| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય (ટીકા) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
૩. મહાવેદલ્લસુત્તવણ્ણના
3. Mahāvedallasuttavaṇṇanā
૪૪૯. ગરુભાવો ગારવં, પાસાણચ્છત્તં વિય ગરુકરણીયતા. સહ ગારવેનાતિ સગારવો, ગરુના કિસ્મિઞ્ચિ વુત્તે ગારવવસેન પતિસ્સવનં પતિસ્સવો, સહ પતિસ્સવેન સપ્પતિસ્સવો, પતિસ્સવભૂતં તંસભાગઞ્ચ યં કિઞ્ચિ ગરુકરણં. સગારવે સપ્પતિસ્સવચનં સગારવસપ્પતિસ્સવચનં. ગરુકરણં વા ગારવો, સગારવસ્સ સપ્પતિસ્સવચનં સગારવસપ્પતિસ્સવચનં. એતેન સભાવેનેવ સગારવસ્સ તથાપવત્તં વચનન્તિ દસ્સેતિ. અઞ્ઞત્થ દુ-સદ્દો ગરહત્થોપિ હોતિ ‘‘દુક્ખં દુપ્પુત્તો’’તિઆદીસુ વિય, ઇધ પન સો ન સમ્ભવતિ કુચ્છિતાય પઞ્ઞાય અભાવતોતિ આહ ‘‘પઞ્ઞાય દુટ્ઠં નામ નત્થી’’તિ. ‘‘દુસ્સીલો’’તિઆદીસુ વિય અભાવત્થો દુ-સદ્દોતિ વુત્તં ‘‘અપ્પઞ્ઞો નિપ્પઞ્ઞોતિ અત્થો’’તિ. કિત્તકેનાતિ કેન પરિમાણેન. તં પન પરિમાણં યસ્મા પરિમેય્યસ્સ અત્થસ્સ પરિચ્છિન્દનં હોતિ, નુ-સદ્દો ચ પુચ્છાય જોતકો, તસ્મા ‘‘કિત્તાવતા નુ ખોતિ કારણપરિચ્છેદપુચ્છા’’તિ વત્વા ‘‘કિત્તકેન નુ ખો એવં વુચ્ચતીતિ અત્થો’’તિ આહ. ‘‘કારણપરિચ્છેદપુચ્છા’’તિ ઇમિના ‘‘કિત્તાવતા’’તિ સામઞ્ઞતો પુચ્છાભાવો દસ્સિતો, ન વિસેસતો, તસ્સ પુચ્છાવિસેસભાવઞાપનત્થં મહાનિદ્દેસે આગતા સબ્બાવ પુચ્છા અત્થુદ્ધારનયેન દસ્સેતિ ‘‘પુચ્છા ચ નામા’’તિઆદિના. અદિટ્ઠં જોતીયતિ એતાયાતિ અદિટ્ઠજોતના, પુચ્છા. દિટ્ઠસંસન્દના સાકચ્છાવસેન વિનિચ્છયકરણં. વિમતિ છિજ્જતિ એતાયાતિ વિમતિચ્છેદના. અનુમતિયા પુચ્છા અનુમતિપુચ્છા. ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે’’તિઆદિપુચ્છાય હિ ‘‘કિં તુમ્હાકં અનુમતી’’તિ અનુમતિ પુચ્છિતા હોતિ. કથેતું કમ્યતાય પુચ્છા કથેતુકમ્યતાપુચ્છા.
449. Garubhāvo gāravaṃ, pāsāṇacchattaṃ viya garukaraṇīyatā. Saha gāravenāti sagāravo, garunā kismiñci vutte gāravavasena patissavanaṃ patissavo, saha patissavena sappatissavo, patissavabhūtaṃ taṃsabhāgañca yaṃ kiñci garukaraṇaṃ. Sagārave sappatissavacanaṃ sagāravasappatissavacanaṃ. Garukaraṇaṃ vā gāravo, sagāravassa sappatissavacanaṃ sagāravasappatissavacanaṃ. Etena sabhāveneva sagāravassa tathāpavattaṃ vacananti dasseti. Aññattha du-saddo garahatthopi hoti ‘‘dukkhaṃ dupputto’’tiādīsu viya, idha pana so na sambhavati kucchitāya paññāya abhāvatoti āha ‘‘paññāya duṭṭhaṃ nāma natthī’’ti. ‘‘Dussīlo’’tiādīsu viya abhāvattho du-saddoti vuttaṃ ‘‘appañño nippaññoti attho’’ti. Kittakenāti kena parimāṇena. Taṃ pana parimāṇaṃ yasmā parimeyyassa atthassa paricchindanaṃ hoti, nu-saddo ca pucchāya jotako, tasmā ‘‘kittāvatā nu khoti kāraṇaparicchedapucchā’’ti vatvā ‘‘kittakena nu kho evaṃ vuccatīti attho’’ti āha. ‘‘Kāraṇaparicchedapucchā’’ti iminā ‘‘kittāvatā’’ti sāmaññato pucchābhāvo dassito, na visesato, tassa pucchāvisesabhāvañāpanatthaṃ mahāniddese āgatā sabbāva pucchā atthuddhāranayena dasseti ‘‘pucchā ca nāmā’’tiādinā. Adiṭṭhaṃ jotīyati etāyāti adiṭṭhajotanā, pucchā. Diṭṭhasaṃsandanā sākacchāvasena vinicchayakaraṇaṃ. Vimati chijjati etāyāti vimaticchedanā. Anumatiyā pucchā anumatipucchā. ‘‘Taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave’’tiādipucchāya hi ‘‘kiṃ tumhākaṃ anumatī’’ti anumati pucchitā hoti. Kathetuṃ kamyatāya pucchā kathetukamyatāpucchā.
લક્ખણન્તિ ઞાતું ઇચ્છિતો યો કોચિ સભાવો. અઞ્ઞાતન્તિ યેન કેનચિ ઞાણેન અઞ્ઞાતભાવં આહ. અદિટ્ઠન્તિ દસ્સનભૂતેન પચ્ચક્ખં વિય અદિટ્ઠતં. અતુલિતન્તિ ‘‘એત્તકં ઇદ’’ન્તિ તુલનભૂતેન અતુલિતતં. અતીરિતન્તિ તીરણભૂતેન અકતઞાણકિરિયાસમાપનતં. અવિભૂતન્તિ ઞાણસ્સ અપાકટભાવં. અવિભાવિતન્તિ ઞાણેન અપાકટીકતભાવં. ઇધ દિટ્ઠસંસન્દનાપુચ્છા અધિપ્પેતા, ન અદિટ્ઠજોતના વિમતિચ્છેદના ચાતિ.
Lakkhaṇanti ñātuṃ icchito yo koci sabhāvo. Aññātanti yena kenaci ñāṇena aññātabhāvaṃ āha. Adiṭṭhanti dassanabhūtena paccakkhaṃ viya adiṭṭhataṃ. Atulitanti ‘‘ettakaṃ ida’’nti tulanabhūtena atulitataṃ. Atīritanti tīraṇabhūtena akatañāṇakiriyāsamāpanataṃ. Avibhūtanti ñāṇassa apākaṭabhāvaṃ. Avibhāvitanti ñāṇena apākaṭīkatabhāvaṃ. Idha diṭṭhasaṃsandanāpucchā adhippetā, na adiṭṭhajotanā vimaticchedanā cāti.
કથમયં અત્થો વિઞ્ઞાયતીતિ આહ ‘‘થેરો હી’’તિઆદિ. સયં વિનિચ્છિનન્તોતિ સયમેવ તેસં પઞ્હાનં અત્થં વિસેસેન નિચ્છિનન્તો. ઇદં સુત્તન્તિ ઇદં પઞ્ચવીસતિપઞ્હપટિમણ્ડિતસુત્તં, ન યં કિઞ્ચિ અનવસેસેનેવ મત્થકં પાપેસીતિ. ‘‘સયમેવ પઞ્હં સમુટ્ઠાપેત્વા સયં વિનિચ્છિનન્તો’’તિ એત્થ ચતુક્કોટિકં ભવતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘એકચ્ચો હી’’તિઆદિમાહ. પઞ્હં સમુટ્ઠાપેતુંયેવ સક્કોતીતિ પુચ્છનવિધિંયેવ જાનાતિ. ન નિચ્છેતુન્તિ નિચ્છેતું ન સક્કોતિ, વિસ્સજ્જનવિધિં ન જાનાતીતિ અત્થો. વિસેસટ્ઠાનન્તિ અઞ્ઞેહિ અસદિસટ્ઠાનં. થેરેન સદિસોતિ થેરેન સદિસો સાવકો નત્થિ.
Kathamayaṃ attho viññāyatīti āha ‘‘thero hī’’tiādi. Sayaṃ vinicchinantoti sayameva tesaṃ pañhānaṃ atthaṃ visesena nicchinanto. Idaṃ suttanti idaṃ pañcavīsatipañhapaṭimaṇḍitasuttaṃ, na yaṃ kiñci anavaseseneva matthakaṃ pāpesīti. ‘‘Sayameva pañhaṃ samuṭṭhāpetvā sayaṃ vinicchinanto’’ti ettha catukkoṭikaṃ bhavatīti dassento ‘‘ekacco hī’’tiādimāha. Pañhaṃ samuṭṭhāpetuṃyeva sakkotīti pucchanavidhiṃyeva jānāti. Na nicchetunti nicchetuṃ na sakkoti, vissajjanavidhiṃ na jānātīti attho. Visesaṭṭhānanti aññehi asadisaṭṭhānaṃ. Therena sadisoti therena sadiso sāvako natthi.
સંસન્દિત્વાતિ સંયોજેત્વા સમાનં કત્વા, યથા તત્થ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પવત્તં, તથા તં અવિલોમેત્વાતિ અત્થો. લીળાયન્તોતિ લીળં કરોન્તો. ધમ્મકથિકતાય અગ્ગભાવપ્પત્તિયા તત્થ અપ્પટિહતઞાણતાય બુદ્ધલીળાય વિય ચતુન્નં પરિસાનં ગમનં ગણ્હન્તો ધમ્મકથં કથેતિ.
Saṃsanditvāti saṃyojetvā samānaṃ katvā, yathā tattha sabbaññutaññāṇaṃ pavattaṃ, tathā taṃ avilometvāti attho. Līḷāyantoti līḷaṃ karonto. Dhammakathikatāya aggabhāvappattiyā tattha appaṭihatañāṇatāya buddhalīḷāya viya catunnaṃ parisānaṃ gamanaṃ gaṇhanto dhammakathaṃ katheti.
ઇતો વા એત્તો વા અનુક્કમિત્વાતિ ઉગ્ગહિતકથામગ્ગતો યત્થ કત્થચિ ઈસકમ્પિ અનુક્કમિત્વા ઉગ્ગહિતનિયામેનેવાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘યટ્ઠિકોટિ’’ન્તિઆદિ. એકપદિકન્તિ એકપદનિક્ખેપમત્તં. દણ્ડકસેતુન્તિ એકદણ્ડકમયં સેતું. હેટ્ઠા ચ ઉપરિ ચ સુત્તપદાનં આહરણેન તેપિટકં બુદ્ધવચનં હેટ્ઠુપરિયં કરોન્તો. જાતસ્સરસદિસઞ્ચ ગાથં, સુત્તપદં વા નિક્ખિપિત્વા તત્થ નાનાઉપમાકારણાનિ આહરન્તો તાનિ ચ તેહિ સુત્તપદેહિ બોધેન્તો સમુટ્ઠાપેન્તો ‘‘જાતસ્સરે પઞ્ચવણ્ણાનિ કુસુમાનિ ફુલ્લાપેન્તો વિય સિનેરુમત્થકે વટ્ટિસહસ્સં જાલેન્તો વિયા’’તિ વુત્તો.
Ito vā etto vā anukkamitvāti uggahitakathāmaggato yattha katthaci īsakampi anukkamitvā uggahitaniyāmenevāti attho. Tenāha ‘‘yaṭṭhikoṭi’’ntiādi. Ekapadikanti ekapadanikkhepamattaṃ. Daṇḍakasetunti ekadaṇḍakamayaṃ setuṃ. Heṭṭhā ca upari ca suttapadānaṃ āharaṇena tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ heṭṭhupariyaṃ karonto. Jātassarasadisañca gāthaṃ, suttapadaṃ vā nikkhipitvā tattha nānāupamākāraṇāni āharanto tāni ca tehi suttapadehi bodhento samuṭṭhāpento ‘‘jātassare pañcavaṇṇāni kusumāni phullāpento viya sinerumatthake vaṭṭisahassaṃ jālento viyā’’ti vutto.
એકપદુદ્ધારેતિ એકસ્મિં પદુદ્ધારણક્ખણે. પદવસેન સટ્ઠિ પદસતસહસ્સાનિ ગાથાવસેન પન્નરસ ગાથાસહસ્સાનિ. આકડ્ઢિત્વા ગણ્હન્તો વિયાતિ પચ્ચેકં પુપ્ફાનિ અનોચિનિત્વા વલ્લિમેવ આકડ્ઢિત્વા એકજ્ઝં પુપ્ફાનિ કત્વા ગણ્હન્તો વિય. તેનાહ ‘‘એકપ્પહારેનેવા’’તિ. ગતિમન્તાનન્તિ અતિસયાય ઞાણગતિયા યુત્તાનં. ધિતિમન્તાનન્તિ ધારણબલેન યુત્તાનં.
Ekapaduddhāreti ekasmiṃ paduddhāraṇakkhaṇe. Padavasena saṭṭhi padasatasahassāni gāthāvasena pannarasa gāthāsahassāni. Ākaḍḍhitvā gaṇhanto viyāti paccekaṃ pupphāni anocinitvā vallimeva ākaḍḍhitvā ekajjhaṃ pupphāni katvā gaṇhanto viya. Tenāha ‘‘ekappahārenevā’’ti. Gatimantānanti atisayāya ñāṇagatiyā yuttānaṃ. Dhitimantānanti dhāraṇabalena yuttānaṃ.
અનન્તનયુસ્સદન્તિ પચ્ચયુપ્પન્નભાસિતત્થનિબ્બાનવિપાકકિરિયાદિવસેન અનન્તપભેદે વિસયે પવત્તિયા અનન્તનયેહિ ઉસ્સન્નં ઉપચિતં. ચતુરોઘનિત્થરણત્થિકાનં તિત્થે ઠપિતનાવા વિયાતિ યોજના. સહસ્સયુત્તઆજઞ્ઞરથોતિ વેજયન્તરથં સન્ધાય વદતિ.
Anantanayussadanti paccayuppannabhāsitatthanibbānavipākakiriyādivasena anantapabhede visaye pavattiyā anantanayehi ussannaṃ upacitaṃ. Caturoghanittharaṇatthikānaṃ titthe ṭhapitanāvā viyāti yojanā. Sahassayuttaājaññarathoti vejayantarathaṃ sandhāya vadati.
યસ્મા પુચ્છાયં બ્યાપનિચ્છાનયેન ‘‘દુપ્પઞ્ઞો દુપ્પઞ્ઞો’’તિ આમેડિતવસેન વુત્તં, તસ્મા ધમ્મસેનાપતિ પુચ્છિતમત્થં વિસ્સજ્જેન્તો પુચ્છાસભાગેન ‘‘નપ્પજાનાતિ નપ્પજાનાતી’’તિ આમેડિતવસેનેવાહ. તત્થ ઇતિ-સદ્દો કારણત્થોતિ દસ્સેન્તો ‘‘યસ્મા નપ્પજાનાતિ, તસ્મા દુપ્પઞ્ઞોતિ વુચ્ચતી’’તિ આહ. ઇદં દુક્ખન્તિ ઇદં ઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકં દુક્ખં અરિયસચ્ચં. તઞ્ચ ખો રુપ્પનં વેદિયનં સઞ્જાનનં અભિસઙ્ખરણં વિજાનનન્તિ સઙ્ખેપતો એત્તકં. ઇતો ઉદ્ધં કિઞ્ચિ ધમ્મજાતં દુક્ખં અરિયસચ્ચં નામ નત્થીતિ યાથાવસરસલક્ખણતો પવત્તિક્કમતો ચેવ પીળનસઙ્ખતસન્તાપવિપરિણામલક્ખણતો ચ યથાભૂતં અરિયમગ્ગપઞ્ઞાય નપ્પજાનાતિ. અવસેસપચ્ચયસમાગમે ઉદયતિ ઉપ્પજ્જતિ, સ્વાયં સમુદયો સંસારપવત્તિભાવેનાતિ આહ ‘‘પવત્તિદુક્ખપભાવિકા’’તિ, દુક્ખસચ્ચસ્સ ઉપ્પાદિકાતિ અત્થો. યાથાવસરસલક્ખણતોતિ યથાભૂતં અનુપચ્છેદકરણરસતો ચેવ સમ્પિણ્ડનનિદાનસંયોગપલિબોધલક્ખણતો ચ.
Yasmā pucchāyaṃ byāpanicchānayena ‘‘duppañño duppañño’’ti āmeḍitavasena vuttaṃ, tasmā dhammasenāpati pucchitamatthaṃ vissajjento pucchāsabhāgena ‘‘nappajānāti nappajānātī’’ti āmeḍitavasenevāha. Tattha iti-saddo kāraṇatthoti dassento ‘‘yasmā nappajānāti, tasmā duppaññotivuccatī’’ti āha. Idaṃ dukkhanti idaṃ upādānakkhandhapañcakaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ. Tañca kho ruppanaṃ vediyanaṃ sañjānanaṃ abhisaṅkharaṇaṃ vijānananti saṅkhepato ettakaṃ. Ito uddhaṃ kiñci dhammajātaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ nāma natthīti yāthāvasarasalakkhaṇato pavattikkamato ceva pīḷanasaṅkhatasantāpavipariṇāmalakkhaṇato ca yathābhūtaṃ ariyamaggapaññāya nappajānāti. Avasesapaccayasamāgame udayati uppajjati, svāyaṃ samudayo saṃsārapavattibhāvenāti āha ‘‘pavattidukkhapabhāvikā’’ti, dukkhasaccassa uppādikāti attho. Yāthāvasarasalakkhaṇatoti yathābhūtaṃ anupacchedakaraṇarasato ceva sampiṇḍananidānasaṃyogapalibodhalakkhaṇato ca.
ઇદં નામ ઠાનં પત્વાતિ ઇદં નામ અપ્પવત્તિકારણં આગમ્મ. નિરુજ્ઝતીતિ અનુપ્પાદનિરોધવસેન નિરુજ્ઝતિ, તેનાહ ‘‘ઉભિન્નં અપ્પવત્તી’’તિ. યાથાવસરસલક્ખણતોતિ યથાભૂતં અચ્ચુતિરસતો ચેવ નિસ્સરણવિવેકાસઙ્ખતામતલક્ખણતો ચ. અયં પટિપદાતિ અયં સમ્માદિટ્ઠિઆદિકા સમોધાનલક્ખણા પટિપજ્જતિ એતાયાતિ પટિપદા. દુક્ખનિરોધં ગચ્છતીતિ દુક્ખનિરોધં નિબ્બાનં સચ્છિકિરિયાભિસમયવસેન ગચ્છતિ આરબ્ભ પવત્તતિ. યાથાવસરસલક્ખણતોતિ યથાભૂતં કિલેસપ્પહાનકરણસરસતો ચેવ નિય્યાનહેતુદસ્સનાધિપતેય્યલક્ખણતો ચ નપ્પજાનાતિ. અનન્તરવારેતિ દુતિયવારે. ઇમિનાવ નયેનાતિ ‘‘ઇદં દુક્ખં, એત્તકં દુક્ખ’’ન્તિઆદિના પઠમવારે વુત્તનયેન. તત્થ હિ દુપ્પઞ્ઞનિદ્દેસત્તા પજાનનપટિક્ખેપવસેન દેસના આગતા, ઇધ પઞ્ઞવન્તનિદ્દેસત્તા પજાનનવસેનાતિ અયમેવ વિસેસો. એત્થાતિ દુતિયવારે.
Idaṃ nāma ṭhānaṃ patvāti idaṃ nāma appavattikāraṇaṃ āgamma. Nirujjhatīti anuppādanirodhavasena nirujjhati, tenāha ‘‘ubhinnaṃ appavattī’’ti. Yāthāvasarasalakkhaṇatoti yathābhūtaṃ accutirasato ceva nissaraṇavivekāsaṅkhatāmatalakkhaṇato ca. Ayaṃ paṭipadāti ayaṃ sammādiṭṭhiādikā samodhānalakkhaṇā paṭipajjati etāyāti paṭipadā. Dukkhanirodhaṃ gacchatīti dukkhanirodhaṃ nibbānaṃ sacchikiriyābhisamayavasena gacchati ārabbha pavattati. Yāthāvasarasalakkhaṇatoti yathābhūtaṃ kilesappahānakaraṇasarasato ceva niyyānahetudassanādhipateyyalakkhaṇato ca nappajānāti. Anantaravāreti dutiyavāre. Imināva nayenāti ‘‘idaṃ dukkhaṃ, ettakaṃ dukkha’’ntiādinā paṭhamavāre vuttanayena. Tattha hi duppaññaniddesattā pajānanapaṭikkhepavasena desanā āgatā, idha paññavantaniddesattā pajānanavasenāti ayameva viseso. Etthāti dutiyavāre.
સવનતોતિ કમ્મટ્ઠાનસ્સ સવનતો ઉગ્ગણ્હાતિ. ગન્થસવનમુખેન હિ તદત્થસ્સ ઉગ્ગહણં. ઠપેત્વા તણ્હન્તિઆદિ તસ્સ ઉગ્ગહણાકારનિદસ્સનં. અભિનિવિસતીતિ વિપસ્સનાભિનિવેસવસેન અભિનિવિસતિ વિપસ્સનાકમ્મટ્ઠાનં પટ્ઠપેતિ. નો વિવટ્ટેતિ વિવટ્ટે અભિનિવેસો ન હોતિ અવિસયત્તા. અયન્તિ ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનિકો.
