| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमानवत्थु-अट्ठकथा • Vimānavatthu-aṭṭhakathā |
८. मल्लिकाविमानवण्णना
8. Mallikāvimānavaṇṇanā
पीतवत्थे पीतधजेति मल्लिकाविमानं। तस्स का उप्पत्ति? धम्मचक्कप्पवत्तनमादिं कत्वा याव सुभद्दपरिब्बाजकविनयना कतबुद्धकिच्चे कुसिनारायं उपवत्तने मल्लराजूनं सालवने यमकसालानमन्तरे विसाखपुण्णमायं पच्चूसवेलायं अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बुते भगवति लोकनाथे देवमनुस्सेहि तस्स सरीरपूजाय कयिरमानाय तदा कुसिनारायं वसमाना बन्धुलमल्लस्स भरिया मल्लराजपुत्ती मल्लिका नाम उपासिका सद्धा पसन्ना विसाखाय महाउपासिकाय पसाधनसदिसं अत्तनो महालतापसाधनं गन्धोदकेन धोवित्वा दुकूलचुम्बटकेन मज्जित्वा अञ्ञञ्च बहुं गन्धमालादिं गहेत्वा भगवतो सरीरं पूजेसि। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारतो पन मल्लिकावत्थु धम्मपदवण्णनायं आगतमेव।
Pītavatthepītadhajeti mallikāvimānaṃ. Tassa kā uppatti? Dhammacakkappavattanamādiṃ katvā yāva subhaddaparibbājakavinayanā katabuddhakicce kusinārāyaṃ upavattane mallarājūnaṃ sālavane yamakasālānamantare visākhapuṇṇamāyaṃ paccūsavelāyaṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbute bhagavati lokanāthe devamanussehi tassa sarīrapūjāya kayiramānāya tadā kusinārāyaṃ vasamānā bandhulamallassa bhariyā mallarājaputtī mallikā nāma upāsikā saddhā pasannā visākhāya mahāupāsikāya pasādhanasadisaṃ attano mahālatāpasādhanaṃ gandhodakena dhovitvā dukūlacumbaṭakena majjitvā aññañca bahuṃ gandhamālādiṃ gahetvā bhagavato sarīraṃ pūjesi. Ayamettha saṅkhepo, vitthārato pana mallikāvatthu dhammapadavaṇṇanāyaṃ āgatameva.
सा अपरभागे कालं कत्वा तावतिंसेसु निब्बत्ति, तेन पूजानुभावेन अस्सा अञ्ञेहि असाधारणा उळारा दिब्बसम्पत्ति अहोसि। वत्थालङ्कारविमानानि सत्तरतनसमुज्जलानि विसेसतो सिङ्गीसुवण्णोभासानि अतिविय पभस्सरानि सब्बा दिसा आसिञ्चमानाव सुवण्णरसधारापिञ्जरा करोन्ति। अथायस्मा नारदो देवचारिकं चरन्तो तं दिस्वा उपगञ्छि। सा तं दिस्वा वन्दित्वा अञ्जलिं पग्गय्ह अट्ठासि। सो तं –
Sā aparabhāge kālaṃ katvā tāvatiṃsesu nibbatti, tena pūjānubhāvena assā aññehi asādhāraṇā uḷārā dibbasampatti ahosi. Vatthālaṅkāravimānāni sattaratanasamujjalāni visesato siṅgīsuvaṇṇobhāsāni ativiya pabhassarāni sabbā disā āsiñcamānāva suvaṇṇarasadhārāpiñjarā karonti. Athāyasmā nārado devacārikaṃ caranto taṃ disvā upagañchi. Sā taṃ disvā vanditvā añjaliṃ paggayha aṭṭhāsi. So taṃ –
६५८.
658.
‘‘पीतवत्थे पीतधजे, पीतालङ्कारभूसिते।
‘‘Pītavatthe pītadhaje, pītālaṅkārabhūsite;
पीतन्तराहि वग्गूहि, अपिळन्धाव सोभसि॥
Pītantarāhi vaggūhi, apiḷandhāva sobhasi.
६५९.
659.
‘‘का कम्बुकायूरधरे, कञ्चनावेळभूसिते।
‘‘Kā kambukāyūradhare, kañcanāveḷabhūsite;
हेमजालकसञ्छन्ने, नानारतनमालिनी॥
Hemajālakasañchanne, nānāratanamālinī.
६६०.
660.
