उप्पज्‍जि। अथस्स एतदहोसि – ‘‘भगवतो सन्तिके रोदनं नाम अफासुकं, एकमन्तं गन्त्वा सोकं तनुकं करिस्सामी’’ति, सो तथा अकासि। तेन वुत्तं – ‘‘रोदमानो अट्ठासी’’ति।

    207.Vihāranti idha maṇḍalamālo vihāroti adhippeto, taṃ pavisitvā. Kapisīsanti dvārabāhakoṭiyaṃ ṭhitaṃ aggaḷarukkhaṃ. Rodamāno aṭṭhāsīti so kirāyasmā cintesi – ‘‘satthārā mama saṃvegajanakaṃ vasanaṭṭhānaṃ kathitaṃ, cetiyacārikāya sātthakabhāvo kathito, mātugāme paṭipajjitabbapañho vissajjito, attano sarīre paṭipatti akkhātā, cattāro thūpārahā kathitā, dhuvaṃ ajja bhagavā parinibbāyissatī’’ti, tassevaṃ cintayato balavadomanassaṃ uppajji. Athassa etadahosi – ‘‘bhagavato santike rodanaṃ nāma aphāsukaṃ, ekamantaṃ gantvā sokaṃ tanukaṃ karissāmī’’ti, so tathā akāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘rodamāno aṭṭhāsī’’ti.

    अहञ्‍च वतम्हीति अहञ्‍च वत अम्हि, अहं वतम्हीतिपि पाठो। यो मम अनुकम्पकोति यो मं अनुकम्पति अनुसासति, स्वे दानि पट्ठाय कस्स मुखधोवनं दस्सामि, कस्स पादे धोविस्सामि, कस्स सेनासनं पटिजग्गिस्सामि, कस्स पत्तचीवरं गहेत्वा विचरिस्सामीति बहुं विलपि। आमन्तेसीति भिक्खुसङ्घस्स अन्तरे थेरं अदिस्वा आमन्तेसि।

    Ahañca vatamhīti ahañca vata amhi, ahaṃ vatamhītipi pāṭho. Yo mama anukampakoti yo maṃ anukampati anusāsati, sve dāni paṭṭhāya kassa mukhadhovanaṃ dassāmi, kassa pāde dhovissāmi, kassa senāsanaṃ paṭijaggissāmi, kassa pattacīvaraṃ gahetvā vicarissāmīti bahuṃ vilapi. Āmantesīti bhikkhusaṅghassa antare theraṃ adisvā āmantesi.

    मेत्तेन कायकम्मेनाति मेत्तचित्तवसेन पवत्तितेन मुखधोवनदानादिकायकम्मेन। हितेनाति हितवुद्धिया कतेन। सुखेनाति सुखसोमनस्सेनेव कतेन, न दुक्खिना दुम्मनेन हुत्वाति अत्थो। अद्वयेनाति द्वे कोट्ठासे कत्वा अकतेन। यथा हि एको सम्मुखाव करोति न परम्मुखा, एको परम्मुखाव करोति न सम्मुखा एवं विभागं अकत्वा कतेनाति वुत्तं होति। अप्पमाणेनाति पमाणविरहितेन। चक्‍कवाळम्पि हि अतिसम्बाधं, भवग्गम्पि अतिनीचं, तया कतं कायकम्ममेव बहुन्ति दस्सेति।

    Mettenakāyakammenāti mettacittavasena pavattitena mukhadhovanadānādikāyakammena. Hitenāti hitavuddhiyā katena. Sukhenāti sukhasomanasseneva katena, na dukkhinā dummanena hutvāti attho. Advayenāti dve koṭṭhāse katvā akatena. Yathā hi eko sammukhāva karoti na parammukhā, eko parammukhāva karoti na sammukhā evaṃ vibhāgaṃ akatvā katenāti vuttaṃ hoti. Appamāṇenāti pamāṇavirahitena. Cakkavāḷampi hi atisambādhaṃ, bhavaggampi atinīcaṃ, tayā kataṃ kāyakammameva bahunti dasseti.

    मेत्तेन वचीकम्मेनाति मेत्तचित्तवसेन पवत्तितेन मुखधोवनकालारोचनादिना वचीकम्मेन। अपि च ओवादं सुत्वा – ‘‘साधु, भन्ते’’ति वचनम्पि मेत्तं वचीकम्ममेव। मेत्तेन मनोकम्मेनाति कालस्सेव सरीरपटिजग्गनं कत्वा विवित्तासने निसीदित्वा – ‘‘सत्था अरोगो होतु, अब्यापज्‍जो सुखी’’ति एवं पवत्तितेन मनोकम्मेन। कतपुञ्‍ञोसीति कप्पसतसहस्सं अभिनीहारसम्पन्‍नोसीति दस्सेति। कतपुञ्‍ञोसीति च एत्तावता विस्सत्थो मा पमादमापज्‍जि, अथ खो पधानमनुयुञ्‍ज। एवञ्हि अनुयुत्तो खिप्पं होहिसि अनासवो, धम्मसङ्गीतिकाले अरहत्तं पापुणिस्ससि। न हि मादिसस्स कतपारिचरिया निप्फला नाम होतीति दस्सेति।

    Mettena vacīkammenāti mettacittavasena pavattitena mukhadhovanakālārocanādinā vacīkammena. Api ca ovādaṃ sutvā – ‘‘sādhu, bhante’’ti vacanampi mettaṃ vacīkammameva. Mettena manokammenāti kālasseva sarīrapaṭijagganaṃ katvā vivittāsane nisīditvā – ‘‘satthā arogo hotu, abyāpajjo sukhī’’ti evaṃ pavattitena manokammena. Katapuññosīti kappasatasahassaṃ abhinīhārasampannosīti dasseti. Katapuññosīti ca ettāvatā vissattho mā pamādamāpajji, atha kho padhānamanuyuñja. Evañhi anuyutto khippaṃ hohisi anāsavo, dhammasaṅgītikāle arahattaṃ pāpuṇissasi. Na hi mādisassa katapāricariyā nipphalā nāma hotīti dasseti.

    २०८. एवञ्‍च पन वत्वा महापथविं पत्थरन्तो विय आकासं वित्थारेन्तो विय चक्‍कवाळगिरिं ओसारेन्तो विय सिनेरुं उक्खिपेन्तो विय महाजम्बुं खन्धे गहेत्वा चालेन्तो विय आयस्मतो आनन्दस्स गुणकथं आरभन्तो अथ खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि। तत्थ ‘‘येपि ते, भिक्खवे, एतरही’’ति कस्मा न वुत्तं? अञ्‍ञस्स बुद्धस्स नत्थिताय। एतेनेव चेतं वेदितब्बं – ‘‘यथा चक्‍कवाळन्तरेपि अञ्‍ञो बुद्धो नत्थी’’ति। पण्डितोति ब्यत्तो। मेधावीति खन्धधातुआयतनादीसु कुसलो।

    208. Evañca pana vatvā mahāpathaviṃ pattharanto viya ākāsaṃ vitthārento viya cakkavāḷagiriṃ osārento viya sineruṃ ukkhipento viya mahājambuṃ khandhe gahetvā cālento viya āyasmato ānandassa guṇakathaṃ ārabhanto atha kho bhagavā bhikkhū āmantesi. Tattha ‘‘yepi te, bhikkhave, etarahī’’ti kasmā na vuttaṃ? Aññassa buddhassa natthitāya. Eteneva cetaṃ veditabbaṃ – ‘‘yathā cakkavāḷantarepi añño buddho natthī’’ti. Paṇḍitoti byatto. Medhāvīti khandhadhātuāyatanādīsu kusalo.

    २०९. भिक्खुपरिसा आनन्दं दस्सनायाति ये भगवन्तं पस्सितुकामा थेरं उपसङ्कमन्ति, ये च ‘‘आयस्मा किरानन्दो समन्तपासादिको अभिरूपो दस्सनीयो बहुस्सुतो सङ्घसोभनो’’ति थेरस्स गुणे सुत्वा आगच्छन्ति, ते सन्धाय ‘‘भिक्खुपरिसा आनन्दं दस्सनाय उपसङ्कमन्ती’’ति वुत्तं। एस नयो सब्बत्थ। अत्तमनाति सवनेन नो दस्सनं समेतीति सकमना तुट्ठचित्ता। धम्मन्ति ‘‘कच्‍चि, आवुसो, खमनीयं, कच्‍चि यापनीयं, कच्‍चि योनिसो मनसिकारेन कम्मं करोथ, आचरियुपज्झाये वत्तं पूरेथा’’ति एवरूपं पटिसन्थारधम्मं। तत्थ भिक्खुनीसु – ‘‘कच्‍चि, भगिनियो, अट्ठ गरुधम्मे समादाय वत्तथा’’ति इदम्पि नानाकरणं होति। उपासकेसु आगतेसु ‘‘उपासक, न ते कच्‍चि सीसं वा अङ्गं वा रुज्‍जति, अरोगा ते पुत्तभातरो’’ति न एवं पटिसन्थारं करोति। एवं पन करोति – ‘‘कथं उपासका तीणि सरणानि पञ्‍च सीलानि रक्खथ, मासस्स अट्ठ उपोसथे करोथ, मातापितूनं उपट्ठानवत्तं पूरेथ, धम्मिकसमणब्राह्मणे पटिजग्गथा’’ति। उपासिकासुपि एसेव नयो।

    209.Bhikkhuparisā ānandaṃ dassanāyāti ye bhagavantaṃ passitukāmā theraṃ upasaṅkamanti, ye ca ‘‘āyasmā kirānando samantapāsādiko abhirūpo dassanīyo bahussuto saṅghasobhano’’ti therassa guṇe sutvā āgacchanti, te sandhāya ‘‘bhikkhuparisā ānandaṃ dassanāya upasaṅkamantī’’ti vuttaṃ. Esa nayo sabbattha. Attamanāti savanena no dassanaṃ sametīti sakamanā tuṭṭhacittā. Dhammanti ‘‘kacci, āvuso, khamanīyaṃ, kacci yāpanīyaṃ, kacci yoniso manasikārena kammaṃ karotha, ācariyupajjhāye vattaṃ pūrethā’’ti evarūpaṃ paṭisanthāradhammaṃ. Tattha bhikkhunīsu – ‘‘kacci, bhaginiyo, aṭṭha garudhamme samādāya vattathā’’ti idampi nānākaraṇaṃ hoti. Upāsakesu āgatesu ‘‘upāsaka, na te kacci sīsaṃ vā aṅgaṃ vā rujjati, arogā te puttabhātaro’’ti na evaṃ paṭisanthāraṃ karoti. Evaṃ pana karoti – ‘‘kathaṃ upāsakā tīṇi saraṇāni pañca sīlāni rakkhatha, māsassa aṭṭha uposathe karotha, mātāpitūnaṃ upaṭṭhānavattaṃ pūretha, dhammikasamaṇabrāhmaṇe paṭijaggathā’’ti. Upāsikāsupi eseva nayo.

    इदानि आनन्दत्थेरस्स चक्‍कवत्तिना सद्धिं उपमं करोन्तो चत्तारोमे भिक्खवेतिआदिमाह। तत्थ खत्तियाति अभिसित्ता च अनभिसित्ता च खत्तियजातिका। ते किर – ‘‘राजा चक्‍कवत्ती नाम अभिरूपो दस्सनीयो पासादिको आकासेन विचरन्तो रज्‍जं अनुसासति धम्मिको धम्मराजा’’ति तस्स गुणकथं सुत्वा ‘‘सवनेन दस्सनम्पि सम’’न्ति अत्तमना होन्ति। भासतीति कथेन्तो – ‘‘कथं, ताता, राजधम्मं पूरेथ, पवेणिं रक्खथा’’ति पटिसन्थारं करोति। ब्राह्मणेसु पन – ‘‘कथं आचरिया मन्ते वाचेथ, कथं अन्तेवासिका मन्ते गण्हन्ति, दक्खिणं वा वत्थानि वा कपिलं वा अलत्था’’ति पटिसन्थारं करोति। गहपतीसु – ‘‘कथं ताता, न वो राजकुलतो दण्डेन वा बलिना वा पीळा अत्थि, सम्मा देवो धारं अनुपवेच्छति, सस्सानि सम्पज्‍जन्ती’’ति एवं पटिसन्थारं करोति। समणेसु – ‘‘कथं, भन्ते, पब्बजितपरिक्खारा सुलभा, समणधम्मे न पमज्‍जथा’’ति एवं पटिसन्थारं करोति।

    Idāni ānandattherassa cakkavattinā saddhiṃ upamaṃ karonto cattārome bhikkhavetiādimāha. Tattha khattiyāti abhisittā ca anabhisittā ca khattiyajātikā. Te kira – ‘‘rājā cakkavattī nāma abhirūpo dassanīyo pāsādiko ākāsena vicaranto rajjaṃ anusāsati dhammiko dhammarājā’’ti tassa guṇakathaṃ sutvā ‘‘savanena dassanampi sama’’nti attamanā honti. Bhāsatīti kathento – ‘‘kathaṃ, tātā, rājadhammaṃ pūretha, paveṇiṃ rakkhathā’’ti paṭisanthāraṃ karoti. Brāhmaṇesu pana – ‘‘kathaṃ ācariyā mante vācetha, kathaṃ antevāsikā mante gaṇhanti, dakkhiṇaṃ vā vatthāni vā kapilaṃ vā alatthā’’ti paṭisanthāraṃ karoti. Gahapatīsu – ‘‘kathaṃ tātā, na vo rājakulato daṇḍena vā balinā vā pīḷā atthi, sammā devo dhāraṃ anupavecchati, sassāni sampajjantī’’ti evaṃ paṭisanthāraṃ karoti. Samaṇesu – ‘‘kathaṃ, bhante, pabbajitaparikkhārā sulabhā, samaṇadhamme na pamajjathā’’ti evaṃ paṭisanthāraṃ karoti.

    महासुदस्सनसुत्तदेसनावण्णना

    Mahāsudassanasuttadesanāvaṇṇanā

    २१०. खुद्दकनगरकेति नगरपतिरूपके सम्बाधे खुद्दकनगरके। उज्‍जङ्गलनगरकेति विसमनगरके। साखानगरकेति यथा रुक्खानं साखा नाम खुद्दका होन्ति, एवमेव अञ्‍ञेसं महानगरानं साखासदिसे खुद्दकनगरके। खत्तियमहासालाति खत्तियमहासारप्पत्ता महाखत्तिया। एस नयो सब्बत्थ।

    210.Khuddakanagaraketi nagarapatirūpake sambādhe khuddakanagarake. Ujjaṅgalanagaraketi visamanagarake. Sākhānagaraketi yathā rukkhānaṃ sākhā nāma khuddakā honti, evameva aññesaṃ mahānagarānaṃ sākhāsadise khuddakanagarake. Khattiyamahāsālāti khattiyamahāsārappattā mahākhattiyā. Esa nayo sabbattha.

    तेसु खत्तियमहासाला नाम येसं कोटिसतम्पि कोटिसहस्सम्पि धनं निखणित्वा ठपितं, दिवसपरिब्बयो एकं कहापणसकटं निगच्छति, सायं द्वे पविसन्ति। ब्राह्मणमहासाला नाम येसं असीतिकोटिधनं निहितं होति, दिवसपरिब्बयो एको कहापणकुम्भो निगच्छति, सायं एकसकटं पविसति। गहपतिमहासाला नाम येसं चत्तालीसकोटिधनं निहितं होति, दिवसपरिब्बयो पञ्‍च कहापणम्बणानि निगच्छन्ति, सायं कुम्भो पविसति।

    Tesu khattiyamahāsālā nāma yesaṃ koṭisatampi koṭisahassampi dhanaṃ nikhaṇitvā ṭhapitaṃ, divasaparibbayo ekaṃ kahāpaṇasakaṭaṃ nigacchati, sāyaṃ dve pavisanti. Brāhmaṇamahāsālā nāma yesaṃ asītikoṭidhanaṃ nihitaṃ hoti, divasaparibbayo eko kahāpaṇakumbho nigacchati, sāyaṃ ekasakaṭaṃ pavisati. Gahapatimahāsālā nāma yesaṃ cattālīsakoṭidhanaṃ nihitaṃ hoti, divasaparibbayo pañca kahāpaṇambaṇāni nigacchanti, sāyaṃ kumbho pavisati.

    मा हेवं, आनन्द, अवचाति आनन्द, मा एवं अवच, न इमं ‘‘खुद्दकनगर’’न्ति वत्तब्बं। अहञ्हि इमस्सेव नगरस्स सम्पत्तिं कथेतुं – ‘‘अनेकवारं तिट्ठं निसीदं महन्तेन उस्साहेन, महन्तेन परक्‍कमेन इधागतो’’ति वत्वा भूतपुब्बन्तिआदिमाह। सुभिक्खाति खज्‍जभोज्‍जसम्पन्‍ना। हत्थिसद्देनाति एकस्मिं हत्थिम्हि सद्दं करोन्ते चतुरासीतिहत्थिसहस्सानि सद्दं करोन्ति, इति हत्थिसद्देन अविवित्ता, होति, तथा अस्ससद्देन। पुञ्‍ञवन्तो पनेत्थ सत्ता चतुसिन्धवयुत्तेहि रथेहि अञ्‍ञमञ्‍ञं अनुबन्धमाना अन्तरवीथीसु विचरन्ति, इति रथसद्देन अविवित्ता होति। निच्‍चं पयोजितानेव पनेत्थ भेरिआदीनि तूरियानि, इति भेरिसद्दादीहिपि अविवित्ता होति। तत्थ सम्मसद्दोति कंसताळसद्दो। पाणिताळसद्दोति पाणिना चतुरस्सअम्बणताळसद्दो। कुटभेरिसद्दोतिपि वदन्ति।

    Māhevaṃ, ānanda, avacāti ānanda, mā evaṃ avaca, na imaṃ ‘‘khuddakanagara’’nti vattabbaṃ. Ahañhi imasseva nagarassa sampattiṃ kathetuṃ – ‘‘anekavāraṃ tiṭṭhaṃ nisīdaṃ mahantena ussāhena, mahantena parakkamena idhāgato’’ti vatvā bhūtapubbantiādimāha. Subhikkhāti khajjabhojjasampannā. Hatthisaddenāti ekasmiṃ hatthimhi saddaṃ karonte caturāsītihatthisahassāni saddaṃ karonti, iti hatthisaddena avivittā, hoti, tathā assasaddena. Puññavanto panettha sattā catusindhavayuttehi rathehi aññamaññaṃ anubandhamānā antaravīthīsu vicaranti, iti rathasaddena avivittā hoti. Niccaṃ payojitāneva panettha bheriādīni tūriyāni, iti bherisaddādīhipi avivittā hoti. Tattha sammasaddoti kaṃsatāḷasaddo. Pāṇitāḷasaddoti pāṇinā caturassaambaṇatāḷasaddo. Kuṭabherisaddotipi vadanti.

    अस्नाथ पिवथ खादथाति अस्नाथ पिवथ खादथ। अयं पनेत्थ सङ्खेपो, भुञ्‍जथ भोति इमिना दसमेन सद्देन अविवित्ता होति अनुपच्छिन्‍नसद्दा। यथा पन अञ्‍ञेसु नगरेसु ‘‘कचवरं छड्डेथ, कुदालं गण्हथ, पच्छिं गण्हथ, पवासं गमिस्साम, तण्डुलपुटं गण्हथ, भत्तपुटं गण्हथ, फलकावुधादीनि सज्‍जानि करोथा’’ति एवरूपा सद्दा होन्ति, न यिध एवं अहोसीति दस्सेति।

    Asnāthapivatha khādathāti asnātha pivatha khādatha. Ayaṃ panettha saṅkhepo, bhuñjatha bhoti iminā dasamena saddena avivittā hoti anupacchinnasaddā. Yathā pana aññesu nagaresu ‘‘kacavaraṃ chaḍḍetha, kudālaṃ gaṇhatha, pacchiṃ gaṇhatha, pavāsaṃ gamissāma, taṇḍulapuṭaṃ gaṇhatha, bhattapuṭaṃ gaṇhatha, phalakāvudhādīni sajjāni karothā’’ti evarūpā saddā honti, na yidha evaṃ ahosīti dasseti.

    ‘‘दसमेन सद्देना’’ति च वत्वा ‘‘कुसावती, आनन्द, राजधानी सत्तहि पाकारेहि परिक्खित्ता अहोसी’’ति सब्बं महासुदस्सनसुत्तं निट्ठापेत्वा गच्छ त्वं आनन्दातिआदिमाह। तत्थ अभिक्‍कमथाति अभिमुखा कमथ, आगच्छथाति अत्थो। किं पन ते भगवतो आगतभावं न जानन्तीति? जानन्ति। बुद्धानं गतगतट्ठानं नाम महन्तं कोलाहलं होति, केनचिदेव करणीयेन निसिन्‍नत्ता न आगता। ‘‘ते आगन्त्वा भिक्खुसङ्घस्स ठाननिसज्‍जोकासं संविदहित्वा दस्सन्ती’’ति तेसं सन्तिके अवेलायम्पि भगवा पेसेसि।

    ‘‘Dasamena saddenā’’ti ca vatvā ‘‘kusāvatī, ānanda, rājadhānī sattahi pākārehi parikkhittā ahosī’’ti sabbaṃ mahāsudassanasuttaṃ niṭṭhāpetvā gaccha tvaṃ ānandātiādimāha. Tattha abhikkamathāti abhimukhā kamatha, āgacchathāti attho. Kiṃ pana te bhagavato āgatabhāvaṃ na jānantīti? Jānanti. Buddhānaṃ gatagataṭṭhānaṃ nāma mahantaṃ kolāhalaṃ hoti, kenacideva karaṇīyena nisinnattā na āgatā. ‘‘Te āgantvā bhikkhusaṅghassa ṭhānanisajjokāsaṃ saṃvidahitvā dassantī’’ti tesaṃ santike avelāyampi bhagavā pesesi.

    मल्‍लानं वन्दनावण्णना

    Mallānaṃ vandanāvaṇṇanā

    २११. अम्हाकञ्‍च नोति एत्थ नो कारो निपातमत्तं। अघाविनोति उप्पन्‍नदुक्खा। दुम्मनाति अनत्तमना। चेतोदुक्खसमप्पिताति दोमनस्ससमप्पिता। कुलपरिवत्तसो कुलपरिवत्तसो ठपेत्वाति एकेकं कुलपरिवत्तं कुलसङ्खेपं वीथिसभागेन चेव रच्छासभागेन च विसुं विसुं ठपेत्वा।

    211.Amhākañca noti ettha no kāro nipātamattaṃ. Aghāvinoti uppannadukkhā. Dummanāti anattamanā. Cetodukkhasamappitāti domanassasamappitā. Kulaparivattaso kulaparivattaso ṭhapetvāti ekekaṃ kulaparivattaṃ kulasaṅkhepaṃ vīthisabhāgena ceva racchāsabhāgena ca visuṃ visuṃ ṭhapetvā.

    सुभद्दपरिब्बाजकवत्थुवण्णना

    Subhaddaparibbājakavatthuvaṇṇanā

    २१२. सुभद्दो नाम परिब्बाजकोति उदिच्‍चब्राह्मणमहासालकुला पब्बजितो छन्‍नपरिब्बाजको। कङ्खाधम्मोति विमतिधम्मो। कस्मा पनस्स अज्‍ज एवं अहोसीति? तथाविधउपनिस्सयत्ता। पुब्बे किर पुञ्‍ञकरणकाले द्वे भातरो अहेसुं। ते एकतोव सस्सं अकंसु। तत्थ जेट्ठकस्स – ‘‘एकस्मिं सस्से नववारे अग्गसस्सदानं मया दातब्ब’’न्ति अहोसि। सो वप्पकाले बीजग्गं नाम दत्वा गब्भकाले कनिट्ठेन सद्धिं मन्तेसि – ‘‘गब्भकाले गब्भं फालेत्वा दस्सामा’’ति कनिट्ठो – ‘‘तरुणसस्सं नासेतुकामोसी’’ति आह। जेट्ठो कनिट्ठस्स अननुवत्तनभावं ञत्वा खेत्तं विभजित्वा अत्तनो कोट्ठासतो गब्भं फालेत्वा खीरं नीहरित्वा सप्पिनवनीतेन संयोजेत्वा अदासि, पुथुककाले पुथुकं कारेत्वा अदासि, लायनकाले लायनग्गं, वेणिकरणे वेणग्गं, कलापादीसु कलापग्गं, खलग्गं, खलभण्डग्गं, कोट्ठग्गन्ति एवं एकसस्से नववारे अग्गदानं अदासि। कनिट्ठो पन उद्धरित्वा अदासि।

    212.Subhaddonāma paribbājakoti udiccabrāhmaṇamahāsālakulā pabbajito channaparibbājako. Kaṅkhādhammoti vimatidhammo. Kasmā panassa ajja evaṃ ahosīti? Tathāvidhaupanissayattā. Pubbe kira puññakaraṇakāle dve bhātaro ahesuṃ. Te ekatova sassaṃ akaṃsu. Tattha jeṭṭhakassa – ‘‘ekasmiṃ sasse navavāre aggasassadānaṃ mayā dātabba’’nti ahosi. So vappakāle bījaggaṃ nāma datvā gabbhakāle kaniṭṭhena saddhiṃ mantesi – ‘‘gabbhakāle gabbhaṃ phāletvā dassāmā’’ti kaniṭṭho – ‘‘taruṇasassaṃ nāsetukāmosī’’ti āha. Jeṭṭho kaniṭṭhassa ananuvattanabhāvaṃ ñatvā khettaṃ vibhajitvā attano koṭṭhāsato gabbhaṃ phāletvā khīraṃ nīharitvā sappinavanītena saṃyojetvā adāsi, puthukakāle puthukaṃ kāretvā adāsi, lāyanakāle lāyanaggaṃ, veṇikaraṇe veṇaggaṃ, kalāpādīsu kalāpaggaṃ, khalaggaṃ, khalabhaṇḍaggaṃ, koṭṭhagganti evaṃ ekasasse navavāre aggadānaṃ adāsi. Kaniṭṭho pana uddharitvā adāsi.