Savanatoti kammaṭṭhānassa savanato uggaṇhāti. Ganthasavanamukhena hi tadatthassa uggahaṇaṃ. Ṭhapetvā taṇhantiādi tassa uggahaṇākāranidassanaṃ. Abhinivisatīti vipassanābhinivesavasena abhinivisati vipassanākammaṭṭhānaṃ paṭṭhapeti. No vivaṭṭeti vivaṭṭe abhiniveso na hoti avisayattā. Ayanti catusaccakammaṭṭhāniko.
પઞ્ચક્ખન્ધાતિ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા. ખન્ધવસેન વિપસ્સનાભિનિવેસસ્સ ચક્ખાદિવસેન વેદનાદિવસેન ચ સતિપિ અનેકવિધત્તે સુકરં સુવિઞ્ઞેય્યન્તિ ચતુધાતુમુખેન તં દસ્સેતું ‘‘ધાતુકમ્મટ્ઠાનવસેન ઓતરિત્વા’’તિ આહ. રૂપન્તિ વવત્થપેતીતિ રુપ્પનટ્ઠેન રૂપન્તિ અસઙ્કરતો પરિચ્છિન્દતિ. તદારમ્મણાતિ તં રૂપં આરમ્મણં કત્વા પવત્તનકા. નામન્તિ વેદનાદિચતુક્કં નમનટ્ઠેન નામન્તિ વવત્થાપેતિ. યમકતાલક્ખન્ધં ભિન્દન્તો વિય યમકં ભિન્દિત્વા ‘‘અરૂપં, રૂપઞ્ચા’’તિ દ્વેવ ઇમે ધમ્મા, ન એત્થ કોચિ અત્તા વા અત્તનિયં વાતિ નામરૂપં વવત્થપેતિ પરિચ્છિન્દતિ પરિગ્ગણ્હાતિ. એત્તાવતા દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ દસ્સિતા. તં પનેતં નામરૂપં ન અહેતુકં. યસ્મા સબ્બં સબ્બત્થ સબ્બદા ચ નત્થિ, તસ્મા સહેતુકં. કીદિસેન હેતુના? ન ઇસ્સરાદિવિસમહેતુના. યં પનેત્થ વત્તબ્બં, તં વિસુદ્ધિમગ્ગસંવણ્ણનાયં (વિસુદ્ધિ॰ મહાટી॰ ૨.૪૪૭) વુત્તનયેન ગહેતબ્બં. સહેતુકત્તા એવ સપચ્ચયં. અવિજ્જાદયોતિ અવિજ્જાતણ્હુપાદાનકમ્માહારાદયો. એવન્તિ ‘‘તં પનેત’’ન્તિઆદિના વુત્તપ્પકારેન અવિજ્જાદિકે પચ્ચયે ચેવ રૂપવેદનાદિકે પચ્ચયુપ્પન્નધમ્મે ચ વવત્થપેત્વા પરિચ્છિન્દિત્વા પરિગ્ગહેત્વા. વુત્તઞ્હેતં ‘‘અવિજ્જાસમુદયા રૂપસમુદયો, તણ્હાસમુદયા રૂપસમુદયો’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૫૦). એત્તાવતા કઙ્ખાવિતરણવિસુદ્ધિં દસ્સેતિ.
Pañcakkhandhāti pañcupādānakkhandhā. Khandhavasena vipassanābhinivesassa cakkhādivasena vedanādivasena ca satipi anekavidhatte sukaraṃ suviññeyyanti catudhātumukhena taṃ dassetuṃ ‘‘dhātukammaṭṭhānavasena otaritvā’’ti āha. Rūpanti vavatthapetīti ruppanaṭṭhena rūpanti asaṅkarato paricchindati. Tadārammaṇāti taṃ rūpaṃ ārammaṇaṃ katvā pavattanakā. Nāmanti vedanādicatukkaṃ namanaṭṭhena nāmanti vavatthāpeti. Yamakatālakkhandhaṃ bhindanto viya yamakaṃ bhinditvā ‘‘arūpaṃ, rūpañcā’’ti dveva ime dhammā, na ettha koci attā vā attaniyaṃ vāti nāmarūpaṃ vavatthapeti paricchindati pariggaṇhāti. Ettāvatā diṭṭhivisuddhi dassitā. Taṃ panetaṃ nāmarūpaṃ na ahetukaṃ. Yasmā sabbaṃ sabbattha sabbadā ca natthi, tasmā sahetukaṃ. Kīdisena hetunā? Na issarādivisamahetunā. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ visuddhimaggasaṃvaṇṇanāyaṃ (visuddhi. mahāṭī. 2.447) vuttanayena gahetabbaṃ. Sahetukattā eva sapaccayaṃ. Avijjādayoti avijjātaṇhupādānakammāhārādayo. Evanti ‘‘taṃ paneta’’ntiādinā vuttappakārena avijjādike paccaye ceva rūpavedanādike paccayuppannadhamme ca vavatthapetvā paricchinditvā pariggahetvā. Vuttañhetaṃ ‘‘avijjāsamudayā rūpasamudayo, taṇhāsamudayā rūpasamudayo’’ti (paṭi. ma. 1.50). Ettāvatā kaṅkhāvitaraṇavisuddhiṃ dasseti.
હુત્વાતિ હેતુપચ્ચયસમવાયે ઉપ્પજ્જિત્વા. અભાવટ્ઠેનાતિ તદનન્તરમેવ વિનસ્સનટ્ઠેન. અનિચ્ચાતિ અનિચ્ચા અદ્ધુવા. અનિચ્ચલક્ખણં આરોપેતીતિ તેસુ પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ અનિચ્ચતાસઙ્ખાતં સામઞ્ઞલક્ખણં નિરોપેતિ. તતોતિ અનિચ્ચલક્ખણારોપનતો પરં, તતો વા અનિચ્ચભાવતો. ઉદયબ્બયપ્પટિપીળનાકારેનાતિ ઉપ્પાદનિરોધેહિ પતિ પતિ અભિક્ખણં પીળનાકારેન હેતુના દુક્ખા અનિટ્ઠા, દુક્ખમા વા. અવસવત્તનાકારેનાતિ કસ્સચિ વસેન અવસવત્તનાકારેન. અનત્તાતિ ન સયં અત્તા, નાપિ નેસં કોચિ અત્તા અત્થીતિ અનત્તાતિ. તિલક્ખણં આરોપેત્વાતિ એવં અનિચ્ચસ્સ દુક્ખભાવતો, દુક્ખસ્સ ચ અનત્તભાવતો ખન્ધપઞ્ચકે તિવિધમ્પિ સામઞ્ઞલક્ખણં આરોપેત્વા. સમ્મસન્તોતિ ઉદયબ્બયઞાણુપ્પત્તિયા ઉપ્પન્ને વિપસ્સનુપક્કિલેસે પહાય મગ્ગામગ્ગં વવત્થપેત્વા ઉદયબ્બયઞાણાદિવિપસ્સનાપટિપાટિયા સઙ્ખારે સમ્મસન્તો ગોત્રભુઞાણાનન્તરં લોકુત્તરમગ્ગં પાપુણાતિ.
Hutvāti hetupaccayasamavāye uppajjitvā. Abhāvaṭṭhenāti tadanantarameva vinassanaṭṭhena. Aniccāti aniccā addhuvā. Aniccalakkhaṇaṃ āropetīti tesu pañcasu khandhesu aniccatāsaṅkhātaṃ sāmaññalakkhaṇaṃ niropeti. Tatoti aniccalakkhaṇāropanato paraṃ, tato vā aniccabhāvato. Udayabbayappaṭipīḷanākārenāti uppādanirodhehi pati pati abhikkhaṇaṃ pīḷanākārena hetunā dukkhā aniṭṭhā, dukkhamā vā. Avasavattanākārenāti kassaci vasena avasavattanākārena. Anattāti na sayaṃ attā, nāpi nesaṃ koci attā atthīti anattāti. Tilakkhaṇaṃāropetvāti evaṃ aniccassa dukkhabhāvato, dukkhassa ca anattabhāvato khandhapañcake tividhampi sāmaññalakkhaṇaṃ āropetvā. Sammasantoti udayabbayañāṇuppattiyā uppanne vipassanupakkilese pahāya maggāmaggaṃ vavatthapetvā udayabbayañāṇādivipassanāpaṭipāṭiyā saṅkhāre sammasanto gotrabhuñāṇānantaraṃ lokuttaramaggaṃ pāpuṇāti.
એકપટિવેધેનાતિ એકેનેવ ઞાણેન પટિવિજ્ઝનેન. પટિવેધો પટિઘાતાભાવેન વિસયે નિસ્સઙ્ગચારસઙ્ખાતં નિબ્બિજ્ઝનં. અભિસમયો અવિરજ્ઝિત્વા અધિગમનસઙ્ખાતો અવબોધો. ‘‘ઇદં દુક્ખં, એત્તં દુક્ખં, ન ઇતો ભિય્યો’’તિ પરિચ્છિન્દિત્વા યાથાવતો જાનનમેવ વુત્તનયેન પટિવેધોતિ પરિઞ્ઞાપટિવેધો, ઇદઞ્ચ યથા ઞાણે પવત્તે પચ્છા દુક્ખસ્સ સરૂપાદિપરિચ્છેદે સમ્મોહો ન હોતિ, તથા પવત્તિં ગહેત્વા વુત્તં, ન પન મગ્ગઞાણસ્સ ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિઆદિના પવત્તનતો. તેનાહ ‘‘તસ્મિઞ્ચસ્સ ખણે’’તિઆદિ. પહીનસ્સ પુન અપહાતબ્બતાય પકટ્ઠં હાનં ચજનં સમુચ્છિન્દનં પહાનં, પહાનમેવ વુત્તનયેન પટિવેધોતિ પહાનપટિવેધો. અયમ્પિ યેન કિલેસેન અપ્પહીયમાનેન મગ્ગભાવનાય ન ભવિતબ્બં, અસતિ ચ મગ્ગભાવનાય યો ઉપ્પજ્જેય્ય, તસ્સ પદઘાતં કરોન્તસ્સ અનુપ્પત્તિધમ્મતં આપાદેન્તસ્સ ઞાણસ્સ તથાપવત્તિયા પટિઘાતાભાવેન નિસ્સઙ્ગચારં ઉપાદાય એવં વુત્તો. સચ્છિકિરિયા પચ્ચક્ખકરણં અનુસ્સવાકારપરિવિતક્કાદિકે મુઞ્ચિત્વાવ સરૂપતો આરમ્મણકરણં ‘‘ઇદં ત’’ન્તિ યાથાવસભાવતો ગહણં, સા એવ વુત્તનયેન પટિવેધોતિ સચ્છિકિરિયાપટિવેધો. અયમ્પિ યસ્સ આવરણસ્સ અસમુચ્છિન્દનતો ઞાણં નિરોધં આલમ્બિતું ન સક્કોતિ, તસ્સ સમુચ્છિન્દનતો તં સરૂપતો વિભાવિતમેવ પવત્તતીતિ એવં વુત્તો.
Ekapaṭivedhenāti ekeneva ñāṇena paṭivijjhanena. Paṭivedho paṭighātābhāvena visaye nissaṅgacārasaṅkhātaṃ nibbijjhanaṃ. Abhisamayo avirajjhitvā adhigamanasaṅkhāto avabodho. ‘‘Idaṃ dukkhaṃ, ettaṃ dukkhaṃ, na ito bhiyyo’’ti paricchinditvā yāthāvato jānanameva vuttanayena paṭivedhoti pariññāpaṭivedho, idañca yathā ñāṇe pavatte pacchā dukkhassa sarūpādiparicchede sammoho na hoti, tathā pavattiṃ gahetvā vuttaṃ, na pana maggañāṇassa ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā pavattanato. Tenāha ‘‘tasmiñcassa khaṇe’’tiādi. Pahīnassa puna apahātabbatāya pakaṭṭhaṃ hānaṃ cajanaṃ samucchindanaṃ pahānaṃ, pahānameva vuttanayena paṭivedhoti pahānapaṭivedho. Ayampi yena kilesena appahīyamānena maggabhāvanāya na bhavitabbaṃ, asati ca maggabhāvanāya yo uppajjeyya, tassa padaghātaṃ karontassa anuppattidhammataṃ āpādentassa ñāṇassa tathāpavattiyā paṭighātābhāvena nissaṅgacāraṃ upādāya evaṃ vutto. Sacchikiriyā paccakkhakaraṇaṃ anussavākāraparivitakkādike muñcitvāva sarūpato ārammaṇakaraṇaṃ ‘‘idaṃ ta’’nti yāthāvasabhāvato gahaṇaṃ, sā eva vuttanayena paṭivedhoti sacchikiriyāpaṭivedho. Ayampi yassa āvaraṇassa asamucchindanato ñāṇaṃ nirodhaṃ ālambituṃ na sakkoti, tassa samucchindanato taṃ sarūpato vibhāvitameva pavattatīti evaṃ vutto.
ભાવના ઉપ્પાદના વડ્ઢના ચ. તત્થ પઠમમગ્ગે ઉપ્પાદનટ્ઠેન ભાવના, દુતિયાદીસુ વડ્ઢનટ્ઠેન, ઉભયત્થાપિ વા ઉભયં વેદિતબ્બં. પઠમમગ્ગોપિ હિ યથારહં વુટ્ઠાનગામિનિયં પવત્તં પરિજાનનાદિં વડ્ઢેન્તો પવત્તોતિ તત્થાપિ વડ્ઢનટ્ઠેન ભાવનાતિ સક્કા વિઞ્ઞાતું. દુતિયાદીસુપિ અપ્પહીનકિલેસપ્પહાનતો પુગ્ગલન્તરસાધનતો ચ ઉપ્પાદનટ્ઠેન ભાવના, સા એવ વુત્તનયેન પટિવેધોતિ ભાવનાપટિવેધો. અયમ્પિ યથા ઞાણે પવત્તે પચ્છા મગ્ગધમ્માનં સરૂપપરિચ્છેદે સમ્મોહો ન હોતિ, તથા પવત્તિં ગહેત્વા વુત્તો. તિટ્ઠન્તુ તાવ યથાધિગતા મગ્ગધમ્મા, યથાપવત્તેસુ ફલેસુપિ અયં યથાધિગતસચ્ચધમ્મેસુ વિય વિગતસમ્મોહોવ હોતિ સેક્ખોપિ સમાનો. તેન વુત્તં – ‘‘દિટ્ઠધમ્મો પત્તધમ્મો વિદિતધમ્મો પરિયોગાળ્હધમ્મો’’તિ (મહાવ॰ ૨૭). યથા ચસ્સ ધમ્મા તાસં જોતિતા યથાધિગતસચ્ચધમ્માવલમ્બિનિયો મગ્ગવીથિતો પરતો મગ્ગફલપહીનાવસિટ્ઠકિલેસનિબ્બાનાનં પચ્ચવેક્ખણા પવત્તન્તિ. દુક્ખસચ્ચધમ્મા હિ સક્કાયદિટ્ઠિઆદયો. અયઞ્ચ અત્થવણ્ણના પરિઞ્ઞાભિસમયેનાતિઆદીસુપિ વિભાવેતબ્બા. કિચ્ચતોતિ અસમ્મોહતો. નિરોધં આરમ્મણતોતિ એત્થ ‘‘આરમ્મણતોપી’’તિ પિ-સદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠો દટ્ઠબ્બો નિરોધેપિ અસમ્મોહપટિવેધસ્સ લબ્ભનતો. એતસ્સાતિ ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનિકસ્સ પુગ્ગલસ્સ.
Bhāvanā uppādanā vaḍḍhanā ca. Tattha paṭhamamagge uppādanaṭṭhena bhāvanā, dutiyādīsu vaḍḍhanaṭṭhena, ubhayatthāpi vā ubhayaṃ veditabbaṃ. Paṭhamamaggopi hi yathārahaṃ vuṭṭhānagāminiyaṃ pavattaṃ parijānanādiṃ vaḍḍhento pavattoti tatthāpi vaḍḍhanaṭṭhena bhāvanāti sakkā viññātuṃ. Dutiyādīsupi appahīnakilesappahānato puggalantarasādhanato ca uppādanaṭṭhena bhāvanā, sā eva vuttanayena paṭivedhoti bhāvanāpaṭivedho. Ayampi yathā ñāṇe pavatte pacchā maggadhammānaṃ sarūpaparicchede sammoho na hoti, tathā pavattiṃ gahetvā vutto. Tiṭṭhantu tāva yathādhigatā maggadhammā, yathāpavattesu phalesupi ayaṃ yathādhigatasaccadhammesu viya vigatasammohova hoti sekkhopi samāno. Tena vuttaṃ – ‘‘diṭṭhadhammo pattadhammo viditadhammo pariyogāḷhadhammo’’ti (mahāva. 27). Yathā cassa dhammā tāsaṃ jotitā yathādhigatasaccadhammāvalambiniyo maggavīthito parato maggaphalapahīnāvasiṭṭhakilesanibbānānaṃ paccavekkhaṇā pavattanti. Dukkhasaccadhammā hi sakkāyadiṭṭhiādayo. Ayañca atthavaṇṇanā pariññābhisamayenātiādīsupi vibhāvetabbā. Kiccatoti asammohato. Nirodhaṃ ārammaṇatoti ettha ‘‘ārammaṇatopī’’ti pi-saddo luttaniddiṭṭho daṭṭhabbo nirodhepi asammohapaṭivedhassa labbhanato. Etassāti catusaccakammaṭṭhānikassa puggalassa.
પઞ્ઞવાતિ નિદ્દિટ્ઠો નિપ્પરિયાયતો પઞ્ઞવન્તતાય ઇધ અધિપ્પેતત્તા. પાળિતોતિ ધમ્મતો. અત્થતોતિ અટ્ઠકથાતો. અનુસન્ધિતોતિ તસ્મિં તસ્મિં સુત્તે તંતંઅનુસન્ધિતો. પુબ્બાપરતોતિ પુબ્બેનાપરસ્સ સંસન્દનતો. સઙ્ગીતિક્કમેન ચેત્થ પુબ્બાપરતા વેદિતબ્બા. તંતંદેસનાયમેવ વા પુબ્બભાગેન અપરભાગસ્સ સંસન્દનતો. વિઞ્ઞાણચરિતોતિ વિજાનનચરિતો વીમંસનચરિતો તેપિટકે બુદ્ધવચને વિચારણાચારવેપુલ્લતો. પઞ્ઞવાતિ ન વત્તબ્બો મગ્ગેનાગતાય પઞ્ઞાય અભાવતો. અજ્જ અજ્જેવ અરહત્તન્તિ ઇત્તરં અતિખિપ્પમેવાતિ અધિપ્પાયો. પઞ્ઞવાપક્ખં ભજતિ સેક્ખપરિયાયસબ્ભાવતો. સુત્તે પન પટિવેધોવ કથિતો સચ્ચાભિસમયવસેન આગતત્તા.
Paññavāti niddiṭṭho nippariyāyato paññavantatāya idha adhippetattā. Pāḷitoti dhammato. Atthatoti aṭṭhakathāto. Anusandhitoti tasmiṃ tasmiṃ sutte taṃtaṃanusandhito. Pubbāparatoti pubbenāparassa saṃsandanato. Saṅgītikkamena cettha pubbāparatā veditabbā. Taṃtaṃdesanāyameva vā pubbabhāgena aparabhāgassa saṃsandanato. Viññāṇacaritoti vijānanacarito vīmaṃsanacarito tepiṭake buddhavacane vicāraṇācāravepullato. Paññavāti na vattabbo maggenāgatāya paññāya abhāvato. Ajja ajjeva arahattanti ittaraṃ atikhippamevāti adhippāyo. Paññavāpakkhaṃ bhajati sekkhapariyāyasabbhāvato. Sutte pana paṭivedhova kathito saccābhisamayavasena āgatattā.
એસાતિ અનન્તરે વુત્તો અરિયપુગ્ગલો. કમ્મકારકચિત્તન્તિ ભાવનાકમ્મસ્સ પવત્તનકચિત્તં . સુખવેદનમ્પિ વિજાનાતીતિ કો વેદિયતિ, કસ્સ વેદના, કિંકારણા વેદના, સોપિ કસ્સચિ અભાવગ્ગહણમુખેન સુખં વેદનં સભાવતો સમુદયતો અત્થઙ્ગમતો અસ્સાદતો આદીનવતો ચ યથાભૂતં પરિચ્છિન્દન્તો પરિગ્ગણ્હન્તો સુખં વેદનં વિજાનાતિ નામ. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. યસ્મા ‘‘સતિપટ્ઠાને’’તિ ઇમિના સતિપટ્ઠાનકથં ઉપલક્ખેતિ. તાય હિ તદત્થો વેદિતબ્બો, તસ્મા તંસંવણ્ણનાયમ્પિ (દી॰ નિ॰ ટી॰ ૨.૩૮૦) વુત્તનયેન તસ્સત્થો વેદિતબ્બો . કામઞ્ચેતં વિઞ્ઞાણં વેદનાતો અઞ્ઞમ્પિ આરમ્મણં વિજાનાતિ, અનન્તરવારે પન રૂપમુખેન વિપસ્સનાભિનિવેસસ્સ દસ્સિતત્તા ઇધ અરૂપમુખેન દસ્સેતું ‘‘સુખન્તિપિ વિજાનાતી’’તિઆદિના નિદ્દિટ્ઠં, પુચ્છન્તસ્સ વા અજ્ઝાસયવસેન.
Esāti anantare vutto ariyapuggalo. Kammakārakacittanti bhāvanākammassa pavattanakacittaṃ . Sukhavedanampi vijānātīti ko vediyati, kassa vedanā, kiṃkāraṇā vedanā, sopi kassaci abhāvaggahaṇamukhena sukhaṃ vedanaṃ sabhāvato samudayato atthaṅgamato assādato ādīnavato ca yathābhūtaṃ paricchindanto pariggaṇhanto sukhaṃ vedanaṃ vijānāti nāma. Sesapadadvayepi eseva nayo. Yasmā ‘‘satipaṭṭhāne’’ti iminā satipaṭṭhānakathaṃ upalakkheti. Tāya hi tadattho veditabbo, tasmā taṃsaṃvaṇṇanāyampi (dī. ni. ṭī. 2.380) vuttanayena tassattho veditabbo . Kāmañcetaṃ viññāṇaṃ vedanāto aññampi ārammaṇaṃ vijānāti, anantaravāre pana rūpamukhena vipassanābhinivesassa dassitattā idha arūpamukhena dassetuṃ ‘‘sukhantipi vijānātī’’tiādinā niddiṭṭhaṃ, pucchantassa vā ajjhāsayavasena.