‘‘सोवण्णमया लोहितङ्गमया च, मुत्तामया वेळुरियमया च।
‘‘Sovaṇṇamayā lohitaṅgamayā ca, muttāmayā veḷuriyamayā ca;
मसारगल्ला सहलोहितङ्गा, पारेवतक्खीहि मणीहि चित्तता॥
Masāragallā sahalohitaṅgā, pārevatakkhīhi maṇīhi cittatā.
६६१.
661.
‘‘कोचि कोचि एत्थ मयूरसुस्सरो, हंसस्सरञ्ञो करवीकसुस्सरो।
‘‘Koci koci ettha mayūrasussaro, haṃsassarañño karavīkasussaro;
तेसं सरो सुय्यति वग्गुरूपो, पञ्चङ्गिकं तूरियमिवप्पवादितं॥
Tesaṃ saro suyyati vaggurūpo, pañcaṅgikaṃ tūriyamivappavāditaṃ.
६६२.
662.
‘‘रथो च ते सुभो वग्गु, नानारतनचित्तितो।
‘‘Ratho ca te subho vaggu, nānāratanacittito;
नानावण्णाहि धातूहि, सुविभत्तोव सोभति॥
Nānāvaṇṇāhi dhātūhi, suvibhattova sobhati.
६६३.
663.
‘‘तस्मिं रथे कञ्चनबिम्बवण्णे, या त्वं ठिता भाससिमं पदेसं।
‘‘Tasmiṃ rathe kañcanabimbavaṇṇe, yā tvaṃ ṭhitā bhāsasimaṃ padesaṃ;
देवते पुच्छिताचिक्ख, किस्स कम्मस्सिदं फल’’न्ति॥ – पुच्छि।
Devate pucchitācikkha, kissa kammassidaṃ phala’’nti. – pucchi;
६५८. तत्थ पीतवत्थेति परिसुद्धचामीकरपभस्सरताय पीतोभासनिवासने। पीतधजेति विमानद्वारे रथे च समुस्सितहेममयविपुलकेतुभावतो पीतोभासधजे। पीतालङ्कारभूसितेति पीतोभासेहि आभरणेहि अलङ्कते। सतिपि अलङ्कारानं नानाविधरंसिजालसमुज्जलविविधरतनविचित्तभावे तादिससुचरितविसेसनिब्बत्तताय पन सुपरिसुद्धचामीकरमरीचिजालविज्जोतितत्ता विसेसतो पीतनिभासानि तस्सा आभरणानि अहेसुं। पीतन्तराहीति पीतवण्णेहि उत्तरियेहि। ‘‘सन्तरुत्तरपरमं तेन भिक्खुना ततो चीवरं सादितब्ब’’न्तिआदीसु (पारा॰ ५२३-५२४) निवासने अन्तरसद्दो आगतो, इध पन ‘‘अन्तरसाटका’’तिआदीसु विय उत्तरिये दट्ठब्बो। अन्तरा उत्तरियं उत्तरासङ्गो उपसंब्यानन्ति परियायसद्दा एते। वग्गूहीति सोभनेहि सण्हमट्ठेहि। अपिळन्धाव सोभसीति त्वं इमेहि अलङ्कारेहि अनलङ्कतापि अत्तनो रूपसम्पत्तियाव सोभसि। ते पन अलङ्कारा तव सरीरं पत्वा सोभन्ति, तस्मा अनलङ्कतापि त्वं अलङ्कतसदिसीति अधिप्पायो।
658. Tattha pītavattheti parisuddhacāmīkarapabhassaratāya pītobhāsanivāsane. Pītadhajeti vimānadvāre rathe ca samussitahemamayavipulaketubhāvato pītobhāsadhaje. Pītālaṅkārabhūsiteti pītobhāsehi ābharaṇehi alaṅkate. Satipi alaṅkārānaṃ nānāvidharaṃsijālasamujjalavividharatanavicittabhāve tādisasucaritavisesanibbattatāya pana suparisuddhacāmīkaramarīcijālavijjotitattā visesato pītanibhāsāni tassā ābharaṇāni ahesuṃ. Pītantarāhīti pītavaṇṇehi uttariyehi. ‘‘Santaruttaraparamaṃ tena bhikkhunā tato cīvaraṃ sāditabba’’ntiādīsu (pārā. 523-524) nivāsane antarasaddo āgato, idha pana ‘‘antarasāṭakā’’tiādīsu viya uttariye daṭṭhabbo. Antarā uttariyaṃ uttarāsaṅgo upasaṃbyānanti pariyāyasaddā ete. Vaggūhīti sobhanehi saṇhamaṭṭhehi. Apiḷandhāva sobhasīti tvaṃ imehi alaṅkārehi analaṅkatāpi attano rūpasampattiyāva sobhasi. Te pana alaṅkārā tava sarīraṃ patvā sobhanti, tasmā analaṅkatāpi tvaṃ alaṅkatasadisīti adhippāyo.