    तेसु जेट्ठको अञ्‍ञासिकोण्डञ्‍ञत्थेरो जातो। भगवा – ‘‘कस्स नु खो अहं पठमं धम्मं देसेय्य’’न्ति ओलोकेन्तो ‘‘अञ्‍ञासिकोण्डञ्‍ञो एकस्मिं सस्से नव अग्गदानानि अदासि, इमं अग्गधम्मं तस्स देसेस्सामी’’ति सब्बपठमं धम्मं देसेसि। सो अट्ठारसहि ब्रह्मकोटीहि सद्धिं सोतापत्तिफले पतिट्ठासि। कनिट्ठो पन ओहीयित्वा पच्छा दानस्स दिन्‍नत्ता सत्थु परिनिब्बानकाले एवं चिन्तेत्वा सत्थारं दट्ठुकामो अहोसि।

    Tesu jeṭṭhako aññāsikoṇḍaññatthero jāto. Bhagavā – ‘‘kassa nu kho ahaṃ paṭhamaṃ dhammaṃ deseyya’’nti olokento ‘‘aññāsikoṇḍañño ekasmiṃ sasse nava aggadānāni adāsi, imaṃ aggadhammaṃ tassa desessāmī’’ti sabbapaṭhamaṃ dhammaṃ desesi. So aṭṭhārasahi brahmakoṭīhi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāsi. Kaniṭṭho pana ohīyitvā pacchā dānassa dinnattā satthu parinibbānakāle evaṃ cintetvā satthāraṃ daṭṭhukāmo ahosi.

    मा तथागतं विहेठेसीति थेरो किर – ‘‘एते अञ्‍ञतित्थिया नाम अत्तनो गहणमेव गण्हन्ति, तस्स विस्सज्‍जापनत्थाय भगवतो बहुं भासमानस्स कायवाचाविहेसा भविस्सति, पकतियापि च किलन्तोयेव भगवा’’ति मञ्‍ञमानो एवमाह। परिब्बाजको – ‘‘न मे अयं भिक्खु ओकासं करोति, अत्थिकेन पन अनुवत्तित्वा कारेतब्बो’’ति थेरं अनुवत्तन्तो दुतियम्पि ततियम्पि आह।

    Mā tathāgataṃ viheṭhesīti thero kira – ‘‘ete aññatitthiyā nāma attano gahaṇameva gaṇhanti, tassa vissajjāpanatthāya bhagavato bahuṃ bhāsamānassa kāyavācāvihesā bhavissati, pakatiyāpi ca kilantoyeva bhagavā’’ti maññamāno evamāha. Paribbājako – ‘‘na me ayaṃ bhikkhu okāsaṃ karoti, atthikena pana anuvattitvā kāretabbo’’ti theraṃ anuvattanto dutiyampi tatiyampi āha.

    २१३. अस्सोसि खोति साणिद्वारे ठितस्स भासतो पकतिसोतेनेव अस्सोसि, सुत्वा च पन सुभद्दस्सेव अत्थाय महता उस्साहेन आगतत्ता अलं आनन्दातिआदिमाह। तत्थ अलन्ति पटिक्खेपत्थे निपातो। अञ्‍ञापेक्खोवाति अञ्‍ञातुकामोव हुत्वा। अब्भञ्‍ञिंसूति यथा तेसं पटिञ्‍ञा, तथेव जानिंसु। इदं वुत्तं होति – सचे नेसं सा पटिञ्‍ञा निय्यानिका, सब्बे अब्भञ्‍ञंसु, नो चे, न अब्भञ्‍ञंसु। तस्मा किं तेसं पटिञ्‍ञा निय्यानिका, अनिय्यानिकाति अयमेव तस्स पञ्हस्स अत्थो। अथ भगवा तेसं अनिय्यानिकभावकथनेन अत्थाभावतो चेव ओकासाभावतो च ‘‘अल’’न्ति पटिक्खिपित्वा धम्ममेव देसेसि। पठमयामस्मिञ्हि मल्‍लानं धम्मं देसेत्वा मज्झिमयामे सुभद्दस्स, पच्छिमयामे भिक्खुसङ्घं ओवदित्वा बलवपच्‍चूससमये परिनिब्बायिस्सामिच्‍चेव भगवा आगतो।

    213.Assosikhoti sāṇidvāre ṭhitassa bhāsato pakatisoteneva assosi, sutvā ca pana subhaddasseva atthāya mahatā ussāhena āgatattā alaṃ ānandātiādimāha. Tattha alanti paṭikkhepatthe nipāto. Aññāpekkhovāti aññātukāmova hutvā. Abbhaññiṃsūti yathā tesaṃ paṭiññā, tatheva jāniṃsu. Idaṃ vuttaṃ hoti – sace nesaṃ sā paṭiññā niyyānikā, sabbe abbhaññaṃsu, no ce, na abbhaññaṃsu. Tasmā kiṃ tesaṃ paṭiññā niyyānikā, aniyyānikāti ayameva tassa pañhassa attho. Atha bhagavā tesaṃ aniyyānikabhāvakathanena atthābhāvato ceva okāsābhāvato ca ‘‘ala’’nti paṭikkhipitvā dhammameva desesi. Paṭhamayāmasmiñhi mallānaṃ dhammaṃ desetvā majjhimayāme subhaddassa, pacchimayāme bhikkhusaṅghaṃ ovaditvā balavapaccūsasamaye parinibbāyissāmicceva bhagavā āgato.

    २१४. समणोपि तत्थ न उपलब्भतीति पठमो सोतापन्‍नसमणोपि तत्थ नत्थि, दुतियो सकदागामिसमणोपि, ततियो अनागामिसमणोपि, चतुत्थो अरहत्तसमणोपि तत्थ नत्थीति अत्थो। ‘‘इमस्मिं खो’’ति पुरिमदेसनाय अनियमतो वत्वा इदानि अत्तनो सासनं नियमेन्तो आह। सुञ्‍ञा परप्पवादा समणेभीति चतुन्‍नं मग्गानं अत्थाय आरद्धविपस्सकेहि चतूहि, मग्गट्ठेहि चतूहि, फलट्ठेहि चतूहीति द्वादसहि समणेहि सुञ्‍ञा परप्पवादा तुच्छा रित्तका। इमे च सुभद्दाति इमे द्वादस भिक्खू। सम्मा विहरेय्युन्ति एत्थ सोतापन्‍नो अत्तनो अधिगतट्ठानं अञ्‍ञस्स कथेत्वा तं सोतापन्‍नं करोन्तो सम्मा विहरति नाम। एस नयो सकदागामिआदीसु। सोतापत्तिमग्गट्ठो अञ्‍ञम्पि सोतापत्तिमग्गट्ठं करोन्तो सम्मा विहरति नाम। एस नयो सेसमग्गट्ठेसु। सोतापत्तिमग्गत्थाय आरद्धविपस्सको अत्तनो पगुणं कम्मट्ठानं कथेत्वा अञ्‍ञम्पि सोतापत्तिमग्गत्थाय आरद्धविपस्सकं करोन्तो सम्मा विहरति नाम। एस नयो सेसमग्गत्थाय आरद्धविपस्सकेसु। इदं सन्धायाह – ‘‘सम्मा विहरेय्यु’’न्ति। असुञ्‍ञो लोको अरहन्तेहि अस्साति नळवनं सरवनं विय निरन्तरो अस्स।

    214.Samaṇopi tattha na upalabbhatīti paṭhamo sotāpannasamaṇopi tattha natthi, dutiyo sakadāgāmisamaṇopi, tatiyo anāgāmisamaṇopi, catuttho arahattasamaṇopi tattha natthīti attho. ‘‘Imasmiṃ kho’’ti purimadesanāya aniyamato vatvā idāni attano sāsanaṃ niyamento āha. Suññā parappavādā samaṇebhīti catunnaṃ maggānaṃ atthāya āraddhavipassakehi catūhi, maggaṭṭhehi catūhi, phalaṭṭhehi catūhīti dvādasahi samaṇehi suññā parappavādā tucchā rittakā. Ime ca subhaddāti ime dvādasa bhikkhū. Sammā vihareyyunti ettha sotāpanno attano adhigataṭṭhānaṃ aññassa kathetvā taṃ sotāpannaṃ karonto sammā viharati nāma. Esa nayo sakadāgāmiādīsu. Sotāpattimaggaṭṭho aññampi sotāpattimaggaṭṭhaṃ karonto sammā viharati nāma. Esa nayo sesamaggaṭṭhesu. Sotāpattimaggatthāya āraddhavipassako attano paguṇaṃ kammaṭṭhānaṃ kathetvā aññampi sotāpattimaggatthāya āraddhavipassakaṃ karonto sammā viharati nāma. Esa nayo sesamaggatthāya āraddhavipassakesu. Idaṃ sandhāyāha – ‘‘sammā vihareyyu’’nti. Asuñño loko arahantehi assāti naḷavanaṃ saravanaṃ viya nirantaro assa.

    एकूनतिंसो वयसाति वयेन एकूनतिंसवस्सो हुत्वा। यं पब्बजिन्ति एत्थ यन्ति निपातमत्तं। किं कुसलानुएसीति ‘‘किं कुसल’’न्ति अनुएसन्तो परियेसन्तो। तत्थ – ‘‘किं कुसल’’न्ति सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणं अधिप्पेतं, तं गवेसन्तोति अत्थो। यतो अहन्ति यतो पट्ठाय अहं पब्बजितो, एत्थन्तरे समधिकानि पञ्‍ञास वस्सानि होन्तीति दस्सेति। ञायस्स धम्मस्साति अरियमग्गधम्मस्स। पदेसवत्तीति पदेसे विपस्सनामग्गे पवत्तन्तो। इतो बहिद्धाति मम सासनतो बहिद्धा। समणोपि नत्थीति पदेसवत्तिविपस्सकोपि नत्थि, पठमसमणो सोतापन्‍नोपि नत्थीति वुत्तं होति।

    Ekūnatiṃso vayasāti vayena ekūnatiṃsavasso hutvā. Yaṃ pabbajinti ettha yanti nipātamattaṃ. Kiṃ kusalānuesīti ‘‘kiṃ kusala’’nti anuesanto pariyesanto. Tattha – ‘‘kiṃ kusala’’nti sabbaññutaññāṇaṃ adhippetaṃ, taṃ gavesantoti attho. Yato ahanti yato paṭṭhāya ahaṃ pabbajito, etthantare samadhikāni paññāsa vassāni hontīti dasseti. Ñāyassa dhammassāti ariyamaggadhammassa. Padesavattīti padese vipassanāmagge pavattanto. Ito bahiddhāti mama sāsanato bahiddhā. Samaṇopinatthīti padesavattivipassakopi natthi, paṭhamasamaṇo sotāpannopi natthīti vuttaṃ hoti.

    ये एत्थाति ये तुम्हे एत्थ सासने सत्थारा सम्मुखा अन्तेवासिकाभिसेकेन अभिसित्ता, तेसं वो लाभा तेसं वो सुलद्धन्ति। बाहिरसमये किर यं अन्तेवासिकं आचरियो – ‘‘इमं पब्बाजेहि , इमं ओवद, इमं अनुसासा’’ति वदति, सो तेन अत्तनो ठाने ठपितो होति, तस्मा तस्स – ‘‘इमं पब्बजेहि, इमं ओवद, इमं अनुसासा’’ति इमे लाभा होन्ति। थेरम्पि सुभद्दो तमेव बाहिरसमयं गहेत्वा एवमाह।

    Ye etthāti ye tumhe ettha sāsane satthārā sammukhā antevāsikābhisekena abhisittā, tesaṃ vo lābhā tesaṃ vo suladdhanti. Bāhirasamaye kira yaṃ antevāsikaṃ ācariyo – ‘‘imaṃ pabbājehi , imaṃ ovada, imaṃ anusāsā’’ti vadati, so tena attano ṭhāne ṭhapito hoti, tasmā tassa – ‘‘imaṃ pabbajehi, imaṃ ovada, imaṃ anusāsā’’ti ime lābhā honti. Therampi subhaddo tameva bāhirasamayaṃ gahetvā evamāha.

    अलत्थ खोति कथं अलत्थ? थेरो किर नं एकमन्तं नेत्वा उदकतुम्बतो पानीयेन सीसं तेमेत्वा तचपञ्‍चककम्मट्ठानं कथेत्वा केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादापेत्वा सरणानि दत्वा भगवतो सन्तिकं आनेसि। भगवा उपसम्पादेत्वा कम्मट्ठानं आचिक्खि। सो तं गहेत्वा उय्यानस्स एकमन्ते चङ्कमं अधिट्ठाय घटेन्तो वायमन्तो विपस्सनं वड्ढेन्तो सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पत्वा आगम्म भगवन्तं वन्दित्वा निसीदि। तं सन्धाय – ‘‘अचिरूपसम्पन्‍नो खो पना’’तिआदि वुत्तं।

    Alattha khoti kathaṃ alattha? Thero kira naṃ ekamantaṃ netvā udakatumbato pānīyena sīsaṃ temetvā tacapañcakakammaṭṭhānaṃ kathetvā kesamassuṃ ohāretvā kāsāyāni vatthāni acchādāpetvā saraṇāni datvā bhagavato santikaṃ ānesi. Bhagavā upasampādetvā kammaṭṭhānaṃ ācikkhi. So taṃ gahetvā uyyānassa ekamante caṅkamaṃ adhiṭṭhāya ghaṭento vāyamanto vipassanaṃ vaḍḍhento saha paṭisambhidāhi arahattaṃ patvā āgamma bhagavantaṃ vanditvā nisīdi. Taṃ sandhāya – ‘‘acirūpasampanno kho panā’’tiādi vuttaṃ.

    सो च भगवतो पच्छिमो सक्खिसावको अहोसीति सङ्गीतिकारकानं वचनं। तत्थ यो भगवति धरमाने पब्बजित्वा अपरभागे उपसम्पदं लभित्वा कम्मट्ठानं गहेत्वा अरहत्तं पापुणाति, उपसम्पदम्पि वा धरमानेयेव लभित्वा अपरभागे कम्मट्ठानं गहेत्वा अरहत्तं पापुणाति, कम्मट्ठानम्पि वा धरमानेयेव गहेत्वा अपरभागे अरहत्तमेव पापुणाति, सब्बोपि सो पच्छिमो सक्खिसावको। अयं पन धरमानेयेव भगवति पब्बजितो च उपसम्पन्‍नो च कम्मट्ठानञ्‍च गहेत्वा अरहत्तं पत्तोति।

    So ca bhagavato pacchimo sakkhisāvako ahosīti saṅgītikārakānaṃ vacanaṃ. Tattha yo bhagavati dharamāne pabbajitvā aparabhāge upasampadaṃ labhitvā kammaṭṭhānaṃ gahetvā arahattaṃ pāpuṇāti, upasampadampi vā dharamāneyeva labhitvā aparabhāge kammaṭṭhānaṃ gahetvā arahattaṃ pāpuṇāti, kammaṭṭhānampi vā dharamāneyeva gahetvā aparabhāge arahattameva pāpuṇāti, sabbopi so pacchimo sakkhisāvako. Ayaṃ pana dharamāneyeva bhagavati pabbajito ca upasampanno ca kammaṭṭhānañca gahetvā arahattaṃ pattoti.

    पञ्‍चमभाणवारवण्णना निट्ठिता।

    Pañcamabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    तथागतपच्छिमवाचावण्णना

    Tathāgatapacchimavācāvaṇṇanā

    २१६. इदानि भिक्खुसङ्घस्स ओवादं आरभि, तं दस्सेतुं अथ खो भगवातिआदि वुत्तं। तत्थ देसितो पञ्‍ञत्तोति धम्मोपि देसितो चेव पञ्‍ञत्तो च, विनयोपि देसितो चेव पञ्‍ञत्तो च। पञ्‍ञत्तो च नाम ठपितो पट्ठपितोति अत्थो। सो वो ममच्‍चयेनाति सो धम्मविनयो तुम्हाकं ममच्‍चयेन सत्था। मया हि वो ठितेनेव – ‘‘इदं लहुकं, इदं गरुकं, इदं सतेकिच्छं, इदं अतेकिच्छं, इदं लोकवज्‍जं, इदं पण्णत्तिवज्‍जं, अयं आपत्ति पुग्गलस्स सन्तिके वुट्ठाति, अयं आपत्ति गणस्स सन्तिके वुट्ठाति, अयं सङ्घस्स सन्तिके वुट्ठाती’’ति सत्तापत्तिक्खन्धवसेन ओतिण्णे वत्थुस्मिं सखन्धकपरिवारो उभतोविभङ्गो विनयो नाम देसितो, तं सकलम्पि विनयपिटकं मयि परिनिब्बुते तुम्हाकं सत्थुकिच्‍चं साधेस्सति।

    216. Idāni bhikkhusaṅghassa ovādaṃ ārabhi, taṃ dassetuṃ atha kho bhagavātiādi vuttaṃ. Tattha desito paññattoti dhammopi desito ceva paññatto ca, vinayopi desito ceva paññatto ca. Paññatto ca nāma ṭhapito paṭṭhapitoti attho. So vo mamaccayenāti so dhammavinayo tumhākaṃ mamaccayena satthā. Mayā hi vo ṭhiteneva – ‘‘idaṃ lahukaṃ, idaṃ garukaṃ, idaṃ satekicchaṃ, idaṃ atekicchaṃ, idaṃ lokavajjaṃ, idaṃ paṇṇattivajjaṃ, ayaṃ āpatti puggalassa santike vuṭṭhāti, ayaṃ āpatti gaṇassa santike vuṭṭhāti, ayaṃ saṅghassa santike vuṭṭhātī’’ti sattāpattikkhandhavasena otiṇṇe vatthusmiṃ sakhandhakaparivāro ubhatovibhaṅgo vinayo nāma desito, taṃ sakalampi vinayapiṭakaṃ mayi parinibbute tumhākaṃ satthukiccaṃ sādhessati.

    ठितेनेव च मया – ‘‘इमे चत्तारो सतिपट्ठाना, चत्तारो सम्मप्पधाना, चत्तारो इद्धिपादा, पञ्‍च इन्द्रियानि, पञ्‍च बलानि, सत्त बोज्झङ्गा, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो’’ति तेन तेनाकारेन इमे धम्मे विभजित्वा विभजित्वा सुत्तन्तपिटकं देसितं, तं सकलम्पि सुत्तन्तपिटकं मयि परिनिब्बुते तुम्हाकं सत्थुकिच्‍चं साधेस्सति। ठितेनेव च मया – ‘‘इमे पञ्‍चक्खन्धा, द्वादसायतनानि, अट्ठारस धातुयो, चत्तारि सच्‍चानि, बावीसतिन्द्रियानि, नव हेतू, चत्तारो आहारा, सत्त फस्सा, सत्त वेदना, सत्त सञ्‍ञा, सत्त सञ्‍चेतना, सत्त चित्तानि। तत्रापि ‘एत्तका धम्मा कामावचरा, एत्तका रूपावचरा, एत्तका अरूपावचरा, एत्तका परियापन्‍ना, एत्तका अपरियापन्‍ना, एत्तका लोकिया, एत्तका लोकुत्तरा’ति’’ इमे धम्मे विभजित्वा विभजित्वा चतुवीसतिसमन्तपट्ठानअनन्तनयमहापट्ठानपटिमण्डितं अभिधम्मपिटकं देसितं, तं सकलम्पि अभिधम्मपिटकं मयि परिनिब्बुते तुम्हाकं सत्थुकिच्‍चं साधेस्सति।

    Ṭhiteneva ca mayā – ‘‘ime cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, pañca indriyāni, pañca balāni, satta bojjhaṅgā, ariyo aṭṭhaṅgiko maggo’’ti tena tenākārena ime dhamme vibhajitvā vibhajitvā suttantapiṭakaṃ desitaṃ, taṃ sakalampi suttantapiṭakaṃ mayi parinibbute tumhākaṃ satthukiccaṃ sādhessati. Ṭhiteneva ca mayā – ‘‘ime pañcakkhandhā, dvādasāyatanāni, aṭṭhārasa dhātuyo, cattāri saccāni, bāvīsatindriyāni, nava hetū, cattāro āhārā, satta phassā, satta vedanā, satta saññā, satta sañcetanā, satta cittāni. Tatrāpi ‘ettakā dhammā kāmāvacarā, ettakā rūpāvacarā, ettakā arūpāvacarā, ettakā pariyāpannā, ettakā apariyāpannā, ettakā lokiyā, ettakā lokuttarā’ti’’ ime dhamme vibhajitvā vibhajitvā catuvīsatisamantapaṭṭhānaanantanayamahāpaṭṭhānapaṭimaṇḍitaṃ abhidhammapiṭakaṃ desitaṃ, taṃ sakalampi abhidhammapiṭakaṃ mayi parinibbute tumhākaṃ satthukiccaṃ sādhessati.

    इति सब्बम्पेतं अभिसम्बोधितो याव परिनिब्बाना पञ्‍चचत्तालीसवस्सानि भासितं लपितं – ‘‘तीणि पिटकानि, पञ्‍च निकाया, नवङ्गानि, चतुरासीति धम्मक्खन्धसहस्सानी’’ति एवं महापभेदं होति। इति इमानि चतुरासीति धम्मक्खन्धसहस्सानि तिट्ठन्ति, अहं एकोव परिनिब्बायामि। अहञ्‍च खो पन दानि एककोव ओवदामि अनुसासामि, मयि परिनिब्बुते इमानि चतुरासीति धम्मक्खन्धसहस्सानि तुम्हे ओवदिस्सन्ति अनुसासिस्सन्तीति एवं भगवा बहूनि कारणानि दस्सेन्तो – ‘‘सो वो ममच्‍चयेन सत्था’’ति ओवदित्वा पुन अनागते चारित्तं दस्सेन्तो यथा खो पनातिआदिमाह।

    Iti sabbampetaṃ abhisambodhito yāva parinibbānā pañcacattālīsavassāni bhāsitaṃ lapitaṃ – ‘‘tīṇi piṭakāni, pañca nikāyā, navaṅgāni, caturāsīti dhammakkhandhasahassānī’’ti evaṃ mahāpabhedaṃ hoti. Iti imāni caturāsīti dhammakkhandhasahassāni tiṭṭhanti, ahaṃ ekova parinibbāyāmi. Ahañca kho pana dāni ekakova ovadāmi anusāsāmi, mayi parinibbute imāni caturāsīti dhammakkhandhasahassāni tumhe ovadissanti anusāsissantīti evaṃ bhagavā bahūni kāraṇāni dassento – ‘‘so vo mamaccayena satthā’’ti ovaditvā puna anāgate cārittaṃ dassento yathā kho panātiādimāha.