સંસટ્ઠાતિ સમ્પયુત્તા. તેનાહ ‘‘એકુપ્પાદાદિલક્ખણેન સંયોગટ્ઠેના’’તિ. વિસંસટ્ઠાતિ વિપ્પયુત્તા. ભિન્દિત્વાતિ અઞ્ઞભૂમિકસ્સ અઞ્ઞભૂમિદસ્સનેનેવ વિનાસેત્વા, સંભિન્દિત્વા વા. સંસટ્ઠભાવં પુચ્છતીતિ તંચિત્તુપ્પાદપરિયાપન્નાનં પઞ્ચવિઞ્ઞાણાનં સંસટ્ઠભાવં પુચ્છતિ. યદિ એવં કથં પુચ્છાય અવસરો વિસંસટ્ઠભાવાસઙ્કાય એવ અભાવતો? ન, ચિત્તુપ્પાદન્તરગતાનં મગ્ગપઞ્ઞામગ્ગવિઞ્ઞાણાનં વિપસ્સનાપઞ્ઞાવિપસ્સનાવિઞ્ઞાણાનઞ્ચ વોમિસ્સકસંસટ્ઠભાવસ્સ લબ્ભમાનત્તા. વિનિવટ્ટેત્વાતિ અઞ્ઞમઞ્ઞતો વિવેચેત્વા. નાનાકરણં દસ્સેતું ન સક્કાતિ ઇદં કેવલં સંસટ્ઠભાવમેવ સન્ધાય વુત્તં, ન સભાવભેદં, સભાવભેદતો પન નાનાકરણં નેસં પાકટમેવ. તેનાહ ‘‘આરમ્મણતો વા વત્થુતો વા ઉપ્પાદતો વા નિરોધતો વા’’તિ. ઇદાનિ તમેવ સભાવભેદં વિસયભેદેન સુટ્ઠુ પાકટં કત્વા દસ્સેતું ‘‘તેસં તેસં પના’’તિઆદિ વુત્તં. વિસયોતિ પવત્તિટ્ઠાનં ઇસ્સરિયભૂમિ, યેન ચિત્તપઞ્ઞાનં તત્થ તત્થ પુબ્બઙ્ગમતા વુચ્ચતિ.
Saṃsaṭṭhāti sampayuttā. Tenāha ‘‘ekuppādādilakkhaṇena saṃyogaṭṭhenā’’ti. Visaṃsaṭṭhāti vippayuttā. Bhinditvāti aññabhūmikassa aññabhūmidassaneneva vināsetvā, saṃbhinditvā vā. Saṃsaṭṭhabhāvaṃ pucchatīti taṃcittuppādapariyāpannānaṃ pañcaviññāṇānaṃ saṃsaṭṭhabhāvaṃ pucchati. Yadi evaṃ kathaṃ pucchāya avasaro visaṃsaṭṭhabhāvāsaṅkāya eva abhāvato? Na, cittuppādantaragatānaṃ maggapaññāmaggaviññāṇānaṃ vipassanāpaññāvipassanāviññāṇānañca vomissakasaṃsaṭṭhabhāvassa labbhamānattā. Vinivaṭṭetvāti aññamaññato vivecetvā. Nānākaraṇaṃ dassetuṃ na sakkāti idaṃ kevalaṃ saṃsaṭṭhabhāvameva sandhāya vuttaṃ, na sabhāvabhedaṃ, sabhāvabhedato pana nānākaraṇaṃ nesaṃ pākaṭameva. Tenāha ‘‘ārammaṇato vā vatthuto vā uppādato vā nirodhato vā’’ti. Idāni tameva sabhāvabhedaṃ visayabhedena suṭṭhu pākaṭaṃ katvā dassetuṃ ‘‘tesaṃ tesaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Visayoti pavattiṭṭhānaṃ issariyabhūmi, yena cittapaññānaṃ tattha tattha pubbaṅgamatā vuccati.
કામઞ્ચ વિપસ્સનાપિ પઞ્ઞાવસેનેવ કિચ્ચકારી, મગ્ગોપિ વિઞ્ઞાણસહિતોવ, ન કેવલો, યથા પન લોકિયધમ્મેસુ ચિત્તં પધાનં તત્થસ્સ ધોરય્હભાવેન પવત્તિસબ્ભાવતો. તથા હિ તં ‘‘છદ્વારાધિપતિ રાજા’’તિ (ધ॰ પ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૧૮૧) વુચ્ચતિ, એવં લોકુત્તરધમ્મેસુ પઞ્ઞા પધાના પટિપક્ખવિધમનસ્સ વિસેસતો તદધીનત્તા. તથા હિ મગ્ગધમ્મે સમ્માદિટ્ઠિ એવ પઠમં ગહિતા. અયઞ્ચ નેસં વિસયવસેન પવત્તિભેદો, તથા ચ પઞ્ઞાપનવિધિ ન કેવલં થેરેહેવ દસ્સિતો, અપિચ ખો ભગવતાપિ દસ્સિતોતિ વિભાવેન્તો ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધોપી’’તિઆદિમાહ. યત્થ પઞ્ઞા ન લબ્ભતિ, તત્થ ચિત્તવસેન પુચ્છને વત્તબ્બમેવ નત્થિ યથા ‘‘કિંચિત્તો ત્વં ભિક્ખૂ’’તિઆદીસુ (પારા॰ ૧૩૨-૧૩૫). યત્થ પન પઞ્ઞા લબ્ભતિ, તત્થાપિ ચિત્તવસેન જોતના હોતિ યથા – ‘‘અજ્ઝત્તમેવ ચિત્તં સણ્ઠપેતિ સન્નિસાદેતિ એકોદિં કરોતિ સમાદહતિ (સં॰ નિ॰ ૪.૩૩૨), યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતી’’તિઆદીસુ (ધ॰ સ॰ ૧). અટ્ઠકથાયં પન લોકિયધમ્મેસુ ચિત્તવસેન, લોકુત્તરધમ્મેસુ પઞ્ઞાવસેન ચોદનં બ્યતિરેકમુખેન દસ્સેતું ‘‘કતમા તે ભિક્ખુ પઞ્ઞા અધિગતા’’તિઆદિ વુત્તં. યેભુય્યવસેન ચેતં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. તથા હિ કત્થચિ લોકિયધમ્મા પઞ્ઞાસીસેનપિ નિદ્દિસીયન્તિ – ‘‘પઠમસ્સ ઝાનસ્સ લાભિનો કામસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ હાનભાગિની પઞ્ઞા’’તિઆદીસુ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧). સઞ્ઞાસીસેનપિ – ‘‘ઉદ્ધુમાતકસઞ્ઞાતિ વા સેસરૂપારૂપસઞ્ઞાતિ વા ઇમે ધમ્મા એકત્થા, ઉદાહુ નાનત્થા’’તિઆદીસુ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૪૫.પદભાજનીયવણ્ણના). તથા લોકુત્તરધમ્માપિ કત્થચિ ચિત્તસીસેન નિદ્દિસીયન્તિ – ‘‘યસ્મિં સમયે લોકુત્તરં ચિત્તં ભાવેતી’’તિ (ધ॰ સ॰ ૨૭૭), તથા ફસ્સાદિસીસેનપિ – ‘‘યસ્મિં સમયે લોકુત્તરં ફસ્સં ભાવેતિ, વેદનં સઞ્ઞં ચેતનં ભાવેતી’’તિઆદીસુ (ધ॰ સ॰ ૨૭૭).
Kāmañca vipassanāpi paññāvaseneva kiccakārī, maggopi viññāṇasahitova, na kevalo, yathā pana lokiyadhammesu cittaṃ padhānaṃ tatthassa dhorayhabhāvena pavattisabbhāvato. Tathā hi taṃ ‘‘chadvārādhipati rājā’’ti (dha. pa. aṭṭha. 2.181) vuccati, evaṃ lokuttaradhammesu paññā padhānā paṭipakkhavidhamanassa visesato tadadhīnattā. Tathā hi maggadhamme sammādiṭṭhi eva paṭhamaṃ gahitā. Ayañca nesaṃ visayavasena pavattibhedo, tathā ca paññāpanavidhi na kevalaṃ thereheva dassito, apica kho bhagavatāpi dassitoti vibhāvento ‘‘sammāsambuddhopī’’tiādimāha. Yattha paññā na labbhati, tattha cittavasena pucchane vattabbameva natthi yathā ‘‘kiṃcitto tvaṃ bhikkhū’’tiādīsu (pārā. 132-135). Yattha pana paññā labbhati, tatthāpi cittavasena jotanā hoti yathā – ‘‘ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapeti sannisādeti ekodiṃ karoti samādahati (saṃ. ni. 4.332), yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī’’tiādīsu (dha. sa. 1). Aṭṭhakathāyaṃ pana lokiyadhammesu cittavasena, lokuttaradhammesu paññāvasena codanaṃ byatirekamukhena dassetuṃ ‘‘katamā te bhikkhu paññā adhigatā’’tiādi vuttaṃ. Yebhuyyavasena cetaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Tathā hi katthaci lokiyadhammā paññāsīsenapi niddisīyanti – ‘‘paṭhamassa jhānassa lābhino kāmasahagatā saññāmanasikārā samudācaranti hānabhāginī paññā’’tiādīsu (paṭi. ma. 1.1). Saññāsīsenapi – ‘‘uddhumātakasaññāti vā sesarūpārūpasaññāti vā ime dhammā ekatthā, udāhu nānatthā’’tiādīsu (pārā. aṭṭha. 45.padabhājanīyavaṇṇanā). Tathā lokuttaradhammāpi katthaci cittasīsena niddisīyanti – ‘‘yasmiṃ samaye lokuttaraṃ cittaṃ bhāvetī’’ti (dha. sa. 277), tathā phassādisīsenapi – ‘‘yasmiṃ samaye lokuttaraṃ phassaṃ bhāveti, vedanaṃ saññaṃ cetanaṃ bhāvetī’’tiādīsu (dha. sa. 277).
ચતૂસુ સોતાપત્તિયઙ્ગેસૂતિ સપ્પુરિસસેવના, સદ્ધમ્મસ્સવનં, યોનિસોમનસિકારો, ધમ્માનુધમ્મપટિપત્તીતિ ઇમેસુ ચતૂસુ સોતાપત્તિમગ્ગસ્સ કારણેસુ. કામં ચેતેસુ સતિઆદયોપિ ધમ્મા ઇચ્છિતબ્બાવ તેહિ વિના તેસં અસમ્ભવતો, તથાપિ ચેત્થ સદ્ધા વિસેસતો કિચ્ચકારીતિ વેદિતબ્બા. સદ્દો એવ હિ સપ્પુરિસે પયિરુપાસતિ, સદ્ધમ્મં સુણાતિ, યોનિસો ચ મનસિ કરોતિ, અરિયમગ્ગસ્સ ચ અનુધમ્મં પટિપજ્જતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘એત્થ સદ્ધિન્દ્રિયં દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ. ઇમિના નયેન સેસિન્દ્રિયેસુપિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ચતૂસુ સમ્મપ્પધાનેસૂતિ ચતુબ્બિધસમ્મપ્પધાનભાવનાય. ચતૂસુ સતિપટ્ઠાનેસૂતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. એત્થ ચ સોતાપત્તિયઙ્ગેસુ સદ્ધા વિય સમ્મપ્પધાનભાવનાય વીરિયં વિય ચ સતિપટ્ઠાનભાવનાય – ‘‘સતિમા વિનેય્ય લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સ’’ન્તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૩૭૩; મ॰ નિ॰ ૧.૧૦૬; સં॰ નિ॰ ૫.૩૮૪, ૪૦૭) વચનતો પુબ્બભાગે કિચ્ચતો સતિ અધિકા ઇચ્છિતબ્બા. એવં સમાધિકમ્મિકસ્સ સમાધિ, ‘‘અરિયસચ્ચભાવના પઞ્ઞાભાવના’’તિ કત્વા તત્થ પઞ્ઞા પુબ્બભાગે અધિકા ઇચ્છિતબ્બાતિ પાકટોયમત્થો, અધિગમક્ખણે પન સમાધિપઞ્ઞાનં વિય સબ્બેસમ્પિ ઇન્દ્રિયાનં સદ્ધાદીનં સમરસતાવ ઇચ્છિતબ્બા. તથા હિ ‘‘એત્થ સદ્ધિન્દ્રિય’’ન્તિઆદિના તત્થ તત્થ એત્થગ્ગહણં કતં. એવન્તિ યં ઠાનં, તં ઇન્દ્રિયસમત્તાદિં પચ્ચામસતિ. સવિસયસ્મિંયેવાતિ અત્તનો અત્તનો વિસયે એવ. લોકિયલોકુત્તરા ધમ્મા કથિતાતિ લોકિયધમ્મા લોકુત્તરધમ્મા ચ તેન તેન પવત્તિવિસેસેન કથિતા. ઇદં વુત્તં હોતિ – સદ્ધાપઞ્ચમેસુ ઇન્દ્રિયેસુ સહ પવત્તમાનેસુ તત્થ તત્થ વિસયે સદ્ધાદીનં કિચ્ચાધિકતાય તસ્સ તસ્સેવ દટ્ઠબ્બતા વુત્તા, ન સબ્બેસં. એવં અઞ્ઞેપિ લોકિયલોકુત્તરા ધમ્મા યથાસકં વિસયે પવત્તિવિસેસવસેન બોધિતાતિ.
Catūsu sotāpattiyaṅgesūti sappurisasevanā, saddhammassavanaṃ, yonisomanasikāro, dhammānudhammapaṭipattīti imesu catūsu sotāpattimaggassa kāraṇesu. Kāmaṃ cetesu satiādayopi dhammā icchitabbāva tehi vinā tesaṃ asambhavato, tathāpi cettha saddhā visesato kiccakārīti veditabbā. Saddo eva hi sappurise payirupāsati, saddhammaṃ suṇāti, yoniso ca manasi karoti, ariyamaggassa ca anudhammaṃ paṭipajjati, tasmā vuttaṃ ‘‘ettha saddhindriyaṃ daṭṭhabba’’nti. Iminā nayena sesindriyesupi attho daṭṭhabbo. Catūsu sammappadhānesūti catubbidhasammappadhānabhāvanāya. Catūsu satipaṭṭhānesūtiādīsupi eseva nayo. Ettha ca sotāpattiyaṅgesu saddhā viya sammappadhānabhāvanāya vīriyaṃ viya ca satipaṭṭhānabhāvanāya – ‘‘satimā vineyya loke abhijjhādomanassa’’nti (dī. ni. 2.373; ma. ni. 1.106; saṃ. ni. 5.384, 407) vacanato pubbabhāge kiccato sati adhikā icchitabbā. Evaṃ samādhikammikassa samādhi, ‘‘ariyasaccabhāvanā paññābhāvanā’’ti katvā tattha paññā pubbabhāge adhikā icchitabbāti pākaṭoyamattho, adhigamakkhaṇe pana samādhipaññānaṃ viya sabbesampi indriyānaṃ saddhādīnaṃ samarasatāva icchitabbā. Tathā hi ‘‘ettha saddhindriya’’ntiādinā tattha tattha etthaggahaṇaṃ kataṃ. Evanti yaṃ ṭhānaṃ, taṃ indriyasamattādiṃ paccāmasati. Savisayasmiṃyevāti attano attano visaye eva. Lokiyalokuttarā dhammā kathitāti lokiyadhammā lokuttaradhammā ca tena tena pavattivisesena kathitā. Idaṃ vuttaṃ hoti – saddhāpañcamesu indriyesu saha pavattamānesu tattha tattha visaye saddhādīnaṃ kiccādhikatāya tassa tasseva daṭṭhabbatā vuttā, na sabbesaṃ. Evaṃ aññepi lokiyalokuttarā dhammā yathāsakaṃ visaye pavattivisesavasena bodhitāti.
ઇદાનિ સદ્ધાદીનં ઇન્દ્રિયાનં તત્થ તત્થ અતિરેકકિચ્ચતં ઉપમાય વિભાવેતું ‘‘યથા હી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્રિદં ઉપમાસંસન્દનં રાજપઞ્ચમા સહાયા વિય વિમુત્તિપરિપાચકાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ. નેસં કીળનત્થં એકજ્ઝં વીથિઓતરણં વિય ઇન્દ્રિયાનં એકજ્ઝં વિપસ્સનાવીથિઓતરણં. સહાયેસુ પઠમાદીનં યથાસકગેહેવ વિચારણા વિય સદ્ધાદીનં સોતાપત્તિઅઙ્ગાદીનિ પત્વા પુબ્બઙ્ગમતા. સહાયેસુ ઇતરેસં તત્થ તત્થ તુણ્હીભાવો વિય સેસિન્દ્રિયાનં તત્થ તત્થ તદન્વયતા. તસ્સ પુબ્બઙ્ગમભૂતસ્સ ઇન્દ્રિયસ્સ કિચ્ચાનુગતતા. ન હિ તદા તેસં સસમ્ભારપથવીઆદીસુ આપાદીનં વિય કિચ્ચં પાકટં હોતિ, સદ્ધાદીનંયેવ પન કિચ્ચં વિભૂતં હુત્વા તિટ્ઠતિ પુરેતરં તથાપચ્ચયેહિ ચિત્તસન્તાનસ્સ અભિસઙ્ખતત્તા. એત્થ ચ વિપસ્સનાકમ્મિકસ્સ ભાવના વિસેસતો પઞ્ઞુત્તરાતિ દસ્સનત્થં રાજાનં નિદસ્સનં કત્વા પઞ્ઞિન્દ્રિયં વુત્તં. ઇતીતિઆદિ યથાધિગતસ્સ અત્થસ્સ નિગમનં.
Idāni saddhādīnaṃ indriyānaṃ tattha tattha atirekakiccataṃ upamāya vibhāvetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Tatridaṃ upamāsaṃsandanaṃ rājapañcamā sahāyā viya vimuttiparipācakāni pañcindriyāni. Nesaṃ kīḷanatthaṃ ekajjhaṃ vīthiotaraṇaṃ viya indriyānaṃ ekajjhaṃ vipassanāvīthiotaraṇaṃ. Sahāyesu paṭhamādīnaṃ yathāsakageheva vicāraṇā viya saddhādīnaṃ sotāpattiaṅgādīni patvā pubbaṅgamatā. Sahāyesu itaresaṃ tattha tattha tuṇhībhāvo viya sesindriyānaṃ tattha tattha tadanvayatā. Tassa pubbaṅgamabhūtassa indriyassa kiccānugatatā. Na hi tadā tesaṃ sasambhārapathavīādīsu āpādīnaṃ viya kiccaṃ pākaṭaṃ hoti, saddhādīnaṃyeva pana kiccaṃ vibhūtaṃ hutvā tiṭṭhati puretaraṃ tathāpaccayehi cittasantānassa abhisaṅkhatattā. Ettha ca vipassanākammikassa bhāvanā visesato paññuttarāti dassanatthaṃ rājānaṃ nidassanaṃ katvā paññindriyaṃ vuttaṃ. Itītiādi yathādhigatassa atthassa nigamanaṃ.
મગ્ગવિઞ્ઞાણમ્પીતિ અરિયમગ્ગસહગતં અપચયગામિવિઞ્ઞાણમ્પિ. તથેવ તં વિજાનાતીતિ સચ્ચધમ્મં ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિઆદિના નયેનેવ વિજાનાતિ એકચિત્તુપ્પાદપરિયાપન્નત્તા મગ્ગાનુકૂલત્તા ચ. યં વિજાનાતીતિ એત્થ વિજાનનપજાનનાનિ વિપસ્સનાચિત્તુપ્પાદપરિયાપન્નાનિ અધિપ્પેતાનિ, ન ‘‘યં પજાનાતી’’તિ એત્થ વિય મગ્ગચિત્તુપ્પાદપરિયાપન્નાતિ આહ ‘‘યં સઙ્ખારગત’’ન્તિઆદિ. તથેવાતિ ‘‘અનિચ્ચ’’ન્તિઆદિના નયેન. એકચિત્તુપ્પાદપરિયાપન્નત્તા વિપસ્સનાભાવતો ચ સમાનપચ્ચયેહિ સહ પવત્તિકતા એકુપ્પાદતા, તતો એવ એકજ્ઝં સહેવ નિરુજ્ઝનં એકનિરોધતા, એકંયેવ વત્થું નિસ્સાય પવત્તિ એકવત્થુકતા, એકંયેવ આરમ્મણં આરબ્ભ પવત્તિ એકારમ્મણતા. હેતુમ્હિ ચેતં કરણવચનં. તેન એકુપ્પાદાદિતાય સંસટ્ઠભાવં સાધેતિ. અનવસેસપરિયાદાનઞ્ચેતં, ઇતો તીહિપિ સમ્પયુત્તલક્ખણં હોતિયેવ.
Maggaviññāṇampīti ariyamaggasahagataṃ apacayagāmiviññāṇampi. Tatheva taṃ vijānātīti saccadhammaṃ ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā nayeneva vijānāti ekacittuppādapariyāpannattā maggānukūlattā ca. Yaṃ vijānātīti ettha vijānanapajānanāni vipassanācittuppādapariyāpannāni adhippetāni, na ‘‘yaṃ pajānātī’’ti ettha viya maggacittuppādapariyāpannāti āha ‘‘yaṃ saṅkhāragata’’ntiādi. Tathevāti ‘‘anicca’’ntiādinā nayena. Ekacittuppādapariyāpannattā vipassanābhāvato ca samānapaccayehi saha pavattikatā ekuppādatā, tato eva ekajjhaṃ saheva nirujjhanaṃ ekanirodhatā, ekaṃyeva vatthuṃ nissāya pavatti ekavatthukatā, ekaṃyeva ārammaṇaṃ ārabbha pavatti ekārammaṇatā. Hetumhi cetaṃ karaṇavacanaṃ. Tena ekuppādāditāya saṃsaṭṭhabhāvaṃ sādheti. Anavasesapariyādānañcetaṃ, ito tīhipi sampayuttalakkhaṇaṃ hotiyeva.