६५९. का कम्बुकायूरधरेति का त्वं कतरदेवनिकायपरियापन्ना सुवण्णमयपरिहारकधरे, सुवण्णमयकेयूरधरे वा। कम्बुपरिहारकन्ति च हत्थालङ्कारविसेसो वुच्चति, कायूरन्ति भुजालङ्कारविसेसो। अथ वा कम्बूति सुवण्णं, तस्मा कम्बुकायूरधरे सुवण्णमयबाहाभरणधरेति अत्थो। कञ्चनावेळभूसितेति कञ्चनमयावेळपिळन्धनभूसिते। हेमजालकसञ्छन्नेति रतनपरिसिब्बितेन हेममयेन जालकेन छादितसरीरे। नानारतनमालिनीति नक्खत्तमालाय विय काळपक्खरत्तियं सीसे पटिमुक्काहि विविधाहि रतनावलीहि नानारतनमालिनी का त्वन्ति पुच्छति।
659.Kā kambukāyūradhareti kā tvaṃ kataradevanikāyapariyāpannā suvaṇṇamayaparihārakadhare, suvaṇṇamayakeyūradhare vā. Kambuparihārakanti ca hatthālaṅkāraviseso vuccati, kāyūranti bhujālaṅkāraviseso. Atha vā kambūti suvaṇṇaṃ, tasmā kambukāyūradhare suvaṇṇamayabāhābharaṇadhareti attho. Kañcanāveḷabhūsiteti kañcanamayāveḷapiḷandhanabhūsite. Hemajālakasañchanneti ratanaparisibbitena hemamayena jālakena chāditasarīre. Nānāratanamālinīti nakkhattamālāya viya kāḷapakkharattiyaṃ sīse paṭimukkāhi vividhāhi ratanāvalīhi nānāratanamālinī kā tvanti pucchati.
६६०. सोवण्णमयातिआदि याहि रतनमालाहि सा देवता नानारतनमालिनीति वुत्ता, तासं दस्सनं। तत्थ सोवण्णमयाति सिङ्गीसुवण्णमया माला। लोहितङ्गमयाति पदुमरागादिरत्तमणिमया। मसारगल्लाति मसारगल्लमणिमया। सहलोहितङ्गाति लोहितङ्गमणिमयाहि सद्धिं कबरमणिमया चेव लोहितङ्गसङ्खातरत्तमणिमया चाति अत्थो। पारेवतक्खीहि मणीहि चित्तताति पारेवतक्खिसदिसेहि मणीहि यथावुत्तमणीहि च सङ्खतचित्तभावा इमा तव केसहत्थे रतनमालाति अधिप्पायो।
660.Sovaṇṇamayātiādi yāhi ratanamālāhi sā devatā nānāratanamālinīti vuttā, tāsaṃ dassanaṃ. Tattha sovaṇṇamayāti siṅgīsuvaṇṇamayā mālā. Lohitaṅgamayāti padumarāgādirattamaṇimayā. Masāragallāti masāragallamaṇimayā. Sahalohitaṅgāti lohitaṅgamaṇimayāhi saddhiṃ kabaramaṇimayā ceva lohitaṅgasaṅkhātarattamaṇimayā cāti attho. Pārevatakkhīhi maṇīhi cittatāti pārevatakkhisadisehi maṇīhi yathāvuttamaṇīhi ca saṅkhatacittabhāvā imā tava kesahatthe ratanamālāti adhippāyo.
६६१. कोचि कोचीति एकच्चो एकच्चो। एत्थाति एतेसु मालादामेसु। मयूरसुस्सरोति मयूरो विय सुन्दरनादो। हंसस्सरञ्ञोति हंसस्सरो अञ्ञो, हंससदिसस्सरो अपरो। करवीकसुस्सरोति करवीको विय सोभनस्सरो। तेसं मालादामानं यथा मयूरस्सरो, हंसस्सरो , करवीकस्सरो, एवं वग्गुरूपो मधुराकारो सरो सुय्यति। किमिव ? पञ्चङ्गिकं तूरियमिवप्पवादितं। यथा कुसलेन वादिते पञ्चङ्गिके तूरिये, एवं तेसं सरो सुय्यति, वग्गुरूपोति अत्थो। भुम्मत्थे हि इदं उपयोगवचनं।
661.Koci kocīti ekacco ekacco. Etthāti etesu mālādāmesu. Mayūrasussaroti mayūro viya sundaranādo. Haṃsassaraññoti haṃsassaro añño, haṃsasadisassaro aparo. Karavīkasussaroti karavīko viya sobhanassaro. Tesaṃ mālādāmānaṃ yathā mayūrassaro, haṃsassaro , karavīkassaro, evaṃ vaggurūpo madhurākāro saro suyyati. Kimiva ? Pañcaṅgikaṃ tūriyamivappavāditaṃ. Yathā kusalena vādite pañcaṅgike tūriye, evaṃ tesaṃ saro suyyati, vaggurūpoti attho. Bhummatthe hi idaṃ upayogavacanaṃ.
६६२. नानावण्णाहि धातूहीति अनेकरूपाहि अक्खचक्कईसादिअवयवधातूहि। सुविभत्तोव सोभतीति अवयवानं अञ्ञमञ्ञं युत्तप्पमाणताय विभत्तिविभागसम्पत्तिया च सुविभत्तोव हुत्वा विराजति। अथ वा सुविभत्तोवाति केवलं कम्मनिब्बत्तोपि सुसिक्खितेन सिप्पाचरियेन विभत्तोव विरचितो विय सोभतीति अत्थो।
662.Nānāvaṇṇāhi dhātūhīti anekarūpāhi akkhacakkaīsādiavayavadhātūhi. Suvibhattova sobhatīti avayavānaṃ aññamaññaṃ yuttappamāṇatāya vibhattivibhāgasampattiyā ca suvibhattova hutvā virājati. Atha vā suvibhattovāti kevalaṃ kammanibbattopi susikkhitena sippācariyena vibhattova viracito viya sobhatīti attho.
६६३. कञ्चनबिम्बवण्णेति सातिसयं पीतोभासताय कञ्चनबिम्बकसदिसे तस्मिं रथे। कञ्चनबिम्बवण्णेति वा तस्सा देवताय आलपनं , गन्धोदकेन धोवित्वा जातिहिङ्गुलकरसेन मज्जित्वा दुकूलचुम्बटकेन मज्जितकञ्चनपटिमासदिसेति अत्थो। भाससिमं पदेसन्ति इमं सकलम्पि भूमिपदेसं भासयसि विज्जोतयसि।
663.Kañcanabimbavaṇṇeti sātisayaṃ pītobhāsatāya kañcanabimbakasadise tasmiṃ rathe. Kañcanabimbavaṇṇeti vā tassā devatāya ālapanaṃ , gandhodakena dhovitvā jātihiṅgulakarasena majjitvā dukūlacumbaṭakena majjitakañcanapaṭimāsadiseti attho. Bhāsasimaṃ padesanti imaṃ sakalampi bhūmipadesaṃ bhāsayasi vijjotayasi.
एवं थेरेन पुच्छिता सापि देवता इमाहि गाथाहि ब्याकासि –
Evaṃ therena pucchitā sāpi devatā imāhi gāthāhi byākāsi –
६६४.
664.
‘‘सोवण्णजालं मणिसोण्णचित्तितं, मुत्ताचितं हेमजालेन छन्नं।
‘‘Sovaṇṇajālaṃ maṇisoṇṇacittitaṃ, muttācitaṃ hemajālena channaṃ;
परिनिब्बुते गोतमे अप्पमेय्ये, पसन्नचित्ता अहमाभिरोपयिं॥
Parinibbute gotame appameyye, pasannacittā ahamābhiropayiṃ.
६६५.
665.
‘‘ताहं कम्मं करित्वान, कुसलं बुद्धवण्णितं।
‘‘Tāhaṃ kammaṃ karitvāna, kusalaṃ buddhavaṇṇitaṃ;
अपेतसोका सुखिता, सम्पमोदामनामया’’ति॥
Apetasokā sukhitā, sampamodāmanāmayā’’ti.
६६४. तत्थ सोवण्णजालन्ति सरीरप्पमाणेन कतं सुवण्णमयं जालं। मणिसोण्णचित्तितन्ति सीसादिट्ठानेसु सीसूपगगीवूपगादिआभरणवसेन नानाविधेहि मणीहि च सुवण्णेन च चित्तितं। मुत्ताचितन्ति अन्तरन्तरा आबद्धाहि मुत्तावलीहि आचितं। हेमजालेन छन्नन्ति हेममयेन पभाजालेन छन्नं। तञ्हि नानाविधेहि मणीहि चेव सुवण्णेन च चित्तितं मुत्तावलीहि आचितम्पि सुपरिसुद्धस्स रत्तसुवण्णस्सेव येभुय्यताय दिवाकरकिरणसम्फस्सतो अतिविय पभस्सरेन हेममयेन पभाजालेन सञ्छादितं एकोभासं हुत्वा कञ्चनादासं विय तिट्ठति। परिनिब्बुतेति अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बुते। गोतमेति भगवन्तं गोत्तेन निद्दिसति। अप्पमेय्येति गुणानुभावतो पमिनितुं असक्कुणेय्ये। पसन्नचित्ताति कम्मफलविसयाय बुद्धारम्मणाय च सद्धाय पसन्नमानसा। अभिरोपयिन्ति पूजावसेन सरीरे रोपेसिं पटिमुञ्चिं।
664. Tattha sovaṇṇajālanti sarīrappamāṇena kataṃ suvaṇṇamayaṃ jālaṃ. Maṇisoṇṇacittitanti sīsādiṭṭhānesu sīsūpagagīvūpagādiābharaṇavasena nānāvidhehi maṇīhi ca suvaṇṇena ca cittitaṃ. Muttācitanti antarantarā ābaddhāhi muttāvalīhi ācitaṃ. Hemajālena channanti hemamayena pabhājālena channaṃ. Tañhi nānāvidhehi maṇīhi ceva suvaṇṇena ca cittitaṃ muttāvalīhi ācitampi suparisuddhassa rattasuvaṇṇasseva yebhuyyatāya divākarakiraṇasamphassato ativiya pabhassarena hemamayena pabhājālena sañchāditaṃ ekobhāsaṃ hutvā kañcanādāsaṃ viya tiṭṭhati. Parinibbuteti anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbute. Gotameti bhagavantaṃ gottena niddisati. Appameyyeti guṇānubhāvato paminituṃ asakkuṇeyye. Pasannacittāti kammaphalavisayāya buddhārammaṇāya ca saddhāya pasannamānasā. Abhiropayinti pūjāvasena sarīre ropesiṃ paṭimuñciṃ.
६६५. ताहन्ति तं अहं। कुसलन्ति कुच्छितसलनादिअत्थेन कुसलं। बुद्धवण्णितन्ति ‘‘यावता, भिक्खवे, सत्ता अपदा वा द्विपदा वा’’तिआदिना (सं॰ नि॰ ५.१३९; अ॰ नि॰ ४.३४) सम्मासम्बुद्धेन पसत्थं। अपेतसोकाति सोकहेतूनं भोगब्यसनादीनं अभावेन अपगतसोका। तेन चित्तदुक्खाभावमाह। सुखिताति सञ्जातसुखा सुखप्पत्ता। एतेन सरीरदुक्खाभावं वदति। चित्तदुक्खाभावेन चस्सा पमोदापत्ति, सरीरदुक्खाभावेन अरोगता। तेनाह ‘‘सम्पमोदामनामया’’ति। सेसं वुत्तनयमेव। अयञ्च अत्थो तदा अत्तना देवताय च कथितनियामेनेव सङ्गीतिकाले आयस्मता नारदेन धम्मसङ्गाहकानं आरोचितो, ते च तं तथेव सङ्गहं आरोपयिंसूति।
665.Tāhanti taṃ ahaṃ. Kusalanti kucchitasalanādiatthena kusalaṃ. Buddhavaṇṇitanti ‘‘yāvatā, bhikkhave, sattā apadā vā dvipadā vā’’tiādinā (saṃ. ni. 5.139; a. ni. 4.34) sammāsambuddhena pasatthaṃ. Apetasokāti sokahetūnaṃ bhogabyasanādīnaṃ abhāvena apagatasokā. Tena cittadukkhābhāvamāha. Sukhitāti sañjātasukhā sukhappattā. Etena sarīradukkhābhāvaṃ vadati. Cittadukkhābhāvena cassā pamodāpatti, sarīradukkhābhāvena arogatā. Tenāha ‘‘sampamodāmanāmayā’’ti. Sesaṃ vuttanayameva. Ayañca attho tadā attanā devatāya ca kathitaniyāmeneva saṅgītikāle āyasmatā nāradena dhammasaṅgāhakānaṃ ārocito, te ca taṃ tatheva saṅgahaṃ āropayiṃsūti.
मल्लिकाविमानवण्णना निट्ठिता।
Mallikāvimānavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / विमानवत्थुपाळि • Vimānavatthupāḷi / ८. मल्लिकाविमानवत्थु • 8. Mallikāvimānavatthu