    तत्थ समुदाचरन्तीति कथेन्ति वोहरन्ति। नामेन वा गोत्तेन वाति नवकाति अवत्वा ‘‘तिस्स, नागा’’ति एवं नामेन वा, ‘‘कस्सप, गोतमा’’ति एवं गोत्तेन वा, ‘‘आवुसो तिस्स, आवुसो कस्सपा’’ति एवं आवुसोवादेन वा समुदाचरितब्बो। भन्तेति वा आयस्माति वाति भन्ते तिस्स, आयस्मा तिस्साति एवं समुदाचरितब्बो। समूहनतूति आकङ्खमानो समूहनतु, यदि इच्छति समूहनेय्याति अत्थो। कस्मा पन समूहनथाति एकंसेनेव अवत्वा विकप्पवचनेनेव ठपेसीति? महाकस्सपस्स बलं दिट्ठत्ता। पस्सति हि भगवा – ‘‘समूहनथाति वुत्तेपि सङ्गीतिकाले कस्सपो न समूहनिस्सती’’ति। तस्मा विकप्पेनेव ठपेसि।

    Tattha samudācarantīti kathenti voharanti. Nāmena vā gottena vāti navakāti avatvā ‘‘tissa, nāgā’’ti evaṃ nāmena vā, ‘‘kassapa, gotamā’’ti evaṃ gottena vā, ‘‘āvuso tissa, āvuso kassapā’’ti evaṃ āvusovādena vā samudācaritabbo. Bhanteti vā āyasmāti vāti bhante tissa, āyasmā tissāti evaṃ samudācaritabbo. Samūhanatūti ākaṅkhamāno samūhanatu, yadi icchati samūhaneyyāti attho. Kasmā pana samūhanathāti ekaṃseneva avatvā vikappavacaneneva ṭhapesīti? Mahākassapassa balaṃ diṭṭhattā. Passati hi bhagavā – ‘‘samūhanathāti vuttepi saṅgītikāle kassapo na samūhanissatī’’ti. Tasmā vikappeneva ṭhapesi.

    तत्थ – ‘‘एकच्‍चे थेरा एवमाहंसु – चत्तारि पाराजिकानि ठपेत्वा अवसेसानि खुद्दानुखुद्दकानी’’तिआदिना नयेन पञ्‍चसतिकसङ्गीतियं खुद्दानुखुद्दककथा आगताव विनिच्छयो पेत्थ समन्तपासादिकायं वुत्तो। केचि पनाहु – ‘‘भन्ते, नागसेन, कतमं खुद्दकं, कतमं अनुखुद्दक’’न्ति मिलिन्देन रञ्‍ञा पुच्छितो। ‘‘दुक्‍कटं, महाराज, खुद्दकं, दुब्भासितं अनुखुद्दक’’न्ति वुत्तत्ता नागसेनत्थेरो खुद्दानुखुद्दकं जानाति। महाकस्सपो पन तं अजानन्तो –

    Tattha – ‘‘ekacce therā evamāhaṃsu – cattāri pārājikāni ṭhapetvā avasesāni khuddānukhuddakānī’’tiādinā nayena pañcasatikasaṅgītiyaṃ khuddānukhuddakakathā āgatāva vinicchayo pettha samantapāsādikāyaṃ vutto. Keci panāhu – ‘‘bhante, nāgasena, katamaṃ khuddakaṃ, katamaṃ anukhuddaka’’nti milindena raññā pucchito. ‘‘Dukkaṭaṃ, mahārāja, khuddakaṃ, dubbhāsitaṃ anukhuddaka’’nti vuttattā nāgasenatthero khuddānukhuddakaṃ jānāti. Mahākassapo pana taṃ ajānanto –

    ‘‘सुणातु मे, आवुसो, सङ्घो सन्तम्हाकं सिक्खापदानि गिहिगतानि, गिहिनोपि जानन्ति – ‘‘इदं वो समणानं सक्यपुत्तियानं कप्पति, इदं वो न कप्पती’’ति। सचे मयं खुद्दानुखुद्दकानि सिक्खापदानि समूहनिस्साम, भविस्सन्ति वत्तारो – ‘‘धूमकालिकं समणेन गोतमेन सावकानं सिक्खापदं पञ्‍ञत्तं, याव नेसं सत्था अट्ठासि, ताविमे सिक्खापदेसु सिक्खिंसु, यतो इमेसं सत्था परिनिब्बुतो, न दानिमे सिक्खापदेसु सिक्खन्ती’’ति। यदि सङ्घस्स पत्तकल्‍लं, सङ्घो अपञ्‍ञत्तं न पञ्‍ञपेय्य, पञ्‍ञत्तं न समुच्छिन्देय्य, यथापञ्‍ञत्तेसु सिक्खापदेसु समादाय वत्तेय्य। एसा ञत्तीति –

    ‘‘Suṇātu me, āvuso, saṅgho santamhākaṃ sikkhāpadāni gihigatāni, gihinopi jānanti – ‘‘idaṃ vo samaṇānaṃ sakyaputtiyānaṃ kappati, idaṃ vo na kappatī’’ti. Sace mayaṃ khuddānukhuddakāni sikkhāpadāni samūhanissāma, bhavissanti vattāro – ‘‘dhūmakālikaṃ samaṇena gotamena sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ, yāva nesaṃ satthā aṭṭhāsi, tāvime sikkhāpadesu sikkhiṃsu, yato imesaṃ satthā parinibbuto, na dānime sikkhāpadesu sikkhantī’’ti. Yadi saṅghassa pattakallaṃ, saṅgho apaññattaṃ na paññapeyya, paññattaṃ na samucchindeyya, yathāpaññattesu sikkhāpadesu samādāya vatteyya. Esā ñattīti –

    कम्मवाचं सावेसीति। न तं एवं गहेतब्बं। नागसेनत्थेरो हि – ‘‘परवादिनो ओकासो मा अहोसी’’ति एवमाह। महाकस्सपत्थेरो ‘‘खुद्दानुखुद्दकापत्तिं न समूहनिस्सामी’’ति कम्मवाचं सावेसि।

    Kammavācaṃ sāvesīti. Na taṃ evaṃ gahetabbaṃ. Nāgasenatthero hi – ‘‘paravādino okāso mā ahosī’’ti evamāha. Mahākassapatthero ‘‘khuddānukhuddakāpattiṃ na samūhanissāmī’’ti kammavācaṃ sāvesi.

    ब्रह्मदण्डकथापि सङ्गीतियं आगतत्तासमन्तपासादिकायं विनिच्छिता।

    Brahmadaṇḍakathāpi saṅgītiyaṃ āgatattāsamantapāsādikāyaṃ vinicchitā.

    कङ्खाति द्वेळ्हकं। विमतीति विनिच्छितुं असमत्थता, बुद्धो नु खो, न बुद्धो नु खो, धम्मो नु खो, न धम्मो नु खो, सङ्घो नु खो, न सङ्घो नु खो, मग्गो नु खो, न मग्गो नु खो, पटिपदा नु खो, न पटिपदा नु खोति यस्स संसयो उप्पज्‍जेय्य, तं वो वदामि ‘‘पुच्छथ भिक्खवे’’ति अयमेत्थ सङ्खेपत्थो। सत्थुगारवेनापि न पुच्छेय्याथाति मयं सत्थुसन्तिके पब्बजिम्ह, चत्तारो पच्‍चयापि नो सत्थु सन्तकाव, ते मयं एत्तकं कालं कङ्खं अकत्वा न अरहाम अज्‍ज पच्छिमकाले कङ्खं कातुन्ति सचे एवं सत्थरि गारवेन न पुच्छथ। सहायकोपि भिक्खवे सहायकस्स आरोचेतूति तुम्हाकं यो यस्स भिक्खुनो सन्दिट्ठो सम्भत्तो, सो तस्स आरोचेतु, अहं एतस्स भिक्खुस्स कथेस्सामि, तस्स कथं सुत्वा सब्बे निक्‍कङ्खा भविस्सथाति दस्सेति।

    Kaṅkhāti dveḷhakaṃ. Vimatīti vinicchituṃ asamatthatā, buddho nu kho, na buddho nu kho, dhammo nu kho, na dhammo nu kho, saṅgho nu kho, na saṅgho nu kho, maggo nu kho, na maggo nu kho, paṭipadā nu kho, na paṭipadā nu khoti yassa saṃsayo uppajjeyya, taṃ vo vadāmi ‘‘pucchatha bhikkhave’’ti ayamettha saṅkhepattho. Satthugāravenāpi na puccheyyāthāti mayaṃ satthusantike pabbajimha, cattāro paccayāpi no satthu santakāva, te mayaṃ ettakaṃ kālaṃ kaṅkhaṃ akatvā na arahāma ajja pacchimakāle kaṅkhaṃ kātunti sace evaṃ satthari gāravena na pucchatha. Sahāyakopi bhikkhave sahāyakassa ārocetūti tumhākaṃ yo yassa bhikkhuno sandiṭṭho sambhatto, so tassa ārocetu, ahaṃ etassa bhikkhussa kathessāmi, tassa kathaṃ sutvā sabbe nikkaṅkhā bhavissathāti dasseti.

    एवं पसन्‍नोति एवं सद्दहामि अहन्ति अत्थो। ञाणमेवाति निक्‍कङ्खभावपच्‍चक्खकरणञाणंयेव, एत्थ तथागतस्स न सद्धामत्तन्ति अत्थो। इमेसञ्हि, आनन्दाति इमेसं अन्तोसाणियं निसिन्‍नानं पञ्‍चन्‍नं भिक्खुसतानं। यो पच्छिमकोति यो गुणवसेन पच्छिमको। आनन्दत्थेरंयेव सन्धायाह।

    Evaṃ pasannoti evaṃ saddahāmi ahanti attho. Ñāṇamevāti nikkaṅkhabhāvapaccakkhakaraṇañāṇaṃyeva, ettha tathāgatassa na saddhāmattanti attho. Imesañhi, ānandāti imesaṃ antosāṇiyaṃ nisinnānaṃ pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ. Yo pacchimakoti yo guṇavasena pacchimako. Ānandattheraṃyeva sandhāyāha.

    २१८. अप्पमादेन सम्पादेथाति सतिअविप्पवासेन सब्बकिच्‍चानि सम्पादेय्याथ। इति भगवा परिनिब्बानमञ्‍चे निपन्‍नो पञ्‍चचत्तालीस वस्सानि दिन्‍नं ओवादं सब्बं एकस्मिं अप्पमादपदेयेव पक्खिपित्वा अदासि। अयं तथागतस्स पच्छिमा वाचाति इदं पन सङ्गीतिकारकानं वचनं।

    218.Appamādena sampādethāti satiavippavāsena sabbakiccāni sampādeyyātha. Iti bhagavā parinibbānamañce nipanno pañcacattālīsa vassāni dinnaṃ ovādaṃ sabbaṃ ekasmiṃ appamādapadeyeva pakkhipitvā adāsi. Ayaṃ tathāgatassa pacchimā vācāti idaṃ pana saṅgītikārakānaṃ vacanaṃ.

    परिनिब्बुतकथावण्णना

    Parinibbutakathāvaṇṇanā

    २१९. इतो परं यं परिनिब्बानपरिकम्मं कत्वा भगवा परिनिब्बुतो, तं दस्सेतुं अथ खो भगवा पठमं झानन्तिआदि वुत्तं। तत्थ परिनिब्बुतो भन्तेति निरोधं समापन्‍नस्स भगवतो अस्सासपस्सासानं अभावं दिस्वा पुच्छति। न आवुसोति थेरो कथं जानाति? थेरो किर सत्थारा सद्धिंयेव तं तं समापत्तिं समापज्‍जन्तो याव नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतना वुट्ठानं, ताव गन्त्वा इदानि भगवा निरोधं समापन्‍नो, अन्तोनिरोधे च कालङ्किरिया नाम नत्थीति जानाति।

    219. Ito paraṃ yaṃ parinibbānaparikammaṃ katvā bhagavā parinibbuto, taṃ dassetuṃ atha kho bhagavā paṭhamaṃ jhānantiādi vuttaṃ. Tattha parinibbuto bhanteti nirodhaṃ samāpannassa bhagavato assāsapassāsānaṃ abhāvaṃ disvā pucchati. Na āvusoti thero kathaṃ jānāti? Thero kira satthārā saddhiṃyeva taṃ taṃ samāpattiṃ samāpajjanto yāva nevasaññānāsaññāyatanā vuṭṭhānaṃ, tāva gantvā idāni bhagavā nirodhaṃ samāpanno, antonirodhe ca kālaṅkiriyā nāma natthīti jānāti.

    अथ खो भगवा सञ्‍ञावेदयितनिरोधसमापत्तिया वुट्ठहित्वा नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतनं समापज्‍जि…पे॰… ततियज्झाना वुट्ठहित्वा चतुत्थज्झानं समापज्‍जीति एत्थ भगवा चतुवीसतिया ठानेसु पठमज्झानं समापज्‍जि, तेरससु ठानेसु दुतियज्झानं, तथा ततियज्झानं, पन्‍नरससु ठानेसु चतुत्थज्झानं समापज्‍जि। कथं? दससु असुभेसु, द्वत्तिंसाकारे अट्ठसु कसिणेसु, मेत्ताकरुणामुदितासु, आनापाने, परिच्छेदाकासेति इमेसु ताव चतुवीसतिया ठानेसु पठमज्झानं समापज्‍जि। ठपेत्वा पन द्वत्तिंसाकारञ्‍च दस असुभानि च सेसेसु तेरससु दुतियज्झानं , तेसुयेव च ततियज्झानं समापज्‍जि। अट्ठसु पन कसिणेसु, उपेक्खाब्रह्मविहारे, आनापाने, परिच्छेदाकासे, चतूसु अरूपेसूति इमेसु पन्‍नरससु ठानेसु चतुत्थज्झानं समापज्‍जि। अयम्पि च सङ्खेपकथाव। निब्बानपुरं पविसन्तो पन भगवा धम्मस्सामी सब्बापि चतुवीसतिकोटिसतसहस्ससङ्ख्या समापत्तियो पविसित्वा विदेसं गच्छन्तो ञातिजनं आलिङ्गेत्वा विय सब्बसमापत्तिसुखं अनुभवित्वा पविट्ठो।

    Atha kho bhagavā saññāvedayitanirodhasamāpattiyā vuṭṭhahitvā nevasaññānāsaññāyatanaṃ samāpajji…pe… tatiyajjhānā vuṭṭhahitvā catutthajjhānaṃ samāpajjīti ettha bhagavā catuvīsatiyā ṭhānesu paṭhamajjhānaṃ samāpajji, terasasu ṭhānesu dutiyajjhānaṃ, tathā tatiyajjhānaṃ, pannarasasu ṭhānesu catutthajjhānaṃ samāpajji. Kathaṃ? Dasasu asubhesu, dvattiṃsākāre aṭṭhasu kasiṇesu, mettākaruṇāmuditāsu, ānāpāne, paricchedākāseti imesu tāva catuvīsatiyā ṭhānesu paṭhamajjhānaṃ samāpajji. Ṭhapetvā pana dvattiṃsākārañca dasa asubhāni ca sesesu terasasu dutiyajjhānaṃ , tesuyeva ca tatiyajjhānaṃ samāpajji. Aṭṭhasu pana kasiṇesu, upekkhābrahmavihāre, ānāpāne, paricchedākāse, catūsu arūpesūti imesu pannarasasu ṭhānesu catutthajjhānaṃ samāpajji. Ayampi ca saṅkhepakathāva. Nibbānapuraṃ pavisanto pana bhagavā dhammassāmī sabbāpi catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhyā samāpattiyo pavisitvā videsaṃ gacchanto ñātijanaṃ āliṅgetvā viya sabbasamāpattisukhaṃ anubhavitvā paviṭṭho.

    चतुत्थज्झाना वुट्ठहित्वा समनन्तरा भगवा परिनिब्बायीति एत्थ झानसमनन्तरं, पच्‍चवेक्खणासमनन्तरन्ति द्वे समनन्तरानि। तत्थ झाना वुट्ठाय भवङ्गं ओतिण्णस्स तत्थेव परिनिब्बानं झानसमनन्तरं नाम। झाना वुट्ठहित्वा पुन झानङ्गानि पच्‍चवेक्खित्वा भवङ्गं ओतिण्णस्स तत्थेव परिनिब्बानं पच्‍चवेक्खणासमनन्तरं नाम। इमानिपि द्वे समनन्तरानेव। भगवा पन झानं समापज्‍जित्वा झाना वुट्ठाय झानङ्गानि पच्‍चवेक्खित्वा भवङ्गचित्तेन अब्याकतेन दुक्खसच्‍चेन परिनिब्बायि। ये हि केचि बुद्धा वा पच्‍चेकबुद्धा वा अरियसावका वा अन्तमसो कुन्थकिपिल्‍लिकं उपादाय सब्बे भवङ्गचित्तेनेव अब्याकतेन दुक्खसच्‍चेन कालङ्करोन्तीति। महाभूमिचालादीनि वुत्तनयानेवाति।

    Catutthajjhānā vuṭṭhahitvā samanantarā bhagavā parinibbāyīti ettha jhānasamanantaraṃ, paccavekkhaṇāsamanantaranti dve samanantarāni. Tattha jhānā vuṭṭhāya bhavaṅgaṃ otiṇṇassa tattheva parinibbānaṃ jhānasamanantaraṃ nāma. Jhānā vuṭṭhahitvā puna jhānaṅgāni paccavekkhitvā bhavaṅgaṃ otiṇṇassa tattheva parinibbānaṃ paccavekkhaṇāsamanantaraṃ nāma. Imānipi dve samanantarāneva. Bhagavā pana jhānaṃ samāpajjitvā jhānā vuṭṭhāya jhānaṅgāni paccavekkhitvā bhavaṅgacittena abyākatena dukkhasaccena parinibbāyi. Ye hi keci buddhā vā paccekabuddhā vā ariyasāvakā vā antamaso kunthakipillikaṃ upādāya sabbe bhavaṅgacitteneva abyākatena dukkhasaccena kālaṅkarontīti. Mahābhūmicālādīni vuttanayānevāti.

    २२०. भूताति सत्ता। अप्पटिपुग्गलोति पटिभागपुग्गलविरहितो। बलप्पत्तोति दसविधञाणबलं पत्तो।

    220.Bhūtāti sattā. Appaṭipuggaloti paṭibhāgapuggalavirahito. Balappattoti dasavidhañāṇabalaṃ patto.

    २२१. उप्पादवयधम्मिनोति उप्पादवयसभावा। तेसं वूपसमोति तेसं सङ्खारानं वूपसमो, असङ्खतं निब्बानमेव सुखन्ति अत्थो।

    221.Uppādavayadhamminoti uppādavayasabhāvā. Tesaṃ vūpasamoti tesaṃ saṅkhārānaṃ vūpasamo, asaṅkhataṃ nibbānameva sukhanti attho.

    २२२. नाहु अस्सासपस्सासोति न जातो अस्सासपस्सासो। अनेजोति तण्हासङ्खाताय एजाय अभावेन अनेजो। सन्तिमारब्भाति अनुपादिसेसं निब्बानं आरब्भ पटिच्‍च सन्धाय। यं कालमकरीति यो कालं अकरि। इदं वुत्तं होति – ‘‘आवुसो, यो मम सत्था बुद्धमुनि सन्तिं गमिस्सामीति, सन्तिं आरब्भ कालमकरि, तस्स ठितचित्तस्स तादिनो इदानि अस्सासपस्सासो न जातो, नत्थि, नप्पवत्तती’’ति।

    222.Nāhu assāsapassāsoti na jāto assāsapassāso. Anejoti taṇhāsaṅkhātāya ejāya abhāvena anejo. Santimārabbhāti anupādisesaṃ nibbānaṃ ārabbha paṭicca sandhāya. Yaṃ kālamakarīti yo kālaṃ akari. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘āvuso, yo mama satthā buddhamuni santiṃ gamissāmīti, santiṃ ārabbha kālamakari, tassa ṭhitacittassa tādino idāni assāsapassāso na jāto, natthi, nappavattatī’’ti.

    असल्‍लीनेनाति अलीनेन असङ्कुटितेन सुविकसितेनेव चित्तेन। वेदनं अज्झवासयीति वेदनं अधिवासेसि, न वेदनानुवत्ती हुत्वा इतो चितो च सम्परिवत्ति। विमोक्खोति केनचि धम्मेन अनावरणविमोक्खो सब्बसो अपञ्‍ञत्तिभावूपगमो पज्‍जोतनिब्बानसदिसो जातो।

    Asallīnenāti alīnena asaṅkuṭitena suvikasiteneva cittena. Vedanaṃ ajjhavāsayīti vedanaṃ adhivāsesi, na vedanānuvattī hutvā ito cito ca samparivatti. Vimokkhoti kenaci dhammena anāvaraṇavimokkho sabbaso apaññattibhāvūpagamo pajjotanibbānasadiso jāto.

    २२३. तदासीति ‘‘सह परिनिब्बाना महाभूमिचालो’’ति एवं हेट्ठा वुत्तं भूमिचालमेव सन्धायाह। तञ्हि लोमहंसनञ्‍च भिंसनकञ्‍च आसि। सब्बाकारवरूपेतेति सब्बवरकारणूपेते।

    223.Tadāsīti ‘‘saha parinibbānā mahābhūmicālo’’ti evaṃ heṭṭhā vuttaṃ bhūmicālameva sandhāyāha. Tañhi lomahaṃsanañca bhiṃsanakañca āsi. Sabbākāravarūpeteti sabbavarakāraṇūpete.

    २२४. अवीतरागाति पुथुज्‍जना चेव सोतापन्‍नसकदागामिनो च। तेसञ्हि दोमनस्सं अप्पहीनं। तस्मा तेपि बाहा पग्गय्ह कन्दन्ति। उभोपि हत्थे सीसे ठपेत्वा रोदन्तीति सब्बं पुरिमनयेनेव वेदितब्बं।

    224.Avītarāgāti puthujjanā ceva sotāpannasakadāgāmino ca. Tesañhi domanassaṃ appahīnaṃ. Tasmā tepi bāhā paggayha kandanti. Ubhopi hatthe sīse ṭhapetvā rodantīti sabbaṃ purimanayeneva veditabbaṃ.

    २२५. उज्झायन्तीति ‘‘अय्या अत्तनापि अधिवासेतुं न सक्‍कोन्ति, सेसजनं कथं समस्सासेस्सन्ती’’ति वदन्तियो उज्झायन्ति। कथंभूता पन भन्ते आयस्मा अनुरुद्धो देवता मनसिकरोतीति देवता, भन्ते, कथंभूता आयस्मा अनुरुद्धो सल्‍लक्खेति, किं ता सत्थु परिनिब्बानं अधिवासेन्तीति?

    225.Ujjhāyantīti ‘‘ayyā attanāpi adhivāsetuṃ na sakkonti, sesajanaṃ kathaṃ samassāsessantī’’ti vadantiyo ujjhāyanti. Kathaṃbhūtā pana bhante āyasmā anuruddho devatā manasikarotīti devatā, bhante, kathaṃbhūtā āyasmā anuruddho sallakkheti, kiṃ tā satthu parinibbānaṃ adhivāsentīti?

    अथ तासं पवत्तिदस्सनत्थं थेरो सन्तावुसोतिआदिमाह। तं वुत्तत्थमेव। रत्तावसेसन्ति बलवपच्‍चूसे परिनिब्बुतत्ता रत्तिया अवसेसं चुल्‍लकद्धानं। धम्मिया कथायाति अञ्‍ञा पाटियेक्‍का धम्मकथा नाम नत्थि, ‘‘आवुसो सदेवके नाम लोके अप्पटिपुग्गलस्स सत्थुनो अयं मच्‍चुराजा न लज्‍जति, किमङ्गं पन लोकियमहाजनस्स लज्‍जिस्सती’’ति एवरूपाय पन मरणपटिसंयुत्ताय कथाय वीतिनामेसुं। तेसञ्हि तं कथं कथेन्तानं मुहुत्तेनेव अरुणं उग्गच्छि।

    Atha tāsaṃ pavattidassanatthaṃ thero santāvusotiādimāha. Taṃ vuttatthameva. Rattāvasesanti balavapaccūse parinibbutattā rattiyā avasesaṃ cullakaddhānaṃ. Dhammiyā kathāyāti aññā pāṭiyekkā dhammakathā nāma natthi, ‘‘āvuso sadevake nāma loke appaṭipuggalassa satthuno ayaṃ maccurājā na lajjati, kimaṅgaṃ pana lokiyamahājanassa lajjissatī’’ti evarūpāya pana maraṇapaṭisaṃyuttāya kathāya vītināmesuṃ. Tesañhi taṃ kathaṃ kathentānaṃ muhutteneva aruṇaṃ uggacchi.