મગ્ગપઞ્ઞં સન્ધાય વુત્તં, સા હિ એકન્તતો ભાવેતબ્બા, ન પરિઞ્ઞેય્યા, પઞ્ઞાય પન ભાવેતબ્બતાય તંસમ્પયુત્તધમ્માપિ તગ્ગતિકાવ હોન્તીતિ આહ ‘‘તંસમ્પયુત્તં પના’’તિઆદિ. કિઞ્ચાપિ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય ભાવનાવસેન પવત્તનતો તંસમ્પયુત્તવિઞ્ઞાણમ્પિ તથેવ પવત્તતિ, તસ્સ પન પરિઞ્ઞેય્યભાવાનતિવત્તનતો પરિઞ્ઞેય્યતા વુત્તા. તેનેવાહ – ‘‘યમ્પિ તં ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં, તમ્પિ ખયધમ્મં વયધમ્મં વિરાગધમ્મં નિરોધધમ્મ’’ન્તિ.
Maggapaññaṃsandhāya vuttaṃ, sā hi ekantato bhāvetabbā, na pariññeyyā, paññāya pana bhāvetabbatāya taṃsampayuttadhammāpi taggatikāva hontīti āha ‘‘taṃsampayuttaṃ panā’’tiādi. Kiñcāpi vipassanāpaññāya bhāvanāvasena pavattanato taṃsampayuttaviññāṇampi tatheva pavattati, tassa pana pariññeyyabhāvānativattanato pariññeyyatā vuttā. Tenevāha – ‘‘yampi taṃ dhammaṭṭhitiñāṇaṃ, tampi khayadhammaṃ vayadhammaṃ virāgadhammaṃ nirodhadhamma’’nti.
૪૫૦. એવં સન્તેપીતિ વેદનાતિ એવં સામઞ્ઞગ્ગહણે સતિપિ. તેભૂમિકસમ્મસનચારવેદનાવાતિ ભૂમિત્તયપરિયાપન્ના, તતો એવ સમ્મસનઞાણસ્સ ગોચરભૂતા વેદના એવ અધિપ્પેતા સબ્રહ્મચારીનં ઉપકારાવહભાવેન દેસનાય આરદ્ધત્તા. તથા હિ વુત્તં ‘‘ચતુરોઘનિત્થરણત્થિકાન’’ન્તિઆદિ . એસ નયો પઞ્ઞાયપિ. ઇધ સુખાદિસદ્દા તદારમ્મણવિસયાતિ ઇમમત્થં સુત્તેન સાધેતું ‘‘રૂપઞ્ચ હી’’તિઆદિ વુત્તં. એકન્તદુક્ખન્તિ એકન્તેનેવ અનિટ્ઠં, તતો એવ દુક્ખમતાય દુક્ખં. આરમ્મણકરણવસેન દુક્ખવેદનાય અનુપતિતં, ઓતિણ્ણઞ્ચાતિ દુક્ખાનુપતિતં, દુક્ખાવક્કન્તં. સુખેન અનવક્કન્તં અભવિસ્સાતિ યોજના. નયિદન્તિ એત્થ ઇદન્તિ નિપાતમત્તં. સારજ્જેય્યુન્તિ સારાગં ઉપ્પાદેય્યું. સુખન્તિ સભાવતો ચ ઇટ્ઠં. સારાગા સંયુજ્જન્તીતિ બહલરાગહેતુ યથારહં દસહિપિ સંયોજનેહિ સંયુજ્જન્તિ. સંયોગા સંકિલિસ્સન્તીતિ તથા સંયુત્તતાય તણ્હાસંકિલેસાદિવસેન સંકિલિસ્સન્તિ, વિબાધીયન્તિ ઉપતાપીયન્તિ ચાતિ અત્થો. આરમ્મણન્તિ ઇટ્ઠં, અનિટ્ઠં, મજ્ઝત્તઞ્ચ આરમ્મણં યથાક્કમં સુખં, દુક્ખં, અદુક્ખમસુખન્તિ કથિતં. એવં અવિસેસેન પઞ્ચપિ ખન્ધે સુખાદિઆરમ્મણભાવેન દસ્સેત્વા ઇદાનિ વેદના એવ સુખાદિઆરમ્મણભાવેન દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં. પાકતિકપચુરજનવસેનાયં કથિતાતિ કત્વા ‘‘પુરિમં સુખં વેદનં આરમ્મણં કત્વા’’તિ વુત્તં. વિસેસલાભી પન અનાગતમ્પિ સુખં વેદનં આરમ્મણં કરોતેવ. વુત્તમેતં સતિપટ્ઠાનવણ્ણનાયં (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૮૦; મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૭૯). વેદનાય હિ આરમ્મણં વેદિયન્તિયા તંસમઙ્ગીપુગ્ગલો વેદેતીતિ વોહારમત્તં હોતિ.
450.Evaṃ santepīti vedanāti evaṃ sāmaññaggahaṇe satipi. Tebhūmikasammasanacāravedanāvāti bhūmittayapariyāpannā, tato eva sammasanañāṇassa gocarabhūtā vedanā eva adhippetā sabrahmacārīnaṃ upakārāvahabhāvena desanāya āraddhattā. Tathā hi vuttaṃ ‘‘caturoghanittharaṇatthikāna’’ntiādi . Esa nayo paññāyapi. Idha sukhādisaddā tadārammaṇavisayāti imamatthaṃ suttena sādhetuṃ ‘‘rūpañca hī’’tiādi vuttaṃ. Ekantadukkhanti ekanteneva aniṭṭhaṃ, tato eva dukkhamatāya dukkhaṃ. Ārammaṇakaraṇavasena dukkhavedanāya anupatitaṃ, otiṇṇañcāti dukkhānupatitaṃ, dukkhāvakkantaṃ. Sukhena anavakkantaṃ abhavissāti yojanā. Nayidanti ettha idanti nipātamattaṃ. Sārajjeyyunti sārāgaṃ uppādeyyuṃ. Sukhanti sabhāvato ca iṭṭhaṃ. Sārāgā saṃyujjantīti bahalarāgahetu yathārahaṃ dasahipi saṃyojanehi saṃyujjanti. Saṃyogā saṃkilissantīti tathā saṃyuttatāya taṇhāsaṃkilesādivasena saṃkilissanti, vibādhīyanti upatāpīyanti cāti attho. Ārammaṇanti iṭṭhaṃ, aniṭṭhaṃ, majjhattañca ārammaṇaṃ yathākkamaṃ sukhaṃ, dukkhaṃ, adukkhamasukhanti kathitaṃ. Evaṃ avisesena pañcapi khandhe sukhādiārammaṇabhāvena dassetvā idāni vedanā eva sukhādiārammaṇabhāvena dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Pākatikapacurajanavasenāyaṃ kathitāti katvā ‘‘purimaṃ sukhaṃ vedanaṃ ārammaṇaṃ katvā’’ti vuttaṃ. Visesalābhī pana anāgatampi sukhaṃ vedanaṃ ārammaṇaṃ karoteva. Vuttametaṃ satipaṭṭhānavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 2.380; ma. ni. aṭṭha. 1.79). Vedanāya hi ārammaṇaṃ vediyantiyā taṃsamaṅgīpuggalo vedetīti vohāramattaṃ hoti.
સબ્બસઞ્ઞાયાતિ સબ્બાયપિ ચતુભૂમિકસઞ્ઞાય. સબ્બત્થકસઞ્ઞાયાતિ સબ્બસ્મિં ચિત્તુપ્પાદે પવત્તનકસઞ્ઞાય. વત્થે વાતિ વા-સદ્દેન વણ્ણધાતું સઙ્ગણ્હાતિ . પાપેન્તોતિ ભાવનં ઉપચારં વા અપ્પનં વા ઉપનેન્તો. ઉપ્પજ્જનકસઞ્ઞાપીતિ ‘‘નીલં રૂપં, રૂપારમ્મણં નીલ’’ન્તિ ઉપ્પજ્જનકસઞ્ઞાપિ.
Sabbasaññāyāti sabbāyapi catubhūmikasaññāya. Sabbatthakasaññāyāti sabbasmiṃ cittuppāde pavattanakasaññāya. Vatthe vāti vā-saddena vaṇṇadhātuṃ saṅgaṇhāti . Pāpentoti bhāvanaṃ upacāraṃ vā appanaṃ vā upanento. Uppajjanakasaññāpīti ‘‘nīlaṃ rūpaṃ, rūpārammaṇaṃ nīla’’nti uppajjanakasaññāpi.
અસબ્બસઙ્ગાહિકત્તાતિ સબ્બેસં વેદનાસઞ્ઞાવિઞ્ઞાણાનં અસઙ્ગહિતત્તા. તક્કગતન્તિ સુત્તકન્તનકતક્કમ્હિ, સુત્તવત્તનકતક્કમ્હિ વા વેઠનવસેન ઠિતં. પરિવટ્ટકાદિગતન્તિ સુત્તવેઠનપરિવટ્ટકાદિગતં. વિસ્સટ્ઠત્તાવ ન ગહિતા, યદગ્ગેન પઞ્ઞા વિઞ્ઞાણેન સદ્ધિં સમ્પયોગં લભાપિતા, તદગ્ગેન વેદનાસઞ્ઞાહિપિ સમ્પયોગં લભાપિતા એવાતિ. તદેવ સઞ્જાનાતિ સંસટ્ઠભાવતો.
Asabbasaṅgāhikattāti sabbesaṃ vedanāsaññāviññāṇānaṃ asaṅgahitattā. Takkagatanti suttakantanakatakkamhi, suttavattanakatakkamhi vā veṭhanavasena ṭhitaṃ. Parivaṭṭakādigatanti suttaveṭhanaparivaṭṭakādigataṃ. Vissaṭṭhattāva na gahitā, yadaggena paññā viññāṇena saddhiṃ sampayogaṃ labhāpitā, tadaggena vedanāsaññāhipi sampayogaṃ labhāpitā evāti. Tadeva sañjānāti saṃsaṭṭhabhāvato.
સઞ્જાનાતિ વિજાનાતીતિ એત્થ ‘‘પજાનાતી’’તિ પદં આનેત્વા વત્તબ્બં પજાનનવસેનપિ વિસેસસ્સ વક્ખમાનત્તા. જાનાતીતિ અયં સદ્દો ચ લદ્દતોયેવેત્થ અવિસેસો, અત્થતો પન વિસેસતો ઇચ્છિતબ્બો. અનેકત્થત્તા હિ ધાતૂનં તેન આખ્યાતપદેન નામપદેન ચ વુત્તમત્થં ઉપસગ્ગપદં જોતકભાવેન વિસેસેતિ, ન વાચકભાવેન. તેનાહ ‘‘તસ્સપિ જાનનત્થે વિસેસો વેદિતબ્બો’’તિ . એતેન સઞ્ઞાવિઞ્ઞાણપઞ્ઞાપદાનિ અન્તોગધજાનનત્થે યથાસકં વિસિટ્ઠવિસયે ચ નિટ્ઠાનીતિ દસ્સેતિ. તેનેવાહ ‘‘સઞ્ઞા હી’’તિઆદિ. સઞ્જાનનમત્તમેવાતિ એત્થ મત્ત-સદ્દેન વિસેસનિવત્તિઅત્થેન વિજાનનપજાનનાકારે નિવત્તેતિ, એવ-સદ્દેન કદાચિપિ ઇમિસ્સા તે વિસેસા નત્થેવાતિ અવધારેતિ. તેનેવાહ ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખ’’ન્તિઆદિ. તત્થ વિઞ્ઞાણકિચ્ચમ્પિ કાતું અસક્કોન્તી સઞ્ઞા કુતો પઞ્ઞાકિચ્ચં કરેય્યાતિ ‘‘લક્ખણપટિવેધં પાપેતું ન સક્કોતિ’’ચ્ચેવ વુત્તં, ન વુત્તં ‘‘મગ્ગપાતુભાવ’’ન્તિ.
Sañjānāti vijānātīti ettha ‘‘pajānātī’’ti padaṃ ānetvā vattabbaṃ pajānanavasenapi visesassa vakkhamānattā. Jānātīti ayaṃ saddo ca laddatoyevettha aviseso, atthato pana visesato icchitabbo. Anekatthattā hi dhātūnaṃ tena ākhyātapadena nāmapadena ca vuttamatthaṃ upasaggapadaṃ jotakabhāvena viseseti, na vācakabhāvena. Tenāha ‘‘tassapi jānanatthe viseso veditabbo’’ti . Etena saññāviññāṇapaññāpadāni antogadhajānanatthe yathāsakaṃ visiṭṭhavisaye ca niṭṭhānīti dasseti. Tenevāha ‘‘saññā hī’’tiādi. Sañjānanamattamevāti ettha matta-saddena visesanivattiatthena vijānanapajānanākāre nivatteti, eva-saddena kadācipi imissā te visesā natthevāti avadhāreti. Tenevāha ‘‘aniccaṃ dukkha’’ntiādi. Tattha viññāṇakiccampi kātuṃ asakkontī saññā kuto paññākiccaṃ kareyyāti ‘‘lakkhaṇapaṭivedhaṃ pāpetuṃ na sakkoti’’cceva vuttaṃ, na vuttaṃ ‘‘maggapātubhāva’’nti.
આરમ્મણે પવત્તમાનં વિઞ્ઞાણં ન સઞ્ઞા વિય નીલપીતાદિમત્તસઞ્જાનનવસેન પવત્તતિ, અથ ખો તત્થ અઞ્ઞમ્પિ તાદિસં વિસેસં જાનન્તમેવ પવત્તતીતિ આહ ‘‘વિઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદિ. કથં પન વિઞ્ઞાણં લક્ખણપટિવેધં પાપેતીતિ? પઞ્ઞાય દસ્સિતમગ્ગેન. લક્ખણારમ્મણિકવિપસ્સનાય હિ અનેકવારં લક્ખણાનિ પટિવિજ્ઝિત્વા પવત્તમાનાય પગુણભાવતો પરિચયવસેન ઞાણવિપ્પયુત્તચિત્તેનપિ વિપસ્સના સમ્ભવતિ, યથા તં પગુણસ્સ ગન્થસ્સ અજ્ઝયને તત્થ તત્થ ગતાપિ વારા ન ઉપધારીયન્તિ. ‘‘લક્ખણપટિવેધ’’ન્તિ ચ લક્ખણાનં આરમ્મણકરણમત્તં સન્ધાય વુત્તં, ન પટિવિજ્ઝનં. ઉસ્સક્કિત્વાતિ ઉદયબ્બયઞાણાદિઞાણપટિપાટિયા આરભિત્વા. મગ્ગપાતુભાવં પાપેતું ન સક્કોતિ અસમ્બોધસભાવત્તા. આરમ્મણમ્પિ સઞ્જાનાતિ અવબુજ્ઝનવસેનેવ, ન સઞ્જાનનમત્તેન. તથા લક્ખણપટિવેધમ્પિ પાપેતિ, ન વિજાનનમત્તેન, અત્તનો પન અઞ્ઞાસાધારણેન આનુભાવેન ઉસ્સક્કિત્વા મગ્ગપાતુભાવમ્પિ પાપેતિ.
Ārammaṇe pavattamānaṃ viññāṇaṃ na saññā viya nīlapītādimattasañjānanavasena pavattati, atha kho tattha aññampi tādisaṃ visesaṃ jānantameva pavattatīti āha ‘‘viññāṇa’’ntiādi. Kathaṃ pana viññāṇaṃ lakkhaṇapaṭivedhaṃ pāpetīti? Paññāya dassitamaggena. Lakkhaṇārammaṇikavipassanāya hi anekavāraṃ lakkhaṇāni paṭivijjhitvā pavattamānāya paguṇabhāvato paricayavasena ñāṇavippayuttacittenapi vipassanā sambhavati, yathā taṃ paguṇassa ganthassa ajjhayane tattha tattha gatāpi vārā na upadhārīyanti. ‘‘Lakkhaṇapaṭivedha’’nti ca lakkhaṇānaṃ ārammaṇakaraṇamattaṃ sandhāya vuttaṃ, na paṭivijjhanaṃ. Ussakkitvāti udayabbayañāṇādiñāṇapaṭipāṭiyā ārabhitvā. Maggapātubhāvaṃ pāpetuṃ na sakkoti asambodhasabhāvattā. Ārammaṇampi sañjānāti avabujjhanavaseneva, na sañjānanamattena. Tathā lakkhaṇapaṭivedhampi pāpeti, na vijānanamattena, attano pana aññāsādhāraṇena ānubhāvena ussakkitvā maggapātubhāvampi pāpeti.
ઇદાનિ યથાવુત્તમત્થં ઉપમાય વિભાવેતું ‘‘યથા હી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અજાતબુદ્ધીતિ અસઞ્જાતબ્યવહારબુદ્ધિ. ઉપભોગપરિભોગન્તિ ઉપભોગપરિભોગારહં, ઉપભોગપરિભોગવત્થૂનં પટિલાભયોગ્ગન્તિ અત્થો. કૂટોતિ કહાપણપતિરૂપકો તમ્બકંસાદિમયો. છેકોતિ મહાસારો. કરતોતિ અડ્ઢસારો. સણ્હોતિ મુદુજાતિકો સમસારો. ઇતિ-સદ્દો આદિઅત્થો. તેન પાદસારપરોપાદસારઅડ્ઢસારાદીનં સઙ્ગહો. જાનન્તો ચ પન નં રૂપં દિસ્વાપિ…પે॰… અસુકાચરિયેન કતોતિપિ જાનાતિ તથા હેરઞ્ઞિકગન્થસ્સ સુગ્ગહિતત્તા. એવમેવન્તિઆદિ ઉપમાસંસન્દનં. સઞ્ઞાવિભાગં અકત્વા પિણ્ડવસેનેવ આરમ્મણસ્સ ગહણતો દારકસ્સ કહાપણદસ્સનસદિસા વુત્તા. તથા હિ સા યથાઉપટ્ઠિતવિસયપદટ્ઠાના વુચ્ચતિ. વિઞ્ઞાણં આરમ્મણે એકચ્ચવિસેસગ્ગહણસમત્થભાવતો ગામિકપુરિસકહાપણદસ્સનસદિસં વુત્તં. પઞ્ઞા પન આરમ્મણે અનવસેસાવબોધતો હેરઞ્ઞિકકહાપણદસ્સનસદિસા વુત્તા. નેસન્તિ સઞ્ઞાવિઞ્ઞાણપઞ્ઞાનં . વિસેસોતિ સભાવવિસેસો. દુપ્પટિવિજ્ઝો પકતિપઞ્ઞાય. ઇમિનાવ નેસં અચ્ચન્તસુખુમતં દસ્સેતિ.
Idāni yathāvuttamatthaṃ upamāya vibhāvetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādi vuttaṃ. Tattha ajātabuddhīti asañjātabyavahārabuddhi. Upabhogaparibhoganti upabhogaparibhogārahaṃ, upabhogaparibhogavatthūnaṃ paṭilābhayogganti attho. Kūṭoti kahāpaṇapatirūpako tambakaṃsādimayo. Chekoti mahāsāro. Karatoti aḍḍhasāro. Saṇhoti mudujātiko samasāro. Iti-saddo ādiattho. Tena pādasāraparopādasāraaḍḍhasārādīnaṃ saṅgaho. Jānanto ca pana naṃ rūpaṃ disvāpi…pe… asukācariyena katotipi jānāti tathā heraññikaganthassa suggahitattā. Evamevantiādi upamāsaṃsandanaṃ. Saññāvibhāgaṃ akatvā piṇḍavaseneva ārammaṇassa gahaṇato dārakassa kahāpaṇadassanasadisā vuttā. Tathā hi sā yathāupaṭṭhitavisayapadaṭṭhānā vuccati. Viññāṇaṃ ārammaṇe ekaccavisesaggahaṇasamatthabhāvato gāmikapurisakahāpaṇadassanasadisaṃ vuttaṃ. Paññā pana ārammaṇe anavasesāvabodhato heraññikakahāpaṇadassanasadisā vuttā. Nesanti saññāviññāṇapaññānaṃ . Visesoti sabhāvaviseso. Duppaṭivijjho pakatipaññāya. Imināva nesaṃ accantasukhumataṃ dasseti.
એકારમ્મણે પવત્તમાનાનન્તિ એકસ્મિંયેવ આરમ્મણે પવત્તમાનાનં. તેન અભિન્નવિસયાભિન્નકાલતાદસ્સનેન અવિનિબ્ભોગવુત્તિતં વિભાવેન્તો દુપ્પટિવિજ્ઝતંયેવ ઉલ્લિઙ્ગેતિ. વવત્થાનન્તિ અસઙ્કરતો ઠપનં. અયં ફસ્સો…પે॰… ઇદં ચિત્તન્તિ નિદસ્સનમત્તમેતં. ઇતિ-સદ્દો વા આદિઅત્થો. તેન સેસધમ્માનમ્પિ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. ઇદન્તિ અરૂપીનં ધમ્માનં વવત્થાનકરણં. તતોતિ યં વુત્તં તિલતેલાદિઉદ્ધરણં, તતો. યદિ દુક્કરતરં, કથં તન્તિ આહ ‘‘ભગવા પના’’તિઆદિ.
Ekārammaṇe pavattamānānanti ekasmiṃyeva ārammaṇe pavattamānānaṃ. Tena abhinnavisayābhinnakālatādassanena avinibbhogavuttitaṃ vibhāvento duppaṭivijjhataṃyeva ulliṅgeti. Vavatthānanti asaṅkarato ṭhapanaṃ. Ayaṃ phasso…pe… idaṃ cittanti nidassanamattametaṃ. Iti-saddo vā ādiattho. Tena sesadhammānampi saṅgaho daṭṭhabbo. Idanti arūpīnaṃ dhammānaṃ vavatthānakaraṇaṃ. Tatoti yaṃ vuttaṃ tilatelādiuddharaṇaṃ, tato. Yadi dukkarataraṃ, kathaṃ tanti āha ‘‘bhagavā panā’’tiādi.
૪૫૧. નિસ્સટેનાતિ નિક્ખન્તેન અતંસમ્બન્ધેન. પરિચ્ચત્તેનાતિ પરિચ્ચત્તસદિસેન પચ્ચયભાવાનુપગમનેન પચ્ચયુપ્પન્નસમ્બન્ધાભાવતો. નિસ્સક્કવચનં અપાદાનદીપનતો. કરણવચનં કત્તુઅત્થદીપનતો. કામાવચરમનોવિઞ્ઞાણં ન નિયમતો ‘‘ઇદં નામ પઞ્ચદ્વારિકાસમ્બન્ધા’’તિ સક્કા વત્તું, રૂપાવચરવિઞ્ઞાણં પન ન તથાતિ, તસ્સેવ પઞ્ચહિ ઇન્દ્રિયેહિ નિસ્સટતા વુત્તાતિ આહ ‘‘રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનચિત્તેના’’તિ. ચતુત્થજ્ઝાનગ્ગહણં તસ્સેવ અરૂપાવચરસ્સ પદટ્ઠાનભાવતો. પરિસુદ્ધેનાતિ વિસેસતો અસંકિલેસિકત્તાવ. તઞ્હિ વિગતૂપક્કિલેસતાય વિસેસતો પરિસુદ્ધં. તેનાહ ‘‘નિરુપક્કિલેસેના’’તિ. જાનિતબ્બં નેય્યં, સપરસન્તાનેસુ ઇદં અતિસયં જાનિતબ્બતો બુજ્ઝિતબ્બં બોધેતબ્બં વાતિ અત્થો. નેય્યન્તિ વા અત્તનો સન્તાને નેતબ્બં પવત્તેતબ્બન્તિ અત્થો. તેનાહ ‘‘નિબ્બત્તેતું સક્કા હોતિ. એત્થ ઠિતસ્સ હિ સા ઇજ્ઝતી’’તિ. પાટિયેક્કન્તિ વિસું વિસું, અનુપદધમ્મવસેનાતિ અત્થો. અભિનિવેસાભાવતોતિ વિપસ્સનાભિનિવેસસ્સ અસમ્ભવતો. કલાપતો નયતોતિ કલાપસમ્મસનસઙ્ખાતતો નયવિપસ્સનતો. ભિક્ખુનોતિ સાવકસ્સ. સાવકસ્સેવ હિ તત્ર અનુપદધમ્મવિપસ્સના ન સમ્ભવતિ, ન સત્થુ. તેનાહ ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ. વિસ્સજ્જેસીતિ તપ્પટિબદ્ધછન્દરાગપ્પહાનેન પજહતિ.
451.Nissaṭenāti nikkhantena ataṃsambandhena. Pariccattenāti pariccattasadisena paccayabhāvānupagamanena paccayuppannasambandhābhāvato. Nissakkavacanaṃ apādānadīpanato. Karaṇavacanaṃ kattuatthadīpanato. Kāmāvacaramanoviññāṇaṃ na niyamato ‘‘idaṃ nāma pañcadvārikāsambandhā’’ti sakkā vattuṃ, rūpāvacaraviññāṇaṃ pana na tathāti, tasseva pañcahi indriyehi nissaṭatā vuttāti āha ‘‘rūpāvacaracatutthajjhānacittenā’’ti. Catutthajjhānaggahaṇaṃ tasseva arūpāvacarassa padaṭṭhānabhāvato. Parisuddhenāti visesato asaṃkilesikattāva. Tañhi vigatūpakkilesatāya visesato parisuddhaṃ. Tenāha ‘‘nirupakkilesenā’’ti. Jānitabbaṃ neyyaṃ, saparasantānesu idaṃ atisayaṃ jānitabbato bujjhitabbaṃ bodhetabbaṃ vāti attho. Neyyanti vā attano santāne netabbaṃ pavattetabbanti attho. Tenāha ‘‘nibbattetuṃ sakkā hoti. Ettha ṭhitassa hi sā ijjhatī’’ti. Pāṭiyekkanti visuṃ visuṃ, anupadadhammavasenāti attho. Abhinivesābhāvatoti vipassanābhinivesassa asambhavato. Kalāpato nayatoti kalāpasammasanasaṅkhātato nayavipassanato. Bhikkhunoti sāvakassa. Sāvakasseva hi tatra anupadadhammavipassanā na sambhavati, na satthu. Tenāha ‘‘tasmā’’tiādi. Vissajjesīti tappaṭibaddhachandarāgappahānena pajahati.
હત્થગતત્તાતિ હત્થગતસદિસત્તા, આસન્નત્તાતિ અત્થો. યદા હિ લોકનાથો બોધિમૂલે અપરાજિતપલ્લઙ્કે નિસિન્નો – ‘‘કિચ્છં વતાયં લોકો આપન્નો’’તિઆદિના (દી॰ નિ॰ ૨.૫૭; સં॰ નિ॰ ૨.૪, ૧૦) પટિચ્ચસમુપ્પાદમુખેન વિપસ્સનાભિનિવેસં કત્વા અધિગન્તબ્બસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાનુરૂપં છત્તિંસકોટિસહસ્સમુખેન મહાવજિરઞાણં નામ મહાબોધિસત્તસમ્મસનં પવત્તેન્તો અનેકાકારસમાપત્તિધમ્મસમ્મસને અનુપદમેવ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનધમ્મેપિ અપરાપરં સમ્મસિ. તેનાહ ‘‘ભગવા પના’’તિઆદિ. પરોપઞ્ઞાસાતિ દ્વેપઞ્ઞાસં. કામઞ્ચેત્થ કેચિ ધમ્મા વેદનાદયો ફસ્સપઞ્ચમકાદીસુ વુત્તાપિ ઝાનકોટ્ઠાસાદીસુપિ સઙ્ગહિતા, તંતંપચ્ચયભાવવિસિટ્ઠેન પન અત્થવિસેસેન ધમ્મન્તરાનિ વિય હોન્તીતિ એવં વુત્તં. તથા હિ લોકુત્તરચિત્તુપ્પાદેસુ નવિન્દ્રિયતા વુચ્ચતિ. અઙ્ગુદ્ધારેનાતિ તત્થ લબ્ભમાનઝાનઙ્ગબોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગાનં ઉદ્ધરણેન. અઙ્ગ-સદ્દો વા કોટ્ઠાસપરિયાયો, તસ્મા અઙ્ગુદ્ધારેનાતિ ફસ્સપઞ્ચમકાદિકોટ્ઠાસાનં સમુદ્ધરણેન. યાવતા સઞ્ઞાસમાપત્તિયોતિ યત્તકા સઞ્ઞાસહગતા ઝાનસમાપત્તિયો, તાહિ વુટ્ઠાય અધિગન્ધબ્બત્તા તાવતિકા વેનેય્યાનં અઞ્ઞાપટિવેધો અરહત્તસમધિગમો.
Hatthagatattāti hatthagatasadisattā, āsannattāti attho. Yadā hi lokanātho bodhimūle aparājitapallaṅke nisinno – ‘‘kicchaṃ vatāyaṃ loko āpanno’’tiādinā (dī. ni. 2.57; saṃ. ni. 2.4, 10) paṭiccasamuppādamukhena vipassanābhinivesaṃ katvā adhigantabbasabbaññutaññāṇānurūpaṃ chattiṃsakoṭisahassamukhena mahāvajirañāṇaṃ nāma mahābodhisattasammasanaṃ pavattento anekākārasamāpattidhammasammasane anupadameva nevasaññānāsaññāyatanadhammepi aparāparaṃ sammasi. Tenāha ‘‘bhagavā panā’’tiādi. Paropaññāsāti dvepaññāsaṃ. Kāmañcettha keci dhammā vedanādayo phassapañcamakādīsu vuttāpi jhānakoṭṭhāsādīsupi saṅgahitā, taṃtaṃpaccayabhāvavisiṭṭhena pana atthavisesena dhammantarāni viya hontīti evaṃ vuttaṃ. Tathā hi lokuttaracittuppādesu navindriyatā vuccati. Aṅguddhārenāti tattha labbhamānajhānaṅgabojjhaṅgamaggaṅgānaṃ uddharaṇena. Aṅga-saddo vā koṭṭhāsapariyāyo, tasmā aṅguddhārenāti phassapañcamakādikoṭṭhāsānaṃ samuddharaṇena. Yāvatā saññāsamāpattiyoti yattakā saññāsahagatā jhānasamāpattiyo, tāhi vuṭṭhāya adhigandhabbattā tāvatikā veneyyānaṃ aññāpaṭivedho arahattasamadhigamo.
દસ્સનપરિણાયકટ્ઠેનાતિ અન્ધસ્સ યટ્ઠિકોટિં ગહેત્વા મગ્ગદેસકો વિય ધમ્માનં યથાસભાવદસ્સનસઙ્ખાતેન પરિણાયકભાવેન. યથા વા સો તસ્સ ચક્ખુભૂતો, એવં સત્તાનં પઞ્ઞા. તેનાહ ‘‘ચક્ખુભૂતાય પઞ્ઞાયા’’તિ. સમાધિસમ્પયુત્તા પઞ્ઞા સમાધિપઞ્ઞા. સમાધિ ચેત્થ આરુપ્પસમાધીતિ વદન્તિ, સમ્મસનપયોગો પન કોચિ ઝાનસમાધીતિ યુત્તં. વિપસ્સનાભૂતા પઞ્ઞા વિપસ્સનાપઞ્ઞા. સમાધિપઞ્ઞાય અન્તોસમાપત્તિયં કિચ્ચતો પજાનાતિ, ‘‘સમાહિતો યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ પન વચનતો (સં॰ નિ॰ ૩.૫; ૪.૯૯-૧૦૦; ૩.૫.૧૦૭૧-૧૦૭૨; નેત્તિ॰ ૪૦; મિ॰ પ॰ ૨.૧.૧૪) અસમ્મોહતો પજાનાતિ. તત્થ કિચ્ચતોતિ ગોચરજ્ઝત્તે આરમ્મણકરણકિચ્ચતો. અસમ્મોહતોતિ સમ્પયુત્તધમ્મેસુ સમ્મોહવિધમનતો યથા પીતિપટિસંવેદનાદીસુ. કિમત્થિયાતિ કિંપયોજનાતિ આહ ‘‘કો એતિસ્સા અત્થો’’તિ. અભિઞ્ઞેય્યે ધમ્મેતિ યાથાવસરસલક્ખણાવબોધવસેન અભિમુખં ઞેય્યે જાનિતબ્બે ખન્ધાયતનાદિધમ્મે. અભિજાનાતીતિ સલક્ખણતો સામઞ્ઞલક્ખણતો ચ અભિમુખં અવિરજ્ઝનવસેન જાનાતિ. એતેન ઞાતપરિઞ્ઞાબ્યાપારમાહ. પરિઞ્ઞેય્યેતિ અનિચ્ચાતિપિ દુક્ખાતિપિ અનત્તાતિપિ પરિચ્છિજ્જ જાનિતબ્બે. પરિજાનાતીતિ ‘‘યં કિઞ્ચિ રૂપં…પે॰… અનિચ્ચં ખયટ્ઠેના’’તિઆદિના (પટિ॰ મ॰ ૧.૪૮) પરિચ્છિન્દિત્વા જાનાતિ. ઇમિના તીરણપરિઞ્ઞાબ્યાપારમાહ. પહાતબ્બે ધમ્મેતિ નિચ્ચસઞ્ઞાદિકે યાવ અરહત્તમગ્ગવજ્ઝા સબ્બે પાપધમ્મે. પજહતિ પકટ્ઠતો જહતિ, વિક્ખમ્ભેતિ ચેવ સમુચ્છિન્દતિ ચાતિ અત્થો. ઇમિના પહાનપરિઞ્ઞાબ્યાપારમાહ. સા પનેસા પઞ્ઞા લોકિયાપિ તિપ્પકારા લોકુત્તરાપિ, તાસં વિસેસં સયમેવાહ. કિચ્ચતોતિ અભિજાનનવસેન આરમ્મણકિચ્ચતો. અસમ્મોહતોતિ યથાબલં અભિઞ્ઞેય્યાદીસુ સમ્મોહવિધમનતો. નિબ્બાનમારમ્મણં કત્વા પવત્તનતો અભિઞ્ઞેય્યાદીસુ વિગતસમ્મોહતો એવાતિ આહ ‘‘લોકુત્તરા અસમ્મોહતો’’તિ.
Dassanapariṇāyakaṭṭhenāti andhassa yaṭṭhikoṭiṃ gahetvā maggadesako viya dhammānaṃ yathāsabhāvadassanasaṅkhātena pariṇāyakabhāvena. Yathā vā so tassa cakkhubhūto, evaṃ sattānaṃ paññā. Tenāha ‘‘cakkhubhūtāya paññāyā’’ti. Samādhisampayuttā paññā samādhipaññā. Samādhi cettha āruppasamādhīti vadanti, sammasanapayogo pana koci jhānasamādhīti yuttaṃ. Vipassanābhūtā paññā vipassanāpaññā. Samādhipaññāya antosamāpattiyaṃ kiccato pajānāti, ‘‘samāhito yathābhūtaṃ pajānātī’’ti pana vacanato (saṃ. ni. 3.5; 4.99-100; 3.5.1071-1072; netti. 40; mi. pa. 2.1.14) asammohato pajānāti. Tattha kiccatoti gocarajjhatte ārammaṇakaraṇakiccato. Asammohatoti sampayuttadhammesu sammohavidhamanato yathā pītipaṭisaṃvedanādīsu. Kimatthiyāti kiṃpayojanāti āha ‘‘ko etissā attho’’ti. Abhiññeyye dhammeti yāthāvasarasalakkhaṇāvabodhavasena abhimukhaṃ ñeyye jānitabbe khandhāyatanādidhamme. Abhijānātīti salakkhaṇato sāmaññalakkhaṇato ca abhimukhaṃ avirajjhanavasena jānāti. Etena ñātapariññābyāpāramāha. Pariññeyyeti aniccātipi dukkhātipi anattātipi paricchijja jānitabbe. Parijānātīti ‘‘yaṃ kiñci rūpaṃ…pe… aniccaṃ khayaṭṭhenā’’tiādinā (paṭi. ma. 1.48) paricchinditvā jānāti. Iminā tīraṇapariññābyāpāramāha. Pahātabbe dhammeti niccasaññādike yāva arahattamaggavajjhā sabbe pāpadhamme. Pajahati pakaṭṭhato jahati, vikkhambheti ceva samucchindati cāti attho. Iminā pahānapariññābyāpāramāha. Sā panesā paññā lokiyāpi tippakārā lokuttarāpi, tāsaṃ visesaṃ sayamevāha. Kiccatoti abhijānanavasena ārammaṇakiccato. Asammohatoti yathābalaṃ abhiññeyyādīsu sammohavidhamanato. Nibbānamārammaṇaṃ katvā pavattanato abhiññeyyādīsu vigatasammohato evāti āha ‘‘lokuttarā asammohato’’ti.
૪૫૨. કમ્મસ્સકતા સમ્માદિટ્ઠિ ચ વટ્ટનિસ્સિતત્તા ઇધ નાધિપ્પેતા, વિવટ્ટકથા હેસાતિ વુત્તં ‘‘વિપસ્સનાસમ્માદિટ્ઠિયા ચ મગ્ગસમ્માદિટ્ઠિયા ચા’’તિ. પરતો ઘોસોતિ પરતો સત્થુતો, સાવકતો વા લબ્ભમાનો ધમ્મઘોસો. તેનાહ ‘‘સપ્પાયધમ્મસ્સવન’’ન્તિ. તઞ્હિ સમ્માદિટ્ઠિયા પચ્ચયો ભવિતું સક્કોતિ, ન યો કોચિ પરતોઘોસો. ઉપાયમનસિકારોતિ યેન નામરૂપપરિગ્ગહાદિ સિજ્ઝતિ, તાદિસો પથમનસિકારો. અયઞ્ચ સમ્માદિટ્ઠિયા પચ્ચયોતિ નિયમપક્ખિકો, ન સબ્બસંગાહકોતિ દસ્સેન્તો ‘‘પચ્ચેકબુદ્ધાનં પના’’તિઆદિમાહ. યોનિસોમનસિકારસ્મિંયેવાતિ અવધારણેન પરતોઘોસમેવ નિવત્તેતિ, ન પદટ્ઠાનવિસેસં પટિયોગીનિવત્તનત્થત્તા એવ-સદ્દસ્સ.
452. Kammassakatā sammādiṭṭhi ca vaṭṭanissitattā idha nādhippetā, vivaṭṭakathā hesāti vuttaṃ ‘‘vipassanāsammādiṭṭhiyā ca maggasammādiṭṭhiyā cā’’ti. Parato ghosoti parato satthuto, sāvakato vā labbhamāno dhammaghoso. Tenāha ‘‘sappāyadhammassavana’’nti. Tañhi sammādiṭṭhiyā paccayo bhavituṃ sakkoti, na yo koci paratoghoso. Upāyamanasikāroti yena nāmarūpapariggahādi sijjhati, tādiso pathamanasikāro. Ayañca sammādiṭṭhiyā paccayoti niyamapakkhiko, na sabbasaṃgāhakoti dassento ‘‘paccekabuddhānaṃ panā’’tiādimāha. Yonisomanasikārasmiṃyevāti avadhāraṇena paratoghosameva nivatteti, na padaṭṭhānavisesaṃ paṭiyogīnivattanatthattā eva-saddassa.
લદ્ધુપકારાતિ (અ॰ નિ॰ ટી॰ ૩.૫.૨૫) યથારહં નિસ્સયાદિવસેન લદ્ધપચ્ચયા. વિપસ્સનાસમ્માદિટ્ઠિયા અનુગ્ગહિતભાવેન ગહિતત્તા મગ્ગસમ્માદિટ્ઠીસુ ચ અરહત્તમગ્ગસમ્માદિટ્ઠિ, અનન્તરસ્સ હિ વિધિ, પટિસેધો વા. અગ્ગફલસમાધિમ્હિ તપ્પરિક્ખારધમ્મેસુયેવ ચ કેવલો ચેતોપરિયાયો નિરુળ્હોતિ સમ્માદિટ્ઠીતિ અરહત્તમગ્ગસમ્માદિટ્ઠિ. ફલક્ખણેતિ અનન્તરે કાલન્તરે ચાતિ દુવિધે ફલક્ખણે. પટિપ્પસ્સદ્ધિવસેન સબ્બસંકિલેસેહિ ચેતો વિમુચ્ચતિ એતાયાતિ ચેતોવિમુત્તિ, અગ્ગફલપઞ્ઞં ઠપેત્વા અવસેસા ફલધમ્મા. તેનાહ ‘‘ચેતોવિમુત્તિ ફલં અસ્સાતિ. ચેતોવિમુત્તિસઙ્ખાતં ફલં આનિસંસો’’તિ, સબ્બસંકિલેસેહિ ચેતસો વિમુચ્ચનસઙ્ખાતં પટિપ્પસ્સમ્ભનસઞ્ઞિતં પહાનં ફલં આનિસંસો ચાતિ યોજના. ઇધ ચ ચેતોવિમુત્તિ-સદ્દેન પહાનમત્તં ગહિતં, પુબ્બે પહાયકધમ્મા, અઞ્ઞથા ફલધમ્મા એવ આનિસંસોતિ ગય્હમાને પુનવચનં નિરત્થકં સિયા.
Laddhupakārāti (a. ni. ṭī. 3.5.25) yathārahaṃ nissayādivasena laddhapaccayā. Vipassanāsammādiṭṭhiyā anuggahitabhāvena gahitattā maggasammādiṭṭhīsu ca arahattamaggasammādiṭṭhi, anantarassa hi vidhi, paṭisedho vā. Aggaphalasamādhimhi tapparikkhāradhammesuyeva ca kevalo cetopariyāyo niruḷhoti sammādiṭṭhīti arahattamaggasammādiṭṭhi. Phalakkhaṇeti anantare kālantare cāti duvidhe phalakkhaṇe. Paṭippassaddhivasena sabbasaṃkilesehi ceto vimuccati etāyāti cetovimutti, aggaphalapaññaṃ ṭhapetvā avasesā phaladhammā. Tenāha ‘‘cetovimutti phalaṃ assāti. Cetovimuttisaṅkhātaṃ phalaṃ ānisaṃso’’ti, sabbasaṃkilesehi cetaso vimuccanasaṅkhātaṃ paṭippassambhanasaññitaṃ pahānaṃ phalaṃ ānisaṃso cāti yojanā. Idha ca cetovimutti-saddena pahānamattaṃ gahitaṃ, pubbe pahāyakadhammā, aññathā phaladhammā eva ānisaṃsoti gayhamāne punavacanaṃ niratthakaṃ siyā.
પઞ્ઞાવિમુત્તિફલાનિસંસાતિ એત્થાપિ એવમેવ અત્થો વેદિતબ્બો. સમ્માવાચાકમ્મન્તાજીવા સીલસભાવત્તા વિસેસતો સમાધિસ્સ ઉપકારા, તથા સમ્માસઙ્કપ્પો ઝાનસભાવત્તા. તથા હિ સો ‘‘અપ્પના’’તિ નિદ્દિટ્ઠો. સમ્માસતિસમ્માવાયામા પન સમાધિપક્ખિયા એવાતિ આહ ‘‘અવસેસા ધમ્મા ચેતોવિમુત્તીતિ વેદિતબ્બા’’તિ. ચતુપારિસુદ્ધિસીલન્તિ અરિયમગ્ગાધિગમસ્સ પદટ્ઠાનભૂતં ચતુપારિસુદ્ધિસીલં. સુતાદીસુપિ એસેવ નયો. અત્તનો ચિત્તપ્પવત્તિઆરોચનવસેન સહ કથનં સંકથા, સંકથાવ સાકચ્છા. ઇધ પન કમ્મટ્ઠાનપટિબદ્ધાતિ આહ ‘‘કમ્મટ્ઠાને…પે॰… કથા’’તિ. તત્થ કમ્મટ્ઠાનસ્સ એકવારં વીથિયા અપ્પટિપજ્જનં ખલનં, અનેકવારં પક્ખલનં, તદુભયસ્સ વિચ્છેદનીકથા ખલનપક્ખલનછેદનકથા. પૂરેન્તસ્સાતિ વિવટ્ટનિસ્સિતં કત્વા પાલેન્તસ્સ બ્રૂહેન્તસ્સ ચ. સુણન્તસ્સાતિ ‘‘યથાઉગ્ગહિતકમ્મટ્ઠાનં ફાતિં ગમિસ્સતી’’તિ એવં સુણન્તસ્સ. તેનેવ હિ ‘‘સપ્પાયધમ્મસ્સવન’’ન્તિ વુત્તં. કમ્મં કરોન્તસ્સાતિ ભાવનાનુયોગકમ્મં કરોન્તસ્સ.
Paññāvimuttiphalānisaṃsāti etthāpi evameva attho veditabbo. Sammāvācākammantājīvā sīlasabhāvattā visesato samādhissa upakārā, tathā sammāsaṅkappo jhānasabhāvattā. Tathā hi so ‘‘appanā’’ti niddiṭṭho. Sammāsatisammāvāyāmā pana samādhipakkhiyā evāti āha ‘‘avasesā dhammā cetovimuttīti veditabbā’’ti. Catupārisuddhisīlanti ariyamaggādhigamassa padaṭṭhānabhūtaṃ catupārisuddhisīlaṃ. Sutādīsupi eseva nayo. Attano cittappavattiārocanavasena saha kathanaṃ saṃkathā, saṃkathāva sākacchā. Idha pana kammaṭṭhānapaṭibaddhāti āha ‘‘kammaṭṭhāne…pe… kathā’’ti. Tattha kammaṭṭhānassa ekavāraṃ vīthiyā appaṭipajjanaṃ khalanaṃ, anekavāraṃ pakkhalanaṃ, tadubhayassa vicchedanīkathā khalanapakkhalanachedanakathā. Pūrentassāti vivaṭṭanissitaṃ katvā pālentassa brūhentassa ca. Suṇantassāti ‘‘yathāuggahitakammaṭṭhānaṃ phātiṃ gamissatī’’ti evaṃ suṇantassa. Teneva hi ‘‘sappāyadhammassavana’’nti vuttaṃ. Kammaṃ karontassāti bhāvanānuyogakammaṃ karontassa.
પઞ્ચસુપિ ઠાનેસુ અન્ત-સદ્દો હેતુઅત્થજોતનો દટ્ઠબ્બો. એવઞ્હિ ‘‘યથા હી’’તિઆદિના વુચ્ચમાના અમ્બુપમા ચ યુજ્જેય્ય. ઉદકકોટ્ઠકન્તિ આલવાલં. થિરં કત્વા બન્ધતીતિ અસિથિલં દળ્હં નાતિમહન્તં નાતિખુદ્દકં કત્વા યોજેતિ. થિરં કરોતીતિ ઉદકસિઞ્ચનકાલે તતો તતો વિસ્સરિત્વા ઉદકસ્સ અનિક્ખમનત્થં આલવાલં થિરતરં કરોતિ. સુક્ખદણ્ડકોતિ તસ્સેવ અમ્બગચ્છકસ્સ સુક્ખો સાખાસીસકો. કિપિલ્લિકપુટોતિ તમ્બકિપિલ્લિકકુટજં. ખણિત્તિન્તિ કુદાલં. કોટ્ઠકબન્ધનં વિય સીલં સમ્માદિટ્ઠિયા વડ્ઢનુપાયસ્સ મૂલભાવતો. ઉદકસિઞ્ચનં વિય ધમ્મસ્સવનં ભાવનાય પરિબ્રૂહનતો. મરિયાદાય થિરભાવકરણં વિય સમથો યથાવુત્તભાવનાધિટ્ઠાનાય સીલમરિયાદાય દળ્હભાવાપાદનતો. સમાહિતસ્સ હિ સીલં થિરતરં હોતિ. સમીપે વલ્લિઆદીનં હરણં વિય કમ્મટ્ઠાને ખલનપક્ખલનચ્છેદનં ઇજ્ઝિતબ્બભાવનાય વિબન્ધાપનયનતો. મૂલખણનં વિય સત્તન્નં અનુપસ્સનાનં ભાવના તસ્સા વિબન્ધસ્સ મૂલકાનં તણ્હામાનદિટ્ઠીનં પલિખણનતો. એત્થ ચ યસ્મા સુપરિસુદ્ધસીલસ્સ કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જન્તસ્સ સપ્પાયધમ્મસ્સવનં ઇચ્છિતબ્બં, તતો યથાસુતે અત્થે સાકચ્છાસમાપજ્જનં, તતો કમ્મટ્ઠાનવિસોધનેન સમથનિપ્ફત્તિ, તતો સમાહિતસ્સ આરદ્ધવિપસ્સકસ્સ વિપસ્સનાપારિપૂરિ. પરિપુણ્ણવિપસ્સનો મગ્ગસમ્માદિટ્ઠિં પરિબ્રૂહેતીતિ એવમેતેસં અઙ્ગાનં પરમ્પરાય સમ્મુખા ચ અનુગ્ગણ્હનતો અયમાનુપુબ્બી કથિતાતિ વેદિતબ્બં.
Pañcasupi ṭhānesu anta-saddo hetuatthajotano daṭṭhabbo. Evañhi ‘‘yathā hī’’tiādinā vuccamānā ambupamā ca yujjeyya. Udakakoṭṭhakanti ālavālaṃ. Thiraṃ katvā bandhatīti asithilaṃ daḷhaṃ nātimahantaṃ nātikhuddakaṃ katvā yojeti. Thiraṃ karotīti udakasiñcanakāle tato tato vissaritvā udakassa anikkhamanatthaṃ ālavālaṃ thirataraṃ karoti. Sukkhadaṇḍakoti tasseva ambagacchakassa sukkho sākhāsīsako. Kipillikapuṭoti tambakipillikakuṭajaṃ. Khaṇittinti kudālaṃ. Koṭṭhakabandhanaṃ viya sīlaṃ sammādiṭṭhiyā vaḍḍhanupāyassa mūlabhāvato. Udakasiñcanaṃ viya dhammassavanaṃ bhāvanāya paribrūhanato. Mariyādāya thirabhāvakaraṇaṃ viya samatho yathāvuttabhāvanādhiṭṭhānāya sīlamariyādāya daḷhabhāvāpādanato. Samāhitassa hi sīlaṃ thirataraṃ hoti. Samīpe valliādīnaṃ haraṇaṃ viya kammaṭṭhāne khalanapakkhalanacchedanaṃ ijjhitabbabhāvanāya vibandhāpanayanato. Mūlakhaṇanaṃ viya sattannaṃ anupassanānaṃ bhāvanā tassā vibandhassa mūlakānaṃ taṇhāmānadiṭṭhīnaṃ palikhaṇanato. Ettha ca yasmā suparisuddhasīlassa kammaṭṭhānaṃ anuyuñjantassa sappāyadhammassavanaṃ icchitabbaṃ, tato yathāsute atthe sākacchāsamāpajjanaṃ, tato kammaṭṭhānavisodhanena samathanipphatti, tato samāhitassa āraddhavipassakassa vipassanāpāripūri. Paripuṇṇavipassano maggasammādiṭṭhiṃ paribrūhetīti evametesaṃ aṅgānaṃ paramparāya sammukhā ca anuggaṇhanato ayamānupubbī kathitāti veditabbaṃ.
૪૫૩. ઇધ કિં પુચ્છતીતિ ઇધ એવં અરહત્તફલં પાપિતાય દેસનાય ‘‘કતિ પનાવુસો, ભવા’’તિ ભવં પુચ્છન્તો કીદિસં અનુસન્ધિં ઉપાદાય પુચ્છતીતિ અત્થો. તેનેવ હિ ‘‘મૂલમેવ ગતો અનુસન્ધી’’તિ વત્વા અધિપ્પાયં પકાસેન્તો ‘‘દુપ્પઞ્ઞો’’તિઆદિમાહ. દુપ્પઞ્ઞોતિ હિ ઇધ અપ્પટિવિદ્ધસચ્ચો અધિપ્પેતો, ન જળો એવ. કામભવોતિઆદીસુ કમ્મોપપત્તિભેદતો દુવિધોપિ ભવો અધિપ્પેતોતિ દસ્સેન્તો ‘‘કામભવૂપગં કમ્મ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ યં વત્તબ્બં, તં વિસુદ્ધિમગ્ગે તંસંવણ્ણનાયં (વિસુદ્ધિ॰ ૨.૬૪૭; વિસુદ્ધિ॰ મહાટી॰ ૨.૬૪૬-૬૪૭) વુત્તનયેન વેદિતબ્બં. પુનબ્ભવસ્સાતિ પુનપ્પુનં અપરાપરં ભવનતો જાયનતો પુનબ્ભવોતિ લદ્ધનામસ્સ વટ્ટપબન્ધસ્સ. તેનાહ ‘‘ઇધ વટ્ટં પુચ્છિસ્સામી’’તિ. અભિનિબ્બત્તીતિ ભવયોનિગતિઆદિવસેન નિબ્બત્તિ. તહિં તહિં તસ્મિં તસ્મિં ભવાદિકે. અભિનન્દનાતિ તણ્હાઅભિનન્દનહેતુ. ગમનાગમનં હોતીતિઆદિના ભવાદીસુ સત્તાનં અપરાપરં ચુતિપટિસન્ધિયો દસ્સેતિ. ખયનિરોધેનાતિ અચ્ચન્તખયસઙ્ખાતેન અનુપ્પાદનિરોધેન. ઉભયમેતં ન વત્તબ્બં પહાનાભિસમયભાવનાભિસમયાનં અચ્ચાસન્નકાલત્તા. વત્તબ્બં તં હેતુફલધમ્મૂપચારવસેન. યથા હિ પદીપુજ્જલનહેતુકો અન્ધકારવિગમો, એવં વિજ્જુપ્પાદહેતુકો અવિજ્જાનિરોધો, હેતુફલધમ્મા ચ સમાનકાલાપિ પુબ્બાપરકાલા વિય વોહરીયન્તિ યથા – ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૦૪, ૪૦૦; મ॰ નિ॰ ૩.૪૨૦, ૪૨૫, ૪૨૬; સં॰ નિ॰ ૨.૪૩-૪૫; ૨.૪.૬૦; કથા॰ ૪૬૫, ૪૬૭) પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નકિરિયા. ગમનં ઉપચ્છિજ્જતિ ઇધ કામભવે પરિનિબ્બાનેન. આગમનં ઉપચ્છિજ્જતિ તત્થ રૂપારૂપેસુ પરિનિબ્બાનેન. ગમનાગમનં ઉપચ્છિજ્જતિ સબ્બસો અપરાપરુપ્પત્તિયા અભાવતો.
453.Idha kiṃ pucchatīti idha evaṃ arahattaphalaṃ pāpitāya desanāya ‘‘kati panāvuso, bhavā’’ti bhavaṃ pucchanto kīdisaṃ anusandhiṃ upādāya pucchatīti attho. Teneva hi ‘‘mūlameva gato anusandhī’’ti vatvā adhippāyaṃ pakāsento ‘‘duppañño’’tiādimāha. Duppaññoti hi idha appaṭividdhasacco adhippeto, na jaḷo eva. Kāmabhavotiādīsu kammopapattibhedato duvidhopi bhavo adhippetoti dassento ‘‘kāmabhavūpagaṃ kamma’’ntiādimāha. Tattha yaṃ vattabbaṃ, taṃ visuddhimaggetaṃsaṃvaṇṇanāyaṃ (visuddhi. 2.647; visuddhi. mahāṭī. 2.646-647) vuttanayena veditabbaṃ. Punabbhavassāti punappunaṃ aparāparaṃ bhavanato jāyanato punabbhavoti laddhanāmassa vaṭṭapabandhassa. Tenāha ‘‘idha vaṭṭaṃ pucchissāmī’’ti. Abhinibbattīti bhavayonigatiādivasena nibbatti. Tahiṃ tahiṃ tasmiṃ tasmiṃ bhavādike. Abhinandanāti taṇhāabhinandanahetu. Gamanāgamanaṃ hotītiādinā bhavādīsu sattānaṃ aparāparaṃ cutipaṭisandhiyo dasseti. Khayanirodhenāti accantakhayasaṅkhātena anuppādanirodhena. Ubhayametaṃ na vattabbaṃ pahānābhisamayabhāvanābhisamayānaṃ accāsannakālattā. Vattabbaṃ taṃ hetuphaladhammūpacāravasena. Yathā hi padīpujjalanahetuko andhakāravigamo, evaṃ vijjuppādahetuko avijjānirodho, hetuphaladhammā ca samānakālāpi pubbāparakālā viya voharīyanti yathā – ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇa’’nti (ma. ni. 1.204, 400; ma. ni. 3.420, 425, 426; saṃ. ni. 2.43-45; 2.4.60; kathā. 465, 467) paccayapaccayuppannakiriyā. Gamanaṃ upacchijjati idha kāmabhave parinibbānena. Āgamanaṃ upacchijjati tattha rūpārūpesu parinibbānena. Gamanāgamanaṃ upacchijjati sabbaso aparāparuppattiyā abhāvato.
૪૫૪. વિવટ્ટકથાય પરતો જોતિતં પઠમં ઝાનં વિવટ્ટં પત્વા ઠિતસ્સ ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસેન ઉભતોભાગવિમુત્તસ્સ નિરોધસાધકં વિભાવિતું યુત્તન્તિ આહ ‘‘કતમં પનાવુસોતિ ઇધ કિં પુચ્છતી’’તિઆદિ. તથા હિ અનન્તરં નિરોધસમાપજ્જનકેન ભિક્ખુના જાનિતબ્બાનિ પઠમસ્સ ઝાનસ્સ સમ્પયોગપહાનઙ્ગાનિ પુચ્છિતાનિ. અઙ્ગવવત્થાનન્તિ ઝાનઙ્ગવવત્થાનં. કોટ્ઠાસપરિચ્છેદોતિ તત્થ લબ્ભમાનફસ્સપઞ્ચમકાદિધમ્મકોટ્ઠાસપરિચ્છેદો જાનિતબ્બો. ઇમસ્મિં ઝાને એત્તકા ધમ્મા સંવિજ્જન્તિ, એત્તકા નિરોધિતાતિ જાનિતબ્બં. ઉપકારાનુપકારાનિ અઙ્ગાનીતિ નિરોધસમાપત્તિયા ઉપકારાનિ ચ અનુપકારાનિ ચ અઙ્ગાનિ. નિરોધસમાપત્તિયા હિ સોળસહિ ઞાણચરિયાહિ નવહિ સમાધિચરિયાહિ ચ પત્તબ્બત્તા તંતંઞાણસ્સ સમાધિચરિયાહિ સમતિક્કમિતબ્બા ધમ્મા અનુપકારકઙ્ગાનિ, સમતિક્કમકા ઉપકારકઙ્ગાનિ. તેસઞ્હિ વસેન યથાનુપુબ્બં ઉપસન્તુપસન્તઓળારિકભાવાય ભવગ્ગસમાપત્તિયા સઙ્ખારાવસેસસુખુમતં પત્તા ચિત્તચેતસિકા યથાપરિચ્છિન્નં કાલં નિરુજ્ઝન્તિ, અપ્પવત્તિં ગચ્છન્તિ. તસ્સાતિ નિરોધસ્સ. અનન્તરપચ્ચયન્તિ અનન્તરપચ્ચયસદિસં. ન હિ નિરોધસ્સ કોચિ ધમ્મો અનન્તરપચ્ચયો નામ અત્થિ. યઞ્હિ તદા ચિત્તચેતસિકાનં તથા નિરુજ્ઝનં, તં યથાવુત્તપુબ્બાભિસઙ્ખારહેતુકાય નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયા અહોસીતિ સા તસ્સ અનન્તરપચ્ચયો વિય હોતીતિ તં વુત્તં. છ સમાપત્તિયોતિ સુત્તન્તનયેન વુત્તસુત્તન્તપિટકસંવણ્ણનાતિ કત્વા. ‘‘સત્ત સમાપત્તિયો’’તિ પન વત્તબ્બં, અઞ્ઞથા ઇદં ‘‘ચતુરઙ્ગિક’’ન્તિ ન વત્તબ્બં સિયા. નયં વા દસ્સેત્વાતિ આદિઅન્તદસ્સનવસેન નયદસ્સનં કત્વા.
454. Vivaṭṭakathāya parato jotitaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ vivaṭṭaṃ patvā ṭhitassa ukkaṭṭhaniddesena ubhatobhāgavimuttassa nirodhasādhakaṃ vibhāvituṃ yuttanti āha ‘‘katamaṃ panāvusoti idha kiṃ pucchatī’’tiādi. Tathā hi anantaraṃ nirodhasamāpajjanakena bhikkhunā jānitabbāni paṭhamassa jhānassa sampayogapahānaṅgāni pucchitāni. Aṅgavavatthānanti jhānaṅgavavatthānaṃ. Koṭṭhāsaparicchedoti tattha labbhamānaphassapañcamakādidhammakoṭṭhāsaparicchedo jānitabbo. Imasmiṃ jhāne ettakā dhammā saṃvijjanti, ettakā nirodhitāti jānitabbaṃ. Upakārānupakārāni aṅgānīti nirodhasamāpattiyā upakārāni ca anupakārāni ca aṅgāni. Nirodhasamāpattiyā hi soḷasahi ñāṇacariyāhi navahi samādhicariyāhi ca pattabbattā taṃtaṃñāṇassa samādhicariyāhi samatikkamitabbā dhammā anupakārakaṅgāni, samatikkamakā upakārakaṅgāni. Tesañhi vasena yathānupubbaṃ upasantupasantaoḷārikabhāvāya bhavaggasamāpattiyā saṅkhārāvasesasukhumataṃ pattā cittacetasikā yathāparicchinnaṃ kālaṃ nirujjhanti, appavattiṃ gacchanti. Tassāti nirodhassa. Anantarapaccayanti anantarapaccayasadisaṃ. Na hi nirodhassa koci dhammo anantarapaccayo nāma atthi. Yañhi tadā cittacetasikānaṃ tathā nirujjhanaṃ, taṃ yathāvuttapubbābhisaṅkhārahetukāya nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyā ahosīti sā tassa anantarapaccayo viya hotīti taṃ vuttaṃ. Cha samāpattiyoti suttantanayena vuttasuttantapiṭakasaṃvaṇṇanāti katvā. ‘‘Satta samāpattiyo’’ti pana vattabbaṃ, aññathā idaṃ ‘‘caturaṅgika’’nti na vattabbaṃ siyā. Nayaṃ vā dassetvāti ādiantadassanavasena nayadassanaṃ katvā.
૪૫૫. એવં નિરોધસ્સ પાદકં વિભાવેત્વા ઇદાનિ અન્તોનિરોધે અનુપબન્ધભાવતો પઞ્ચન્નં પસાદાનં પચ્ચયપુચ્છને પઠમં તાવ તે સરૂપતો આવેણિકતો આવેણિકવિસયતો પટિસ્સરણતો ચ પુચ્છનવસેન પાળિ પવત્તાતિ દસ્સેન્તો ‘‘વિઞ્ઞાણનિસ્સયે પઞ્ચ પસાદે પુચ્છન્તો’’તિ આહ. ગોચરવિસયન્તિ એત્થ કામં તબ્બહુલચારિતાપેક્ખં ગોચરગ્ગહણં, અનઞ્ઞત્થભાવાપેક્ખં વિસયગ્ગહણન્તિ અત્થેવ ગોચરવિસયભાવાનં વિસેસો, વિવરિયમાનં પન ઉભયમ્પિ આરમ્મણસભાવમેવાતિ આહ ‘‘ગોચરભૂતં વિસય’’ન્તિ. એકેકસ્સાતિ એકો એકસ્સ, અઞ્ઞો અઞ્ઞસ્સાતિ અત્થો. અઞ્ઞત્થો હિ અયં એક-સદ્દો ‘‘ઇત્થેકે અભિવદન્તી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૩.૨૭) વિય. સચે હીતિઆદિ અભૂતપરિકપ્પનવચનમેતં. તત્થ સમોધાનેત્વાતિ એકજ્ઝં કત્વા. વિનાપિ મુખેનાતિઆદિના અત્થસલ્લાપિકનિદસ્સનં નામ દસ્સેતિ. યથા વિઞ્ઞાણાધિટ્ઠિતમેવ ચક્ખુ રૂપં પસ્સતિ, ન કેવલં, એવં ચક્ખુનિસ્સયમેવ વિઞ્ઞાણં તં પસ્સતિ, ન ઇતરન્તિ આહ ‘‘ચક્ખુપસાદે ઉપનેહી’’તિ. તેન તેસં તત્થ સંહચ્ચકારિતં દસ્સેતિ. યદિ વા નીલં યદિ વા પીતકન્તિ ઇદં નીલપીતાદિસભાવજાનનમત્તં સન્ધાયાહ. નીલં પીતકન્તિ પજાનનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ નત્થેવ અવિકપ્પકભાવતો. એતેસં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં. નિસ્સયસીસેન નિસ્સિતપુચ્છા હેસા, એવઞ્હિ વિસયાનુભવનચોદના સમત્થિતા હોતિ. તેનાહ ‘‘ચક્ખુવિઞ્ઞાણં હી’’તિઆદિ. યથાસકં વિસયં રજ્જનાદિવસેન અનુભવિતું અસમત્થાનિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ, તત્થ સમત્થતાયેવ ચ નત્થિ, ન કિઞ્ચિ અત્થતો પટિસરન્તાનિ વિય હોન્તીતિ વુત્તં ‘‘કિં એતાનિ પટિસરન્તી’’તિ. જવનમનો પટિસરણન્તિ પઞ્ચદ્વારિકં ઇતરઞ્ચ સાધારણતો વત્વા પુન યાય’સ્સ રજ્જનાદિપવત્તિયા પટિસરણતા, સા સવિસેસા યત્થ લબ્ભતિ, તં દસ્સેન્તો ‘‘મનોદ્વારિકજવનમનો વા’’તિ આહ. એતસ્મિં પન દ્વારેતિ ચક્ખુદ્વારે જવનં રજ્જતિ વા દુસ્સતિ વા મુય્હતિ વા, યતો તત્થ અઞ્ઞાણાદિઅસંવરો પવત્તતિ.