    २२६. अथ खोति अरुणुग्गं दिस्वाव थेरो थेरं एतदवोच। तेनेव करणीयेनाति कीदिसेन नु खो परिनिब्बानट्ठाने मालागन्धादिसक्‍कारेन भवितब्बं, कीदिसेन भिक्खुसङ्घस्स निसज्‍जट्ठानेन भवितब्बं, कीदिसेन खादनीयभोजनीयेन भवितब्बन्ति, एवं यं भगवतो परिनिब्बुतभावं सुत्वा कत्तब्बं तेनेव करणीयेन।

    226.Atha khoti aruṇuggaṃ disvāva thero theraṃ etadavoca. Teneva karaṇīyenāti kīdisena nu kho parinibbānaṭṭhāne mālāgandhādisakkārena bhavitabbaṃ, kīdisena bhikkhusaṅghassa nisajjaṭṭhānena bhavitabbaṃ, kīdisena khādanīyabhojanīyena bhavitabbanti, evaṃ yaṃ bhagavato parinibbutabhāvaṃ sutvā kattabbaṃ teneva karaṇīyena.

    बुद्धसरीरपूजावण्णना

    Buddhasarīrapūjāvaṇṇanā

    २२७. सब्बञ्‍च ताळावचरन्ति सब्बं तूरियभण्डं। सन्‍निपातेथाति भेरिं चरापेत्वा समाहरथ। ते तथेव अकंसु। मण्डलमाळेति दुस्समण्डलमाळे। पटियादेन्ताति सज्‍जेन्ता।

    227.Sabbañca tāḷāvacaranti sabbaṃ tūriyabhaṇḍaṃ. Sannipātethāti bheriṃ carāpetvā samāharatha. Te tatheva akaṃsu. Maṇḍalamāḷeti dussamaṇḍalamāḷe. Paṭiyādentāti sajjentā.

    दक्खिणेन दक्खिणन्ति नगरस्स दक्खिणदिसाभागेनेव दक्खिणदिसाभागं। बाहिरेन बाहिरन्ति अन्तोनगरं अप्पवेसेत्वा बाहिरेनेव नगरस्स बाहिरपस्सं हरित्वा। दक्खिणतो नगरस्साति अनुराधपुरस्स दक्खिणद्वारसदिसे ठाने ठपेत्वा सक्‍कारसम्मानं कत्वा जेतवनसदिसे ठाने झापेस्सामाति अत्थो।

    Dakkhiṇena dakkhiṇanti nagarassa dakkhiṇadisābhāgeneva dakkhiṇadisābhāgaṃ. Bāhirena bāhiranti antonagaraṃ appavesetvā bāhireneva nagarassa bāhirapassaṃ haritvā. Dakkhiṇato nagarassāti anurādhapurassa dakkhiṇadvārasadise ṭhāne ṭhapetvā sakkārasammānaṃ katvā jetavanasadise ṭhāne jhāpessāmāti attho.

    २२८. अट्ठ मल्‍लपामोक्खाति मज्झिमवया थामसम्पन्‍ना अट्ठमल्‍लराजानो। सीसं न्हाताति सीसं धोवित्वा नहाता। आयस्मन्तं अनुरुद्धन्ति थेरोव दिब्बचक्खुकोति पाकटो, तस्मा ते सन्तेसुपि अञ्‍ञेसु महाथेरेसु – ‘‘अयं नो पाकटं कत्वा कथेस्सती’’ति थेरं पुच्छिंसु। कथं पन, भन्ते, देवतानं अधिप्पायोति भन्ते, अम्हाकं ताव अधिप्पायं जानाम। देवतानं कथं अधिप्पायोति पुच्छन्ति। थेरो पठमं तेसं अधिप्पायं दस्सेन्तो तुम्हाकं खोतिआदिमाह। मकुटबन्धनं नाम मल्‍लानं चेतियन्ति मल्‍लराजूनं पसाधनमङ्गलसालाय एतं नामं। चित्तीकतट्ठेन पनेसा ‘‘चेतिय’’न्ति वुच्‍चति।

    228.Aṭṭha mallapāmokkhāti majjhimavayā thāmasampannā aṭṭhamallarājāno. Sīsaṃ nhātāti sīsaṃ dhovitvā nahātā. Āyasmantaṃ anuruddhanti therova dibbacakkhukoti pākaṭo, tasmā te santesupi aññesu mahātheresu – ‘‘ayaṃ no pākaṭaṃ katvā kathessatī’’ti theraṃ pucchiṃsu. Kathaṃ pana, bhante, devatānaṃ adhippāyoti bhante, amhākaṃ tāva adhippāyaṃ jānāma. Devatānaṃ kathaṃ adhippāyoti pucchanti. Thero paṭhamaṃ tesaṃ adhippāyaṃ dassento tumhākaṃ khotiādimāha. Makuṭabandhanaṃ nāma mallānaṃ cetiyanti mallarājūnaṃ pasādhanamaṅgalasālāya etaṃ nāmaṃ. Cittīkataṭṭhena panesā ‘‘cetiya’’nti vuccati.

    २२९. याव सन्धिसमलसङ्कटीराति एत्थ सन्धि नाम घरसन्धि। समलं नाम गूथरासिनिद्धमनपनाळि। सङ्कटीरं नाम सङ्कारट्ठानं। दिब्बेहि च मानुसकेहि च नच्‍चेहीति उपरि देवतानं नच्‍चानि होन्ति, हेट्ठा मनुस्सानं। एस नयो गीतादीसु। अपिच देवतानं अन्तरे मनुस्सा, मनुस्सानं अन्तरे देवताति एवम्पि सक्‍करोन्ता पूजेन्ता अगमंसु। मज्झेन मज्झं नगरस्स हरित्वाति एवं हरियमाने भगवतो सरीरे बन्धुलमल्‍लसेनापतिभरिया मल्‍लिका नाम – ‘‘भगवतो सरीरं आहरन्ती’’ति सुत्वा अत्तनो सामिकस्स कालं किरियतो पट्ठाय अपरिभुञ्‍जित्वा ठपितं विसाखाय पसाधनसदिसं महालतापसाधनं नीहरापेत्वा – ‘‘इमिना सत्थारं पूजेस्सामी’’ति तं मज्‍जापेत्वा गन्धोदकेन धोवित्वा द्वारे ठिता।

    229.Yāvasandhisamalasaṅkaṭīrāti ettha sandhi nāma gharasandhi. Samalaṃ nāma gūtharāsiniddhamanapanāḷi. Saṅkaṭīraṃ nāma saṅkāraṭṭhānaṃ. Dibbehi ca mānusakehi ca naccehīti upari devatānaṃ naccāni honti, heṭṭhā manussānaṃ. Esa nayo gītādīsu. Apica devatānaṃ antare manussā, manussānaṃ antare devatāti evampi sakkarontā pūjentā agamaṃsu. Majjhena majjhaṃ nagarassa haritvāti evaṃ hariyamāne bhagavato sarīre bandhulamallasenāpatibhariyā mallikā nāma – ‘‘bhagavato sarīraṃ āharantī’’ti sutvā attano sāmikassa kālaṃ kiriyato paṭṭhāya aparibhuñjitvā ṭhapitaṃ visākhāya pasādhanasadisaṃ mahālatāpasādhanaṃ nīharāpetvā – ‘‘iminā satthāraṃ pūjessāmī’’ti taṃ majjāpetvā gandhodakena dhovitvā dvāre ṭhitā.

    तं किर पसाधनं तासञ्‍च द्विन्‍नं इत्थीनं, देवदानियचोरस्स गेहेति तीसुयेव ठानेसु अहोसि। सा च सत्थु सरीरे द्वारं सम्पत्ते – ‘‘ओतारेथ, ताता, सत्थुसरीर’’न्ति वत्वा तं पसाधनं सत्थुसरीरे पटिमुञ्‍चि। तं सीसतो पट्ठाय पटिमुक्‍कं यावपादतलागतं। सुवण्णवण्णं भगवतो सरीरं सत्तरतनमयेन महापसाधनेन पसाधितं अतिविय विरोचित्थ। तं सा दिस्वा पसन्‍नचित्ता पत्थनं अकासि – ‘‘भगवा याव वट्टे संसरिस्सामि, ताव मे पाटियेक्‍कं पसाधनकिच्‍चं मा होतु, निच्‍चं पटिमुक्‍कपसाधनसदिसमेव सरीरं होतू’’ति।

    Taṃ kira pasādhanaṃ tāsañca dvinnaṃ itthīnaṃ, devadāniyacorassa geheti tīsuyeva ṭhānesu ahosi. Sā ca satthu sarīre dvāraṃ sampatte – ‘‘otāretha, tātā, satthusarīra’’nti vatvā taṃ pasādhanaṃ satthusarīre paṭimuñci. Taṃ sīsato paṭṭhāya paṭimukkaṃ yāvapādatalāgataṃ. Suvaṇṇavaṇṇaṃ bhagavato sarīraṃ sattaratanamayena mahāpasādhanena pasādhitaṃ ativiya virocittha. Taṃ sā disvā pasannacittā patthanaṃ akāsi – ‘‘bhagavā yāva vaṭṭe saṃsarissāmi, tāva me pāṭiyekkaṃ pasādhanakiccaṃ mā hotu, niccaṃ paṭimukkapasādhanasadisameva sarīraṃ hotū’’ti.

    अथ भगवन्तं सत्तरतनमयेन महापसाधनेन उक्खिपित्वा पुरत्थिमेन द्वारेन नीहरित्वा पुरत्थिमेन नगरस्स मकुटबन्धनं मल्‍लानं चेतियं, एत्थ भगवतो सरीरं निक्खिपिंसु।

    Atha bhagavantaṃ sattaratanamayena mahāpasādhanena ukkhipitvā puratthimena dvārena nīharitvā puratthimena nagarassa makuṭabandhanaṃ mallānaṃ cetiyaṃ, ettha bhagavato sarīraṃ nikkhipiṃsu.

    महाकस्सपत्थेरवत्थुवण्णना

    Mahākassapattheravatthuvaṇṇanā

    २३१. पावाय कुसिनारन्ति पावानगरे पिण्डाय चरित्वा ‘‘कुसिनारं गमिस्सामी’’ति अद्धानमग्गप्पटिपन्‍नो होति। रुक्खमूले निसीदीति एत्थ कस्मा दिवाविहारन्ति न वुत्तं? दिवाविहारत्थाय अनिसिन्‍नत्ता। थेरस्स हि परिवारा भिक्खू सब्बे सुखसंवद्धिता महापुञ्‍ञा। ते मज्झन्हिकसमये तत्तपासाणसदिसाय भूमिया पदसा गच्छन्ता किलमिंसु। थेरो ते दिस्वा – ‘‘भिक्खू किलमन्ति, गन्तब्बट्ठानञ्‍च न दूरं, थोकं विस्समित्वा दरथं पटिप्पस्सम्भेत्वा सायन्हसमये कुसिनारं गन्त्वा दसबलं पस्सिस्सामी’’ति मग्गा ओक्‍कम्म अञ्‍ञतरस्मिं रुक्खमूले सङ्घाटिं पञ्‍ञपेत्वा उदकतुम्बतो उदकेन हत्थपादे सीतले कत्वा निसीदि। परिवारभिक्खूपिस्स रुक्खमूले निसीदित्वा योनिसो मनसिकारे कम्मं कुरुमाना तिण्णं रतनानं वण्णं भणमाना निसीदिंसु। इति दरथविनोदनत्थाय निसिन्‍नत्ता ‘‘दिवाविहार’’न्ति न वुत्तं।

    231.Pāvāyakusināranti pāvānagare piṇḍāya caritvā ‘‘kusināraṃ gamissāmī’’ti addhānamaggappaṭipanno hoti. Rukkhamūle nisīdīti ettha kasmā divāvihāranti na vuttaṃ? Divāvihāratthāya anisinnattā. Therassa hi parivārā bhikkhū sabbe sukhasaṃvaddhitā mahāpuññā. Te majjhanhikasamaye tattapāsāṇasadisāya bhūmiyā padasā gacchantā kilamiṃsu. Thero te disvā – ‘‘bhikkhū kilamanti, gantabbaṭṭhānañca na dūraṃ, thokaṃ vissamitvā darathaṃ paṭippassambhetvā sāyanhasamaye kusināraṃ gantvā dasabalaṃ passissāmī’’ti maggā okkamma aññatarasmiṃ rukkhamūle saṅghāṭiṃ paññapetvā udakatumbato udakena hatthapāde sītale katvā nisīdi. Parivārabhikkhūpissa rukkhamūle nisīditvā yoniso manasikāre kammaṃ kurumānā tiṇṇaṃ ratanānaṃ vaṇṇaṃ bhaṇamānā nisīdiṃsu. Iti darathavinodanatthāya nisinnattā ‘‘divāvihāra’’nti na vuttaṃ.

    मन्दारवपुप्फं गहेत्वाति महापातिप्पमाणं पुप्फं आगन्तुकदण्डके ठपेत्वा छत्तं विय गहेत्वा। अद्दस खोति आगच्छन्तं दूरतो अद्दस। दिस्वा च पन चिन्तेसि –

    Mandāravapupphaṃ gahetvāti mahāpātippamāṇaṃ pupphaṃ āgantukadaṇḍake ṭhapetvā chattaṃ viya gahetvā. Addasa khoti āgacchantaṃ dūrato addasa. Disvā ca pana cintesi –

    ‘‘एतं आजीवकस्स हत्थे मन्दारवपुप्फं पञ्‍ञायति, एतञ्‍च न सब्बदा मनुस्सपथे पञ्‍ञायति, यदा पन कोचि इद्धिमा इद्धिं विकुब्बति, तदा सब्बञ्‍ञुबोधिसत्तस्स च मातुकुच्छिओक्‍कमनादीसु होति। न खो पन अज्‍ज केनचि इद्धिविकुब्बनं कतं, न मे सत्था मातुकुच्छिं ओक्‍कन्तो, न कुच्छितो निक्खमन्तो, नापिस्स अज्‍ज अभिसम्बोधि, न धम्मचक्‍कप्पवत्तनं, न यमकपाटिहारियं, न देवोरोहणं, न आयुसङ्खारोस्सज्‍जनं। महल्‍लको पन मे सत्था धुवं परिनिब्बुतो भविस्सती’’ति।

    ‘‘Etaṃ ājīvakassa hatthe mandāravapupphaṃ paññāyati, etañca na sabbadā manussapathe paññāyati, yadā pana koci iddhimā iddhiṃ vikubbati, tadā sabbaññubodhisattassa ca mātukucchiokkamanādīsu hoti. Na kho pana ajja kenaci iddhivikubbanaṃ kataṃ, na me satthā mātukucchiṃ okkanto, na kucchito nikkhamanto, nāpissa ajja abhisambodhi, na dhammacakkappavattanaṃ, na yamakapāṭihāriyaṃ, na devorohaṇaṃ, na āyusaṅkhārossajjanaṃ. Mahallako pana me satthā dhuvaṃ parinibbuto bhavissatī’’ti.

    ततो – ‘‘पुच्छामि न’’न्ति चित्तं उप्पादेत्वा – ‘‘सचे खो पन निसिन्‍नकोव पुच्छामि, सत्थरि अगारवो कतो भविस्सती’’ति उट्ठहित्वा ठितट्ठानतो अपक्‍कम्म छद्दन्तो नागराजा मणिचम्मं विय दसबलदत्तियं मेघवण्णं पंसुकूलचीवरं पारुपित्वा दसनखसमोधानसमुज्‍जलं अञ्‍जलिं सिरस्मिं पतिट्ठपेत्वा सत्थरि कतेन गारवेन आजीवकस्स अभिमुखो हुत्वा – ‘‘आवुसो, अम्हाकं सत्थारं जानासी’’ति आह। किं पन सत्थु परिनिब्बानं जानन्तो पुच्छि अजानन्तोति? आवज्‍जनपटिबद्धं खीणासवानं जाननं, अनावज्‍जितत्ता पनेस अजानन्तो पुच्छीति एके। थेरो समापत्तिबहुलो, रत्तिट्ठानदिवाट्ठानलेणमण्डपादीसु निच्‍चं समापत्तिबलेनेव यापेति, कुलसन्तकम्पि गामं पविसित्वा द्वारे समापत्तिं समापज्‍जित्वा समापत्तितो वुट्ठितोव भिक्खं गण्हाति। थेरो किर इमिना पच्छिमेन अत्तभावेन महाजनानुग्गहं करिस्सामि – ‘‘ये मय्हं भिक्खं वा देन्ति गन्धमालादीहि वा सक्‍कारं करोन्ति, तेसं तं महप्फलं होतू’’ति एवं करोति। तस्मा समापत्तिबहुलताय न जानाति। इति अजानन्तोव पुच्छतीति वदन्ति, तं न गहेतब्बं।

    Tato – ‘‘pucchāmi na’’nti cittaṃ uppādetvā – ‘‘sace kho pana nisinnakova pucchāmi, satthari agāravo kato bhavissatī’’ti uṭṭhahitvā ṭhitaṭṭhānato apakkamma chaddanto nāgarājā maṇicammaṃ viya dasabaladattiyaṃ meghavaṇṇaṃ paṃsukūlacīvaraṃ pārupitvā dasanakhasamodhānasamujjalaṃ añjaliṃ sirasmiṃ patiṭṭhapetvā satthari katena gāravena ājīvakassa abhimukho hutvā – ‘‘āvuso, amhākaṃ satthāraṃ jānāsī’’ti āha. Kiṃ pana satthu parinibbānaṃ jānanto pucchi ajānantoti? Āvajjanapaṭibaddhaṃ khīṇāsavānaṃ jānanaṃ, anāvajjitattā panesa ajānanto pucchīti eke. Thero samāpattibahulo, rattiṭṭhānadivāṭṭhānaleṇamaṇḍapādīsu niccaṃ samāpattibaleneva yāpeti, kulasantakampi gāmaṃ pavisitvā dvāre samāpattiṃ samāpajjitvā samāpattito vuṭṭhitova bhikkhaṃ gaṇhāti. Thero kira iminā pacchimena attabhāvena mahājanānuggahaṃ karissāmi – ‘‘ye mayhaṃ bhikkhaṃ vā denti gandhamālādīhi vā sakkāraṃ karonti, tesaṃ taṃ mahapphalaṃ hotū’’ti evaṃ karoti. Tasmā samāpattibahulatāya na jānāti. Iti ajānantova pucchatīti vadanti, taṃ na gahetabbaṃ.

    न हेत्थ अजाननकारणं अत्थि। अभिलक्खितं सत्थु परिनिब्बानं अहोसि, दससहस्सिलोकधातुकम्पनादीहि निमित्तेहि। थेरस्स पन परिसाय केहिचि भिक्खूहि भगवा दिट्ठपुब्बो, केहिचि न दिट्ठपुब्बो, तत्थ येहिपि दिट्ठपुब्बो, तेपि पस्सितुकामाव, येहिपि अदिट्ठपुब्बो, तेपि पस्सितुकामाव। तत्थ येहि न दिट्ठपुब्बो, ते अतिदस्सनकामताय गन्त्वा ‘‘कुहिं भगवा’’ति पुच्छन्ता ‘‘परिनिब्बुतो’’ति सुत्वा सन्धारेतुं नासक्खिस्सन्ति। चीवरञ्‍च पत्तञ्‍च छड्डेत्वा एकवत्था वा दुन्‍निवत्था वा दुप्पारुता वा उरानि पटिपिसन्ता परोदिस्सन्ति। तत्थ मनुस्सा – ‘‘महाकस्सपत्थेरेन सद्धिं आगता पंसुकूलिका सयम्पि इत्थियो विय परोदन्ति, ते किं अम्हे समस्सासेस्सन्ती’’ति मय्हं दोसं दस्सन्ति। इदं पन सुञ्‍ञं महाअरञ्‍ञं, इध यथा तथा रोदन्तेसु दोसो नत्थि। पुरिमतरं सुत्वा नाम सोकोपि तनुको होतीति भिक्खूनं सतुप्पादनत्थाय जानन्तोव पुच्छि।

    Na hettha ajānanakāraṇaṃ atthi. Abhilakkhitaṃ satthu parinibbānaṃ ahosi, dasasahassilokadhātukampanādīhi nimittehi. Therassa pana parisāya kehici bhikkhūhi bhagavā diṭṭhapubbo, kehici na diṭṭhapubbo, tattha yehipi diṭṭhapubbo, tepi passitukāmāva, yehipi adiṭṭhapubbo, tepi passitukāmāva. Tattha yehi na diṭṭhapubbo, te atidassanakāmatāya gantvā ‘‘kuhiṃ bhagavā’’ti pucchantā ‘‘parinibbuto’’ti sutvā sandhāretuṃ nāsakkhissanti. Cīvarañca pattañca chaḍḍetvā ekavatthā vā dunnivatthā vā duppārutā vā urāni paṭipisantā parodissanti. Tattha manussā – ‘‘mahākassapattherena saddhiṃ āgatā paṃsukūlikā sayampi itthiyo viya parodanti, te kiṃ amhe samassāsessantī’’ti mayhaṃ dosaṃ dassanti. Idaṃ pana suññaṃ mahāaraññaṃ, idha yathā tathā rodantesu doso natthi. Purimataraṃ sutvā nāma sokopi tanuko hotīti bhikkhūnaṃ satuppādanatthāya jānantova pucchi.

    अज्‍ज सत्ताहपरिनिब्बुतो समणो गोतमोति अज्‍ज समणो गोतमो सत्ताहपरिनिब्बुतो। ततो मे इदन्ति ततो समणस्स गोतमस्स परिनिब्बुतट्ठानतो।

    Ajja sattāhaparinibbuto samaṇo gotamoti ajja samaṇo gotamo sattāhaparinibbuto. Tato me idanti tato samaṇassa gotamassa parinibbutaṭṭhānato.

    २३२. सुभद्दो नाम वुड्ढपब्बजितोति ‘‘सुभद्दो’’ति तस्स नामं। वुड्ढकाले पन पब्बजितत्ता ‘‘वुड्ढपब्बजितो’’ति वुच्‍चति। कस्मा पन सो एवमाह? भगवति आघातेन। अयं किरेसो खन्धके आगते आतुमावत्थुस्मिं नहापितपुब्बको वुड्ढपब्बजितो भगवति कुसिनारतो निक्खमित्वा अड्ढतेळसेहि भिक्खुसतेहि सद्धिं आतुमं आगच्छन्ते भगवा आगच्छतीति सुत्वा – ‘‘आगतकाले यागुपानं करिस्सामी’’ति सामणेरभूमियं ठिते द्वे पुत्ते एतदवोच – ‘‘भगवा किर, ताता, आतुमं आगच्छति महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिं अड्ढतेळसेहि भिक्खुसतेहि; गच्छथ तुम्हे, ताता, खुरभण्डं आदाय नाळियावापकेन अनुघरकं अनुघरकं आहिण्डथ लोणम्पि तेलम्पि तण्डुलम्पि खादनीयम्पि संहरथ भगवतो आगतस्स यागुपानं करिस्सामा’’ति (महाव॰ ३०३)। ते तथा अकंसु।

    232.Subhaddo nāma vuḍḍhapabbajitoti ‘‘subhaddo’’ti tassa nāmaṃ. Vuḍḍhakāle pana pabbajitattā ‘‘vuḍḍhapabbajito’’ti vuccati. Kasmā pana so evamāha? Bhagavati āghātena. Ayaṃ kireso khandhake āgate ātumāvatthusmiṃ nahāpitapubbako vuḍḍhapabbajito bhagavati kusinārato nikkhamitvā aḍḍhateḷasehi bhikkhusatehi saddhiṃ ātumaṃ āgacchante bhagavā āgacchatīti sutvā – ‘‘āgatakāle yāgupānaṃ karissāmī’’ti sāmaṇerabhūmiyaṃ ṭhite dve putte etadavoca – ‘‘bhagavā kira, tātā, ātumaṃ āgacchati mahatā bhikkhusaṅghena saddhiṃ aḍḍhateḷasehi bhikkhusatehi; gacchatha tumhe, tātā, khurabhaṇḍaṃ ādāya nāḷiyāvāpakena anugharakaṃ anugharakaṃ āhiṇḍatha loṇampi telampi taṇḍulampi khādanīyampi saṃharatha bhagavato āgatassa yāgupānaṃ karissāmā’’ti (mahāva. 303). Te tathā akaṃsu.

    मनुस्सा ते दारके मञ्‍जुके पटिभानेय्यके दिस्वा कारेतुकामापि अकारेतुकामापि कारेन्तियेव। कतकाले – ‘‘किं गण्हिस्सथ ताता’’ति पुच्छन्ति। ते वदन्ति – ‘‘न अम्हाकं अञ्‍ञेन केनचि अत्थो, पिता पन नो भगवतो, आगतकाले यागुदानं दातुकामो’’ति। तं सुत्वा मनुस्सा अपरिगणेत्वाव यं ते सक्‍कोन्ति आहरितुं, सब्बं देन्ति। यम्पि न सक्‍कोन्ति, मनुस्सेहि पेसेन्ति। अथ भगवति आतुमं आगन्त्वा भुसागारं पविट्ठे सुभद्दो सायन्हसमयं गामद्वारं गन्त्वा मनुस्से आमन्तेसि – ‘‘उपासका, नाहं तुम्हाकं सन्तिका अञ्‍ञं किञ्‍चि पच्‍चासीसामि, मय्हं दारकेहि आभतानि तण्डुलादीनियेव सङ्घस्स पहोन्ति। यं हत्थकम्मं, तं मे देथा’’ति। ‘‘इदञ्‍चिदञ्‍च गण्हथा’’ति सब्बूपकरणानि गाहेत्वा विहारे उद्धनानि कारेत्वा एकं काळकं कासावं निवासेत्वा तादिसमेव पारुपित्वा – ‘‘इदं करोथ, इदं करोथा’’ति सब्बरत्तिं विचारेन्तो सतसहस्सं विस्सज्‍जेत्वा भोज्‍जयागुञ्‍च मधुगोळकञ्‍च पटियादापेसि। भोज्‍जयागु नाम भुञ्‍जित्वा पातब्बयागु, तत्थ सप्पिमधुफाणितमच्छमंसपुप्फफलरसादि यं किञ्‍चि खादनीयं नाम सब्बं पक्खिपति कीळितुकामानं सीसमक्खनयोग्गा होति सुगन्धगन्धा।

    Manussā te dārake mañjuke paṭibhāneyyake disvā kāretukāmāpi akāretukāmāpi kārentiyeva. Katakāle – ‘‘kiṃ gaṇhissatha tātā’’ti pucchanti. Te vadanti – ‘‘na amhākaṃ aññena kenaci attho, pitā pana no bhagavato, āgatakāle yāgudānaṃ dātukāmo’’ti. Taṃ sutvā manussā aparigaṇetvāva yaṃ te sakkonti āharituṃ, sabbaṃ denti. Yampi na sakkonti, manussehi pesenti. Atha bhagavati ātumaṃ āgantvā bhusāgāraṃ paviṭṭhe subhaddo sāyanhasamayaṃ gāmadvāraṃ gantvā manusse āmantesi – ‘‘upāsakā, nāhaṃ tumhākaṃ santikā aññaṃ kiñci paccāsīsāmi, mayhaṃ dārakehi ābhatāni taṇḍulādīniyeva saṅghassa pahonti. Yaṃ hatthakammaṃ, taṃ me dethā’’ti. ‘‘Idañcidañca gaṇhathā’’ti sabbūpakaraṇāni gāhetvā vihāre uddhanāni kāretvā ekaṃ kāḷakaṃ kāsāvaṃ nivāsetvā tādisameva pārupitvā – ‘‘idaṃ karotha, idaṃ karothā’’ti sabbarattiṃ vicārento satasahassaṃ vissajjetvā bhojjayāguñca madhugoḷakañca paṭiyādāpesi. Bhojjayāgu nāma bhuñjitvā pātabbayāgu, tattha sappimadhuphāṇitamacchamaṃsapupphaphalarasādi yaṃ kiñci khādanīyaṃ nāma sabbaṃ pakkhipati kīḷitukāmānaṃ sīsamakkhanayoggā hoti sugandhagandhā.

    अथ भगवा कालस्सेव सरीरपटिजग्गनं कत्वा भिक्खुसङ्घपरिवुतो पिण्डाय चरितुं आतुमनगराभिमुखो पायासि। मनुस्सा तस्स आरोचेसुं – ‘‘भगवा पिण्डाय गामं पविसति, तया कस्स यागु पटियादिता’’ति। सो यथानिवत्थपारुतेहेव तेहि काळककासावेहि एकेन हत्थेन दब्बिञ्‍च कटच्छुञ्‍च गहेत्वा ब्रह्मा विय दक्खिणजाणुमण्डलं भूमियं पतिट्ठपेत्वा वन्दित्वा – ‘‘पटिग्गण्हातु मे, भन्ते, भगवा यागु’’न्ति आह।

    Atha bhagavā kālasseva sarīrapaṭijagganaṃ katvā bhikkhusaṅghaparivuto piṇḍāya carituṃ ātumanagarābhimukho pāyāsi. Manussā tassa ārocesuṃ – ‘‘bhagavā piṇḍāya gāmaṃ pavisati, tayā kassa yāgu paṭiyāditā’’ti. So yathānivatthapāruteheva tehi kāḷakakāsāvehi ekena hatthena dabbiñca kaṭacchuñca gahetvā brahmā viya dakkhiṇajāṇumaṇḍalaṃ bhūmiyaṃ patiṭṭhapetvā vanditvā – ‘‘paṭiggaṇhātu me, bhante, bhagavā yāgu’’nti āha.

    ततो ‘‘जानन्तापि तथागता पुच्छन्ती’’ति खन्धके आगतनयेन भगवा पुच्छित्वा च सुत्वा च तं वुड्ढपब्बजितं विगरहित्वा तस्मिं वत्थुस्मिं अकप्पियसमादानसिक्खापदञ्‍च, खुरभण्डपरिहरणसिक्खापदञ्‍चाति द्वे सिक्खापदानि पञ्‍ञपेत्वा – ‘‘भिक्खवे, अनेककप्पकोटियो भोजनं परियेसन्तेहेव वीतिनामिता, इदं पन तुम्हाकं अकप्पियं अधम्मेन उप्पन्‍नं भोजनं, इमं परिभुत्तानं अनेकानि अत्तभावसहस्सानि अपायेस्वेव निब्बत्तिस्सन्ति, अपेथ मा गण्हथा’’ति भिक्खाचाराभिमुखो अगमासि। एकभिक्खुनापि न किञ्‍चि गहितं।

    Tato ‘‘jānantāpi tathāgatā pucchantī’’ti khandhake āgatanayena bhagavā pucchitvā ca sutvā ca taṃ vuḍḍhapabbajitaṃ vigarahitvā tasmiṃ vatthusmiṃ akappiyasamādānasikkhāpadañca, khurabhaṇḍapariharaṇasikkhāpadañcāti dve sikkhāpadāni paññapetvā – ‘‘bhikkhave, anekakappakoṭiyo bhojanaṃ pariyesanteheva vītināmitā, idaṃ pana tumhākaṃ akappiyaṃ adhammena uppannaṃ bhojanaṃ, imaṃ paribhuttānaṃ anekāni attabhāvasahassāni apāyesveva nibbattissanti, apetha mā gaṇhathā’’ti bhikkhācārābhimukho agamāsi. Ekabhikkhunāpi na kiñci gahitaṃ.

    सुभद्दो अनत्तमनो हुत्वा अयं ‘‘सब्बं जानामी’’ति आहिण्डति। सचे न गहितुकामो, पेसेत्वा आरोचेतब्बं। अयं पक्‍काहारो नाम सब्बचिरं तिट्ठन्तो सत्ताहमत्तं तिट्ठेय्य। इदञ्हि मम यावजीवं परियत्तं अस्स। सब्बं तेन नासितं, अहितकामो अयं मय्हन्ति भगवति आघातं बन्धित्वा दसबले धरन्ते किञ्‍चि वत्तुं नासक्खि। एवं किरस्स अहोसि – ‘‘अयं उच्‍चा कुला पब्बजितो महापुरिसो, सचे किञ्‍चि वक्खामि, मंयेव सन्तज्‍जेस्सती’’ति। स्वायं अज्‍ज ‘‘परिनिब्बुतो भगवा’’ति सुत्वा लद्धस्सासो विय हट्ठतुट्ठो एवमाह।

    Subhaddo anattamano hutvā ayaṃ ‘‘sabbaṃ jānāmī’’ti āhiṇḍati. Sace na gahitukāmo, pesetvā ārocetabbaṃ. Ayaṃ pakkāhāro nāma sabbaciraṃ tiṭṭhanto sattāhamattaṃ tiṭṭheyya. Idañhi mama yāvajīvaṃ pariyattaṃ assa. Sabbaṃ tena nāsitaṃ, ahitakāmo ayaṃ mayhanti bhagavati āghātaṃ bandhitvā dasabale dharante kiñci vattuṃ nāsakkhi. Evaṃ kirassa ahosi – ‘‘ayaṃ uccā kulā pabbajito mahāpuriso, sace kiñci vakkhāmi, maṃyeva santajjessatī’’ti. Svāyaṃ ajja ‘‘parinibbuto bhagavā’’ti sutvā laddhassāso viya haṭṭhatuṭṭho evamāha.

    थेरो तं सुत्वा हदये पहारदानं विय मत्थके पतितसुक्खासनि विय मञ्‍ञि, धम्मसंवेगो चस्स उप्पज्‍जि – ‘‘सत्ताहमत्तपरिनिब्बुतो भगवा, अज्‍जापिस्स सुवण्णवण्णं सरीरं धरतियेव, दुक्खेन भगवता आराधितसासने नाम एवं लहु महन्तं पापकसटं कण्टको उप्पन्‍नो, अलं खो पनेस पापो वड्ढमानो अञ्‍ञेपि एवरूपे सहाये लभित्वा सक्‍का सासनं ओसक्‍कापेतु’’न्ति। ततो थेरो चिन्तेसि –

    Thero taṃ sutvā hadaye pahāradānaṃ viya matthake patitasukkhāsani viya maññi, dhammasaṃvego cassa uppajji – ‘‘sattāhamattaparinibbuto bhagavā, ajjāpissa suvaṇṇavaṇṇaṃ sarīraṃ dharatiyeva, dukkhena bhagavatā ārādhitasāsane nāma evaṃ lahu mahantaṃ pāpakasaṭaṃ kaṇṭako uppanno, alaṃ kho panesa pāpo vaḍḍhamāno aññepi evarūpe sahāye labhitvā sakkā sāsanaṃ osakkāpetu’’nti. Tato thero cintesi –

    ‘‘सचे खो पनाहं इमं महल्‍लकं इधेव पिलोतिकं निवासापेत्वा छारिकाय ओकिरापेत्वा नीहरापेस्सामि, मनुस्सा ‘समणस्स गोतमस्स सरीरे धरमानेयेव सावका विवदन्ती’ति अम्हाकं दोसं दस्सेस्सन्ति अधिवासेमि ताव।

    ‘‘Sace kho panāhaṃ imaṃ mahallakaṃ idheva pilotikaṃ nivāsāpetvā chārikāya okirāpetvā nīharāpessāmi, manussā ‘samaṇassa gotamassa sarīre dharamāneyeva sāvakā vivadantī’ti amhākaṃ dosaṃ dassessanti adhivāsemi tāva.

    भगवता हि देसितो धम्मो असङ्गहितपुप्फरासिसदिसो। तत्थ यथा वातेन पहटपुप्फानि यतो वा ततो वा गच्छन्ति, एवमेव एवरूपानं पापपुग्गलानं वसेन गच्छन्ते गच्छन्ते काले विनये एकं द्वे सिक्खापदानि नस्सिस्सन्ति, सुत्ते एको द्वे पञ्हावारा नस्सिस्सन्ति, अभिधम्मे एकं द्वे भूमन्तरानि नस्सिस्सन्ति, एवं अनुक्‍कमेन मूले नट्ठे पिसाचसदिसा भविस्साम; तस्मा धम्मविनयसङ्गहं करिस्साम। एवञ्हि सति दळ्हं सुत्तेन सङ्गहितानि पुप्फानि विय अयं धम्मविनयो निच्‍चलो भविस्सति।

    Bhagavatā hi desito dhammo asaṅgahitapuppharāsisadiso. Tattha yathā vātena pahaṭapupphāni yato vā tato vā gacchanti, evameva evarūpānaṃ pāpapuggalānaṃ vasena gacchante gacchante kāle vinaye ekaṃ dve sikkhāpadāni nassissanti, sutte eko dve pañhāvārā nassissanti, abhidhamme ekaṃ dve bhūmantarāni nassissanti, evaṃ anukkamena mūle naṭṭhe pisācasadisā bhavissāma; tasmā dhammavinayasaṅgahaṃ karissāma. Evañhi sati daḷhaṃ suttena saṅgahitāni pupphāni viya ayaṃ dhammavinayo niccalo bhavissati.

    एतदत्थञ्हि भगवा मय्हं तीणि गावुतानि पच्‍चुग्गमनं अकासि, तीहि ओवादेहि उपसम्पदं अदासि, कायतो अपनेत्वा काये चीवरपरिवत्तनं अकासि, आकासे पाणिं चालेत्वा चन्दूपमं पटिपदं कथेन्तो मं कायसक्खिं कत्वा कथेसि, तिक्खत्तुं सकलसासनदायज्‍जं पटिच्छापेसि। मादिसे भिक्खुम्हि तिट्ठमाने अयं पापो सासने वुड्ढिं मा अलत्थ। याव अधम्मो न दिप्पति, धम्मो न पटिबाहियति। अविनयो न दिप्पति विनयो न पटिबाहियति। अधम्मवादिनो न बलवन्तो होन्ति, धम्मवादिनो न दुब्बला होन्ति; अविनयवादिनो न बलवन्तो होन्ति, विनयवादिनो न दुब्बला होन्ति। ताव धम्मञ्‍च विनयञ्‍च सङ्गायिस्सामि। ततो भिक्खू अत्तनो अत्तनो पहोनकं गहेत्वा कप्पियाकप्पियं कथेस्सन्ति। अथायं पापो सयमेव निग्गहं पापुणिस्सति, पुन सीसं उक्खिपितुं न सक्खिस्सति, सासनं इद्धञ्‍चेव फीतञ्‍च भविस्सती’’ति।

    Etadatthañhi bhagavā mayhaṃ tīṇi gāvutāni paccuggamanaṃ akāsi, tīhi ovādehi upasampadaṃ adāsi, kāyato apanetvā kāye cīvaraparivattanaṃ akāsi, ākāse pāṇiṃ cāletvā candūpamaṃ paṭipadaṃ kathento maṃ kāyasakkhiṃ katvā kathesi, tikkhattuṃ sakalasāsanadāyajjaṃ paṭicchāpesi. Mādise bhikkhumhi tiṭṭhamāne ayaṃ pāpo sāsane vuḍḍhiṃ mā alattha. Yāva adhammo na dippati, dhammo na paṭibāhiyati. Avinayo na dippati vinayo na paṭibāhiyati. Adhammavādino na balavanto honti, dhammavādino na dubbalā honti; avinayavādino na balavanto honti, vinayavādino na dubbalā honti. Tāva dhammañca vinayañca saṅgāyissāmi. Tato bhikkhū attano attano pahonakaṃ gahetvā kappiyākappiyaṃ kathessanti. Athāyaṃ pāpo sayameva niggahaṃ pāpuṇissati, puna sīsaṃ ukkhipituṃ na sakkhissati, sāsanaṃ iddhañceva phītañca bhavissatī’’ti.

    सो एवं नाम मय्हं चित्तं उप्पन्‍नन्ति कस्सचि अनारोचेत्वा भिक्खुसङ्घं समस्सासेसि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो आयस्मा महाकस्सपो…पे॰… नेतं ठानं विज्‍जती’’ति।

    So evaṃ nāma mayhaṃ cittaṃ uppannanti kassaci anārocetvā bhikkhusaṅghaṃ samassāsesi. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho āyasmā mahākassapo…pe… netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti.

    २३३. चितकन्ति वीसरतनसतिकं चन्दनचितकं। आळिम्पेस्सामाति अग्गिं गाहापेस्साम। न सक्‍कोन्ति आळिम्पेतुन्ति अट्ठपि सोळसपि द्वत्तिंसपि जना जालनत्थाय यमकयमकउक्‍कायो गहेत्वा तालवण्टेहि बीजन्ता भस्ताहि धमन्ता तानि तानि कारणानि करोन्तापि न सक्‍कोन्तियेव अग्गिं गाहापेतुं। देवतानं अधिप्पायोति एत्थ ता किर देवता थेरस्स उपट्ठाकदेवताव। असीतिमहासावकेसु हि चित्तानि पसादेत्वा तेसं उपट्ठाकानि असीतिकुलसहस्सानि सग्गे निब्बत्तानि। तत्थ थेरे चित्तं पसादेत्वा सग्गे निब्बत्ता देवता तस्मिं समागमे थेरं अदिस्वा – ‘‘कुहिं नु खो अम्हाकं कुलूपकत्थेरो’’ति अन्तरामग्गे पटिपन्‍नं दिस्वा ‘‘अम्हाकं कुलूपकत्थेरेन अवन्दिते चितको मा पज्‍जलित्था’’ति अधिट्ठहिंसु।

    233.Citakanti vīsaratanasatikaṃ candanacitakaṃ. Āḷimpessāmāti aggiṃ gāhāpessāma. Na sakkonti āḷimpetunti aṭṭhapi soḷasapi dvattiṃsapi janā jālanatthāya yamakayamakaukkāyo gahetvā tālavaṇṭehi bījantā bhastāhi dhamantā tāni tāni kāraṇāni karontāpi na sakkontiyeva aggiṃ gāhāpetuṃ. Devatānaṃ adhippāyoti ettha tā kira devatā therassa upaṭṭhākadevatāva. Asītimahāsāvakesu hi cittāni pasādetvā tesaṃ upaṭṭhākāni asītikulasahassāni sagge nibbattāni. Tattha there cittaṃ pasādetvā sagge nibbattā devatā tasmiṃ samāgame theraṃ adisvā – ‘‘kuhiṃ nu kho amhākaṃ kulūpakatthero’’ti antarāmagge paṭipannaṃ disvā ‘‘amhākaṃ kulūpakattherena avandite citako mā pajjalitthā’’ti adhiṭṭhahiṃsu.

    मनुस्सा तं सुत्वा – ‘‘महाकस्सपो किर नाम भो भिक्खु पञ्‍चहि भिक्खुसतेहि सद्धिं ‘दसबलस्स पादे वन्दिस्सामी’ति आगच्छति। तस्मिं किर अनागते चितको न पज्‍जलिस्सति। कीदिसो भो सो भिक्खु काळो ओदातो दीघो रस्सो, एवरूपे नाम भो भिक्खुम्हि ठिते किं दसबलस्स परिनिब्बानं नामा’’ति केचि गन्धमालादिहत्था पटिपथं गच्छिंसु। केचि वीथियो विचित्ता कत्वा आगमनमग्गं ओलोकयमाना अट्ठंसु।

    Manussā taṃ sutvā – ‘‘mahākassapo kira nāma bho bhikkhu pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ ‘dasabalassa pāde vandissāmī’ti āgacchati. Tasmiṃ kira anāgate citako na pajjalissati. Kīdiso bho so bhikkhu kāḷo odāto dīgho rasso, evarūpe nāma bho bhikkhumhi ṭhite kiṃ dasabalassa parinibbānaṃ nāmā’’ti keci gandhamālādihatthā paṭipathaṃ gacchiṃsu. Keci vīthiyo vicittā katvā āgamanamaggaṃ olokayamānā aṭṭhaṃsu.

    २३४. अथ खो आयस्मा महाकस्सपो येन कुसिनारा…पे॰… सिरसा वन्दीति थेरो किर चितकं पदक्खिणं कत्वा आवज्‍जन्तोव सल्‍लक्खेसि – ‘‘इमस्मिं ठाने सीसं, इमस्मिं ठाने पादा’’ति। ततो पादानं समीपे ठत्वा अभिञ्‍ञापादकं चतुत्थज्झानं समापज्‍जित्वा वुट्ठाय – ‘‘अरासहस्सपटिमण्डितचक्‍कलक्खणपतिट्ठिता दसबलस्स पादा सद्धिं कप्पासपटलेहि पञ्‍च दुस्सयुगसतानि सुवण्णदोणिं चन्दनचितकञ्‍च द्वेधा कत्वा मय्हं उत्तमङ्गे सिरस्मिं पतिट्ठहन्तू’’ति अधिट्ठासि। सह अधिट्ठानचित्तेन तानि पञ्‍च दुस्सयुगसतानि द्वेधा कत्वा वलाहकन्तरा पुण्णचन्दो विय पादा निक्खमिंसु। थेरो विकसितरत्तपदुमसदिसे हत्थे पसारेत्वा सुवण्णवण्णे सत्थुपादे याव गोप्फका दळ्हं गहेत्वा अत्तनो सिरवरे पतिट्ठपेसि। तेन वुत्तं – ‘‘भगवतो पादे सिरसा वन्दी’’ति।

    234.Atha kho āyasmā mahākassapo yena kusinārā…pe… sirasā vandīti thero kira citakaṃ padakkhiṇaṃ katvā āvajjantova sallakkhesi – ‘‘imasmiṃ ṭhāne sīsaṃ, imasmiṃ ṭhāne pādā’’ti. Tato pādānaṃ samīpe ṭhatvā abhiññāpādakaṃ catutthajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya – ‘‘arāsahassapaṭimaṇḍitacakkalakkhaṇapatiṭṭhitā dasabalassa pādā saddhiṃ kappāsapaṭalehi pañca dussayugasatāni suvaṇṇadoṇiṃ candanacitakañca dvedhā katvā mayhaṃ uttamaṅge sirasmiṃ patiṭṭhahantū’’ti adhiṭṭhāsi. Saha adhiṭṭhānacittena tāni pañca dussayugasatāni dvedhā katvā valāhakantarā puṇṇacando viya pādā nikkhamiṃsu. Thero vikasitarattapadumasadise hatthe pasāretvā suvaṇṇavaṇṇe satthupāde yāva gopphakā daḷhaṃ gahetvā attano siravare patiṭṭhapesi. Tena vuttaṃ – ‘‘bhagavato pāde sirasā vandī’’ti.

    महाजनो तं अच्छरियं दिस्वा एकप्पहारेनेव महानादं नदि, गन्धमालादीहि पूजेत्वा यथारुचि वन्दि। एवं पन थेरेन च महाजनेन च तेहि च पञ्‍चहि भिक्खुसतेहि वन्दितमत्ते पुन अधिट्ठानकिच्‍चं नत्थि। पकतिअधिट्ठानवसेनेव थेरस्स हत्थतो मुच्‍चित्वा अलत्तकवण्णानि भगवतो पादतलानि चन्दनदारुआदीसु किञ्‍चि अचालेत्वाव यथाठाने पतिट्ठहिंसु, यथाठाने ठितानेव अहेसुं। भगवतो हि पादेसु निक्खमन्तेसु वा पविसन्तेसु वा कप्पासअंसु वा दसिकतन्तं वा तेलबिन्दु वा दारुक्खन्धं वा ठाना चलितं नाम नाहोसि। सब्बं यथाठाने ठितमेव अहोसि। उट्ठहित्वा पन अत्थङ्गते चन्दे विय सूरिये विय च तथागतस्स पादेसु अन्तरहितेसु महाजनो महाकन्दितं कन्दि। परिनिब्बानकालतो अधिकतरं कारुञ्‍ञं अहोसि।

    Mahājano taṃ acchariyaṃ disvā ekappahāreneva mahānādaṃ nadi, gandhamālādīhi pūjetvā yathāruci vandi. Evaṃ pana therena ca mahājanena ca tehi ca pañcahi bhikkhusatehi vanditamatte puna adhiṭṭhānakiccaṃ natthi. Pakatiadhiṭṭhānavaseneva therassa hatthato muccitvā alattakavaṇṇāni bhagavato pādatalāni candanadāruādīsu kiñci acāletvāva yathāṭhāne patiṭṭhahiṃsu, yathāṭhāne ṭhitāneva ahesuṃ. Bhagavato hi pādesu nikkhamantesu vā pavisantesu vā kappāsaaṃsu vā dasikatantaṃ vā telabindu vā dārukkhandhaṃ vā ṭhānā calitaṃ nāma nāhosi. Sabbaṃ yathāṭhāne ṭhitameva ahosi. Uṭṭhahitvā pana atthaṅgate cande viya sūriye viya ca tathāgatassa pādesu antarahitesu mahājano mahākanditaṃ kandi. Parinibbānakālato adhikataraṃ kāruññaṃ ahosi.

    सयमेव भगवतो चितको पज्‍जलीति इदं पन कस्सचि पज्‍जलापेतुं वायमन्तस्स अदस्सनवसेन वुत्तं। देवतानुभावेन पनेस समन्ततो एकप्पहारेनेव पज्‍जलि।

    Sayamevabhagavato citako pajjalīti idaṃ pana kassaci pajjalāpetuṃ vāyamantassa adassanavasena vuttaṃ. Devatānubhāvena panesa samantato ekappahāreneva pajjali.