455. Evaṃ nirodhassa pādakaṃ vibhāvetvā idāni antonirodhe anupabandhabhāvato pañcannaṃ pasādānaṃ paccayapucchane paṭhamaṃ tāva te sarūpato āveṇikato āveṇikavisayato paṭissaraṇato ca pucchanavasena pāḷi pavattāti dassento ‘‘viññāṇanissaye pañca pasāde pucchanto’’ti āha. Gocaravisayanti ettha kāmaṃ tabbahulacāritāpekkhaṃ gocaraggahaṇaṃ, anaññatthabhāvāpekkhaṃ visayaggahaṇanti attheva gocaravisayabhāvānaṃ viseso, vivariyamānaṃ pana ubhayampi ārammaṇasabhāvamevāti āha ‘‘gocarabhūtaṃ visaya’’nti. Ekekassāti eko ekassa, añño aññassāti attho. Aññattho hi ayaṃ eka-saddo ‘‘ittheke abhivadantī’’tiādīsu (ma. ni. 3.27) viya. Sace hītiādi abhūtaparikappanavacanametaṃ. Tattha samodhānetvāti ekajjhaṃ katvā. Vināpi mukhenātiādinā atthasallāpikanidassanaṃ nāma dasseti. Yathā viññāṇādhiṭṭhitameva cakkhu rūpaṃ passati, na kevalaṃ, evaṃ cakkhunissayameva viññāṇaṃ taṃ passati, na itaranti āha ‘‘cakkhupasāde upanehī’’ti. Tena tesaṃ tattha saṃhaccakāritaṃ dasseti. Yadi vā nīlaṃ yadi vā pītakanti idaṃ nīlapītādisabhāvajānanamattaṃ sandhāyāha. Nīlaṃ pītakanti pajānanaṃ cakkhuviññāṇassa nattheva avikappakabhāvato. Etesaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ. Nissayasīsena nissitapucchā hesā, evañhi visayānubhavanacodanā samatthitā hoti. Tenāha ‘‘cakkhuviññāṇaṃ hī’’tiādi. Yathāsakaṃ visayaṃ rajjanādivasena anubhavituṃ asamatthāni cakkhuviññāṇādīni, tattha samatthatāyeva ca natthi, na kiñci atthato paṭisarantāni viya hontīti vuttaṃ ‘‘kiṃ etāni paṭisarantī’’ti. Javanamano paṭisaraṇanti pañcadvārikaṃ itarañca sādhāraṇato vatvā puna yāya’ssa rajjanādipavattiyā paṭisaraṇatā, sā savisesā yattha labbhati, taṃ dassento ‘‘manodvārikajavanamano vā’’ti āha. Etasmiṃ pana dvāreti cakkhudvāre javanaṃ rajjati vā dussati vā muyhati vā, yato tattha aññāṇādiasaṃvaro pavattati.
તત્રાતિ તસ્મિં જવનમનસ્સેવ પટિસરણભાવે. દુબ્બલભોજકાતિ હીનસામત્થિયા રાજભોગ્ગા. સેવકાનં ગણનાય યોજિતદિવસે લબ્ભમાનકહાપણો યુત્તિકહાપણો. અન્દુબન્ધનેન બદ્ધસ્સ વિસ્સજ્જનેન લબ્ભમાનકહાપણો બન્ધકહાપણો. કિઞ્ચિ પહરન્તે મા પહરન્તૂતિ પટિક્ખિપતો દાતબ્બદણ્ડો માપહારકહાપણો. સો સબ્બોપિ પરિત્તકેસુ ગામિકમનુસ્સેસુ તથા લબ્ભમાનો એત્તકો હોતીતિ આહ ‘‘અટ્ઠકહાપણો વા’’તિઆદિ. સતવત્થુકન્તિ સતકરીસવત્થુકં. એસ નયો સેસપદદ્વયેપિ. તત્થાતિઆદિ ઉપમાસંસન્ધનં, તં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.
Tatrāti tasmiṃ javanamanasseva paṭisaraṇabhāve. Dubbalabhojakāti hīnasāmatthiyā rājabhoggā. Sevakānaṃ gaṇanāya yojitadivase labbhamānakahāpaṇo yuttikahāpaṇo. Andubandhanena baddhassa vissajjanena labbhamānakahāpaṇo bandhakahāpaṇo. Kiñci paharante mā paharantūti paṭikkhipato dātabbadaṇḍo māpahārakahāpaṇo. So sabbopi parittakesu gāmikamanussesu tathā labbhamāno ettako hotīti āha ‘‘aṭṭhakahāpaṇo vā’’tiādi. Satavatthukanti satakarīsavatthukaṃ. Esa nayo sesapadadvayepi. Tatthātiādi upamāsaṃsandhanaṃ, taṃ suviññeyyameva.
૪૫૬. અન્તોનિરોધસ્મિં પઞ્ચ પસાદેતિ નિરોધસમાપન્નસ્સ પવત્તમાને પઞ્ચ પસાદે. કિરિયમયપવત્તસ્મિન્તિ જવનાદિકિરિયાનિબ્બત્તકધમ્મપ્પવત્તિયં. બલવપચ્ચયા હોન્તીતિ પચ્છાજાતવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ પચ્ચયા હોન્તિ, ઉપત્થમ્ભકભાવેન બલવપચ્ચયા હોન્તિ. જીવિતિન્દ્રિયં પટિચ્ચાતિ ઇન્દ્રિયઅત્થિઅવિગતપચ્ચયવસેન પચ્ચયભૂતં જીવિતિન્દ્રિયં પટિચ્ચ પઞ્ચવિધોપિ પસાદો તિટ્ઠતિ. જીવિતિન્દ્રિયેન વિના ન તિટ્ઠતિ જીવિતિન્દ્રિયરહિતસ્સ કમ્મસમુટ્ઠાનરૂપકલાપસ્સ અભાવતો. તસ્માતિ યસ્મા અનુપાલનલક્ખણેન જીવિતેન અનુપાલિતા એવ ઉસ્મા પવત્તતિ, ન તેન અનનુપાલિતા, તસ્મા ઉસ્મા આયું પટિચ્ચ તિટ્ઠતિ. જાલસિખં પટિચ્ચ આભા પઞ્ઞાયતીતિ જાલસિખાસઙ્ખાતભૂતસઙ્ઘાતં સહેવ પવત્તમાનં નિસ્સાય ‘‘આભા’’તિ લદ્ધનામા વણ્ણધાતુ ‘‘ઉજ્જલતિ, અન્ધકારં વિધમતિ, રૂપગતાનિ ચ વિદંસેતી’’તિઆદીહિ પકારેહિ ઞાયતિ. તં આલોકં પટિચ્ચાતિ તં વુત્તપ્પકારં આલોકં પચ્ચયં લભિત્વા. જાલસિખા પઞ્ઞાયતીતિ ‘‘અપ્પિકા, મહતી, ઉજુ, કુટિલા’’તિઆદિના પાકટા હોતિ.
456.Antonirodhasmiṃ pañca pasādeti nirodhasamāpannassa pavattamāne pañca pasāde. Kiriyamayapavattasminti javanādikiriyānibbattakadhammappavattiyaṃ. Balavapaccayā hontīti pacchājātavippayuttaatthiavigatapaccayehi paccayā honti, upatthambhakabhāvena balavapaccayā honti. Jīvitindriyaṃ paṭiccāti indriyaatthiavigatapaccayavasena paccayabhūtaṃ jīvitindriyaṃ paṭicca pañcavidhopi pasādo tiṭṭhati. Jīvitindriyena vinā na tiṭṭhati jīvitindriyarahitassa kammasamuṭṭhānarūpakalāpassa abhāvato. Tasmāti yasmā anupālanalakkhaṇena jīvitena anupālitā eva usmā pavattati, na tena ananupālitā, tasmā usmā āyuṃ paṭicca tiṭṭhati. Jālasikhaṃ paṭicca ābhā paññāyatīti jālasikhāsaṅkhātabhūtasaṅghātaṃ saheva pavattamānaṃ nissāya ‘‘ābhā’’ti laddhanāmā vaṇṇadhātu ‘‘ujjalati, andhakāraṃ vidhamati, rūpagatāni ca vidaṃsetī’’tiādīhi pakārehi ñāyati. Taṃ ālokaṃ paṭiccāti taṃ vuttappakāraṃ ālokaṃ paccayaṃ labhitvā. Jālasikhā paññāyatīti ‘‘appikā, mahatī, uju, kuṭilā’’tiādinā pākaṭā hoti.
જાલસિખા વિય કમ્મજતેજો નિસ્સયભાવતો. આલોકો વિય જીવિતિન્દ્રિયં તન્નિસ્સિતભાવતો. ઇદાનિ ઉપમોપમિતબ્બાનં સમ્બન્ધં દસ્સેતું ‘‘જાલસિખા હી’’તિઆદિ વુત્તં. આલોકં ગહેત્વાવ ઉપ્પજ્જતીતિ ઇમિના યથા જાલસિખાય સહેવ આલોકો ઉપ્પજ્જતિ, એવં કમ્મજુસ્મના સહેવ જીવિતિન્દ્રિયં ઉપ્પજ્જતીતિ દસ્સેતિ. જાલસિખાસન્નિસ્સયો તસ્સા સતિયેવ હોન્તો આલોકો તાય ઉપ્પાદિતો વિય હોતીતિ આહ ‘‘અત્તના જનિતઆલોકેનેવા’’તિ. ઉસ્મા નામેત્થ કમ્મસમુટ્ઠાના તેજોધાતુ તન્નિસ્સિતઞ્ચ જીવિતિન્દ્રિયં તદનુપાલકઞ્ચાતિ આહ ‘‘કમ્મજમહાભૂતસમ્ભવેન જીવિતિન્દ્રિયેન ઉસ્માય અનુપાલન’’ન્તિ. ન કેવલં ખણટ્ઠિતિયા એવ, અથ ખો પબન્ધાનુપચ્છેદસ્સપિ જીવિતિન્દ્રિયં કારણન્તિ આહ ‘‘વસ્સસતમ્પિ કમ્મજતેજપવત્તં પાલેતી’’તિ. ઉસ્મા આયુનો પચ્ચયો હોન્તો સેસભૂતસહિતો એવ હોતીતિ આહ ‘‘મહાભૂતાની’’તિ. તથા આયુપિ સહજાતરૂપં પાલેન્તમેવ ઉસ્માય પચ્ચયો હોતીતિ વુત્તં ‘‘મહાભૂતાનિ પાલેતી’’તિ.
Jālasikhāviya kammajatejo nissayabhāvato. Āloko viya jīvitindriyaṃ tannissitabhāvato. Idāni upamopamitabbānaṃ sambandhaṃ dassetuṃ ‘‘jālasikhā hī’’tiādi vuttaṃ. Ālokaṃ gahetvāva uppajjatīti iminā yathā jālasikhāya saheva āloko uppajjati, evaṃ kammajusmanā saheva jīvitindriyaṃ uppajjatīti dasseti. Jālasikhāsannissayo tassā satiyeva honto āloko tāya uppādito viya hotīti āha ‘‘attanā janitaālokenevā’’ti. Usmā nāmettha kammasamuṭṭhānā tejodhātu tannissitañca jīvitindriyaṃ tadanupālakañcāti āha ‘‘kammajamahābhūtasambhavena jīvitindriyena usmāya anupālana’’nti. Na kevalaṃ khaṇaṭṭhitiyā eva, atha kho pabandhānupacchedassapi jīvitindriyaṃ kāraṇanti āha ‘‘vassasatampi kammajatejapavattaṃ pāletī’’ti. Usmā āyuno paccayo honto sesabhūtasahito eva hotīti āha ‘‘mahābhūtānī’’ti. Tathā āyupi sahajātarūpaṃ pālentameva usmāya paccayo hotīti vuttaṃ ‘‘mahābhūtāni pāletī’’ti.
૪૫૭. આયુ એવ ઇન્દ્રિયપચ્ચયાદિવસેન સહજાતધમ્માનં અનુપાલનવસેન સઙ્ખરણતો આયુસઙ્ખારો. બહુવચનનિદ્દેસો પન અનેકસતસહસ્સભેદેસુ રૂપકલાપેસુ પવત્તિયા અનેકભેદન્તિ કત્વા. આરમ્મણરસં અનુભવન્તીતિ વેદનિયા યથા ‘‘નિય્યાનિકા’’તિ. તેનાહ ‘‘વેદના ધમ્માવા’’તિ. સુખાદિભેદભિન્નત્તા બહુવચનનિદ્દેસો. ઇમેસં આયુસઙ્ખારવેદનાનં એકન્તનિરોધં સમાપન્નસ્સ મરણેન ભવિતબ્બં વેદનાય નિરુદ્ધત્તા. આયુસઙ્ખારાનં તથા અનિરુદ્ધત્તા નિરોધસ્સ સમાપજ્જનમેવ ન સિયા, કુતો વુટ્ઠાનં. તેન વુત્તં પાળિયં ‘‘તે ચ હાવુસો’’તિઆદિ. વુટ્ઠાનં પઞ્ઞાયતિ સઞ્ઞાવેદનાદીનં ઉપ્પત્તિયા. ઇદાનિ તમત્થં વિત્થારતો ઉપમાય વિભાવેતું ‘‘યો હી’’તિઆદિ વુત્તં. ઉક્કણ્ઠિત્વાતિ નાનારમ્મણાપાતતો નિબ્બિન્દિત્વા. યથાપરિચ્છિન્નકાલવસેનાતિ યથાપરિચ્છિન્ને કાલે સમ્પત્તે. રૂપજીવિતિન્દ્રિયપચ્ચયાતિ ઇન્દ્રિયપચ્ચયભૂતા . જાલાપવત્તં વિય અરૂપધમ્મા તેજુસ્સદભાવતો વિસયોભાસનતો ચ. ઉદકપ્પહારો વિય નિરોધસમાપત્તિયા પુબ્બાભિસઙ્ખારો. પિહિતઅઙ્ગારા વિય રૂપજીવિતિન્દ્રિયં ઉસ્મામત્તતાય અનોભાસનતો . યથાપરિચ્છિન્નકાલાગમનન્તિ યથાપરિચ્છિન્નકાલસ્સ ઉપગમનં. અનુરૂપપત્તિવસેનેવ રૂપપવત્તિગ્ગહણં. ઇમં રૂપકાયં જહન્તીતિ ઇમસ્મા રૂપકાયા કળેવરા વિગચ્છન્તિ નપ્પવત્તન્તિ.
457. Āyu eva indriyapaccayādivasena sahajātadhammānaṃ anupālanavasena saṅkharaṇato āyusaṅkhāro. Bahuvacananiddeso pana anekasatasahassabhedesu rūpakalāpesu pavattiyā anekabhedanti katvā. Ārammaṇarasaṃ anubhavantīti vedaniyā yathā ‘‘niyyānikā’’ti. Tenāha ‘‘vedanā dhammāvā’’ti. Sukhādibhedabhinnattā bahuvacananiddeso. Imesaṃ āyusaṅkhāravedanānaṃ ekantanirodhaṃ samāpannassa maraṇena bhavitabbaṃ vedanāya niruddhattā. Āyusaṅkhārānaṃ tathā aniruddhattā nirodhassa samāpajjanameva na siyā, kuto vuṭṭhānaṃ. Tena vuttaṃ pāḷiyaṃ ‘‘te ca hāvuso’’tiādi. Vuṭṭhānaṃ paññāyati saññāvedanādīnaṃ uppattiyā. Idāni tamatthaṃ vitthārato upamāya vibhāvetuṃ ‘‘yo hī’’tiādi vuttaṃ. Ukkaṇṭhitvāti nānārammaṇāpātato nibbinditvā. Yathāparicchinnakālavasenāti yathāparicchinne kāle sampatte. Rūpajīvitindriyapaccayāti indriyapaccayabhūtā . Jālāpavattaṃ viya arūpadhammā tejussadabhāvato visayobhāsanato ca. Udakappahāro viya nirodhasamāpattiyā pubbābhisaṅkhāro. Pihitaaṅgārā viya rūpajīvitindriyaṃ usmāmattatāya anobhāsanato . Yathāparicchinnakālāgamananti yathāparicchinnakālassa upagamanaṃ. Anurūpapattivaseneva rūpapavattiggahaṇaṃ. Imaṃ rūpakāyaṃ jahantīti imasmā rūpakāyā kaḷevarā vigacchanti nappavattanti.
કાયેન સઙ્ખરીયન્તીતિ કાયસઙ્ખારા તપ્પટિબદ્ધવુત્તિતાય. વાચં સઙ્ખરોન્તીતિ વચીસઙ્ખારા. વિતક્કેત્વા વિચારેત્વા હિ વાચં ભિન્દતિ કથેતિ. ચિત્તેન સઙ્ખરીયન્તીતિ ચિત્તસઙ્ખારા તપ્પટિબદ્ધવુત્તિતો. ચિત્તસઙ્ખારનિરોધચોદનાય રૂપનિરોધો વિય ચિત્તનિરોધો અચોદિતો તેસં તતો અઞ્ઞત્તાતિ ન ચિત્તસમ્પયુત્તનિરોધો એકન્તિકો વિતક્કાદિનિરોધે તદભાવતો. યં પન વુત્તં ‘‘વાચા અનિરુદ્ધા હોતી’’તિ, તમ્પિ ન. વાચં સઙ્ખરોન્તીતિ હિ વચીસઙ્ખારા, તેસુ નિરુદ્ધેસુ કથં વાચાય અનિરોધો. ચિત્તં પન નિરુદ્ધેસુપિ ચિત્તસઙ્ખારેસુ તેહિ અનભિસઙ્ખતત્તા વિતક્કાદિનિરોધો વિય પવત્તતિયેવાતિ અયમેત્થ પરસ્સ અધિપ્પાયો. આનન્તરિયકમ્મં કતં ભવેય્ય, ચિત્તસ્સ અનિરુદ્ધત્તા તં નિસ્સાય ચ રૂપધમ્માનં અનપગતત્તા તે જીવન્તિ એવ નામાતિ. બ્યઞ્જને અભિનિવેસં અકત્વાતિ ‘‘ચિત્તસઙ્ખારા નિરુદ્ધા’’તિ વચનતો તેવ નિરુદ્ધા, ન ચિત્તન્તિ એવં નેય્યત્થં સુત્તં ‘‘નીતત્થ’’ન્તિ અભિનિવેસં અકત્વા. આચરિયાનં નયે ઠત્વાતિ પરમ્પરાગતાનં આચરિયાનં અધિપ્પાયે ઠત્વાતિ અત્થો. ઉપપરિક્ખિતબ્બોતિ સુત્તન્તરાગમતો સુત્તન્તરપદસ્સ અવિપરીતો અત્થો વીમંસિતબ્બો. યથા હિ ‘‘અસઞ્ઞભવો’’તિ વચનતો ‘‘સઞ્ઞાવ તત્થ નત્થિ, ઇતરે પન ચિત્તચેતસિકા સન્તી’’તિ અયમેત્થ અત્થો ન ગય્હતિ. યથા ચ ‘‘નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતન’’ન્તિ વચનતો ‘‘સઞ્ઞાવ તત્થ તાદિસી, ન ફસ્સાદયો’’તિ અયમેત્થ અત્થો ન ગય્હતિ સઞ્ઞાસીસેન દેસનાતિ કત્વા, એવમિધાપિ ‘‘ચિત્તસઙ્ખારા નિરુદ્ધા’’તિ, ‘‘સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધો’’તિ ચ દેસનાસીસમેવ. સબ્બેપિ પન ચિત્તચેતસિકા તત્થ નિરુજ્ઝન્તેવાતિ અયમેત્થ અવિપરીતો અત્થો વેદિતબ્બો, તથાપુબ્બાભિસઙ્ખારેન સબ્બેસંયેવ ચિત્તચેતસિકાનં તત્થ નિરુજ્ઝનતો. એતેન યં પુબ્બે ‘‘અઞ્ઞત્તા, તદભાવતો’’તિ ચ યુત્તિવચનં, તદયુત્તં અધિપ્પાયાનવબોધતોતિ દસ્સિતં હોતિ. તેનાહ ‘‘અત્થો હિ પટિસરણં, ન બ્યઞ્જન’’ન્તિ.
Kāyena saṅkharīyantīti kāyasaṅkhārā tappaṭibaddhavuttitāya. Vācaṃ saṅkharontīti vacīsaṅkhārā. Vitakketvā vicāretvā hi vācaṃ bhindati katheti. Cittena saṅkharīyantīti cittasaṅkhārā tappaṭibaddhavuttito. Cittasaṅkhāranirodhacodanāya rūpanirodho viya cittanirodho acodito tesaṃ tato aññattāti na cittasampayuttanirodho ekantiko vitakkādinirodhe tadabhāvato. Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘vācā aniruddhā hotī’’ti, tampi na. Vācaṃ saṅkharontīti hi vacīsaṅkhārā, tesu niruddhesu kathaṃ vācāya anirodho. Cittaṃ pana niruddhesupi cittasaṅkhāresu tehi anabhisaṅkhatattā vitakkādinirodho viya pavattatiyevāti ayamettha parassa adhippāyo. Ānantariyakammaṃ kataṃ bhaveyya, cittassa aniruddhattā taṃ nissāya ca rūpadhammānaṃ anapagatattā te jīvanti eva nāmāti. Byañjane abhinivesaṃ akatvāti ‘‘cittasaṅkhārā niruddhā’’ti vacanato teva niruddhā, na cittanti evaṃ neyyatthaṃ suttaṃ ‘‘nītattha’’nti abhinivesaṃ akatvā. Ācariyānaṃ naye ṭhatvāti paramparāgatānaṃ ācariyānaṃ adhippāye ṭhatvāti attho. Upaparikkhitabboti suttantarāgamato suttantarapadassa aviparīto attho vīmaṃsitabbo. Yathā hi ‘‘asaññabhavo’’ti vacanato ‘‘saññāva tattha natthi, itare pana cittacetasikā santī’’ti ayamettha attho na gayhati. Yathā ca ‘‘nevasaññānāsaññāyatana’’nti vacanato ‘‘saññāva tattha tādisī, na phassādayo’’ti ayamettha attho na gayhati saññāsīsena desanāti katvā, evamidhāpi ‘‘cittasaṅkhārā niruddhā’’ti, ‘‘saññāvedayitanirodho’’ti ca desanāsīsameva. Sabbepi pana cittacetasikā tattha nirujjhantevāti ayamettha aviparīto attho veditabbo, tathāpubbābhisaṅkhārena sabbesaṃyeva cittacetasikānaṃ tattha nirujjhanato. Etena yaṃ pubbe ‘‘aññattā, tadabhāvato’’ti ca yuttivacanaṃ, tadayuttaṃ adhippāyānavabodhatoti dassitaṃ hoti. Tenāha ‘‘attho hi paṭisaraṇaṃ, na byañjana’’nti.
ઉપહતાનીતિ બાધિતાનિ. મક્ખિતાનીતિ ધંસિતાનિ. આરમ્મણઘટ્ટનાય ઇન્દ્રિયાનં કિલમથો ચક્ખુના ભાસુરરૂપસુખુમરજદસ્સનેન વિભાવેતબ્બો. તથા હિ ઉણ્હકાલે પુરતો અગ્ગિમ્હિ જલન્તે ખરસ્સરે ચ પણવે આકોટિતે અક્ખીનિ ભેદાનિ વિય ન સહન્તિ સોતાનિ ‘‘સિખરેન વિય અભિહઞ્ઞન્તી’’તિ વત્તારો હોન્તિ.
Upahatānīti bādhitāni. Makkhitānīti dhaṃsitāni. Ārammaṇaghaṭṭanāya indriyānaṃ kilamatho cakkhunā bhāsurarūpasukhumarajadassanena vibhāvetabbo. Tathā hi uṇhakāle purato aggimhi jalante kharassare ca paṇave ākoṭite akkhīni bhedāni viya na sahanti sotāni ‘‘sikharena viya abhihaññantī’’ti vattāro honti.
૪૫૮. રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનમેવ રૂપવિરાગભાવનાવસેન પવત્તં અરૂપજ્ઝાનન્તિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં વિસ્સજ્જેન્તો ધમ્મસેનાપતિ ‘‘સુખસ્સ ચ પહાના’’તિઆદિના વિસ્સજ્જેસિ. અપગમનેન વિગમેન પચ્ચયા અપગમનપચ્ચયા સુખાદિપ્પહાનાનિ. અધિગમપચ્ચયા પન કસિણેસુ રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનં હેટ્ઠિમા તયો ચ આરુપ્પા. ન હિ સક્કા તાનિ અનધિગન્ત્વા નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનમધિગન્તું. નિરોધતો વુટ્ઠાનકફલસમાપત્તિન્તિ નિરોધતો વુટ્ઠાનભૂતં અનિચ્ચાનુપસ્સનાસમુદાગતફલસમાપત્તિં. સા હિ ‘‘અનિમિત્તા ચેતોવિમુત્તી’’તિ વુચ્ચતિ. યથા સમથનિસ્સન્દો અભિઞ્ઞા, મેત્તાકરુણામુદિતાબ્રહ્મવિહારનિસ્સન્દો ઉપેક્ખાબ્રહ્મવિહારો, કસિણનિસ્સન્દો આરુપ્પા, સમથવિપસ્સનાનિસ્સન્દો નિરોધસમાપત્તિ, એવં વિપસ્સનાય નિસ્સન્દફલભૂતં સામઞ્ઞફલન્તિ આહ ‘‘વિપસ્સનાનિસ્સન્દાય ફલસમાપત્તિયા’’તિ. આરમ્મણા નામ સારમ્મણધમ્માનં વિસેસતો ઉપ્પત્તિનિમિત્તન્તિ આહ ‘‘સબ્બનિમિત્તાનન્તિ રૂપાદીનં સબ્બારમ્મણાન’’ન્તિ. નત્થિ એત્થ કિઞ્ચિ સઙ્ખારનિમિત્તન્તિ અનિમિત્તા, અસઙ્ખતા ધાતૂતિ આહ ‘‘સબ્બનિમિત્તાપગતાય નિબ્બાનધાતુયા’’તિ. ફલસમાપત્તિસહજાતં મનસિકારં સન્ધાયાહ, ન આવજ્જનમનસિકારં. ન હેત્થ તસ્સ સમ્ભવો અનુલોમાનન્તરં ઉપ્પજ્જનતો.
458. Rūpāvacaracatutthajjhānameva rūpavirāgabhāvanāvasena pavattaṃ arūpajjhānanti nevasaññānāsaññāyatanaṃ vissajjento dhammasenāpati ‘‘sukhassa ca pahānā’’tiādinā vissajjesi. Apagamanena vigamena paccayā apagamanapaccayā sukhādippahānāni. Adhigamapaccayā pana kasiṇesu rūpāvacaracatutthajjhānaṃ heṭṭhimā tayo ca āruppā. Na hi sakkā tāni anadhigantvā nevasaññānāsaññāyatanamadhigantuṃ. Nirodhato vuṭṭhānakaphalasamāpattinti nirodhato vuṭṭhānabhūtaṃ aniccānupassanāsamudāgataphalasamāpattiṃ. Sā hi ‘‘animittā cetovimuttī’’ti vuccati. Yathā samathanissando abhiññā, mettākaruṇāmuditābrahmavihāranissando upekkhābrahmavihāro, kasiṇanissando āruppā, samathavipassanānissando nirodhasamāpatti, evaṃ vipassanāya nissandaphalabhūtaṃ sāmaññaphalanti āha ‘‘vipassanānissandāya phalasamāpattiyā’’ti. Ārammaṇā nāma sārammaṇadhammānaṃ visesato uppattinimittanti āha ‘‘sabbanimittānanti rūpādīnaṃ sabbārammaṇāna’’nti. Natthi ettha kiñci saṅkhāranimittanti animittā, asaṅkhatā dhātūti āha ‘‘sabbanimittāpagatāya nibbānadhātuyā’’ti. Phalasamāpattisahajātaṃ manasikāraṃ sandhāyāha, na āvajjanamanasikāraṃ. Na hettha tassa sambhavo anulomānantaraṃ uppajjanato.
ઇમસ્મિં ઠાનેતિ ઇધ વુત્તનિરોધસ્સ આદિમજ્ઝપરિયોસાનાનં ગહિતાનં ઇમસ્મિં પરિયોસાનસ્સ ગહિતટ્ઠાને. દ્વીહિ બલેહીતિ સમથવિપસ્સનાબલેહિ. તયો ચ સઙ્ખારાનન્તિ કાયસઙ્ખારાદીનં તિણ્ણં સઙ્ખારાનં. સોળસહિ ઞાણચરિયાહીતિ અનિચ્ચાનુપસ્સના, દુક્ખા, અનત્તા, નિબ્બિદા, વિરાગા, નિરોધા, પટિનિસ્સગ્ગા, વિવટ્ટાનુપસ્સના, સોતાપત્તિમગ્ગો…પે॰… અરહત્તફલસમાપત્તીતિ ઇમાહિ સોળસહિ ઞાણચરિયાહિ. નવહિ સમાધિચરિયાહીતિ પઠમજ્ઝાનસમાધિઆદીહિ નવહિ સમાધિચરિયાહિ. યો યથાવુત્તાસુ ચરિયાસુ પુગ્ગલસ્સ વસીભાવો, સા વસીભાવતાપઞ્ઞા. અસ્સા સા કથિતાતિ યોજના. વિનિચ્છયકથાતિ વિનિચ્છયવસેન પવત્તા અટ્ઠકથા કથિતા. તસ્મા વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ॰ ૨.૮૬૮-૮૬૯) તંસંવણ્ણનાયઞ્ચ (વિસુદ્ધિ॰ મહાટી॰ ૨.૮૬૮) વુત્તનયેન વેદિતબ્બા.
Imasmiṃ ṭhāneti idha vuttanirodhassa ādimajjhapariyosānānaṃ gahitānaṃ imasmiṃ pariyosānassa gahitaṭṭhāne. Dvīhi balehīti samathavipassanābalehi. Tayo ca saṅkhārānanti kāyasaṅkhārādīnaṃ tiṇṇaṃ saṅkhārānaṃ. Soḷasahi ñāṇacariyāhīti aniccānupassanā, dukkhā, anattā, nibbidā, virāgā, nirodhā, paṭinissaggā, vivaṭṭānupassanā, sotāpattimaggo…pe… arahattaphalasamāpattīti imāhi soḷasahi ñāṇacariyāhi. Navahi samādhicariyāhīti paṭhamajjhānasamādhiādīhi navahi samādhicariyāhi. Yo yathāvuttāsu cariyāsu puggalassa vasībhāvo, sā vasībhāvatāpaññā. Assā sā kathitāti yojanā. Vinicchayakathāti vinicchayavasena pavattā aṭṭhakathā kathitā. Tasmā visuddhimagge (visuddhi. 2.868-869) taṃsaṃvaṇṇanāyañca (visuddhi. mahāṭī. 2.868) vuttanayena veditabbā.
વલઞ્જનસમાપત્તિ અરિયવિહારવસેન વિહરણસમાપત્તિ. ઠિતિયાતિ એત્થ પબન્ધટ્ઠિતિ અધિપ્પેતા, ન ખણટ્ઠિતિ. કસ્મા? સમાપજ્જનત્તા. તેનાહ ‘‘ઠિતિયાતિ ચિરટ્ઠિતત્થ’’ન્તિ. અદ્ધાનપરિચ્છેદોતિ એત્તકં કાલં સમાપત્તિયા વીતિનામેસ્સામીતિ પગેવ કાલપરિચ્છેદો. રૂપાદિનિમિત્તવસેનાતિ કમ્મકમ્મનિમિત્તગતિનિમિત્તેસુ યથારહં લબ્ભમાનરૂપાદિનિમિત્તવસેન. તત્થ યસ્મા કમ્મનિમિત્તે છબ્બિધમ્પિ આરમ્મણં લબ્ભતિ, તસ્મા ‘‘સબ્બનિમિત્તાન’’ન્તિ વુત્તં, ન સબ્બેસં આરમ્મણાનં એકજ્ઝં, એકન્તતો વા મનસિકાતબ્બતો. લક્ખણવચનઞ્હેતં યથા ‘‘દાતબ્બમેતં ભેસજ્જં, યદિ મે બ્યાધિતા સિયુ’’ન્તિ.
Valañjanasamāpatti ariyavihāravasena viharaṇasamāpatti. Ṭhitiyāti ettha pabandhaṭṭhiti adhippetā, na khaṇaṭṭhiti. Kasmā? Samāpajjanattā. Tenāha ‘‘ṭhitiyāti ciraṭṭhitattha’’nti. Addhānaparicchedoti ettakaṃ kālaṃ samāpattiyā vītināmessāmīti pageva kālaparicchedo. Rūpādinimittavasenāti kammakammanimittagatinimittesu yathārahaṃ labbhamānarūpādinimittavasena. Tattha yasmā kammanimitte chabbidhampi ārammaṇaṃ labbhati, tasmā ‘‘sabbanimittāna’’nti vuttaṃ, na sabbesaṃ ārammaṇānaṃ ekajjhaṃ, ekantato vā manasikātabbato. Lakkhaṇavacanañhetaṃ yathā ‘‘dātabbametaṃ bhesajjaṃ, yadi me byādhitā siyu’’nti.
૪૫૯. નીલમ્પિ સઞ્જાનાતીતિઆદિના નીલાદિગ્ગહણમુખેન તંવણ્ણાનં સત્તાનં સઞ્જાનનં અવેરાદિભાવમનસિકરણં જોતિતન્તિ આહ ‘‘એતસ્મિઞ્હિ ઠાને અપ્પમાણા ચેતોવિમુત્તિ કથિતા’’તિ. એત્થ આકિઞ્ચઞ્ઞં કથિતન્તિ સમ્બન્ધો. ‘‘એત્થ સુઞ્ઞતા’’તિ, ‘‘એત્થ અનિમિત્તા’’તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ન્તિ ‘‘ઇધ અઞ્ઞં અભિનવં નામ નત્થી’’તિઆદિના વુત્તં અત્થવચનં. એતાતિ અપ્પમાણચેતોવિમુત્તિઆદયો. એકનામકાતિ એકેકનામકા, યે નાનાબ્યઞ્જનાતિ અધિપ્પેતા. એકો ધમ્મોતિ અરહત્તફલસમાપત્તિ. ચતુનામકોતિ અપ્પમાણચેતોવિમુત્તિઆદિનામકો. એતન્તિ એતમત્થં. અપ્પમાણાતિ અનોધિસો, ઓધિસોપિ વા ‘‘એત્તકા’’તિ અપરિમિતા. અસેસેત્વાતિ અસુભસમાપત્તિ વિય એકસ્સેવ અગ્ગહણતો.
459.Nīlampi sañjānātītiādinā nīlādiggahaṇamukhena taṃvaṇṇānaṃ sattānaṃ sañjānanaṃ averādibhāvamanasikaraṇaṃ jotitanti āha ‘‘etasmiñhi ṭhāne appamāṇā cetovimutti kathitā’’ti. Ettha ākiñcaññaṃ kathitanti sambandho. ‘‘Ettha suññatā’’ti, ‘‘ettha animittā’’ti etthāpi eseva nayo. Nti ‘‘idha aññaṃ abhinavaṃ nāma natthī’’tiādinā vuttaṃ atthavacanaṃ. Etāti appamāṇacetovimuttiādayo. Ekanāmakāti ekekanāmakā, ye nānābyañjanāti adhippetā. Eko dhammoti arahattaphalasamāpatti. Catunāmakoti appamāṇacetovimuttiādināmako. Etanti etamatthaṃ. Appamāṇāti anodhiso, odhisopi vā ‘‘ettakā’’ti aparimitā. Asesetvāti asubhasamāpatti viya ekasseva aggahaṇato.
કિઞ્ચાપિ અસુભનિમિત્તારમ્મણમ્પિ કિઞ્ચનં હોતિ, આરમ્મણસઙ્ઘટ્ટનસ્સ કિઞ્ચનસ્સ અસુભસમાપત્તીનમ્પિ પટિભાગનિમિત્તસઙ્ખાતં આરમ્મણં સબિમ્બં વિય વિગ્ગહં કિઞ્ચનં હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ, ન તથા ઇમસ્સાતિ. નનુ બ્રહ્મવિહારપઠમારુપ્પાનમ્પિ પટિભાગનિમિત્તભૂતં કિઞ્ચિ આરમ્મણં નત્થીતિ? સચ્ચં નત્થિ, અયં પન પઠમારુપ્પવિઞ્ઞાણં વિય ન પટિભાગનિમિત્તભૂતઆરમ્મણતાય એવં વુત્તા. અત્તેનાતિ અત્તના. ભવતિ એતેન અત્તાતિ અભિધાનં બુદ્ધિ ચાતિ ભાવો, અત્તા. ભાવ-સદ્દોપિ અત્તપરિયાયોતિ આહ ‘‘ભાવપોસપુગ્ગલાદિસઙ્ખાતેના’’તિ. નેસં અપ્પમાણસમાધિઆદીનં ચતુન્નં. ‘‘નાનતા પાકટાવા’’તિ વુત્તં નાનત્તં ભૂમિતો આરમ્મણતો ચ દસ્સેતું ‘‘અત્થો પના’’તિઆદિ વુત્તં. પરિત્તાદિભાવેન અતીતાદિભાવેન અજ્ઝત્તાદિભાવેન ચ ન વત્તબ્બં આરમ્મણં એતિસ્સાતિ નવત્તબ્બારમ્મણા નિબ્બાનારમ્મણફલસમાપત્તિભાવતો.
Kiñcāpi asubhanimittārammaṇampi kiñcanaṃ hoti, ārammaṇasaṅghaṭṭanassa kiñcanassa asubhasamāpattīnampi paṭibhāganimittasaṅkhātaṃ ārammaṇaṃ sabimbaṃ viya viggahaṃ kiñcanaṃ hutvā upaṭṭhāti, na tathā imassāti. Nanu brahmavihārapaṭhamāruppānampi paṭibhāganimittabhūtaṃ kiñci ārammaṇaṃ natthīti? Saccaṃ natthi, ayaṃ pana paṭhamāruppaviññāṇaṃ viya na paṭibhāganimittabhūtaārammaṇatāya evaṃ vuttā. Attenāti attanā. Bhavati etena attāti abhidhānaṃ buddhi cāti bhāvo, attā. Bhāva-saddopi attapariyāyoti āha ‘‘bhāvaposapuggalādisaṅkhātenā’’ti. Nesaṃ appamāṇasamādhiādīnaṃ catunnaṃ. ‘‘Nānatā pākaṭāvā’’ti vuttaṃ nānattaṃ bhūmito ārammaṇato ca dassetuṃ ‘‘attho panā’’tiādi vuttaṃ. Parittādibhāvena atītādibhāvena ajjhattādibhāvena ca na vattabbaṃ ārammaṇaṃ etissāti navattabbārammaṇā nibbānārammaṇaphalasamāpattibhāvato.
એત્તકોતિ રાગાદીહિ સંકિલિટ્ઠતાય એત્તકપ્પમાણો, ઉત્તાનો પરિત્તચેતસોતિ અત્થો. નિબ્બાનમ્પિ અપ્પમાણમેવ પમાણકરણાનં અભાવેનાતિ આનેત્વા સમ્બન્ધો. અકુપ્પાતિ અરહત્તફલચેતોવિમુત્તિ પટિપક્ખેહિ અકોપનીયતાય. કિઞ્ચતીતિ કત્તરિ પઠિતો ધાતુ મદ્દનત્થોતિ આહ ‘‘કિઞ્ચતિ મદ્દતી’’તિ. તસ્સ પયોગં દસ્સેતું ‘‘મનુસ્સા કિરા’’તિઆદિ વુત્તં.
Ettakoti rāgādīhi saṃkiliṭṭhatāya ettakappamāṇo, uttāno parittacetasoti attho. Nibbānampi appamāṇameva pamāṇakaraṇānaṃ abhāvenāti ānetvā sambandho. Akuppāti arahattaphalacetovimutti paṭipakkhehi akopanīyatāya. Kiñcatīti kattari paṭhito dhātu maddanatthoti āha ‘‘kiñcati maddatī’’ti. Tassa payogaṃ dassetuṃ ‘‘manussā kirā’’tiādi vuttaṃ.
સમૂહાદિઘનવસેન સકિચ્ચપરિચ્છેદતાય ચ સવિગ્ગહા વિય ઉપટ્ઠિતા સઙ્ખારા નિચ્ચાદિગ્ગાહસ્સ વત્થુતાય ‘‘નિચ્ચનિમિત્તં સુખાદિનિમિત્ત’’ન્તિ ચ વુચ્ચતિ. વિપસ્સના પન તત્થ ઘનવિનિબ્ભોગં કરોન્તી નિચ્ચાદિગ્ગાહં વિધમેન્તી ‘‘નિમિત્તં સમુગ્ઘાતેતી’’તિ વુત્તા ઘનનિમિત્તસ્સ આરમ્મણભૂતસ્સ અભાવા. ન ગહિતાતિ એકત્થપદનિદ્દેસે પાળિયં કસ્મા ન ગહિતા? સાતિ સુઞ્ઞતા ચેતોવિમુત્તિ. સબ્બત્થાતિ અપ્પમાણાચેતોવિમુત્તિઆદિનિદ્દેસેસુ. આરમ્મણવસેનાતિ આરમ્મણવસેનપિ એકત્થા, ન કેવલં સભાવસરસતોવ. ઇમિના પરિયાયેનાતિ અપ્પમાણતોતિઆદિના આરમ્મણતો લદ્ધપરિયાયેન. અઞ્ઞસ્મિં પન ઠાનેતિ આકિઞ્ચઞ્ઞાદિસદ્દપવત્તિહેતુતો અઞ્ઞેન હેતુના અપ્પમાણાતિસદ્દપ્પવત્તિયં એતસ્સ ચેતોવિમુત્તિયા હોન્તિ. એસ નયો સેસેસુપિ. ઇમિના પરિયાયેનાતિ ઇમિના તાય તાય સમઞ્ઞાય વોહરિતબ્બતાપરિયાયેન. સચ્ચાનં દસ્સનમુખેન વટ્ટવસેન ઉટ્ઠિતદેસનં અરહત્તેન કૂટં ગણ્હન્તો યથાનુસન્ધિનાવ દેસનં નિટ્ઠપેસિ. યં પનેત્થ અત્થતો અવિભત્તં, તં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.
Samūhādighanavasena sakiccaparicchedatāya ca saviggahā viya upaṭṭhitā saṅkhārā niccādiggāhassa vatthutāya ‘‘niccanimittaṃ sukhādinimitta’’nti ca vuccati. Vipassanā pana tattha ghanavinibbhogaṃ karontī niccādiggāhaṃ vidhamentī ‘‘nimittaṃ samugghātetī’’ti vuttā ghananimittassa ārammaṇabhūtassa abhāvā. Na gahitāti ekatthapadaniddese pāḷiyaṃ kasmā na gahitā? Sāti suññatā cetovimutti. Sabbatthāti appamāṇācetovimuttiādiniddesesu. Ārammaṇavasenāti ārammaṇavasenapi ekatthā, na kevalaṃ sabhāvasarasatova. Iminā pariyāyenāti appamāṇatotiādinā ārammaṇato laddhapariyāyena. Aññasmiṃ pana ṭhāneti ākiñcaññādisaddapavattihetuto aññena hetunā appamāṇātisaddappavattiyaṃ etassa cetovimuttiyā honti. Esa nayo sesesupi. Iminā pariyāyenāti iminā tāya tāya samaññāya voharitabbatāpariyāyena. Saccānaṃ dassanamukhena vaṭṭavasena uṭṭhitadesanaṃ arahattena kūṭaṃ gaṇhanto yathānusandhināva desanaṃ niṭṭhapesi. Yaṃ panettha atthato avibhattaṃ, taṃ suviññeyyameva.
મહાવેદલ્લસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના સમત્તા.
Mahāvedallasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય • Majjhimanikāya / ૩. મહાવેદલ્લસુત્તં • 3. Mahāvedallasuttaṃ
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / મજ્ઝિમનિકાય (અટ્ઠકથા) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ૩. મહાવેદલ્લસુત્તવણ્ણના • 3. Mahāvedallasuttavaṇṇanā