    २३५. सरीरानेव अवसिस्सिंसूति पुब्बे एकग्घनेन ठितत्ता सरीरं नाम अहोसि। इदानि विप्पकिण्णत्ता सरीरानीति वुत्तं सुमनमकुळसदिसा च धोतमुत्तसदिसा च सुवण्णसदिसा च धातुयो अवसिस्सिंसूति अत्थो। दीघायुकबुद्धानञ्हि सरीरं सुवण्णक्खन्धसदिसं एकमेव होति। भगवा पन – ‘‘अहं न चिरं ठत्वा परिनिब्बायामि, मय्हं सासनं ताव सब्बत्थ न वित्थारितं, तस्मा परिनिब्बुतस्सापि मे सासपमत्तम्पि धातुं गहेत्वा अत्तनो अत्तनो वसनट्ठाने चेतियं कत्वा परिचरन्तो महाजनो सग्गपरायणो होतू’’ति धातूनं विकिरणं अधिट्ठासि। कति, पनस्स धातुयो विप्पकिण्णा, कति न विप्पकिण्णाति। चतस्सो दाठा, द्वे अक्खका, उण्हीसन्ति इमा सत्त धातुयो न विप्पकिरिंसु, सेसा विप्पकिरिंसूति। तत्थ सब्बखुद्दका धातु सासपबीजमत्ता अहोसि, महाधातु मज्झे भिन्‍नतण्डुलमत्ता, अतिमहती मज्झे भिन्‍नमुग्गमत्ताति।

    235.Sarīrāneva avasissiṃsūti pubbe ekagghanena ṭhitattā sarīraṃ nāma ahosi. Idāni vippakiṇṇattā sarīrānīti vuttaṃ sumanamakuḷasadisā ca dhotamuttasadisā ca suvaṇṇasadisā ca dhātuyo avasissiṃsūti attho. Dīghāyukabuddhānañhi sarīraṃ suvaṇṇakkhandhasadisaṃ ekameva hoti. Bhagavā pana – ‘‘ahaṃ na ciraṃ ṭhatvā parinibbāyāmi, mayhaṃ sāsanaṃ tāva sabbattha na vitthāritaṃ, tasmā parinibbutassāpi me sāsapamattampi dhātuṃ gahetvā attano attano vasanaṭṭhāne cetiyaṃ katvā paricaranto mahājano saggaparāyaṇo hotū’’ti dhātūnaṃ vikiraṇaṃ adhiṭṭhāsi. Kati, panassa dhātuyo vippakiṇṇā, kati na vippakiṇṇāti. Catasso dāṭhā, dve akkhakā, uṇhīsanti imā satta dhātuyo na vippakiriṃsu, sesā vippakiriṃsūti. Tattha sabbakhuddakā dhātu sāsapabījamattā ahosi, mahādhātu majjhe bhinnataṇḍulamattā, atimahatī majjhe bhinnamuggamattāti.

    उदकधाराति अग्गबाहुमत्तापि जङ्घमत्तापि तालक्खन्धमत्तापि उदकधारा आकासतो पतित्वा निब्बापेसि। उदकसालतोति परिवारेत्वा ठितसालरुक्खे सन्धायेतं वुत्तं, तेसम्पि हि खन्धन्तरविटपन्तरेहि उदकधारा निक्खमित्वा निब्बापेसुं। भगवतो चितको महन्तो। समन्ता पथविं भिन्दित्वापि नङ्गलसीसमत्ता उदकवट्टि फलिकवटंसकसदिसा उग्गन्त्वा चितकमेव गण्हन्ति। गन्धोदकेनाति सुवण्णघटे रजतघटे च पूरेत्वा आभतनानागन्धोदकेन। निब्बापेसुन्ति सुवण्णमयरजतमयेहि अट्ठदण्डकेहि विकिरित्वा चन्दनचितकं निब्बापेसुं।

    Udakadhārāti aggabāhumattāpi jaṅghamattāpi tālakkhandhamattāpi udakadhārā ākāsato patitvā nibbāpesi. Udakasālatoti parivāretvā ṭhitasālarukkhe sandhāyetaṃ vuttaṃ, tesampi hi khandhantaraviṭapantarehi udakadhārā nikkhamitvā nibbāpesuṃ. Bhagavato citako mahanto. Samantā pathaviṃ bhinditvāpi naṅgalasīsamattā udakavaṭṭi phalikavaṭaṃsakasadisā uggantvā citakameva gaṇhanti. Gandhodakenāti suvaṇṇaghaṭe rajataghaṭe ca pūretvā ābhatanānāgandhodakena. Nibbāpesunti suvaṇṇamayarajatamayehi aṭṭhadaṇḍakehi vikiritvā candanacitakaṃ nibbāpesuṃ.

    एत्थ च चितके झायमाने परिवारेत्वा ठितसालरुक्खानं साखन्तरेहि विटपन्तरेहि पत्तन्तरेहि जाला उग्गच्छन्ति, पत्तं वा साखा वा पुप्फं वा दड्ढा नाम नत्थि, किपिल्‍लिकापि मक्‍कटकापि जालानं अन्तरेनेव विचरन्ति । आकासतो पतितउदकधारासुपि सालरुक्खेहि निक्खन्तउदकधारासुपि पथविं भिन्दित्वा निक्खन्तउदकधारासुपि धम्मकथाव पमाणं। एवं चितकं निब्बापेत्वा पन मल्‍लराजानो सन्थागारे चतुज्‍जातियगन्धपरिभण्डं कारेत्वा लाजपञ्‍चमानि पुप्फानि विकिरित्वा उपरि चेलवितानं बन्धित्वा सुवण्णतारकादीहि खचित्वा तत्थ गन्धदाममालादामरतनदामानि ओलम्बेत्वा सन्थागारतो याव मकुटबन्धनसङ्खाता सीसपसाधनमङ्गलसाला, ताव उभोहि पस्सेहि साणिकिलञ्‍जपरिक्खेपं कारेत्वा उपरि चेलवितानं बन्धापेत्वा सुवण्णतारकादीहि खचित्वा तत्थपि गन्धदाममालादामरतनदामानि ओलम्बेत्वा मणिदण्डवण्णेहि वेणूहि च पञ्‍चवण्णद्धजे उस्सापेत्वा समन्ता वातपटाका परिक्खिपित्वा सुसम्मट्ठासु वीथीसु कदलियो च पुण्णघटे च ठपेत्वा दण्डकदीपिका जालेत्वा अलङ्कतहत्थिक्खन्धे सह धातूहि सुवण्णदोणिं ठपेत्वा मालागन्धादीहि पूजेन्ता साधुकीळितं कीळन्ता अन्तोनगरं पवेसेत्वा सन्थागारे सरभमयपल्‍लङ्के ठपेत्वा उपरि सेतच्छत्तं धारेसुं। एवं कत्वा – ‘‘अथ खो कोसिनारका मल्‍ला भगवतो सरीरानि सत्ताहं सन्थागारे सत्तिपञ्‍जरं करित्वा’’ति सब्बं वेदितब्बं।

    Ettha ca citake jhāyamāne parivāretvā ṭhitasālarukkhānaṃ sākhantarehi viṭapantarehi pattantarehi jālā uggacchanti, pattaṃ vā sākhā vā pupphaṃ vā daḍḍhā nāma natthi, kipillikāpi makkaṭakāpi jālānaṃ antareneva vicaranti . Ākāsato patitaudakadhārāsupi sālarukkhehi nikkhantaudakadhārāsupi pathaviṃ bhinditvā nikkhantaudakadhārāsupi dhammakathāva pamāṇaṃ. Evaṃ citakaṃ nibbāpetvā pana mallarājāno santhāgāre catujjātiyagandhaparibhaṇḍaṃ kāretvā lājapañcamāni pupphāni vikiritvā upari celavitānaṃ bandhitvā suvaṇṇatārakādīhi khacitvā tattha gandhadāmamālādāmaratanadāmāni olambetvā santhāgārato yāva makuṭabandhanasaṅkhātā sīsapasādhanamaṅgalasālā, tāva ubhohi passehi sāṇikilañjaparikkhepaṃ kāretvā upari celavitānaṃ bandhāpetvā suvaṇṇatārakādīhi khacitvā tatthapi gandhadāmamālādāmaratanadāmāni olambetvā maṇidaṇḍavaṇṇehi veṇūhi ca pañcavaṇṇaddhaje ussāpetvā samantā vātapaṭākā parikkhipitvā susammaṭṭhāsu vīthīsu kadaliyo ca puṇṇaghaṭe ca ṭhapetvā daṇḍakadīpikā jāletvā alaṅkatahatthikkhandhe saha dhātūhi suvaṇṇadoṇiṃ ṭhapetvā mālāgandhādīhi pūjentā sādhukīḷitaṃ kīḷantā antonagaraṃ pavesetvā santhāgāre sarabhamayapallaṅke ṭhapetvā upari setacchattaṃ dhāresuṃ. Evaṃ katvā – ‘‘atha kho kosinārakā mallā bhagavato sarīrāni sattāhaṃ santhāgāre sattipañjaraṃ karitvā’’ti sabbaṃ veditabbaṃ.

    तत्थ सत्तिपञ्‍जरं करित्वाति सत्तिहत्थेहि पुरिसेहि परिक्खिपापेत्वा। धनुपाकारन्ति पठमं ताव हत्थिकुम्भेन कुम्भं पहरन्ते परिक्खिपापेसुं, ततो अस्से गीवाय गीवं पहरन्ते, ततो रथे आणिकोटिया आणिकोटिं पहरन्ते, ततो योधे बाहुना बाहुं पहरन्ते। तेसं परियन्ते कोटिया कोटिं पहरमानानि धनूनि परिक्खिपापेसुं। इति समन्ता योजनप्पमाणं ठानं सत्ताहं सन्‍नाहगवच्छिकं विय कत्वा आरक्खं संविदहिंसु। तं सन्धाय वुत्तं – ‘‘धनुपाकारं परिक्खिपापेत्वा’’ति।

    Tattha sattipañjaraṃ karitvāti sattihatthehi purisehi parikkhipāpetvā. Dhanupākāranti paṭhamaṃ tāva hatthikumbhena kumbhaṃ paharante parikkhipāpesuṃ, tato asse gīvāya gīvaṃ paharante, tato rathe āṇikoṭiyā āṇikoṭiṃ paharante, tato yodhe bāhunā bāhuṃ paharante. Tesaṃ pariyante koṭiyā koṭiṃ paharamānāni dhanūni parikkhipāpesuṃ. Iti samantā yojanappamāṇaṃ ṭhānaṃ sattāhaṃ sannāhagavacchikaṃ viya katvā ārakkhaṃ saṃvidahiṃsu. Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘dhanupākāraṃ parikkhipāpetvā’’ti.

    कस्मा पनेते एवमकंसूति? इतो पुरिमेसु हि द्वीसु सत्ताहेसु ते भिक्खुसङ्घस्स ठाननिसज्‍जोकासं करोन्ता खादनीयं भोजनीयं संविदहन्ता साधुकीळिकाय ओकासं न लभिंसु। ततो नेसं अहोसि – ‘‘इमं सत्ताहं साधुकीळितं कीळिस्साम, ठानं खो पनेतं विज्‍जति यं अम्हाकं पमत्तभावं ञत्वा कोचिदेव आगन्त्वा धातुयो गण्हेय्य, तस्मा आरक्खं ठपेत्वा कीळिस्सामा’’ति। ते तथा एवमकंसु।

    Kasmā panete evamakaṃsūti? Ito purimesu hi dvīsu sattāhesu te bhikkhusaṅghassa ṭhānanisajjokāsaṃ karontā khādanīyaṃ bhojanīyaṃ saṃvidahantā sādhukīḷikāya okāsaṃ na labhiṃsu. Tato nesaṃ ahosi – ‘‘imaṃ sattāhaṃ sādhukīḷitaṃ kīḷissāma, ṭhānaṃ kho panetaṃ vijjati yaṃ amhākaṃ pamattabhāvaṃ ñatvā kocideva āgantvā dhātuyo gaṇheyya, tasmā ārakkhaṃ ṭhapetvā kīḷissāmā’’ti. Te tathā evamakaṃsu.

    सरीरधातुविभजनवण्णना

    Sarīradhātuvibhajanavaṇṇanā

    २३६. अस्सोसि खो राजाति कथं अस्सोसि? पठममेव किरस्स अमच्‍चा सुत्वा चिन्तयिंसु – ‘‘सत्था नाम परिनिब्बुतो, न सो सक्‍का पुन आहरितुं। पोथुज्‍जनिकसद्धाय पन अम्हाकं रञ्‍ञा सदिसो नत्थि, सचे एस इमिनाव नियामेन सुणिस्सति, हदयमस्स फलिस्सति। राजा खो पन अम्हेहि अनुरक्खितब्बो’’ति ते तिस्सो सुवण्णदोणियो आहरित्वा चतुमधुरस्स पूरेत्वा रञ्‍ञो सन्तिकं गन्त्वा एतदवोचुं – ‘‘देव , अम्हेहि सुपिनको दिट्ठो, तस्स पटिघातत्थं तुम्हेहि दुकूलदुपट्टं निवासेत्वा यथा नासापुटमत्तं पञ्‍ञायति, एवं चतुमधुरदोणिया निपज्‍जितुं वट्टती’’ति। राजा अत्थचरानं अमच्‍चानं वचनं सुत्वा ‘‘एवं होतु ताता’’ति सम्पटिच्छित्वा तथा अकासि।

    236.Assosikho rājāti kathaṃ assosi? Paṭhamameva kirassa amaccā sutvā cintayiṃsu – ‘‘satthā nāma parinibbuto, na so sakkā puna āharituṃ. Pothujjanikasaddhāya pana amhākaṃ raññā sadiso natthi, sace esa imināva niyāmena suṇissati, hadayamassa phalissati. Rājā kho pana amhehi anurakkhitabbo’’ti te tisso suvaṇṇadoṇiyo āharitvā catumadhurassa pūretvā rañño santikaṃ gantvā etadavocuṃ – ‘‘deva , amhehi supinako diṭṭho, tassa paṭighātatthaṃ tumhehi dukūladupaṭṭaṃ nivāsetvā yathā nāsāpuṭamattaṃ paññāyati, evaṃ catumadhuradoṇiyā nipajjituṃ vaṭṭatī’’ti. Rājā atthacarānaṃ amaccānaṃ vacanaṃ sutvā ‘‘evaṃ hotu tātā’’ti sampaṭicchitvā tathā akāsi.

    अथेको अमच्‍चो अलङ्कारं ओमुञ्‍चित्वा केसे पकिरिय याय दिसाय सत्था परिनिब्बुतो, तदभिमुखो हुत्वा अञ्‍जलिं पग्गय्ह राजानं आह – ‘‘देव, मरणतो मुच्‍चनकसत्तो नाम नत्थि, अम्हाकं आयुवड्ढनो चेतियट्ठानं पुञ्‍ञक्खेत्तं अभिसेकसिञ्‍चको सो भगवा सत्था कुसिनाराय परिनिब्बुतो’’ति। राजा सुत्वाव विसञ्‍ञीजातो चतुमधुरदोणियं उसुमं मुञ्‍चि। अथ नं उक्खिपित्वा दुतियाय दोणिया निपज्‍जापेसुं। सो पुन सञ्‍ञं लभित्वा – ‘‘ताता, किं वदेथा’’ति पुच्छि। ‘‘सत्था, महाराज, परिनिब्बुतो’’ति। राजा पुनपि विसञ्‍ञीजातो चतुमधुरदोणिया उसुमं मुञ्‍चि। अथ नं ततोपि उक्खिपित्वा ततियाय दोणिया निपज्‍जापेसुं। सो पुन सञ्‍ञं लभित्वा ‘‘ताता, किं वदेथा’’ति पुच्छि। ‘‘सत्था, महाराज, परिनिब्बुतो’’ति। राजा पुनपि विसञ्‍ञीजातो, अथ नं उक्खिपित्वा नहापेत्वा मत्थके घटेहि उदकं आसिञ्‍चिंसु।

    Atheko amacco alaṅkāraṃ omuñcitvā kese pakiriya yāya disāya satthā parinibbuto, tadabhimukho hutvā añjaliṃ paggayha rājānaṃ āha – ‘‘deva, maraṇato muccanakasatto nāma natthi, amhākaṃ āyuvaḍḍhano cetiyaṭṭhānaṃ puññakkhettaṃ abhisekasiñcako so bhagavā satthā kusinārāya parinibbuto’’ti. Rājā sutvāva visaññījāto catumadhuradoṇiyaṃ usumaṃ muñci. Atha naṃ ukkhipitvā dutiyāya doṇiyā nipajjāpesuṃ. So puna saññaṃ labhitvā – ‘‘tātā, kiṃ vadethā’’ti pucchi. ‘‘Satthā, mahārāja, parinibbuto’’ti. Rājā punapi visaññījāto catumadhuradoṇiyā usumaṃ muñci. Atha naṃ tatopi ukkhipitvā tatiyāya doṇiyā nipajjāpesuṃ. So puna saññaṃ labhitvā ‘‘tātā, kiṃ vadethā’’ti pucchi. ‘‘Satthā, mahārāja, parinibbuto’’ti. Rājā punapi visaññījāto, atha naṃ ukkhipitvā nahāpetvā matthake ghaṭehi udakaṃ āsiñciṃsu.

    राजा सञ्‍ञं लभित्वा आसना वुट्ठाय गन्धपरिभाविते मणिवण्णे केसे विकिरित्वा सुवण्णफलकवण्णाय पिट्ठियं पकिरित्वा पाणिना उरं पहरित्वा पवाळङ्कुरवण्णाहि सुवट्टितङ्गुलीहि सुवण्णबिम्बिसकवण्णं उरं सिब्बन्तो विय गहेत्वा परिदेवमानो उम्मत्तकवेसेन अन्तरवीथिं ओतिण्णो, सो अलङ्कतनाटकपरिवुतो नगरतो निक्खम्म जीवकम्बवनं गन्त्वा यस्मिं ठाने निसिन्‍नेन भगवता धम्मो देसितो तं ओलोकेत्वा – ‘‘भगवा सब्बञ्‍ञु, ननु इमस्मिं ठाने निसीदित्वा धम्मं देसयित्थ, सोकसल्‍लं मे विनोदयित्थ, तुम्हे मय्हं सोकसल्‍लं नीहरित्थ, अहं तुम्हाकं सरणं गतो, इदानि पन मे पटिवचनम्पि न देथ, भगवा’’ति पुनप्पुनं परिदेवित्वा ‘‘ननु भगवा अहं अञ्‍ञदा एवरूपे काले ‘तुम्हे महाभिक्खुसङ्घपरिवारा जम्बुदीपतले चारिकं चरथा’ति सुणोमि, इदानि पनाहं तुम्हाकं अननुरूपं अयुत्तं पवत्तिं सुणोमी’’ति एवमादीनि च वत्वा सट्ठिमत्ताहि गाथाहि भगवतो गुणं अनुस्सरित्वा चिन्तेसि – ‘‘मम परिदेवितेनेव न सिज्झति, दसबलस्स धातुयो आहरापेस्सामी’’ति एवं अस्सोसि। सुत्वा च इमिस्सा विसञ्‍ञिभावादिपवत्तिया अवसाने दूतं पाहेसि। तं सन्धाय अथ खो राजातिआदि वुत्तं।

    Rājā saññaṃ labhitvā āsanā vuṭṭhāya gandhaparibhāvite maṇivaṇṇe kese vikiritvā suvaṇṇaphalakavaṇṇāya piṭṭhiyaṃ pakiritvā pāṇinā uraṃ paharitvā pavāḷaṅkuravaṇṇāhi suvaṭṭitaṅgulīhi suvaṇṇabimbisakavaṇṇaṃ uraṃ sibbanto viya gahetvā paridevamāno ummattakavesena antaravīthiṃ otiṇṇo, so alaṅkatanāṭakaparivuto nagarato nikkhamma jīvakambavanaṃ gantvā yasmiṃ ṭhāne nisinnena bhagavatā dhammo desito taṃ oloketvā – ‘‘bhagavā sabbaññu, nanu imasmiṃ ṭhāne nisīditvā dhammaṃ desayittha, sokasallaṃ me vinodayittha, tumhe mayhaṃ sokasallaṃ nīharittha, ahaṃ tumhākaṃ saraṇaṃ gato, idāni pana me paṭivacanampi na detha, bhagavā’’ti punappunaṃ paridevitvā ‘‘nanu bhagavā ahaṃ aññadā evarūpe kāle ‘tumhe mahābhikkhusaṅghaparivārā jambudīpatale cārikaṃ carathā’ti suṇomi, idāni panāhaṃ tumhākaṃ ananurūpaṃ ayuttaṃ pavattiṃ suṇomī’’ti evamādīni ca vatvā saṭṭhimattāhi gāthāhi bhagavato guṇaṃ anussaritvā cintesi – ‘‘mama parideviteneva na sijjhati, dasabalassa dhātuyo āharāpessāmī’’ti evaṃ assosi. Sutvā ca imissā visaññibhāvādipavattiyā avasāne dūtaṃ pāhesi. Taṃ sandhāya atha kho rājātiādi vuttaṃ.

    तत्थ दूतं पाहेसीति दूतञ्‍च पण्णञ्‍च पेसेसि। पेसेत्वा च पन – ‘‘सचे दस्सन्ति, सुन्दरं। नो चे दस्सन्ति, आहरणुपायेन आहरिस्सामी’’ति चतुरङ्गिनिं सेनं सन्‍नय्हित्वा सयम्पि निक्खन्तोयेव। यथा च अजातसत्तु, एवं लिच्छवीआदयोपि दूतं पेसेत्वा सयम्पि चतुरङ्गिनिया सेनाय निक्खमिंसुयेव। तत्थ पावेय्यका सब्बेहि आसन्‍नतरा कुसिनारतो तिगावुतन्तरे नगरे वसन्ति, भगवापि पावं पविसित्वाव कुसिनारं गतो। अथ कस्मा पठमतरं न आगताति चे? महापरिवारा पनेते राजानो महापरिवारं करोन्ताव पच्छतो जाता।

    Tattha dūtaṃ pāhesīti dūtañca paṇṇañca pesesi. Pesetvā ca pana – ‘‘sace dassanti, sundaraṃ. No ce dassanti, āharaṇupāyena āharissāmī’’ti caturaṅginiṃ senaṃ sannayhitvā sayampi nikkhantoyeva. Yathā ca ajātasattu, evaṃ licchavīādayopi dūtaṃ pesetvā sayampi caturaṅginiyā senāya nikkhamiṃsuyeva. Tattha pāveyyakā sabbehi āsannatarā kusinārato tigāvutantare nagare vasanti, bhagavāpi pāvaṃ pavisitvāva kusināraṃ gato. Atha kasmā paṭhamataraṃ na āgatāti ce? Mahāparivārā panete rājāno mahāparivāraṃ karontāva pacchato jātā.

    ते सङ्घे गणे एतदवोचुन्ति सब्बेपि ते सत्तनगरवासिनो आगन्त्वा – ‘‘अम्हाकं धातुयो वा देन्तु, युद्धं वा’’ति कुसिनारानगरं परिवारेत्वा ठिते – ‘‘एतं भगवा अम्हाकं गामक्खेत्ते’’ति पटिवचनं अवोचुं। ते किर एवमाहंसु – ‘‘न मयं सत्थु सासनं पहिणिम्ह, नापि गन्त्वा आनयिम्ह। सत्था पन सयमेव आगन्त्वा सासनं पेसेत्वा अम्हे पक्‍कोसापेसि। तुम्हेपि खो पन यं तुम्हाकं गामक्खेत्ते रतनं उप्पज्‍जति, न तं अम्हाकं देथ। सदेवके च लोके बुद्धरतनसमं रतनं नाम नत्थि, एवरूपं उत्तमरतनं लभित्वा मयं न दस्साम। न खो पन तुम्हेहियेव मातुथनतो खीरं पीतं, अम्हेहिपि मातुथनतो खीरं पीतं। न तुम्हेयेव पुरिसा, अम्हेपि पुरिसा होतू’’ति अञ्‍ञमञ्‍ञं अहंकारं कत्वा सासनपटिसासनं पेसेन्ति, अञ्‍ञमञ्‍ञं मानगज्‍जितं गज्‍जन्ति। युद्धे पन सति कोसिनारकानंयेव जयो अभविस्स। कस्मा? यस्मा धातुपासनत्थं आगता देवता नेसं पक्खा अहेसुं। पाळियं पन – ‘‘भगवा अम्हाकं गामक्खेत्ते परिनिब्बुतो, न मयं दस्साम भगवतो सरीरानं भाग’’न्ति एत्तकमेव आगतं।

    Te saṅghe gaṇe etadavocunti sabbepi te sattanagaravāsino āgantvā – ‘‘amhākaṃ dhātuyo vā dentu, yuddhaṃ vā’’ti kusinārānagaraṃ parivāretvā ṭhite – ‘‘etaṃ bhagavā amhākaṃ gāmakkhette’’ti paṭivacanaṃ avocuṃ. Te kira evamāhaṃsu – ‘‘na mayaṃ satthu sāsanaṃ pahiṇimha, nāpi gantvā ānayimha. Satthā pana sayameva āgantvā sāsanaṃ pesetvā amhe pakkosāpesi. Tumhepi kho pana yaṃ tumhākaṃ gāmakkhette ratanaṃ uppajjati, na taṃ amhākaṃ detha. Sadevake ca loke buddharatanasamaṃ ratanaṃ nāma natthi, evarūpaṃ uttamaratanaṃ labhitvā mayaṃ na dassāma. Na kho pana tumhehiyeva mātuthanato khīraṃ pītaṃ, amhehipi mātuthanato khīraṃ pītaṃ. Na tumheyeva purisā, amhepi purisā hotū’’ti aññamaññaṃ ahaṃkāraṃ katvā sāsanapaṭisāsanaṃ pesenti, aññamaññaṃ mānagajjitaṃ gajjanti. Yuddhe pana sati kosinārakānaṃyeva jayo abhavissa. Kasmā? Yasmā dhātupāsanatthaṃ āgatā devatā nesaṃ pakkhā ahesuṃ. Pāḷiyaṃ pana – ‘‘bhagavā amhākaṃ gāmakkhette parinibbuto, na mayaṃ dassāma bhagavato sarīrānaṃ bhāga’’nti ettakameva āgataṃ.

    २३७. एवं वुत्ते दोणो ब्राह्मणोति दोणब्राह्मणो इमं तेसं विवादं सुत्वा – ‘‘एते राजानो भगवतो परिनिब्बुतट्ठाने विवादं करोन्ति, न खो पनेतं पतिरूपं, अलं इमिना कलहेन, वूपसमेस्सामि न’’न्ति सो गन्त्वा ते सङ्घे गणे एतदवोच। किमवोच? उन्‍नतप्पदेसे ठत्वा द्विभाणवारपरिमाणं दोणगज्‍जितं नाम अवोच। तत्थ पठमभाणवारे ताव एकपदम्पि ते न जानिंसु। दुतियभाणवारपरियोसाने – ‘‘आचरियस्स विय भो सद्दो, आचरियस्स विय भो सद्दो’’ति सब्बे निरवा अहेसुं। जम्बुदीपतले किर कुलघरे जाता येभुय्येन तस्स न अन्तेवासिको नाम नत्थि। अथ सो ते अत्तनो वचनं सुत्वा निरवे तुण्हीभूते विदित्वा पुन एतदवोच – ‘‘सुणन्तु भोन्तो’’ति एतं गाथाद्वयं अवोच।

    237.Evaṃ vutte doṇo brāhmaṇoti doṇabrāhmaṇo imaṃ tesaṃ vivādaṃ sutvā – ‘‘ete rājāno bhagavato parinibbutaṭṭhāne vivādaṃ karonti, na kho panetaṃ patirūpaṃ, alaṃ iminā kalahena, vūpasamessāmi na’’nti so gantvā te saṅghe gaṇe etadavoca. Kimavoca? Unnatappadese ṭhatvā dvibhāṇavāraparimāṇaṃ doṇagajjitaṃ nāma avoca. Tattha paṭhamabhāṇavāre tāva ekapadampi te na jāniṃsu. Dutiyabhāṇavārapariyosāne – ‘‘ācariyassa viya bho saddo, ācariyassa viya bho saddo’’ti sabbe niravā ahesuṃ. Jambudīpatale kira kulaghare jātā yebhuyyena tassa na antevāsiko nāma natthi. Atha so te attano vacanaṃ sutvā nirave tuṇhībhūte viditvā puna etadavoca – ‘‘suṇantu bhonto’’ti etaṃ gāthādvayaṃ avoca.

    तत्थ अम्हाकं बुद्धोति अम्हाकं बुद्धो। अहु खन्तिवादोति बुद्धभूमिं अप्पत्वापि पारमियो पूरेन्तो खन्तिवादितापसकाले धम्मपालकुमारकाले छद्दन्तहत्थिकाले भूरिदत्तनागराजकाले चम्पेय्यनागराजकाले सङ्खपालनागराजकाले महाकपिकाले अञ्‍ञेसु च बहूसु जातकेसु परेसु कोपं अकत्वा खन्तिमेव अकासि। खन्तिमेव वण्णयि। किमङ्गं पन एतरहि इट्ठानिट्ठेसु तादिलक्खणं पत्तो, सब्बथापि अम्हाकं बुद्धो खन्तिवादो अहोसि, तस्स एवंविधस्स। न हि साधु यं उत्तमपुग्गलस्स, सरीरभागे सिया सम्पहारोति न हि साधुयन्ति न हि साधु अयं। सरीरभागेति सरीरविभागनिमित्तं, धातुकोट्ठासहेतूति अत्थो। सिया सम्पहारोति आवुधसम्पहारो साधु न सियाति वुत्तं होति।

    Tattha amhākaṃ buddhoti amhākaṃ buddho. Ahu khantivādoti buddhabhūmiṃ appatvāpi pāramiyo pūrento khantivāditāpasakāle dhammapālakumārakāle chaddantahatthikāle bhūridattanāgarājakāle campeyyanāgarājakāle saṅkhapālanāgarājakāle mahākapikāle aññesu ca bahūsu jātakesu paresu kopaṃ akatvā khantimeva akāsi. Khantimeva vaṇṇayi. Kimaṅgaṃ pana etarahi iṭṭhāniṭṭhesu tādilakkhaṇaṃ patto, sabbathāpi amhākaṃ buddho khantivādo ahosi, tassa evaṃvidhassa. Na hi sādhu yaṃ uttamapuggalassa, sarīrabhāge siyā sampahāroti na hi sādhuyanti na hi sādhu ayaṃ. Sarīrabhāgeti sarīravibhāganimittaṃ, dhātukoṭṭhāsahetūti attho. Siyā sampahāroti āvudhasampahāro sādhu na siyāti vuttaṃ hoti.

    सब्बेव भोन्तो सहिताति सब्बेव भोन्तो सहिता होथ, मा भिज्‍जथ। समग्गाति कायेन च वाचाय च एकसन्‍निपाता एकवचना समग्गा होथ। सम्मोदमानाति चित्तेनापि अञ्‍ञमञ्‍ञं सम्मोदमाना होथ। करोमट्ठभागेति भगवतो सरीरानि अट्ठ भागे करोम । चक्खुमतोति पञ्‍चहि चक्खूहि चक्खुमतो बुद्धस्स। न केवलं तुम्हेयेव, बहुजनोपि पसन्‍नो, तेसु एकोपि लद्धुं अयुत्तो नाम नत्थीति बहुं कारणं वत्वा सञ्‍ञापेसि।

    Sabbeva bhonto sahitāti sabbeva bhonto sahitā hotha, mā bhijjatha. Samaggāti kāyena ca vācāya ca ekasannipātā ekavacanā samaggā hotha. Sammodamānāti cittenāpi aññamaññaṃ sammodamānā hotha. Karomaṭṭhabhāgeti bhagavato sarīrāni aṭṭha bhāge karoma . Cakkhumatoti pañcahi cakkhūhi cakkhumato buddhassa. Na kevalaṃ tumheyeva, bahujanopi pasanno, tesu ekopi laddhuṃ ayutto nāma natthīti bahuṃ kāraṇaṃ vatvā saññāpesi.

    २३८. तेसं सङ्घानं गणानं पटिस्सुत्वाति तेसं तेसं ततो ततो समागतसङ्घानं समागतगणानं पटिस्सुणित्वा। भगवतो सरीरानि अट्ठधा समं सुविभत्तं विभजित्वाति एत्थ अयमनुक्‍कमो – दोणो किर तेसं पटिस्सुणित्वा सुवण्णदोणिं विवरापेसि। राजानो आगन्त्वा दोणियंयेव ठिता सुवण्णवण्णा धातुयो दिस्वा – ‘‘भगवा सब्बञ्‍ञु पुब्बे मयं तुम्हाकं द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणपटिमण्डितं छब्बण्णबुद्धरस्मिखचितं असीतिअनुब्यञ्‍जनसमुज्‍जलितसोभं सुवण्णवण्णं सरीरं अद्दसाम, इदानि पन सुवण्णवण्णाव धातुयो अवसिट्ठा जाता, न युत्तमिदं भगवा तुम्हाक’’न्ति परिदेविंसु।

    238.Tesaṃ saṅghānaṃ gaṇānaṃ paṭissutvāti tesaṃ tesaṃ tato tato samāgatasaṅghānaṃ samāgatagaṇānaṃ paṭissuṇitvā. Bhagavatosarīrāni aṭṭhadhā samaṃ suvibhattaṃ vibhajitvāti ettha ayamanukkamo – doṇo kira tesaṃ paṭissuṇitvā suvaṇṇadoṇiṃ vivarāpesi. Rājāno āgantvā doṇiyaṃyeva ṭhitā suvaṇṇavaṇṇā dhātuyo disvā – ‘‘bhagavā sabbaññu pubbe mayaṃ tumhākaṃ dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇapaṭimaṇḍitaṃ chabbaṇṇabuddharasmikhacitaṃ asītianubyañjanasamujjalitasobhaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ sarīraṃ addasāma, idāni pana suvaṇṇavaṇṇāva dhātuyo avasiṭṭhā jātā, na yuttamidaṃ bhagavā tumhāka’’nti parideviṃsu.

    ब्राह्मणोपि तस्मिं समये तेसं पमत्तभावं ञत्वा दक्खिणदाठं गहेत्वा वेठन्तरे ठपेसि, अथ पच्छा अट्ठधा समं सुविभत्तं विभजि, सब्बापि धातुयो पाकतिकनाळिया सोळस नाळियो अहेसुं, एकेकनगरवासिनो द्वे द्वे नाळियो लभिंसु। ब्राह्मणस्स पन धातुयो विभजन्तस्सेव सक्‍को देवानमिन्दो – ‘‘केन नु खो सदेवकस्स लोकस्स कङ्खच्छेदनत्थाय चतुसच्‍चकथाय पच्‍चयभूता भगवतो दक्खिणदाठा गहिता’’ति ओलोकेन्तो ‘‘ब्राह्मणेन गहिता’’ति दिस्वा – ‘‘ब्राह्मणोपि दाठाय अनुच्छविकं सक्‍कारं कातुं न सक्खिस्सति, गण्हामि न’’न्ति वेठन्तरतो गहेत्वा सुवण्णचङ्कोटके ठपेत्वा देवलोकं नेत्वा चूळामणिचेतिये पतिट्ठपेसि।

    Brāhmaṇopi tasmiṃ samaye tesaṃ pamattabhāvaṃ ñatvā dakkhiṇadāṭhaṃ gahetvā veṭhantare ṭhapesi, atha pacchā aṭṭhadhā samaṃ suvibhattaṃ vibhaji, sabbāpi dhātuyo pākatikanāḷiyā soḷasa nāḷiyo ahesuṃ, ekekanagaravāsino dve dve nāḷiyo labhiṃsu. Brāhmaṇassa pana dhātuyo vibhajantasseva sakko devānamindo – ‘‘kena nu kho sadevakassa lokassa kaṅkhacchedanatthāya catusaccakathāya paccayabhūtā bhagavato dakkhiṇadāṭhā gahitā’’ti olokento ‘‘brāhmaṇena gahitā’’ti disvā – ‘‘brāhmaṇopi dāṭhāya anucchavikaṃ sakkāraṃ kātuṃ na sakkhissati, gaṇhāmi na’’nti veṭhantarato gahetvā suvaṇṇacaṅkoṭake ṭhapetvā devalokaṃ netvā cūḷāmaṇicetiye patiṭṭhapesi.

    ब्राह्मणोपि धातुयो विभजित्वा दाठं अपस्सन्तो चोरिकाय गहितत्ता – ‘‘केन मे दाठा गहिता’’ति पुच्छितुम्पि नासक्खि। ‘‘ननु तयाव धातुयो भाजिता, किं त्वं पठमंयेव अत्तनो धातुया अत्थिभावं न अञ्‍ञासी’’ति अत्तनि दोसारोपनं सम्पस्सन्तो – ‘‘मय्हम्पि कोट्ठासं देथा’’ति वत्तुम्पि नासक्खि। ततो – ‘‘अयम्पि सुवण्णतुम्बो धातुगतिकोव, येन तथागतस्स धातुयो मिता, इमस्साहं थूपं करिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा इमं मे भोन्तो तुम्बं ददन्तूति आह।

    Brāhmaṇopi dhātuyo vibhajitvā dāṭhaṃ apassanto corikāya gahitattā – ‘‘kena me dāṭhā gahitā’’ti pucchitumpi nāsakkhi. ‘‘Nanu tayāva dhātuyo bhājitā, kiṃ tvaṃ paṭhamaṃyeva attano dhātuyā atthibhāvaṃ na aññāsī’’ti attani dosāropanaṃ sampassanto – ‘‘mayhampi koṭṭhāsaṃ dethā’’ti vattumpi nāsakkhi. Tato – ‘‘ayampi suvaṇṇatumbo dhātugatikova, yena tathāgatassa dhātuyo mitā, imassāhaṃ thūpaṃ karissāmī’’ti cintetvā imaṃ me bhonto tumbaṃ dadantūti āha.

    पिप्पलिवनिया मोरियापि अजातसत्तुआदयो विय दूतं पेसेत्वा युद्धसज्‍जाव निक्खमिंसु।

    Pippalivaniyāmoriyāpi ajātasattuādayo viya dūtaṃ pesetvā yuddhasajjāva nikkhamiṃsu.

    धातुथूपपूजावण्णना

    Dhātuthūpapūjāvaṇṇanā

    २३९. राजगहे भगवतो सरीरानं थूपञ्‍च महञ्‍च अकासीति कथं अकासि? कुसिनारतो याव राजगहं पञ्‍चवीसति योजनानि, एत्थन्तरे अट्ठउसभवित्थतं समतलं मग्गं कारेत्वा यादिसं मल्‍लराजानो मकुटबन्धनस्स च सन्थागारस्स च अन्तरे पूजं कारेसुं। तादिसं पञ्‍चवीसतियोजनेपि मग्गे पूजं कारेत्वा लोकस्स अनुक्‍कण्ठनत्थं सब्बत्थ अन्तरापणे पसारेत्वा सुवण्णदोणियं पक्खित्तधातुयो सत्तिपञ्‍जरेन परिक्खिपापेत्वा अत्तनो विजिते पञ्‍चयोजनसतपरिमण्डले मनुस्से सन्‍निपातापेसि। ते धातुयो गहेत्वा कुसिनारतो साधुकीळितं कीळन्ता निक्खमित्वा यत्थ यत्थ सुवण्णवण्णानि पुप्फानि पस्सन्ति, तत्थ तत्थ धातुयो सत्तिअन्तरे ठपेत्वा पूजं अकंसु। तेसं पुप्फानं खीणकाले गच्छन्ति, रथस्स धुरट्ठानं पच्छिमट्ठाने सम्पत्ते सत्त दिवसे साधुकीळितं कीळन्ति। एवं धातुयो गहेत्वा आगच्छन्तानं सत्त वस्सानि सत्त मासानि सत्त दिवसानि वीतिवत्तानि।

    239.Rājagahe bhagavato sarīrānaṃ thūpañca mahañca akāsīti kathaṃ akāsi? Kusinārato yāva rājagahaṃ pañcavīsati yojanāni, etthantare aṭṭhausabhavitthataṃ samatalaṃ maggaṃ kāretvā yādisaṃ mallarājāno makuṭabandhanassa ca santhāgārassa ca antare pūjaṃ kāresuṃ. Tādisaṃ pañcavīsatiyojanepi magge pūjaṃ kāretvā lokassa anukkaṇṭhanatthaṃ sabbattha antarāpaṇe pasāretvā suvaṇṇadoṇiyaṃ pakkhittadhātuyo sattipañjarena parikkhipāpetvā attano vijite pañcayojanasataparimaṇḍale manusse sannipātāpesi. Te dhātuyo gahetvā kusinārato sādhukīḷitaṃ kīḷantā nikkhamitvā yattha yattha suvaṇṇavaṇṇāni pupphāni passanti, tattha tattha dhātuyo sattiantare ṭhapetvā pūjaṃ akaṃsu. Tesaṃ pupphānaṃ khīṇakāle gacchanti, rathassa dhuraṭṭhānaṃ pacchimaṭṭhāne sampatte satta divase sādhukīḷitaṃ kīḷanti. Evaṃ dhātuyo gahetvā āgacchantānaṃ satta vassāni satta māsāni satta divasāni vītivattāni.

    मिच्छादिट्ठिका – ‘‘समणस्स गोतमस्स परिनिब्बुतकालतो पट्ठाय बलक्‍कारेन साधुकीळिताय उपद्दुतम्ह सब्बे नो कम्मन्ता नट्ठा’’ति उज्झायन्ता मनं पदोसेत्वा छळासीतिसहस्समत्ता अपाये निब्बत्ता। खीणासवा आवज्‍जित्वा ‘‘महाजनो मनं पदोसेत्वा अपाये निब्बत्ती’’ति दिस्वा – ‘‘सक्‍कं देवराजानं धातुआहरणूपायं कारेस्सामा’’ति तस्स सन्तिकं गन्त्वा तमत्थं आरोचेत्वा – ‘‘धातुआहरणूपायं करोहि महाराजा’’ति आहंसु। सक्‍को आह – ‘‘भन्ते, पुथुज्‍जनो नाम अजातसत्तुना समो सद्धो नत्थि, न सो मम वचनं करिस्सति, अपिच खो मारविभिंसकसदिसं विभिंसकं दस्सेस्सामि, महासद्दं सावेस्सामि, यक्खगाहकखिपितकअरोचके करिस्सामि, तुम्हे ‘अमनुस्सा महाराज कुपिता धातुयो आहरापेथा’ति वदेय्याथ, एवं सो आहरापेस्सती’’ति। अथ खो सक्‍को तं सब्बं अकासि।

    Micchādiṭṭhikā – ‘‘samaṇassa gotamassa parinibbutakālato paṭṭhāya balakkārena sādhukīḷitāya upaddutamha sabbe no kammantā naṭṭhā’’ti ujjhāyantā manaṃ padosetvā chaḷāsītisahassamattā apāye nibbattā. Khīṇāsavā āvajjitvā ‘‘mahājano manaṃ padosetvā apāye nibbattī’’ti disvā – ‘‘sakkaṃ devarājānaṃ dhātuāharaṇūpāyaṃ kāressāmā’’ti tassa santikaṃ gantvā tamatthaṃ ārocetvā – ‘‘dhātuāharaṇūpāyaṃ karohi mahārājā’’ti āhaṃsu. Sakko āha – ‘‘bhante, puthujjano nāma ajātasattunā samo saddho natthi, na so mama vacanaṃ karissati, apica kho māravibhiṃsakasadisaṃ vibhiṃsakaṃ dassessāmi, mahāsaddaṃ sāvessāmi, yakkhagāhakakhipitakaarocake karissāmi, tumhe ‘amanussā mahārāja kupitā dhātuyo āharāpethā’ti vadeyyātha, evaṃ so āharāpessatī’’ti. Atha kho sakko taṃ sabbaṃ akāsi.

    थेरापि राजानं उपसङ्कमित्वा – ‘‘महाराज, अमनुस्सा कुपिता, धातुयो आहरापेही’’ति भणिंसु। राजा – ‘‘न ताव, भन्ते, मय्हं चित्तं तुस्सति, एवं सन्तेपि आहरन्तू’’ति आह। सत्तमदिवसे धातुयो आहरिंसु। एवं आहता धातुयो गहेत्वा राजगहे थूपञ्‍च महञ्‍च अकासि। इतरेपि अत्तनो अत्तनो बलानुरूपेन आहरित्वा सकसकट्ठानेसु थूपञ्‍च महञ्‍च अकंसु।

    Therāpi rājānaṃ upasaṅkamitvā – ‘‘mahārāja, amanussā kupitā, dhātuyo āharāpehī’’ti bhaṇiṃsu. Rājā – ‘‘na tāva, bhante, mayhaṃ cittaṃ tussati, evaṃ santepi āharantū’’ti āha. Sattamadivase dhātuyo āhariṃsu. Evaṃ āhatā dhātuyo gahetvā rājagahe thūpañca mahañca akāsi. Itarepi attano attano balānurūpena āharitvā sakasakaṭṭhānesu thūpañca mahañca akaṃsu.

    २४०. एवमेतं भूतपुब्बन्ति एवं एतं धातुभाजनञ्‍चेव दसथूपकरणञ्‍च जम्बुदीपे भूतपुब्बन्ति पच्छा सङ्गीतिकारका आहंसु। एवं पतिट्ठितेसु पन थूपेसु महाकस्सपत्थेरो धातूनं अन्तरायं दिस्वा राजानं अजातसत्तुं उपसङ्कमित्वा ‘‘महाराज, एकं धातुनिधानं कातुं वट्टती’’ति आह। साधु, भन्ते, निधानकम्मं ताव मम होतु, सेसधातुयो पन कथं आहरामीति? न, महाराज, धातुआहरणं तुय्हं भारो, अम्हाकं भारोति। साधु, भन्ते, तुम्हे धातुयो आहरथ, अहं धातुनिधानं करिस्सामीति। थेरो तेसं तेसं राजकुलानं परिचरणमत्तमेव ठपेत्वा सेसधातुयो आहरि। रामगामे पन धातुयो नागा परिग्गण्हिंसु, तासं अन्तरायो नत्थि। ‘‘अनागते लङ्कादीपे महाविहारे महाचेतियम्हि निदहिस्सन्ती’’ति ता न आहरित्वा सेसेहि सत्तहि नगरेहि आहरित्वा राजगहस्स पाचीनदक्खिणदिसाभागे ठत्वा – ‘‘इमस्मिं ठाने यो पासाणो अत्थि, सो अन्तरधायतु, पंसु सुविसुद्धा होतु, उदकं मा उट्ठहतू’’ति अधिट्ठासि।

    240.Evametaṃ bhūtapubbanti evaṃ etaṃ dhātubhājanañceva dasathūpakaraṇañca jambudīpe bhūtapubbanti pacchā saṅgītikārakā āhaṃsu. Evaṃ patiṭṭhitesu pana thūpesu mahākassapatthero dhātūnaṃ antarāyaṃ disvā rājānaṃ ajātasattuṃ upasaṅkamitvā ‘‘mahārāja, ekaṃ dhātunidhānaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti āha. Sādhu, bhante, nidhānakammaṃ tāva mama hotu, sesadhātuyo pana kathaṃ āharāmīti? Na, mahārāja, dhātuāharaṇaṃ tuyhaṃ bhāro, amhākaṃ bhāroti. Sādhu, bhante, tumhe dhātuyo āharatha, ahaṃ dhātunidhānaṃ karissāmīti. Thero tesaṃ tesaṃ rājakulānaṃ paricaraṇamattameva ṭhapetvā sesadhātuyo āhari. Rāmagāme pana dhātuyo nāgā pariggaṇhiṃsu, tāsaṃ antarāyo natthi. ‘‘Anāgate laṅkādīpe mahāvihāre mahācetiyamhi nidahissantī’’ti tā na āharitvā sesehi sattahi nagarehi āharitvā rājagahassa pācīnadakkhiṇadisābhāge ṭhatvā – ‘‘imasmiṃ ṭhāne yo pāsāṇo atthi, so antaradhāyatu, paṃsu suvisuddhā hotu, udakaṃ mā uṭṭhahatū’’ti adhiṭṭhāsi.

    राजा तं ठानं खणापेत्वा ततो उद्धतपंसुना इट्ठका कारेत्वा असीतिमहासावकानं चेतियानि कारेति। ‘‘इध राजा किं कारेती’’ति पुच्छन्तानम्पि ‘‘महासावकानं चेतियानी’’ति वदन्ति, न कोचि धातुनिधानभावं जानाति। असीतिहत्थगम्भीरे पन तस्मिं पदेसे जाते हेट्ठा लोहसन्थारं सन्थरापेत्वा तत्थ थूपारामे चेतियघरप्पमाणं तम्बलोहमयं गेहं कारापेत्वा अट्ठ अट्ठ हरिचन्दनादिमये करण्डे च थूपे च कारापेसि। अथ भगवतो धातुयो हरिचन्दनकरण्डे पक्खिपित्वा तं हरिचन्दनकरण्डकम्पि अञ्‍ञस्मिं हरिचन्दनकरण्डके, तम्पि अञ्‍ञस्मिन्ति एवं अट्ठ हरिचन्दनकरण्डे एकतो कत्वा एतेनेव उपायेन ते अट्ठ करण्डे अट्ठसु हरिचन्दनथूपेसु, अट्ठ हरिचन्दनथूपे अट्ठसु लोहितचन्दनकरण्डेसु, अट्ठ लोहितचन्दनकरण्डे अट्ठसु लोहितचन्दनथूपेसु, अट्ठ लोहितचन्दनथूपे अट्ठसु दन्तकरण्डेसु , अट्ठ दन्तकरण्डे अट्ठसु दन्तथूपेसु, अट्ठ दन्तथूपे अट्ठसु सब्बरतनकरण्डेसु, अट्ठ सब्बरतनकरण्डे अट्ठसु सब्बरतनथूपेसु, अट्ठ सब्बरतनथूपे अट्ठसु सुवण्णकरण्डेसु, अट्ठ सुवण्णकरण्डे, अट्ठसु सुवण्णथूपेसु, अट्ठ सुवण्णथूपे अट्ठसु रजतकरण्डेसु, अट्ठ रजतकरण्डे अट्ठसु रजतथूपेसु, अट्ठ रजतथूपे, अट्ठसु मणिकरण्डेसु, अट्ठ मणिकरण्डे अट्ठसु मणिथूपेसु, अट्ठ मणिथूपे अट्ठसु लोहितङ्ककरण्डेसु, अट्ठ लोहितङ्ककरण्डे अट्ठसु लोहितङ्कथूपेसु, अट्ठ लोहितङ्कथूपे अट्ठसु मसारगल्‍लकरण्डेसु, अट्ठ मसारगल्‍लकरण्डे अट्ठसु मसारगल्‍लथूपेसु, अट्ठ मसारगल्‍लथूपे अट्ठसु फलिककरण्डेसु, अट्ठ फलिककरण्डे अट्ठसु फलिकमयथूपेसु पक्खिपि।

    Rājā taṃ ṭhānaṃ khaṇāpetvā tato uddhatapaṃsunā iṭṭhakā kāretvā asītimahāsāvakānaṃ cetiyāni kāreti. ‘‘Idha rājā kiṃ kāretī’’ti pucchantānampi ‘‘mahāsāvakānaṃ cetiyānī’’ti vadanti, na koci dhātunidhānabhāvaṃ jānāti. Asītihatthagambhīre pana tasmiṃ padese jāte heṭṭhā lohasanthāraṃ santharāpetvā tattha thūpārāme cetiyagharappamāṇaṃ tambalohamayaṃ gehaṃ kārāpetvā aṭṭha aṭṭha haricandanādimaye karaṇḍe ca thūpe ca kārāpesi. Atha bhagavato dhātuyo haricandanakaraṇḍe pakkhipitvā taṃ haricandanakaraṇḍakampi aññasmiṃ haricandanakaraṇḍake, tampi aññasminti evaṃ aṭṭha haricandanakaraṇḍe ekato katvā eteneva upāyena te aṭṭha karaṇḍe aṭṭhasu haricandanathūpesu, aṭṭha haricandanathūpe aṭṭhasu lohitacandanakaraṇḍesu, aṭṭha lohitacandanakaraṇḍe aṭṭhasu lohitacandanathūpesu, aṭṭha lohitacandanathūpe aṭṭhasu dantakaraṇḍesu , aṭṭha dantakaraṇḍe aṭṭhasu dantathūpesu, aṭṭha dantathūpe aṭṭhasu sabbaratanakaraṇḍesu, aṭṭha sabbaratanakaraṇḍe aṭṭhasu sabbaratanathūpesu, aṭṭha sabbaratanathūpe aṭṭhasu suvaṇṇakaraṇḍesu, aṭṭha suvaṇṇakaraṇḍe, aṭṭhasu suvaṇṇathūpesu, aṭṭha suvaṇṇathūpe aṭṭhasu rajatakaraṇḍesu, aṭṭha rajatakaraṇḍe aṭṭhasu rajatathūpesu, aṭṭha rajatathūpe, aṭṭhasu maṇikaraṇḍesu, aṭṭha maṇikaraṇḍe aṭṭhasu maṇithūpesu, aṭṭha maṇithūpe aṭṭhasu lohitaṅkakaraṇḍesu, aṭṭha lohitaṅkakaraṇḍe aṭṭhasu lohitaṅkathūpesu, aṭṭha lohitaṅkathūpe aṭṭhasu masāragallakaraṇḍesu, aṭṭha masāragallakaraṇḍe aṭṭhasu masāragallathūpesu, aṭṭha masāragallathūpe aṭṭhasu phalikakaraṇḍesu, aṭṭha phalikakaraṇḍe aṭṭhasu phalikamayathūpesu pakkhipi.

    सब्बेसं उपरिमं फलिकचेतियं थूपारामचेतियप्पमाणं अहोसि, तस्स उपरि सब्बरतनमयं गेहं कारेसि, तस्स उपरि सुवण्णमयं, तस्स उपरि रजतमयं, तस्स उपरि तम्बलोहमयं गेहं। तत्थ सब्बरतनमयं वालिकं ओकिरित्वा जलजथलजपुप्फानं सहस्सानि विप्पकिरित्वा अड्ढछट्ठानि जातकसतानि असीतिमहाथेरे सुद्धोदनमहाराजानं महामायादेविं सत्त सहजातेति सब्बानेतानि सुवण्णमयानेव कारेसि। पञ्‍चपञ्‍चसते सुवण्णरजतमये पुण्णघटे ठपापेसि, पञ्‍च सुवण्णद्धजसते उस्सापेसि। पञ्‍चसते सुवण्णदीपे, पञ्‍चसते रजतदीपे कारापेत्वा सुगन्धतेलस्स पूरेत्वा तेसु दुकूलवट्टियो ठपेसि।

    Sabbesaṃ uparimaṃ phalikacetiyaṃ thūpārāmacetiyappamāṇaṃ ahosi, tassa upari sabbaratanamayaṃ gehaṃ kāresi, tassa upari suvaṇṇamayaṃ, tassa upari rajatamayaṃ, tassa upari tambalohamayaṃ gehaṃ. Tattha sabbaratanamayaṃ vālikaṃ okiritvā jalajathalajapupphānaṃ sahassāni vippakiritvā aḍḍhachaṭṭhāni jātakasatāni asītimahāthere suddhodanamahārājānaṃ mahāmāyādeviṃ satta sahajāteti sabbānetāni suvaṇṇamayāneva kāresi. Pañcapañcasate suvaṇṇarajatamaye puṇṇaghaṭe ṭhapāpesi, pañca suvaṇṇaddhajasate ussāpesi. Pañcasate suvaṇṇadīpe, pañcasate rajatadīpe kārāpetvā sugandhatelassa pūretvā tesu dukūlavaṭṭiyo ṭhapesi.

    अथायस्मा महाकस्सपो – ‘‘माला मा मिलायन्तु, गन्धा मा विनस्सन्तु, दीपा मा विज्झायन्तू’’ति अधिट्ठहित्वा सुवण्णपट्टे अक्खरानि छिन्दापेसि –

    Athāyasmā mahākassapo – ‘‘mālā mā milāyantu, gandhā mā vinassantu, dīpā mā vijjhāyantū’’ti adhiṭṭhahitvā suvaṇṇapaṭṭe akkharāni chindāpesi –

    ‘‘अनागते पियदासो नाम कुमारो छत्तं उस्सापेत्वा असोको धम्मराजा भविस्सति। सो इमा धातुयो वित्थारिका करिस्सती’’ति।

    ‘‘Anāgate piyadāso nāma kumāro chattaṃ ussāpetvā asoko dhammarājā bhavissati. So imā dhātuyo vitthārikā karissatī’’ti.

    राजा सब्बपसाधनेहि पूजेत्वा आदितो पट्ठाय द्वारं पिदहन्तो निक्खमि, सो तम्बलोहद्वारं पिदहित्वा आविञ्छनरज्‍जुयं कुञ्‍चिकमुद्दिकं बन्धित्वा तत्थेव महन्तं मणिक्खन्धं ठपेत्वा – ‘‘अनागते दलिद्दराजा इमं मणिं गहेत्वा धातूनं सक्‍कारं करोतू’’ति अक्खरं छिन्दापेसि।

    Rājā sabbapasādhanehi pūjetvā ādito paṭṭhāya dvāraṃ pidahanto nikkhami, so tambalohadvāraṃ pidahitvā āviñchanarajjuyaṃ kuñcikamuddikaṃ bandhitvā tattheva mahantaṃ maṇikkhandhaṃ ṭhapetvā – ‘‘anāgate daliddarājā imaṃ maṇiṃ gahetvā dhātūnaṃ sakkāraṃ karotū’’ti akkharaṃ chindāpesi.

    सक्‍को देवराजा विस्सकम्मं आमन्तेत्वा – ‘‘तात, अजातसत्तुना धातुनिधानं कतं, एत्थ आरक्खं पट्ठपेही’’ति पहिणि। सो आगन्त्वा वाळसङ्घाटयन्तं योजेसि, कट्ठरूपकानि तस्मिं धातुगब्भे फलिकवण्णखग्गे गाहेत्वा वातसदिसेन वेगेन अनुपरियायन्तं यन्तं योजेत्वा एकाय एव आणिया बन्धित्वा समन्ततो गिञ्‍जकावसथाकारेन सिलापरिक्खेपं कत्वा उपरि एकाय पिदहित्वा पंसुं पक्खिपित्वा भूमिं समं कत्वा तस्स उपरि पासाणथूपं पतिट्ठपेसि। एवं निट्ठिते धातुनिधाने यावतायुकं ठत्वा थेरोपि परिनिब्बुतो, राजापि यथाकम्मं गतो, तेपि मनुस्सा कालङ्कता।

    Sakko devarājā vissakammaṃ āmantetvā – ‘‘tāta, ajātasattunā dhātunidhānaṃ kataṃ, ettha ārakkhaṃ paṭṭhapehī’’ti pahiṇi. So āgantvā vāḷasaṅghāṭayantaṃ yojesi, kaṭṭharūpakāni tasmiṃ dhātugabbhe phalikavaṇṇakhagge gāhetvā vātasadisena vegena anupariyāyantaṃ yantaṃ yojetvā ekāya eva āṇiyā bandhitvā samantato giñjakāvasathākārena silāparikkhepaṃ katvā upari ekāya pidahitvā paṃsuṃ pakkhipitvā bhūmiṃ samaṃ katvā tassa upari pāsāṇathūpaṃ patiṭṭhapesi. Evaṃ niṭṭhite dhātunidhāne yāvatāyukaṃ ṭhatvā theropi parinibbuto, rājāpi yathākammaṃ gato, tepi manussā kālaṅkatā.

    अपरभागे पियदासो नाम कुमारो छत्तं उस्सापेत्वा असोको नाम धम्मराजा हुत्वा ता धातुयो गहेत्वा जम्बुदीपे वित्थारिका अकासि। कथं? सो निग्रोधसामणेरं निस्साय सासने लद्धप्पसादो चतुरासीति विहारसहस्सानि कारेत्वा भिक्खुसङ्घं पुच्छि – ‘‘भन्ते, मया चतुरासीति विहारसहस्सानि कारितानि, धातुयो कुतो लभिस्सामी’’ति? महाराज, – ‘‘धातुनिधानं नाम अत्थी’’ति सुणोम, न पन पञ्‍ञायति – ‘‘असुकस्मिं ठाने’’ति। राजा राजगहे चेतियं भिन्दापेत्वा धातुं अपस्सन्तो पटिपाकतिकं कारेत्वा भिक्खुभिक्खुनियो उपासकउपासिकायोति चतस्सो परिसा गहेत्वा वेसालिं गतो। तत्रापि अलभित्वा कपिलवत्थुं। तत्रापि अलभित्वा रामगामं गतो। रामगामे नागा चेतियं भिन्दितुं न अदंसु, चेतिये निपतितकुदालो खण्डाखण्डं होति। एवं तत्रापि अलभित्वा अल्‍लकप्पं वेठदीपं पावं कुसिनारन्ति सब्बत्थ चेतियानि भिन्दित्वा धातुं अलभित्वाव पटिपाकतिकानि कत्वा पुन राजगहं गन्त्वा चतस्सो परिसा सन्‍निपातापेत्वा – ‘‘अत्थि केनचि सुतपुब्बं ‘असुकट्ठाने नाम धातुनिधान’न्ति’’ पुच्छि।

    Aparabhāge piyadāso nāma kumāro chattaṃ ussāpetvā asoko nāma dhammarājā hutvā tā dhātuyo gahetvā jambudīpe vitthārikā akāsi. Kathaṃ? So nigrodhasāmaṇeraṃ nissāya sāsane laddhappasādo caturāsīti vihārasahassāni kāretvā bhikkhusaṅghaṃ pucchi – ‘‘bhante, mayā caturāsīti vihārasahassāni kāritāni, dhātuyo kuto labhissāmī’’ti? Mahārāja, – ‘‘dhātunidhānaṃ nāma atthī’’ti suṇoma, na pana paññāyati – ‘‘asukasmiṃ ṭhāne’’ti. Rājā rājagahe cetiyaṃ bhindāpetvā dhātuṃ apassanto paṭipākatikaṃ kāretvā bhikkhubhikkhuniyo upāsakaupāsikāyoti catasso parisā gahetvā vesāliṃ gato. Tatrāpi alabhitvā kapilavatthuṃ. Tatrāpi alabhitvā rāmagāmaṃ gato. Rāmagāme nāgā cetiyaṃ bhindituṃ na adaṃsu, cetiye nipatitakudālo khaṇḍākhaṇḍaṃ hoti. Evaṃ tatrāpi alabhitvā allakappaṃ veṭhadīpaṃ pāvaṃ kusināranti sabbattha cetiyāni bhinditvā dhātuṃ alabhitvāva paṭipākatikāni katvā puna rājagahaṃ gantvā catasso parisā sannipātāpetvā – ‘‘atthi kenaci sutapubbaṃ ‘asukaṭṭhāne nāma dhātunidhāna’nti’’ pucchi.

    तत्रेको वीसवस्ससतिको थेरो – ‘‘असुकट्ठाने धातुनिधान’’न्ति न जानामि, मय्हं पन पिता महाथेरो मं सत्तवस्सकाले मालाचङ्कोटकं गाहापेत्वा – ‘‘एहि सामणेर, असुकगच्छन्तरे पासाणथूपो अत्थि, तत्थ गच्छामा’’ति गन्त्वा पूजेत्वा – ‘‘इमं ठानं उपधारेतुं वट्टति सामणेरा’’ति आह। अहं एत्तकं जानामि महाराजाति आह। राजा ‘‘एतदेव ठान’’न्ति वत्वा गच्छे हारेत्वा पासाणथूपञ्‍च पंसुञ्‍च अपनेत्वा हेट्ठा सुधाभूमिं अद्दस। ततो सुधञ्‍च इट्ठकायो च हारेत्वा अनुपुब्बेन परिवेणं ओरुय्ह सत्तरतनवालुकं असिहत्थानि च कट्ठरूपकानि सम्परिवत्तकानि अद्दस। सो यक्खदासके पक्‍कोसापेत्वा बलिकम्मं कारेत्वापि नेव अन्तं न कोटिं पस्सन्तो देवतानं नमस्समानो – ‘‘अहं इमा धातुयो गहेत्वा चतुरासीतिया विहारसहस्सेसु निदहित्वा सक्‍कारं करोमि, मा मे देवता अन्तरायं करोन्तू’’ति आह।

    Tatreko vīsavassasatiko thero – ‘‘asukaṭṭhāne dhātunidhāna’’nti na jānāmi, mayhaṃ pana pitā mahāthero maṃ sattavassakāle mālācaṅkoṭakaṃ gāhāpetvā – ‘‘ehi sāmaṇera, asukagacchantare pāsāṇathūpo atthi, tattha gacchāmā’’ti gantvā pūjetvā – ‘‘imaṃ ṭhānaṃ upadhāretuṃ vaṭṭati sāmaṇerā’’ti āha. Ahaṃ ettakaṃ jānāmi mahārājāti āha. Rājā ‘‘etadeva ṭhāna’’nti vatvā gacche hāretvā pāsāṇathūpañca paṃsuñca apanetvā heṭṭhā sudhābhūmiṃ addasa. Tato sudhañca iṭṭhakāyo ca hāretvā anupubbena pariveṇaṃ oruyha sattaratanavālukaṃ asihatthāni ca kaṭṭharūpakāni samparivattakāni addasa. So yakkhadāsake pakkosāpetvā balikammaṃ kāretvāpi neva antaṃ na koṭiṃ passanto devatānaṃ namassamāno – ‘‘ahaṃ imā dhātuyo gahetvā caturāsītiyā vihārasahassesu nidahitvā sakkāraṃ karomi, mā me devatā antarāyaṃ karontū’’ti āha.

    सक्‍को देवराजा चारिकं चरन्तो तं दिस्वा विस्सकम्मं आमन्तेसि – ‘‘तात, असोको धम्मराजा ‘धातुयो नीहरिस्सामी’ति परिवेणं ओतिण्णो, गन्त्वा कट्ठरूपकानि हारेही’’ति। सो पञ्‍चचूळगामदारकवेसेन गन्त्वा रञ्‍ञो पुरतो धनुहत्थो ठत्वा – ‘‘हरामि महाराजा’’ति आह। ‘‘हर, ताता’’ति सरं गहेत्वा सन्धिम्हियेव विज्झि, सब्बं विप्पकिरियित्थ। अथ राजा आविञ्छने बन्धं कुञ्‍चिकमुद्दिकं गण्हि, मणिक्खन्धं पस्सि। ‘‘अनागते दलिद्दराजा इमं मणिं गहेत्वा धातूनं सक्‍कारं करोतू’’ति पुन अक्खरानि दिस्वा कुज्झित्वा – ‘‘मादिसं नाम राजानं दलिद्दराजाति वत्तुं अयुत्त’’न्ति पुनप्पुनं घटेत्वा द्वारं विवरापेत्वा अन्तोगेहं पविट्ठो।

    Sakko devarājā cārikaṃ caranto taṃ disvā vissakammaṃ āmantesi – ‘‘tāta, asoko dhammarājā ‘dhātuyo nīharissāmī’ti pariveṇaṃ otiṇṇo, gantvā kaṭṭharūpakāni hārehī’’ti. So pañcacūḷagāmadārakavesena gantvā rañño purato dhanuhattho ṭhatvā – ‘‘harāmi mahārājā’’ti āha. ‘‘Hara, tātā’’ti saraṃ gahetvā sandhimhiyeva vijjhi, sabbaṃ vippakiriyittha. Atha rājā āviñchane bandhaṃ kuñcikamuddikaṃ gaṇhi, maṇikkhandhaṃ passi. ‘‘Anāgate daliddarājā imaṃ maṇiṃ gahetvā dhātūnaṃ sakkāraṃ karotū’’ti puna akkharāni disvā kujjhitvā – ‘‘mādisaṃ nāma rājānaṃ daliddarājāti vattuṃ ayutta’’nti punappunaṃ ghaṭetvā dvāraṃ vivarāpetvā antogehaṃ paviṭṭho.

    अट्ठारसवस्साधिकानं द्विन्‍नं वस्ससतानं उपरि आरोपितदीपा तथेव पज्‍जलन्ति। नीलुप्पलपुप्फानि तङ्खणं आहरित्वा आरोपितानि विय, पुप्फसन्थारो तङ्खणं सन्थतो विय, गन्धा तं मुहुत्तं पिसित्वा ठपिता विय राजा सुवण्णपट्टं गहेत्वा – ‘‘अनागते पियदासो नाम कुमारो छत्तं उस्सापेत्वा असोको नाम धम्मराजा भविस्सति सो इमा धातुयो वित्थारिका करिस्सती’’ति वाचेत्वा – ‘‘दिट्ठो भो, अहं अय्येन महाकस्सपत्थेरेना’’ति वत्वा वामहत्थं आभुजित्वा दक्खिणेन हत्थेन अप्फोटेसि। सो तस्मिं ठाने परिचरणधातुमत्तमेव ठपेत्वा सेसा धातुयो गहेत्वा धातुगेहं पुब्बे पिहितनयेनेव पिदहित्वा सब्बं यथापकतियाव कत्वा उपरि पासाणचेतियं पतिट्ठापेत्वा चतुरासीतिया विहारसहस्सेसु धातुयो पतिट्ठापेत्वा महाथेरे वन्दित्वा पुच्छि – ‘‘दायादोम्हि, भन्ते, बुद्धसासने’’ति। किस्स दायादो त्वं, महाराज, बाहिरको त्वं सासनस्साति। भन्ते, छन्‍नवुतिकोटिधनं विस्सज्‍जेत्वा चतुरासीति विहारसहस्सानि कारेत्वा अहं न दायादो, अञ्‍ञो को दायादोति? पच्‍चयदायको नाम त्वं महाराज, यो पन अत्तनो पुत्तञ्‍च धीतरञ्‍च पब्बाजेति, अयं सासने दायादो नामाति। सो पुत्तञ्‍च धीतरञ्‍च पब्बाजेसि। अथ नं थेरा आहंसु – ‘‘इदानि, महाराज, सासने दायादोसी’’ति।

    Aṭṭhārasavassādhikānaṃ dvinnaṃ vassasatānaṃ upari āropitadīpā tatheva pajjalanti. Nīluppalapupphāni taṅkhaṇaṃ āharitvā āropitāni viya, pupphasanthāro taṅkhaṇaṃ santhato viya, gandhā taṃ muhuttaṃ pisitvā ṭhapitā viya rājā suvaṇṇapaṭṭaṃ gahetvā – ‘‘anāgate piyadāso nāma kumāro chattaṃ ussāpetvā asoko nāma dhammarājā bhavissati so imā dhātuyo vitthārikā karissatī’’ti vācetvā – ‘‘diṭṭho bho, ahaṃ ayyena mahākassapattherenā’’ti vatvā vāmahatthaṃ ābhujitvā dakkhiṇena hatthena apphoṭesi. So tasmiṃ ṭhāne paricaraṇadhātumattameva ṭhapetvā sesā dhātuyo gahetvā dhātugehaṃ pubbe pihitanayeneva pidahitvā sabbaṃ yathāpakatiyāva katvā upari pāsāṇacetiyaṃ patiṭṭhāpetvā caturāsītiyā vihārasahassesu dhātuyo patiṭṭhāpetvā mahāthere vanditvā pucchi – ‘‘dāyādomhi, bhante, buddhasāsane’’ti. Kissa dāyādo tvaṃ, mahārāja, bāhirako tvaṃ sāsanassāti. Bhante, channavutikoṭidhanaṃ vissajjetvā caturāsīti vihārasahassāni kāretvā ahaṃ na dāyādo, añño ko dāyādoti? Paccayadāyako nāma tvaṃ mahārāja, yo pana attano puttañca dhītarañca pabbājeti, ayaṃ sāsane dāyādo nāmāti. So puttañca dhītarañca pabbājesi. Atha naṃ therā āhaṃsu – ‘‘idāni, mahārāja, sāsane dāyādosī’’ti.

    एवमेतं भूतपुब्बन्ति एवं एतं अतीते धातुनिधानम्पि जम्बुदीपतले भूतपुब्बन्ति। ततियसङ्गीतिकारापि इमं पदं ठपयिंसु।

    Evametaṃbhūtapubbanti evaṃ etaṃ atīte dhātunidhānampi jambudīpatale bhūtapubbanti. Tatiyasaṅgītikārāpi imaṃ padaṃ ṭhapayiṃsu.

    अट्ठदोणं चक्खुमतो सरीरन्तिआदिगाथायो पन तम्बपण्णिदीपे थेरेहि वुत्ताति।

    Aṭṭhadoṇaṃ cakkhumato sarīrantiādigāthāyo pana tambapaṇṇidīpe therehi vuttāti.

    इति सुमङ्गलविलासिनिया दीघनिकायट्ठकथायं

    Iti sumaṅgalavilāsiniyā dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ

    महापरिनिब्बानसुत्तवण्णना निट्ठिता।

    Mahāparinibbānasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ४. महासुदस्सनसुत्तवण्णना • 4. Mahāsudassanasuttavaṇṇanā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / दीघनिकाय • Dīghanikāya / ३. महापरिनिब्बानसुत्तं • 3. Mahāparinibbānasuttaṃ

    टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / दीघनिकाय (टीका) • Dīghanikāya (ṭīkā) / ३. महापरिनिब्बानसुत्तवण्णना • 3. Mahāparinibbānasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact