| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / बुद्धवंस-अट्ठकथा • Buddhavaṃsa-aṭṭhakathā |
५. मङ्गलबुद्धवंसवण्णना
5. Maṅgalabuddhavaṃsavaṇṇanā
कोण्डञ्ञे किर सत्थरि परिनिब्बुते तस्स सासनं वस्ससतसहस्सं पवत्तित्थ। बुद्धानुबुद्धानं सावकानं अन्तरधानेन सासनमस्स अन्तरधायि। कोण्डञ्ञस्स पन अपरभागे एकमसङ्ख्येय्यमतिक्कमित्वा एकस्मिंयेव कप्पे चत्तारो बुद्धा निब्बत्तिंसु मङ्गलो, सुमनो, रेवतो, सोभितोति। तत्थ मङ्गलो पन लोकनायको कप्पसतसहस्साधिकानि सोळस असङ्ख्येय्यानि पारमियो पूरेत्वा तुसितपुरे निब्बत्तित्वा तत्थ यावतायुकं ठत्वा पञ्चसु पुब्बनिमित्तेसु उप्पन्नेसु बुद्धकोलाहलं नाम उदपादि, तदा दससहस्सचक्कवाळे देवतायो एकस्मिं चक्कवाळे सन्निपतित्वा आयाचन्ति –
Koṇḍaññe kira satthari parinibbute tassa sāsanaṃ vassasatasahassaṃ pavattittha. Buddhānubuddhānaṃ sāvakānaṃ antaradhānena sāsanamassa antaradhāyi. Koṇḍaññassa pana aparabhāge ekamasaṅkhyeyyamatikkamitvā ekasmiṃyeva kappe cattāro buddhā nibbattiṃsu maṅgalo, sumano, revato, sobhitoti. Tattha maṅgalo pana lokanāyako kappasatasahassādhikāni soḷasa asaṅkhyeyyāni pāramiyo pūretvā tusitapure nibbattitvā tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā pañcasu pubbanimittesu uppannesu buddhakolāhalaṃ nāma udapādi, tadā dasasahassacakkavāḷe devatāyo ekasmiṃ cakkavāḷe sannipatitvā āyācanti –
‘‘कालो खो ते महावीर, उप्पज्ज मातुकुच्छियं।
‘‘Kālo kho te mahāvīra, uppajja mātukucchiyaṃ;
सदेवकं तारयन्तो, बुज्झस्सु अमतं पद’’न्ति॥ (बु॰ वं॰ १.६७)।
Sadevakaṃ tārayanto, bujjhassu amataṃ pada’’nti. (bu. vaṃ. 1.67);
एवं देवेहि आयाचितो कतपञ्चविलोकनो तुसिता काया चवित्वा सब्बनगरुत्तमे उत्तरनगरे अनुत्तरस्स उत्तरस्स नाम रञ्ञो कुले उत्तराय नाम देविया कुच्छिस्मिं पटिसन्धिं गण्हि। तदा अनेकानि पाटिहारियानि पातुरहुं। तानि दीपङ्करबुद्धवंसे वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि। तस्सा उत्तराय किर महादेविया कुच्छिस्मिं सब्बलोकमङ्गलस्स मङ्गलस्स महासत्तस्स पटिसन्धिग्गहणतो पट्ठाय सरीरप्पभा रत्तिन्दिवं असीतिहत्थप्पमाणं पदेसं फरित्वा चन्दालोकसूरियालोकेहि अनभिभवनीया हुत्वा अट्ठासि। सा च अञ्ञेनालोकेन विना अत्तनो सरीरप्पभासमुदयेनेव अन्धकारं विधमित्वा अट्ठसट्ठिया धातीहि परिचारियमाना विचरति।
Evaṃ devehi āyācito katapañcavilokano tusitā kāyā cavitvā sabbanagaruttame uttaranagare anuttarassa uttarassa nāma rañño kule uttarāya nāma deviyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ gaṇhi. Tadā anekāni pāṭihāriyāni pāturahuṃ. Tāni dīpaṅkarabuddhavaṃse vuttanayeneva veditabbāni. Tassā uttarāya kira mahādeviyā kucchismiṃ sabbalokamaṅgalassa maṅgalassa mahāsattassa paṭisandhiggahaṇato paṭṭhāya sarīrappabhā rattindivaṃ asītihatthappamāṇaṃ padesaṃ pharitvā candālokasūriyālokehi anabhibhavanīyā hutvā aṭṭhāsi. Sā ca aññenālokena vinā attano sarīrappabhāsamudayeneva andhakāraṃ vidhamitvā aṭṭhasaṭṭhiyā dhātīhi paricāriyamānā vicarati.
सा किर देवताहि कतारक्खा दसन्नं मासानं अच्चयेन परमसुरभिकुसुमफलधरसाखाविटपे कमलकुवलयसमलङ्कते रुरु-सीह-ब्यग्घ-गज-गवय-महिंसपसदविविधमिगगणविचरिते परमरमणीये उत्तरमधुरुय्याने नाम मङ्गलुय्याने मङ्गलमहापुरिसं विजायि । सो जातमत्तोव महासत्तो सब्बा दिसा विलोकेत्वा उत्तराभिमुखो सत्तपदवीतिहारेन गन्त्वा आसभिं वाचं निच्छारेसि। तस्मिञ्च खणे सकलदससहस्सिलोकधातूसु देवता दिस्समानसरीरा दिब्बमालादीहि समलङ्कतगत्ता तत्थ तत्थ ठत्वा जयमङ्गलथुतिवचनानि सम्पवत्तेसुं। पाटिहारियानि वुत्तनयानेव। नामग्गहणदिवसे पनस्स लक्खणपाठका सब्बमङ्गलसम्पत्तिया जातोति ‘‘मङ्गलकुमारो’’ त्वेव नामं करिंसु।
Sā kira devatāhi katārakkhā dasannaṃ māsānaṃ accayena paramasurabhikusumaphaladharasākhāviṭape kamalakuvalayasamalaṅkate ruru-sīha-byaggha-gaja-gavaya-mahiṃsapasadavividhamigagaṇavicarite paramaramaṇīye uttaramadhuruyyāne nāma maṅgaluyyāne maṅgalamahāpurisaṃ vijāyi . So jātamattova mahāsatto sabbā disā viloketvā uttarābhimukho sattapadavītihārena gantvā āsabhiṃ vācaṃ nicchāresi. Tasmiñca khaṇe sakaladasasahassilokadhātūsu devatā dissamānasarīrā dibbamālādīhi samalaṅkatagattā tattha tattha ṭhatvā jayamaṅgalathutivacanāni sampavattesuṃ. Pāṭihāriyāni vuttanayāneva. Nāmaggahaṇadivase panassa lakkhaṇapāṭhakā sabbamaṅgalasampattiyā jātoti ‘‘maṅgalakumāro’’ tveva nāmaṃ kariṃsu.
तस्स किर यसवा रुचिमा सिरिमाति तयो पासादा अहेसुं। यसवतीदेविप्पमुखानि तिंसनाटकित्थिसहस्सानि अहेसुं। तत्थ महासत्तो नववस्ससहस्सानि दिब्बसुखसदिसं सुखं अनुभवित्वा यसवतिया अग्गमहेसिया कुच्छिस्मिं सीलवं नाम पुत्तं लभित्वा चत्तारि निमित्तानि दिस्वा अलङ्कतं पण्डरं नाम सुन्दरतुरङ्गवरमारुय्ह महाभिनिक्खमनं निक्खमित्वा पब्बजि। तं पन पब्बजन्तं तिस्सो मनुस्सकोटियो अनुपब्बजिंसु। तेहि परिवुतो महापुरिसो अट्ठ मासे पधानचरियमचरि।
Tassa kira yasavā rucimā sirimāti tayo pāsādā ahesuṃ. Yasavatīdevippamukhāni tiṃsanāṭakitthisahassāni ahesuṃ. Tattha mahāsatto navavassasahassāni dibbasukhasadisaṃ sukhaṃ anubhavitvā yasavatiyā aggamahesiyā kucchismiṃ sīlavaṃ nāma puttaṃ labhitvā cattāri nimittāni disvā alaṅkataṃ paṇḍaraṃ nāma sundaraturaṅgavaramāruyha mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā pabbaji. Taṃ pana pabbajantaṃ tisso manussakoṭiyo anupabbajiṃsu. Tehi parivuto mahāpuriso aṭṭha māse padhānacariyamacari.
ततो विसाखपुण्णमाय उत्तरगामे उत्तरसेट्ठिनो धीताय उत्तराय नाम दिन्नं पक्खित्तदिब्बोजं मधुपायासं परिभुञ्जित्वा सुरभिकुसुमालङ्कते नीलोभासे मनोरमे सालवने दिवाविहारं वीतिनामेत्वा उत्तरेन नाम आजीवकेन दिन्ना अट्ठ तिणमुट्ठियो गहेत्वा असितञ्जनगिरिसङ्कासं अक्कन्तवरकनकजालकूटंव सीतच्छायं विविधमिगगणसम्पातविरहितं मन्दमालुतेरिताय घनसाखाय समलङ्कतं नच्चन्तमिव पीतिया विरोचमानं नागबोधिं उपसङ्कमित्वा मत्तवरनागगामी नागबोधिं पदक्खिणं कत्वा पुब्बुत्तरपस्से ठत्वा अट्ठपण्णासहत्थवित्थतं तिणसन्थरं सन्थरित्वा तत्थ पल्लङ्कं आभुजित्वा चतुरङ्गसमन्नागतं वीरियं अधिट्ठहित्वा सबलं मारबलं विद्धंसेत्वा पुब्बेनिवासदिब्बचक्खुञाणानि पटिलभित्वा पच्चयाकारसम्मसनं कत्वा खन्धेसु अनिच्चादिवसेन अभिनिविसित्वा अनुक्कमेन अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं पत्वा –
Tato visākhapuṇṇamāya uttaragāme uttaraseṭṭhino dhītāya uttarāya nāma dinnaṃ pakkhittadibbojaṃ madhupāyāsaṃ paribhuñjitvā surabhikusumālaṅkate nīlobhāse manorame sālavane divāvihāraṃ vītināmetvā uttarena nāma ājīvakena dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo gahetvā asitañjanagirisaṅkāsaṃ akkantavarakanakajālakūṭaṃva sītacchāyaṃ vividhamigagaṇasampātavirahitaṃ mandamāluteritāya ghanasākhāya samalaṅkataṃ naccantamiva pītiyā virocamānaṃ nāgabodhiṃ upasaṅkamitvā mattavaranāgagāmī nāgabodhiṃ padakkhiṇaṃ katvā pubbuttarapasse ṭhatvā aṭṭhapaṇṇāsahatthavitthataṃ tiṇasantharaṃ santharitvā tattha pallaṅkaṃ ābhujitvā caturaṅgasamannāgataṃ vīriyaṃ adhiṭṭhahitvā sabalaṃ mārabalaṃ viddhaṃsetvā pubbenivāsadibbacakkhuñāṇāni paṭilabhitvā paccayākārasammasanaṃ katvā khandhesu aniccādivasena abhinivisitvā anukkamena anuttaraṃ sammāsambodhiṃ patvā –
‘‘अनेकजातिसंसारं, सन्धाविस्सं अनिब्बिसं।
‘‘Anekajātisaṃsāraṃ, sandhāvissaṃ anibbisaṃ;
गहकारं गवेसन्तो, दुक्खा जाति पुनप्पुनं॥
Gahakāraṃ gavesanto, dukkhā jāti punappunaṃ.
‘‘गहकारक दिट्ठोसि, पुन गेहं न काहसि।
‘‘Gahakāraka diṭṭhosi, puna gehaṃ na kāhasi;
सब्बा ते फासुका भग्गा, गहकूटं विसङ्खतं।
Sabbā te phāsukā bhaggā, gahakūṭaṃ visaṅkhataṃ;
विसङ्खारगतं चित्तं, तण्हानं खयमज्झगा’’ति॥ (ध॰ प॰ १५३-१५४) –
Visaṅkhāragataṃ cittaṃ, taṇhānaṃ khayamajjhagā’’ti. (dha. pa. 153-154) –
उदानं उदानेसि।
Udānaṃ udānesi.
मङ्गलस्स पन सम्मासम्बुद्धस्स अञ्ञेहि बुद्धेहि अधिकतरा सरीरप्पभा अहोसि। यथा पन अञ्ञेसं सम्मासम्बुद्धानं समन्ता असीतिहत्थप्पमाणा वा ब्यामप्पमाणा वा सरीरप्पभा अहोसि, न एवं तस्स। तस्स पन भगवतो सरीरप्पभा निच्चकालं दससहस्सिलोकधातुं फरित्वा अट्ठासि। तरुगिरिघरपाकारघटकवाटादयो सुवण्णपट्टपरियोनद्धा विय अहेसुं। नवुतिवस्ससतसहस्सानि आयु तस्स अहोसि। एत्तकं कालं चन्दसूरियतारकादीनं पभा नत्थि। रत्तिन्दिवपरिच्छेदो न पञ्ञायित्थ। दिवा सूरियालोकेन विय सत्ता निच्चं बुद्धालोकेनेव सब्बकम्मानि करोन्ता विचरिंसु। सायं पुप्फनककुसुमानं पातो च रवनकसकुणादीनञ्च वसेन लोको रत्तिन्दिवपरिच्छेदं सल्लक्खेसि।
Maṅgalassa pana sammāsambuddhassa aññehi buddhehi adhikatarā sarīrappabhā ahosi. Yathā pana aññesaṃ sammāsambuddhānaṃ samantā asītihatthappamāṇā vā byāmappamāṇā vā sarīrappabhā ahosi, na evaṃ tassa. Tassa pana bhagavato sarīrappabhā niccakālaṃ dasasahassilokadhātuṃ pharitvā aṭṭhāsi. Tarugirigharapākāraghaṭakavāṭādayo suvaṇṇapaṭṭapariyonaddhā viya ahesuṃ. Navutivassasatasahassāni āyu tassa ahosi. Ettakaṃ kālaṃ candasūriyatārakādīnaṃ pabhā natthi. Rattindivaparicchedo na paññāyittha. Divā sūriyālokena viya sattā niccaṃ buddhālokeneva sabbakammāni karontā vicariṃsu. Sāyaṃ pupphanakakusumānaṃ pāto ca ravanakasakuṇādīnañca vasena loko rattindivaparicchedaṃ sallakkhesi.
किं पन अञ्ञेसं बुद्धानं अयमानुभावो नत्थीति? नो नत्थि। तेपि हि आकङ्खमाना दससहस्सिलोकधातुं ततो वा भिय्यो आभाय फरेय्युं। मङ्गलस्स पन भगवतो पुब्बपत्थनावसेन अञ्ञेसं ब्यामप्पभा विय सरीरप्पभा निच्चमेव दससहस्सिलोकधातुं फरित्वा अट्ठासि। सो किर बोधिसत्तकाले वेस्सन्तरत्तभावसदिसे अत्तभावे सपुत्तदारो वङ्कपब्बतसदिसे पब्बते वसि। अथेको सब्बजनविहेठको खरदाठिको नाम मनुस्सभक्खो महेसक्खो यक्खो महापुरिसस्स दानज्झासयतं सुत्वा ब्राह्मणवण्णेन उपसङ्कमित्वा महासत्तं द्वे दारके याचि। महासत्तो ‘‘ददामि ब्राह्मणस्स पुत्तके’’ति हट्ठपहट्ठो उदकपरियन्तं पथविं कम्पेन्तो द्वे दारके अदासि। अथ खो यक्खो तस्स पस्सन्तस्सेव महापुरिसस्स तं ब्राह्मणवण्णं पहाय अनलजालपिङ्गलविरूपनयनो विसमविरूपकुटिलभीमदाठो चिपिटकविरूपनासो कपिलफरुसदीघकेसो नवदड्ढतालक्खन्धसदिसकायो हुत्वा ते दारके मुळालकलापं विय गहेत्वा खादि। महापुरिसस्स यक्खं ओलोकेत्वा मुखे विवटमत्ते अग्गिजालं विय लोहितधारं उग्गिरन्तं तस्स मुखं दिस्वापि केसग्गमत्तम्पि दोमनस्सं न उप्पज्जि। ‘‘सुदिन्नं वत मे दान’’न्ति चिन्तयतो पनस्स सरीरे महन्तं पीतिसोमनस्सं उदपादि। सो ‘‘इमस्स मे निस्सन्देन अनागते इमिना नीहारेन रस्मियो निक्खमन्तू’’ति पत्थनमकासि। तस्स तं पत्थनं निस्साय बुद्धभूतस्स सरीरतो रस्मियो निक्खमित्वा एत्तकं ठानं फरिंसु।
Kiṃ pana aññesaṃ buddhānaṃ ayamānubhāvo natthīti? No natthi. Tepi hi ākaṅkhamānā dasasahassilokadhātuṃ tato vā bhiyyo ābhāya phareyyuṃ. Maṅgalassa pana bhagavato pubbapatthanāvasena aññesaṃ byāmappabhā viya sarīrappabhā niccameva dasasahassilokadhātuṃ pharitvā aṭṭhāsi. So kira bodhisattakāle vessantarattabhāvasadise attabhāve saputtadāro vaṅkapabbatasadise pabbate vasi. Atheko sabbajanaviheṭhako kharadāṭhiko nāma manussabhakkho mahesakkho yakkho mahāpurisassa dānajjhāsayataṃ sutvā brāhmaṇavaṇṇena upasaṅkamitvā mahāsattaṃ dve dārake yāci. Mahāsatto ‘‘dadāmi brāhmaṇassa puttake’’ti haṭṭhapahaṭṭho udakapariyantaṃ pathaviṃ kampento dve dārake adāsi. Atha kho yakkho tassa passantasseva mahāpurisassa taṃ brāhmaṇavaṇṇaṃ pahāya analajālapiṅgalavirūpanayano visamavirūpakuṭilabhīmadāṭho cipiṭakavirūpanāso kapilapharusadīghakeso navadaḍḍhatālakkhandhasadisakāyo hutvā te dārake muḷālakalāpaṃ viya gahetvā khādi. Mahāpurisassa yakkhaṃ oloketvā mukhe vivaṭamatte aggijālaṃ viya lohitadhāraṃ uggirantaṃ tassa mukhaṃ disvāpi kesaggamattampi domanassaṃ na uppajji. ‘‘Sudinnaṃ vata me dāna’’nti cintayato panassa sarīre mahantaṃ pītisomanassaṃ udapādi. So ‘‘imassa me nissandena anāgate iminā nīhārena rasmiyo nikkhamantū’’ti patthanamakāsi. Tassa taṃ patthanaṃ nissāya buddhabhūtassa sarīrato rasmiyo nikkhamitvā ettakaṃ ṭhānaṃ phariṃsu.
अपरम्पि पुब्बचरियं तस्स अत्थि। अयं किर बोधिसत्तकाले एकस्स बुद्धस्स चेतियं दिस्वा – ‘‘इमस्स बुद्धस्स मम जीवितं परिच्चजितुं वट्टती’’ति दण्डदीपिकावेठननियामेन सकलसरीरं वेठापेत्वा रतनमत्तमकुळं सतसहस्सग्घनिकं सुवण्णपातिं सुगन्धसप्पिस्स पूरापेत्वा तत्थ सहस्सवट्टियो जालेत्वा तं सीसेनादाय सकलसरीरं जालापेत्वा जिनचेतियं पदक्खिणं करोन्तो सकलरत्तिं वीतिनामेसि। एवं याव अरुणुग्गमना वायमन्तस्स लोमकूपमत्तम्पि उसुमं न गण्हि। पदुमगब्भं पविट्ठकालो विय अहोसि। धम्मो हि नामेस अत्तानं रक्खन्तं रक्खति। तेनाह भगवा –
Aparampi pubbacariyaṃ tassa atthi. Ayaṃ kira bodhisattakāle ekassa buddhassa cetiyaṃ disvā – ‘‘imassa buddhassa mama jīvitaṃ pariccajituṃ vaṭṭatī’’ti daṇḍadīpikāveṭhananiyāmena sakalasarīraṃ veṭhāpetvā ratanamattamakuḷaṃ satasahassagghanikaṃ suvaṇṇapātiṃ sugandhasappissa pūrāpetvā tattha sahassavaṭṭiyo jāletvā taṃ sīsenādāya sakalasarīraṃ jālāpetvā jinacetiyaṃ padakkhiṇaṃ karonto sakalarattiṃ vītināmesi. Evaṃ yāva aruṇuggamanā vāyamantassa lomakūpamattampi usumaṃ na gaṇhi. Padumagabbhaṃ paviṭṭhakālo viya ahosi. Dhammo hi nāmesa attānaṃ rakkhantaṃ rakkhati. Tenāha bhagavā –
‘‘धम्मो हवे रक्खति धम्मचारिं, धम्मो सुचिण्णो सुखमावहाति।
‘‘Dhammo have rakkhati dhammacāriṃ, dhammo suciṇṇo sukhamāvahāti;
एसानिसंसो धम्मे सुचिण्णे, न दुग्गतिं गच्छति धम्मचारी’’ति॥ (थेरगा॰ ३०३; जा॰ १.१०.१०२; १.१५.३८५)।
Esānisaṃso dhamme suciṇṇe, na duggatiṃ gacchati dhammacārī’’ti. (theragā. 303; jā. 1.10.102; 1.15.385);
इमस्सापि कम्मस्स निस्सन्देन तस्स सरीरोभासो दससहस्सिलोकधातुं फरित्वा अट्ठासि (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा)। तेन वुत्तं –
Imassāpi kammassa nissandena tassa sarīrobhāso dasasahassilokadhātuṃ pharitvā aṭṭhāsi (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā). Tena vuttaṃ –
१.
1.
‘‘कोण्डञ्ञस्स अपरेन, मङ्गलो नाम नायको।
‘‘Koṇḍaññassa aparena, maṅgalo nāma nāyako;
तमं लोके निहन्त्वान, धम्मोक्कमभिधारयि॥
Tamaṃ loke nihantvāna, dhammokkamabhidhārayi.
२.
2.
‘‘अतुलासि पभा तस्स, जिनेहञ्ञेहि उत्तरिं।
‘‘Atulāsi pabhā tassa, jinehaññehi uttariṃ;
चन्दसूरियप्पभं हन्त्वा, दससहस्सी विरोचती’’ति॥
Candasūriyappabhaṃ hantvā, dasasahassī virocatī’’ti.
तत्थ तमन्ति लोकन्धकारञ्च हदयतमञ्च। निहन्त्वानाति अभिभवित्वा। धम्मोक्कन्ति एत्थ अयं पन उक्का-सद्दो सुवण्णकारमूसादीसु अनेकेसु अत्थेसु दिस्सति। तथाहि ‘‘सण्डासेन जातरूपं गहेत्वा उक्कामुखे पक्खिपेय्या’’ति (म॰ नि॰ ३.३६०) आगतट्ठाने सुवण्णकारानं मूसा ‘‘उक्का’’ति वेदितब्बा। ‘‘उक्कं बन्धेय्य, उक्कं बन्धित्वा उक्कामुखं आलिम्पेय्या’’ति आगतट्ठाने कम्मारानं अङ्गारकपल्लं। ‘‘कम्मारानं यथा उक्का, अन्तो झायति नो बही’’ति (जा॰ २.२२.६४९) आगतट्ठाने कम्मारुद्धनं। ‘‘एवंविपाको उक्कापातो भविस्सती’’ति (दी॰ नि॰ १.२४, २०८) आगतट्ठाने वायुवेगो ‘‘उक्का’’ति वुच्चति। ‘‘उक्कासु धारियमानासू’’ति (दी॰ नि॰ १.१५९) आगतट्ठाने दीपिका ‘‘उक्का’’ति वुच्चति। इधापि दीपिका उक्काति अधिप्पेता (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.७६ आदयो)। तस्मा इध धम्ममयं उक्कं अभिधारयि, अविज्जन्धकारपटिच्छन्नस्स अविज्जन्धकाराभिभूतस्स लोकस्स धम्ममयं उक्कं धारेसीति अत्थो।
Tattha tamanti lokandhakārañca hadayatamañca. Nihantvānāti abhibhavitvā. Dhammokkanti ettha ayaṃ pana ukkā-saddo suvaṇṇakāramūsādīsu anekesu atthesu dissati. Tathāhi ‘‘saṇḍāsena jātarūpaṃ gahetvā ukkāmukhe pakkhipeyyā’’ti (ma. ni. 3.360) āgataṭṭhāne suvaṇṇakārānaṃ mūsā ‘‘ukkā’’ti veditabbā. ‘‘Ukkaṃ bandheyya, ukkaṃ bandhitvā ukkāmukhaṃ ālimpeyyā’’ti āgataṭṭhāne kammārānaṃ aṅgārakapallaṃ. ‘‘Kammārānaṃ yathā ukkā, anto jhāyati no bahī’’ti (jā. 2.22.649) āgataṭṭhāne kammāruddhanaṃ. ‘‘Evaṃvipāko ukkāpāto bhavissatī’’ti (dī. ni. 1.24, 208) āgataṭṭhāne vāyuvego ‘‘ukkā’’ti vuccati. ‘‘Ukkāsu dhāriyamānāsū’’ti (dī. ni. 1.159) āgataṭṭhāne dīpikā ‘‘ukkā’’ti vuccati. Idhāpi dīpikā ukkāti adhippetā (ma. ni. aṭṭha. 1.76 ādayo). Tasmā idha dhammamayaṃ ukkaṃ abhidhārayi, avijjandhakārapaṭicchannassa avijjandhakārābhibhūtassa lokassa dhammamayaṃ ukkaṃ dhāresīti attho.
अतुलासीति अतुल्या आसि। अयमेव वा पाठो, अञ्ञेहि बुद्धेहि असदिसा अहोसीति अत्थो। जिनेहञ्ञेहीति जिनेहि अञ्ञेहि । चन्दसूरियप्पभं हन्त्वाति चन्दसूरियानं पभं अभिहन्त्वा। दससहस्सी विरोचतीति चन्दसूरियालोकं विना बुद्धालोकेनेव दससहस्सी विरोचतीति अत्थो।
Atulāsīti atulyā āsi. Ayameva vā pāṭho, aññehi buddhehi asadisā ahosīti attho. Jinehaññehīti jinehi aññehi . Candasūriyappabhaṃ hantvāti candasūriyānaṃ pabhaṃ abhihantvā. Dasasahassī virocatīti candasūriyālokaṃ vinā buddhālokeneva dasasahassī virocatīti attho.
मङ्गलसम्मासम्बुद्धो पन अधिगतबोधिञाणो बोधिमूलेयेव सत्तसत्ताहानि वीतिनामेत्वा ब्रह्मुनो धम्मायाचनं सम्पटिच्छित्वा – ‘‘कस्स नु खो अहं इमं धम्मं देसेय्य’’न्ति (म॰ नि॰ १.२८४; २.३४१; महाव॰ १०) उपधारेन्तो अत्तना सह पब्बजितानं भिक्खूनं तिस्सो कोटियो उपनिस्सयसम्पन्नं अद्दस। अथस्स एतदहोसि – ‘‘इमे कुलपुत्ता मं पब्बजन्तं अनुपब्बजिता उपनिस्सयसम्पन्ना च, ते मया विसाखपुण्णमाय विवेकत्थिकेन विस्सज्जिता सिरिवड्ढननगरं उपनिस्साय सिरिवनगहनं गन्त्वा विहरन्ति, हन्दाहं तत्थ गन्त्वा धम्मं तेसं देसेस्सामी’’ति अत्तनो पत्तचीवरं गहेत्वा हंसराजा विय गगनतलमब्भुग्गन्त्वा सिरिवनगहने पच्चुट्ठासि। ते च भिक्खू भगवन्तं वन्दित्वा अन्तेवासिकवत्तं दस्सेत्वा भगवन्तं परिवारेत्वा निसीदिंसु। तेसं भगवा सब्बबुद्धनिसेवितं धम्मचक्कप्पवत्तनसुत्तन्तं कथेसि। ततो तिस्सो भिक्खुकोटियो अरहत्तं पापुणिंसु। देवमनुस्सानं कोटिसतसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसि। तेन वुत्तं –
Maṅgalasammāsambuddho pana adhigatabodhiñāṇo bodhimūleyeva sattasattāhāni vītināmetvā brahmuno dhammāyācanaṃ sampaṭicchitvā – ‘‘kassa nu kho ahaṃ imaṃ dhammaṃ deseyya’’nti (ma. ni. 1.284; 2.341; mahāva. 10) upadhārento attanā saha pabbajitānaṃ bhikkhūnaṃ tisso koṭiyo upanissayasampannaṃ addasa. Athassa etadahosi – ‘‘ime kulaputtā maṃ pabbajantaṃ anupabbajitā upanissayasampannā ca, te mayā visākhapuṇṇamāya vivekatthikena vissajjitā sirivaḍḍhananagaraṃ upanissāya sirivanagahanaṃ gantvā viharanti, handāhaṃ tattha gantvā dhammaṃ tesaṃ desessāmī’’ti attano pattacīvaraṃ gahetvā haṃsarājā viya gaganatalamabbhuggantvā sirivanagahane paccuṭṭhāsi. Te ca bhikkhū bhagavantaṃ vanditvā antevāsikavattaṃ dassetvā bhagavantaṃ parivāretvā nisīdiṃsu. Tesaṃ bhagavā sabbabuddhanisevitaṃ dhammacakkappavattanasuttantaṃ kathesi. Tato tisso bhikkhukoṭiyo arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Devamanussānaṃ koṭisatasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Tena vuttaṃ –
३.
3.
‘‘सोपि बुद्धो पकासेसि, चतुरो सच्चवरुत्तमे।
‘‘Sopi buddho pakāsesi, caturo saccavaruttame;
ते ते सच्चरसं पीत्वा, विनोदेन्ति महातमं॥
Te te saccarasaṃ pītvā, vinodenti mahātamaṃ.
४.
4.
‘‘पत्वान बोधिमतुलं, पठमे धम्मदेसने।
‘‘Patvāna bodhimatulaṃ, paṭhame dhammadesane;
कोटिसतसहस्सानं, धम्माभिसमयो अहू’’ति॥
Koṭisatasahassānaṃ, dhammābhisamayo ahū’’ti.
तत्थ चतुरोति चत्तारि। सच्चवरुत्तमेति सच्चानि च वरानि च सच्चवरानि, सच्चानि उत्तमानीति अत्थो। ‘‘चत्तारो सच्चवरुत्तमे’’तिपि पाठो, तस्स चत्तारि सच्चवरानि उत्तमानीति अत्थो। ते तेति ते ते देवमनुस्सा बुद्धेन भगवता विनीता। सच्चरसन्ति चतुसच्चपटिवेधामतरसं पिवित्वा। विनोदेन्ति महातमन्ति तेन तेन मग्गेन पहातब्बं मोहतमं विनोदेन्ति, विद्धंसेन्तीति अत्थो। पत्वानाति पटिविज्झित्वा। बोधिन्ति एत्थ पनायं बोधि-सद्दो –
Tattha caturoti cattāri. Saccavaruttameti saccāni ca varāni ca saccavarāni, saccāni uttamānīti attho. ‘‘Cattāro saccavaruttame’’tipi pāṭho, tassa cattāri saccavarāni uttamānīti attho. Te teti te te devamanussā buddhena bhagavatā vinītā. Saccarasanti catusaccapaṭivedhāmatarasaṃ pivitvā. Vinodenti mahātamanti tena tena maggena pahātabbaṃ mohatamaṃ vinodenti, viddhaṃsentīti attho. Patvānāti paṭivijjhitvā. Bodhinti ettha panāyaṃ bodhi-saddo –
‘‘मग्गे फले च निब्बाने, रुक्खे पञ्ञत्तियं तथा।
‘‘Magge phale ca nibbāne, rukkhe paññattiyaṃ tathā;
सब्बञ्ञुते च ञाणस्मिं, बोधिसद्दो पनागतो’’॥
Sabbaññute ca ñāṇasmiṃ, bodhisaddo panāgato’’.
तथा हि पनेस – ‘‘बोधि वुच्चति चतूसु मग्गेसु ञाण’’न्तिआदीसु (चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १२१) मग्गे आगतो। ‘‘उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय संवत्तती’’ति (म॰ नि॰ १.३३; ३.३२३; महाव॰ १३; सं॰ नि॰ ५.१०८१; पटि॰ म॰ २.३०) एत्थ फले। ‘‘पत्वान बोधिं अमतं असङ्खत’’न्ति एत्थ निब्बाने। ‘‘अन्तरा च गयं अन्तरा च बोधि’’न्ति (म॰ नि॰ १.२८५; २.३४१; महाव॰ ११) एत्थ अस्सत्थरुक्खे। ‘‘बोधि खो राजकुमारो भोतो गोतमस्स पादे सिरसा वन्दती’’ति एत्थ (म॰ नि॰ २.३२४; चूळव॰ २६८) पञ्ञत्तियं। ‘‘पप्पोति बोधिं वरभूरिमेधसो’’ति (दी॰ नि॰ ३.२१७) एत्थ सब्बञ्ञुतञ्ञाणे। इधापि सब्बञ्ञुतञ्ञाणे दट्ठब्बो। अरहत्तमग्गञाणेपि वट्टति (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१३; उदा॰ अट्ठ॰ १; पारा॰ अट्ठ॰ १.११; चरिया॰ अट्ठ॰ निदानकथा)। अतुलन्ति तुलरहितं पमाणातीतं, अप्पमाणन्ति अत्थो। सम्बोधिं पत्वा धम्मं देसेन्तस्स तस्स भगवतो पठमे धम्मदेसनेति अत्थो गहेतब्बो।
Tathā hi panesa – ‘‘bodhi vuccati catūsu maggesu ñāṇa’’ntiādīsu (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121) magge āgato. ‘‘Upasamāya abhiññāya sambodhāya saṃvattatī’’ti (ma. ni. 1.33; 3.323; mahāva. 13; saṃ. ni. 5.1081; paṭi. ma. 2.30) ettha phale. ‘‘Patvāna bodhiṃ amataṃ asaṅkhata’’nti ettha nibbāne. ‘‘Antarā ca gayaṃ antarā ca bodhi’’nti (ma. ni. 1.285; 2.341; mahāva. 11) ettha assattharukkhe. ‘‘Bodhi kho rājakumāro bhoto gotamassa pāde sirasā vandatī’’ti ettha (ma. ni. 2.324; cūḷava. 268) paññattiyaṃ. ‘‘Pappoti bodhiṃ varabhūrimedhaso’’ti (dī. ni. 3.217) ettha sabbaññutaññāṇe. Idhāpi sabbaññutaññāṇe daṭṭhabbo. Arahattamaggañāṇepi vaṭṭati (ma. ni. aṭṭha. 1.13; udā. aṭṭha. 1; pārā. aṭṭha. 1.11; cariyā. aṭṭha. nidānakathā). Atulanti tularahitaṃ pamāṇātītaṃ, appamāṇanti attho. Sambodhiṃ patvā dhammaṃ desentassa tassa bhagavato paṭhame dhammadesaneti attho gahetabbo.
यदा पन चित्तं नाम नगरं उपनिस्साय विहरन्तो चम्पकरुक्खमूले कण्डम्बरुक्खमूले अम्हाकं भगवा विय तित्थियानं मानमद्दनं यमकपाटिहारियं कत्वा सुरासुरयुवतिरतिसम्भवने रुचिरनवकनकरजतमयवरभवने तावतिंसभवने पारिच्छत्तकरुक्खमूले पण्डुकम्बलसिलातले निसीदित्वा अभिधम्मं कथेसि, तदा कोटिसतसहस्सानं देवतानं धम्माभिसमयो अहोसि, अयं दुतियो अभिसमयो। यदा पन सुनन्दो नाम चक्कवत्तिराजा सुरभिनगरे पूरितचक्कवत्तिवत्तो हुत्वा चक्करतनं पटिलभि। तं किर मङ्गलदसबले लोके उप्पन्ने चक्करतनं ठाना ओसक्कितं दिस्वा सुनन्दो राजा विगतानन्दो ब्राह्मणे परिपुच्छि – ‘‘इमं चक्करतनं मम कुसलेन निब्बत्तं, कस्मा ठाना ओसक्कित’’न्ति? ततो ते तस्स रञ्ञो ओसक्कनकारणं ब्याकरिंसु। ‘‘चक्कवत्तिरञ्ञो आयुक्खयेन वा पब्बज्जूपगमनेन वा बुद्धपातुभावेन वा चक्करतनं ठाना ओसक्कतीति वत्वा तुय्हं पन, महाराज, आयुक्खयो नत्थि, अतिदीघायुको त्वं, मङ्गलो पन सम्मासम्बुद्धो लोके उप्पन्नो, तेन ते चक्करतनं ओसक्कित’’न्ति। तं सुत्वा सुनन्दो चक्कवत्तिराजा सपरिजनो तं चक्करतनं सिरसा वन्दित्वा आयाचि – ‘‘यावाहं तवानुभावेन मङ्गलदसबलं सक्करिस्सामि, ताव त्वं मा अन्तरधायस्सू’’ति। अथ नं चक्करतनं यथाठानेयेव अट्ठासि।
Yadā pana cittaṃ nāma nagaraṃ upanissāya viharanto campakarukkhamūle kaṇḍambarukkhamūle amhākaṃ bhagavā viya titthiyānaṃ mānamaddanaṃ yamakapāṭihāriyaṃ katvā surāsurayuvatiratisambhavane ruciranavakanakarajatamayavarabhavane tāvatiṃsabhavane pāricchattakarukkhamūle paṇḍukambalasilātale nisīditvā abhidhammaṃ kathesi, tadā koṭisatasahassānaṃ devatānaṃ dhammābhisamayo ahosi, ayaṃ dutiyo abhisamayo. Yadā pana sunando nāma cakkavattirājā surabhinagare pūritacakkavattivatto hutvā cakkaratanaṃ paṭilabhi. Taṃ kira maṅgaladasabale loke uppanne cakkaratanaṃ ṭhānā osakkitaṃ disvā sunando rājā vigatānando brāhmaṇe paripucchi – ‘‘imaṃ cakkaratanaṃ mama kusalena nibbattaṃ, kasmā ṭhānā osakkita’’nti? Tato te tassa rañño osakkanakāraṇaṃ byākariṃsu. ‘‘Cakkavattirañño āyukkhayena vā pabbajjūpagamanena vā buddhapātubhāvena vā cakkaratanaṃ ṭhānā osakkatīti vatvā tuyhaṃ pana, mahārāja, āyukkhayo natthi, atidīghāyuko tvaṃ, maṅgalo pana sammāsambuddho loke uppanno, tena te cakkaratanaṃ osakkita’’nti. Taṃ sutvā sunando cakkavattirājā saparijano taṃ cakkaratanaṃ sirasā vanditvā āyāci – ‘‘yāvāhaṃ tavānubhāvena maṅgaladasabalaṃ sakkarissāmi, tāva tvaṃ mā antaradhāyassū’’ti. Atha naṃ cakkaratanaṃ yathāṭhāneyeva aṭṭhāsi.
ततो समुपागतानन्दो सुनन्दो चक्कवत्तिराजा छत्तिंसयोजनपरिमण्डलाय परिसाय परिवुतो सब्बलोकमङ्गलं मङ्गलदसबलं उपसङ्कमित्वा ससावकसङ्घं सत्थारं महादानेन सन्तप्पेत्वा अरहन्तानं कोटिसतसहस्सानं कासिकवत्थानि दत्वा तथागतस्स सब्बपरिक्खारे दत्वा सकललोकविम्हयकरं भगवतो पूजं कत्वा मङ्गलं सब्बलोकनाथं उपसङ्कमित्वा दसनखसमोधानसमुज्जलं विमलकमलमकुळसममञ्जलिं सिरसि कत्वा वन्दित्वा धम्मस्सवनत्थाय एकमन्तं निसीदि। पुत्तोपि तस्स अनुराजकुमारो नाम तथेव निसीदि।
Tato samupāgatānando sunando cakkavattirājā chattiṃsayojanaparimaṇḍalāya parisāya parivuto sabbalokamaṅgalaṃ maṅgaladasabalaṃ upasaṅkamitvā sasāvakasaṅghaṃ satthāraṃ mahādānena santappetvā arahantānaṃ koṭisatasahassānaṃ kāsikavatthāni datvā tathāgatassa sabbaparikkhāre datvā sakalalokavimhayakaraṃ bhagavato pūjaṃ katvā maṅgalaṃ sabbalokanāthaṃ upasaṅkamitvā dasanakhasamodhānasamujjalaṃ vimalakamalamakuḷasamamañjaliṃ sirasi katvā vanditvā dhammassavanatthāya ekamantaṃ nisīdi. Puttopi tassa anurājakumāro nāma tatheva nisīdi.
तदा सुनन्दचक्कवत्तिराजप्पमुखानं तेसं भगवा अनुपुब्बिकथं कथेसि। सुनन्दो चक्कवत्ती सद्धिं परिसाय सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणि। अथ सत्था तेसं पुब्बचरियं ओलोकेन्तो इद्धिमयपत्तचीवरस्स उपनिस्सयं दिस्वा चक्कजालसमलङ्कतं दक्खिणहत्थं पसारेत्वा – ‘‘एथ, भिक्खवो’’ति आह। सब्बे तङ्खणंयेव दुवङ्गुलकेसा इद्धिमयपत्तचीवरधरा वस्ससट्ठिकत्थेरा विय आकप्पसम्पन्ना हुत्वा भगवन्तं परिवारयिंसु। अयं ततियो अभिसमयो अहोसि। तेन वुत्तं –
Tadā sunandacakkavattirājappamukhānaṃ tesaṃ bhagavā anupubbikathaṃ kathesi. Sunando cakkavattī saddhiṃ parisāya saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi. Atha satthā tesaṃ pubbacariyaṃ olokento iddhimayapattacīvarassa upanissayaṃ disvā cakkajālasamalaṅkataṃ dakkhiṇahatthaṃ pasāretvā – ‘‘etha, bhikkhavo’’ti āha. Sabbe taṅkhaṇaṃyeva duvaṅgulakesā iddhimayapattacīvaradharā vassasaṭṭhikattherā viya ākappasampannā hutvā bhagavantaṃ parivārayiṃsu. Ayaṃ tatiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaṃ –
५.
5.
‘‘सुरिन्ददेवभवने, बुद्धो धम्ममदेसयि।
‘‘Surindadevabhavane, buddho dhammamadesayi;
कोटिसतसहस्सानं, दुतियाभिसमयो अहु॥
Koṭisatasahassānaṃ, dutiyābhisamayo ahu.
६.
6.
‘‘यदा सुनन्दो चक्कवत्ती, सम्बुद्धं उपसङ्कमि।
‘‘Yadā sunando cakkavattī, sambuddhaṃ upasaṅkami;
तदा आहनि सम्बुद्धो, धम्मभेरिं वरुत्तमं॥
Tadā āhani sambuddho, dhammabheriṃ varuttamaṃ.
७.
7.
‘‘सुनन्दस्सानुचरा जनता, तदासुं नवुतिकोटियो।
‘‘Sunandassānucarā janatā, tadāsuṃ navutikoṭiyo;
सब्बेपि ते निरवसेसा, अहेसुं एहिभिक्खुका’’ति॥
Sabbepi te niravasesā, ahesuṃ ehibhikkhukā’’ti.
तत्थ सुरिन्ददेवभवनेति पुन देविन्दभवनेति अत्थो। धम्मन्ति अभिधम्मं। आहनीति अभिहनि। वरुत्तमन्ति वरो भगवा उत्तमं धम्मभेरिन्ति अत्थो। अनुचराति निबद्धचरा सेवका। आसुन्ति अहेसुं। ‘‘तदासि नवुतिकोटियो’’तिपि पाठो। तस्स जनता आसि, सा जनता कित्तकाति चे, नवुतिकोटियोति अत्थो।
Tattha surindadevabhavaneti puna devindabhavaneti attho. Dhammanti abhidhammaṃ. Āhanīti abhihani. Varuttamanti varo bhagavā uttamaṃ dhammabherinti attho. Anucarāti nibaddhacarā sevakā. Āsunti ahesuṃ. ‘‘Tadāsi navutikoṭiyo’’tipi pāṭho. Tassa janatā āsi, sā janatā kittakāti ce, navutikoṭiyoti attho.
अथ मङ्गले किर लोकनाथे मेखले पुरे विहरन्ते तस्मिंयेव पुरे सुदेवो च धम्मसेनो च माणवका माणवकसहस्सपरिवारा तस्स भगवतो सन्तिके एहिभिक्खुपब्बज्जाय पब्बजिंसु । माघपुण्णमाय द्वीसु अग्गसावकेसु सपरिवारेसु अरहत्तं पत्तेसु सत्था कोटिसतसहस्सभिक्खुगणमज्झे पातिमोक्खं उद्दिसि, अयं पठमो सन्निपातो अहोसि। पुन उत्तरारामे नाम अनुत्तरे ञातिसमागमे पब्बजितानं कोटिसतसहस्सानं समागमे पातिमोक्खं उद्दिसि, अयं दुतियो सन्निपातो अहोसि। सुनन्दचक्कवत्तिभिक्खुगणसमागमे नवुतिकोटिसहस्सानं भिक्खूनं मज्झे पातिमोक्खं उद्दिसि, अयं ततियो सन्निपातो अहोसि। तेन वुत्तं –
Atha maṅgale kira lokanāthe mekhale pure viharante tasmiṃyeva pure sudevo ca dhammaseno ca māṇavakā māṇavakasahassaparivārā tassa bhagavato santike ehibhikkhupabbajjāya pabbajiṃsu . Māghapuṇṇamāya dvīsu aggasāvakesu saparivāresu arahattaṃ pattesu satthā koṭisatasahassabhikkhugaṇamajjhe pātimokkhaṃ uddisi, ayaṃ paṭhamo sannipāto ahosi. Puna uttarārāme nāma anuttare ñātisamāgame pabbajitānaṃ koṭisatasahassānaṃ samāgame pātimokkhaṃ uddisi, ayaṃ dutiyo sannipāto ahosi. Sunandacakkavattibhikkhugaṇasamāgame navutikoṭisahassānaṃ bhikkhūnaṃ majjhe pātimokkhaṃ uddisi, ayaṃ tatiyo sannipāto ahosi. Tena vuttaṃ –
८.
8.
‘‘सन्निपाता तयो आसुं, मङ्गलस्स महेसिनो।
‘‘Sannipātā tayo āsuṃ, maṅgalassa mahesino;
कोटिसतसहस्सानं, पठमो आसि समागमो॥
Koṭisatasahassānaṃ, paṭhamo āsi samāgamo.
९.
9.
‘‘दुतियो कोटिसतसहस्सानं, ततियो नवुतिकोटिनं।
‘‘Dutiyo koṭisatasahassānaṃ, tatiyo navutikoṭinaṃ;
खीणासवानं विमलानं, तदा आसि समागमो’’ति॥
Khīṇāsavānaṃ vimalānaṃ, tadā āsi samāgamo’’ti.
तदा अम्हाकं बोधिसत्तो सुरुचिब्राह्मणगामे सुरुचि नाम ब्राह्मणो हुत्वा तिण्णं वेदानं पारगू सनिघण्डुकेटुभानं साक्खरप्पभेदानं इतिहासपञ्चमानं पदको वेय्याकरणो लोकायतमहापुरिसलक्खणेसु अनवयो अहोसि। सो सत्थारं उपसङ्कमित्वा दसबलस्स मधुरधम्मकथं सुत्वा भगवति पसीदित्वा सरणं गन्त्वा – ‘‘स्वे मय्हं भिक्खं गण्हथा’’ति ससावकसङ्घं भगवन्तं निमन्तेसि। सो भगवता ‘‘ब्राह्मण, कित्तकेहि भिक्खूहि ते अत्थो’’ति वुत्तो – ‘‘कित्तका पन वो, भन्ते, परिवारा भिक्खू’’ति आह। तदा पठमसन्निपातोव होति, तस्मा ‘‘कोटिसतसहस्स’’न्ति वुत्ते – ‘‘यदि एवं, भन्ते, सब्बेहिपि सद्धिं मय्हं भिक्खं गण्हथा’’ति निमन्तेसि। सत्था अधिवासेसि।
Tadā amhākaṃ bodhisatto surucibrāhmaṇagāme suruci nāma brāhmaṇo hutvā tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū sanighaṇḍukeṭubhānaṃ sākkharappabhedānaṃ itihāsapañcamānaṃ padako veyyākaraṇo lokāyatamahāpurisalakkhaṇesu anavayo ahosi. So satthāraṃ upasaṅkamitvā dasabalassa madhuradhammakathaṃ sutvā bhagavati pasīditvā saraṇaṃ gantvā – ‘‘sve mayhaṃ bhikkhaṃ gaṇhathā’’ti sasāvakasaṅghaṃ bhagavantaṃ nimantesi. So bhagavatā ‘‘brāhmaṇa, kittakehi bhikkhūhi te attho’’ti vutto – ‘‘kittakā pana vo, bhante, parivārā bhikkhū’’ti āha. Tadā paṭhamasannipātova hoti, tasmā ‘‘koṭisatasahassa’’nti vutte – ‘‘yadi evaṃ, bhante, sabbehipi saddhiṃ mayhaṃ bhikkhaṃ gaṇhathā’’ti nimantesi. Satthā adhivāsesi.
ब्राह्मणो भगवन्तं स्वातनाय निमन्तेत्वा अत्तनो घरं गच्छन्तो चिन्तेसि – ‘‘अहं एत्तकानं भिक्खूनं यागुभत्तवत्थादीनि दातुं सक्कोमि, निसीदनट्ठानं पन कथं भविस्सती’’ति। तस्स किर सा चिन्तना चतुरासीतियोजनसहस्सप्पमाणे मेरुमत्थके ठितस्स देवराजस्स दससतनयनस्स पण्डुकम्बलसिलासनस्स उण्हाकारं जनेसि। अथ सक्को देवराजा आसनस्स उण्हभावं दिस्वा – ‘‘को नु खो मं इमम्हा ठाना चावेतुकामो’’ति समुप्पन्नपरिवितक्को दिब्बेन चक्खुना मनुस्सलोकं ओलोकेन्तो महापुरिसं दिस्वा – ‘‘अयं महासत्तो बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं निमन्तेत्वा तस्स निसीदनत्थाय चिन्तेसि, मयापि तत्थ गन्त्वा पुञ्ञकोट्ठासं गहेतुं वट्टती’’ति वड्ढकीवण्णं निम्मिनित्वा वासिफरसुहत्थो महापुरिसस्स पुरतो पातुरहोसि। सो ‘‘अत्थि नु खो कस्सचि भतिया कत्तब्बकम्म’’न्ति आह।
Brāhmaṇo bhagavantaṃ svātanāya nimantetvā attano gharaṃ gacchanto cintesi – ‘‘ahaṃ ettakānaṃ bhikkhūnaṃ yāgubhattavatthādīni dātuṃ sakkomi, nisīdanaṭṭhānaṃ pana kathaṃ bhavissatī’’ti. Tassa kira sā cintanā caturāsītiyojanasahassappamāṇe merumatthake ṭhitassa devarājassa dasasatanayanassa paṇḍukambalasilāsanassa uṇhākāraṃ janesi. Atha sakko devarājā āsanassa uṇhabhāvaṃ disvā – ‘‘ko nu kho maṃ imamhā ṭhānā cāvetukāmo’’ti samuppannaparivitakko dibbena cakkhunā manussalokaṃ olokento mahāpurisaṃ disvā – ‘‘ayaṃ mahāsatto buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ nimantetvā tassa nisīdanatthāya cintesi, mayāpi tattha gantvā puññakoṭṭhāsaṃ gahetuṃ vaṭṭatī’’ti vaḍḍhakīvaṇṇaṃ nimminitvā vāsipharasuhattho mahāpurisassa purato pāturahosi. So ‘‘atthi nu kho kassaci bhatiyā kattabbakamma’’nti āha.
महासत्तो दिस्वा ‘‘किं कम्मं कातुं सक्खिस्ससी’’ति आह। ‘‘मम अजाननसिप्पं नाम नत्थि, यो यो यं यं इच्छति मण्डपं वा पासादं वा अञ्ञं वा किञ्चि निवेसनादिकं, तस्स तस्स तं तं कातुं समत्थोम्ही’’ति। ‘‘तेन हि मय्हं कम्मं अत्थी’’ति। ‘‘किं, अय्या’’ति? ‘‘स्वातनाय मया कोटिसतसहस्सभिक्खू निमन्तिता, तेसं निसीदनमण्डपं करिस्ससी’’ति? ‘‘अहं नाम करेय्यं, सचे मे भतिं दातुं सक्खिस्सथा’’ति। ‘‘सक्खिस्सामि, ताता’’ति। ‘‘यदि एवं, साधु, करिस्सामी’’ति वत्वा एकं पदेसं ओलोकेसि। सो द्वादसयोजनप्पमाणो पदेसो कसिणमण्डलं विय समतलो परमरमणीयो अहोसि। पुन सो ‘‘एत्तके ठाने सत्तरतनमयो दट्ठब्बसारमण्डो मण्डपो उट्ठहतू’’ति चिन्तेत्वा ओलोकेसि। ततो तावदेव मण्डपसदिसो पथवितलं भिन्दित्वा मण्डपो उट्ठहि। तस्स सोवण्णमयेसु थम्भेसु रजतमया घटका अहेसुं, रजतमयेसु थम्भेसु सोवण्णमया घटका, मणित्थम्भेसु पवाळमया घटका, पवाळमयेसु थम्भेसु मणिमया घटका, सत्तरतनमयेसु थम्भेसु सत्तरतनमया घटका अहेसुं।
Mahāsatto disvā ‘‘kiṃ kammaṃ kātuṃ sakkhissasī’’ti āha. ‘‘Mama ajānanasippaṃ nāma natthi, yo yo yaṃ yaṃ icchati maṇḍapaṃ vā pāsādaṃ vā aññaṃ vā kiñci nivesanādikaṃ, tassa tassa taṃ taṃ kātuṃ samatthomhī’’ti. ‘‘Tena hi mayhaṃ kammaṃ atthī’’ti. ‘‘Kiṃ, ayyā’’ti? ‘‘Svātanāya mayā koṭisatasahassabhikkhū nimantitā, tesaṃ nisīdanamaṇḍapaṃ karissasī’’ti? ‘‘Ahaṃ nāma kareyyaṃ, sace me bhatiṃ dātuṃ sakkhissathā’’ti. ‘‘Sakkhissāmi, tātā’’ti. ‘‘Yadi evaṃ, sādhu, karissāmī’’ti vatvā ekaṃ padesaṃ olokesi. So dvādasayojanappamāṇo padeso kasiṇamaṇḍalaṃ viya samatalo paramaramaṇīyo ahosi. Puna so ‘‘ettake ṭhāne sattaratanamayo daṭṭhabbasāramaṇḍo maṇḍapo uṭṭhahatū’’ti cintetvā olokesi. Tato tāvadeva maṇḍapasadiso pathavitalaṃ bhinditvā maṇḍapo uṭṭhahi. Tassa sovaṇṇamayesu thambhesu rajatamayā ghaṭakā ahesuṃ, rajatamayesu thambhesu sovaṇṇamayā ghaṭakā, maṇitthambhesu pavāḷamayā ghaṭakā, pavāḷamayesu thambhesu maṇimayā ghaṭakā, sattaratanamayesu thambhesu sattaratanamayā ghaṭakā ahesuṃ.
ततो मण्डपस्स अन्तरन्तरापि किङ्किणिकजाला ओलम्बतू’’ति ओलोकेसि, सह ओलोकनेन किङ्किणिकजाला ओलम्बि, यस्स मन्दवातेरितस्स पञ्चङ्गिकस्सेव तुरियस्स परममनोरमो मधुरो सद्दो निच्छरति, दिब्बसङ्गीतिवत्तनकालो विय अहोसि। ‘‘अन्तरन्तरा दिब्बगन्धदामपुप्फदामपत्तदामसत्तरतनदामानि ओलम्बन्तू’’ति चिन्तेसि, सह चिन्ताय दामानि ओलम्बिंसु। ‘‘कोटिसतसहस्ससङ्खानं भिक्खूनं आसनानि च कप्पियमहग्घपच्चत्थरणानि आधारकानि च पथविं भिन्दित्वा उट्ठहन्तू’’ति चिन्तेसि, तावदेव उट्ठहिंसु। ‘‘कोणे कोणे एकेका उदकचाटि उट्ठहतू’’ति चिन्तेसि, तङ्खणंयेव उदकचाटियो परमसीतलेन मधुरेन सुविसुद्धसुगन्धकप्पियवारिना पुण्णा कदलिपण्णपिहितमुखा उट्ठहिंसु। सो दससतनयनो एत्तकं मापेत्वा ब्राह्मणस्स सन्तिकं गन्त्वा – ‘‘एहि, अय्य, तव मण्डपं दिस्वा मय्हं भतिं देही’’ति आह। महापुरिसो गन्त्वा तं मण्डपं ओलोकेसि। तस्स ओलोकेन्तस्सेव सकलसरीरं पञ्चवण्णाय पीतिया निरन्तरं फुटं अहोसि।
Tato maṇḍapassa antarantarāpi kiṅkiṇikajālā olambatū’’ti olokesi, saha olokanena kiṅkiṇikajālā olambi, yassa mandavāteritassa pañcaṅgikasseva turiyassa paramamanoramo madhuro saddo niccharati, dibbasaṅgītivattanakālo viya ahosi. ‘‘Antarantarā dibbagandhadāmapupphadāmapattadāmasattaratanadāmāni olambantū’’ti cintesi, saha cintāya dāmāni olambiṃsu. ‘‘Koṭisatasahassasaṅkhānaṃ bhikkhūnaṃ āsanāni ca kappiyamahagghapaccattharaṇāni ādhārakāni ca pathaviṃ bhinditvā uṭṭhahantū’’ti cintesi, tāvadeva uṭṭhahiṃsu. ‘‘Koṇe koṇe ekekā udakacāṭi uṭṭhahatū’’ti cintesi, taṅkhaṇaṃyeva udakacāṭiyo paramasītalena madhurena suvisuddhasugandhakappiyavārinā puṇṇā kadalipaṇṇapihitamukhā uṭṭhahiṃsu. So dasasatanayano ettakaṃ māpetvā brāhmaṇassa santikaṃ gantvā – ‘‘ehi, ayya, tava maṇḍapaṃ disvā mayhaṃ bhatiṃ dehī’’ti āha. Mahāpuriso gantvā taṃ maṇḍapaṃ olokesi. Tassa olokentasseva sakalasarīraṃ pañcavaṇṇāya pītiyā nirantaraṃ phuṭaṃ ahosi.
अथस्स मण्डपं ओलोकयतो एतदहोसि – ‘‘नायं मण्डपो मनुस्सभूतेन कतो, मय्हं अज्झासयं मय्हं गुणं आगम्म अद्धा सक्कस्स देवरञ्ञो भवनं उण्हं अहोसि, ततो सक्केन देवानमिन्देन अयं मण्डपो निम्मितो’’ति। ‘‘न खो पन मे युत्तं एवरूपे मण्डपे एकदिवसंयेव दानं दातुं, सत्ताहं दस्सामी’’ति चिन्तेसि। बाहिरकदानं नाम तत्तकम्पि समानं बोधिसत्तानं हदयं तुट्ठिं कातुं न सक्कोति, अलङ्कतसीसं वा छिन्दित्वा अञ्जितानि वा अक्खीनि उप्पाटेत्वा हदयमंसं वा उब्बट्टेत्वा दिन्नकाले बोधिसत्तानं चागं निस्साय तुट्ठि नाम होति। अम्हाकं बोधिसत्तस्स हि सिविजातके (जा॰ १.१५.५२ आदयो) देवसिकं पञ्चकहापणसतसहस्सानि विस्सज्जेत्वा चतूसु नगरद्वारेसु नगरमज्झेति पञ्चसु ठानेसु दानं देन्तस्स तं दानं चागतुट्ठिं उप्पादेतुं नासक्खि। यदा पनस्स ब्राह्मणवण्णेन आगन्त्वा सक्को देवराजा अक्खीनि याचि, तदा सो तानि चक्खूनि उप्पाटेत्वा अदासि, ददमानस्सेव हासो उप्पज्जि, केसग्गमत्तम्पि चित्तस्स अञ्ञथत्तं नाहोसि। एवं सब्बञ्ञुबोधिसत्तानं बाहिरदानं निस्साय तित्ति नाम नत्थि। तस्मा सोपि महापुरिसो – ‘‘मया कोटिसतसहस्ससङ्खानं भिक्खूनं दानं दातुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा तस्मिं मण्डपे निसीदापेत्वा सत्ताहं गवपानं नाम दानं अदासि।
Athassa maṇḍapaṃ olokayato etadahosi – ‘‘nāyaṃ maṇḍapo manussabhūtena kato, mayhaṃ ajjhāsayaṃ mayhaṃ guṇaṃ āgamma addhā sakkassa devarañño bhavanaṃ uṇhaṃ ahosi, tato sakkena devānamindena ayaṃ maṇḍapo nimmito’’ti. ‘‘Na kho pana me yuttaṃ evarūpe maṇḍape ekadivasaṃyeva dānaṃ dātuṃ, sattāhaṃ dassāmī’’ti cintesi. Bāhirakadānaṃ nāma tattakampi samānaṃ bodhisattānaṃ hadayaṃ tuṭṭhiṃ kātuṃ na sakkoti, alaṅkatasīsaṃ vā chinditvā añjitāni vā akkhīni uppāṭetvā hadayamaṃsaṃ vā ubbaṭṭetvā dinnakāle bodhisattānaṃ cāgaṃ nissāya tuṭṭhi nāma hoti. Amhākaṃ bodhisattassa hi sivijātake (jā. 1.15.52 ādayo) devasikaṃ pañcakahāpaṇasatasahassāni vissajjetvā catūsu nagaradvāresu nagaramajjheti pañcasu ṭhānesu dānaṃ dentassa taṃ dānaṃ cāgatuṭṭhiṃ uppādetuṃ nāsakkhi. Yadā panassa brāhmaṇavaṇṇena āgantvā sakko devarājā akkhīni yāci, tadā so tāni cakkhūni uppāṭetvā adāsi, dadamānasseva hāso uppajji, kesaggamattampi cittassa aññathattaṃ nāhosi. Evaṃ sabbaññubodhisattānaṃ bāhiradānaṃ nissāya titti nāma natthi. Tasmā sopi mahāpuriso – ‘‘mayā koṭisatasahassasaṅkhānaṃ bhikkhūnaṃ dānaṃ dātuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā tasmiṃ maṇḍape nisīdāpetvā sattāhaṃ gavapānaṃ nāma dānaṃ adāsi.
एत्थ गवपानन्ति महन्ते महन्ते कोलम्बे खीरस्स पूरेत्वा उद्धनेसु आरोपेत्वा घनपाकपक्के खीरे थोकथोके तण्डुले पक्खिपित्वा पक्कमधुसक्खरचुण्णसप्पीहि अभिसङ्खतभोजनं वुच्चति। इदमेव चतुमधुरभोजनन्तिपि वुच्चति। मनुस्सायेव पन परिविसितुं नासक्खिंसु। देवापि एकन्तरिका हुत्वा परिविसिंसु। द्वादसयोजनप्पमाणम्पि तं ठानं ते भिक्खू गण्हितुं नप्पहोसियेव, ते पन भिक्खू अत्तनो अत्तनो अनुभावेन निसीदिंसु। परियोसानदिवसे सब्बेसं भिक्खूनं पत्ते धोवापेत्वा भेसज्जत्थाय सप्पिनवनीतमधुफाणितादीनं पूरेत्वा तिचीवरेहि सद्धिं अदासि। तत्थ सङ्घनवकभिक्खुना लद्धचीवरसाटका सतसहस्सग्घनिका अहेसुं।
Ettha gavapānanti mahante mahante kolambe khīrassa pūretvā uddhanesu āropetvā ghanapākapakke khīre thokathoke taṇḍule pakkhipitvā pakkamadhusakkharacuṇṇasappīhi abhisaṅkhatabhojanaṃ vuccati. Idameva catumadhurabhojanantipi vuccati. Manussāyeva pana parivisituṃ nāsakkhiṃsu. Devāpi ekantarikā hutvā parivisiṃsu. Dvādasayojanappamāṇampi taṃ ṭhānaṃ te bhikkhū gaṇhituṃ nappahosiyeva, te pana bhikkhū attano attano anubhāvena nisīdiṃsu. Pariyosānadivase sabbesaṃ bhikkhūnaṃ patte dhovāpetvā bhesajjatthāya sappinavanītamadhuphāṇitādīnaṃ pūretvā ticīvarehi saddhiṃ adāsi. Tattha saṅghanavakabhikkhunā laddhacīvarasāṭakā satasahassagghanikā ahesuṃ.
अथ सत्था अनुमोदनं करोन्तो – ‘‘अयं महापुरिसो एवरूपं महादानं अदासि, को नु खो भविस्सती’’ति उपधारेन्तो – ‘‘अनागते कप्पसतसहस्साधिकानं द्विन्नं असङ्ख्येय्यानं मत्थके गोतमो नाम बुद्धो भविस्सती’’ति दिस्वा ततो महासत्तं आमन्तेत्वा – ‘‘त्वं एत्तकं नाम कालं अतिक्कमित्वा गोतमो नाम बुद्धो भविस्ससी’’ति ब्याकासि। अथ महापुरिसो भगवतो ब्याकरणं सुत्वा पमुदितहदयो – ‘‘अहं किर बुद्धो भविस्सामि, न मे घरावासेन अत्थो, पब्बजिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा तथारूपं सम्पत्तिं खेळपिण्डं विय पहाय सत्थु सन्तिके पब्बजित्वा बुद्धवचनं उग्गण्हित्वा अभिञ्ञा च अट्ठ समापत्तियो च निब्बत्तेत्वा अपरिहीनज्झानो यावतायुकं ठत्वा आयुपरियोसाने ब्रह्मलोके निब्बत्ति। तेन वुत्तं –
Atha satthā anumodanaṃ karonto – ‘‘ayaṃ mahāpuriso evarūpaṃ mahādānaṃ adāsi, ko nu kho bhavissatī’’ti upadhārento – ‘‘anāgate kappasatasahassādhikānaṃ dvinnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthake gotamo nāma buddho bhavissatī’’ti disvā tato mahāsattaṃ āmantetvā – ‘‘tvaṃ ettakaṃ nāma kālaṃ atikkamitvā gotamo nāma buddho bhavissasī’’ti byākāsi. Atha mahāpuriso bhagavato byākaraṇaṃ sutvā pamuditahadayo – ‘‘ahaṃ kira buddho bhavissāmi, na me gharāvāsena attho, pabbajissāmī’’ti cintetvā tathārūpaṃ sampattiṃ kheḷapiṇḍaṃ viya pahāya satthu santike pabbajitvā buddhavacanaṃ uggaṇhitvā abhiññā ca aṭṭha samāpattiyo ca nibbattetvā aparihīnajjhāno yāvatāyukaṃ ṭhatvā āyupariyosāne brahmaloke nibbatti. Tena vuttaṃ –
१०.
10.
‘‘अहं तेन समयेन, सुरुची नाम ब्राह्मणो।
‘‘Ahaṃ tena samayena, surucī nāma brāhmaṇo;
अज्झायको मन्तधरो, तिण्णं वेदान पारगू॥
Ajjhāyako mantadharo, tiṇṇaṃ vedāna pāragū.
११.
11.
‘‘तमहं उपसङ्कम्म, सरणं गन्त्वान सत्थुनो।
‘‘Tamahaṃ upasaṅkamma, saraṇaṃ gantvāna satthuno;
सम्बुद्धप्पमुखं सङ्घं, गन्धमालेन पूजयिं।
Sambuddhappamukhaṃ saṅghaṃ, gandhamālena pūjayiṃ;
पूजेत्वा गन्धमालेन, गवपानेन तप्पयिं॥
Pūjetvā gandhamālena, gavapānena tappayiṃ.
१२.
12.
‘‘सोपि मं बुद्धो ब्याकासि, मङ्गलो द्विपदुत्तमो।
‘‘Sopi maṃ buddho byākāsi, maṅgalo dvipaduttamo;
अपरिमेय्यितो कप्पे, अयं बुद्धो भविस्सति॥
Aparimeyyito kappe, ayaṃ buddho bhavissati.
१३.
13.
‘‘पधानं पदहित्वान…पे॰… हेस्साम सम्मुखा इम’’न्ति॥ –
‘‘Padhānaṃ padahitvāna…pe… hessāma sammukhā ima’’nti. –
अट्ठ गाथा वित्थारेतब्बा।
Aṭṭha gāthā vitthāretabbā.
१४.
14.
‘‘तस्सापि वचनं सुत्वा, भिय्यो चित्तं पसादयिं।
‘‘Tassāpi vacanaṃ sutvā, bhiyyo cittaṃ pasādayiṃ;
उत्तरिं वतमधिट्ठासिं, दसपारमिपूरिया॥
Uttariṃ vatamadhiṭṭhāsiṃ, dasapāramipūriyā.
१५.
15.
‘‘तदा पीतिमनुब्रूहन्तो, सम्बोधिवरपत्तिया।
‘‘Tadā pītimanubrūhanto, sambodhivarapattiyā;
बुद्धे दत्वान मं गेहं, पब्बजिं तस्स सन्तिके॥
Buddhe datvāna maṃ gehaṃ, pabbajiṃ tassa santike.
१६.
16.
‘‘सुत्तन्तं विनयं चापि, नवङ्गं सत्थुसासनं।
‘‘Suttantaṃ vinayaṃ cāpi, navaṅgaṃ satthusāsanaṃ;
सब्बं परियापुणित्वा, सोभयिं जिनसासनं॥
Sabbaṃ pariyāpuṇitvā, sobhayiṃ jinasāsanaṃ.
१७.
17.
‘‘तत्थप्पमत्तो विहरन्तो, ब्रह्मं भावेत्व भावनं।
‘‘Tatthappamatto viharanto, brahmaṃ bhāvetva bhāvanaṃ;
अभिञ्ञापारमिं गन्त्वा, ब्रह्मलोकमगञ्छह’’न्ति॥
Abhiññāpāramiṃ gantvā, brahmalokamagañchaha’’nti.
तत्थ गन्धमालेनाति गन्धेहि चेव मालेहि च। गवपानेनाति इदं वुत्तमेव। ‘‘घतपानेना’’तिपि केचि पठन्ति। तप्पयिन्ति तप्पेसिं। उत्तरिं वतमधिट्ठासिन्ति भिय्योपि वतमधिट्ठासिं। दसपारमिपूरियाति दसन्नं पारमीनं पूरणत्थाय। पीतिन्ति हदयतुट्ठिं। अनुब्रूहन्तोति वड्ढेन्तो। सम्बोधिवरपत्तियाति बुद्धत्तप्पत्तिया। बुद्धे दत्वानाति बुद्धस्स परिच्चजित्वा । मं गेहन्ति मम गेहं, सब्बं सापतेय्यं चतुपच्चयत्थाय बुद्धस्स भगवतो परिच्चजित्वाति अत्थो। तत्थाति तस्मिं बुद्धसासने। ब्रह्मन्ति ब्रह्मविहारभावनं भावेत्वा।
Tattha gandhamālenāti gandhehi ceva mālehi ca. Gavapānenāti idaṃ vuttameva. ‘‘Ghatapānenā’’tipi keci paṭhanti. Tappayinti tappesiṃ. Uttariṃ vatamadhiṭṭhāsinti bhiyyopi vatamadhiṭṭhāsiṃ. Dasapāramipūriyāti dasannaṃ pāramīnaṃ pūraṇatthāya. Pītinti hadayatuṭṭhiṃ. Anubrūhantoti vaḍḍhento. Sambodhivarapattiyāti buddhattappattiyā. Buddhe datvānāti buddhassa pariccajitvā . Maṃ gehanti mama gehaṃ, sabbaṃ sāpateyyaṃ catupaccayatthāya buddhassa bhagavato pariccajitvāti attho. Tatthāti tasmiṃ buddhasāsane. Brahmanti brahmavihārabhāvanaṃ bhāvetvā.
मङ्गलस्स पन भगवतो नगरं उत्तरं नाम अहोसि, पितापिस्स उत्तरो नाम राजा खत्तियो, मातापि उत्तरा नाम, सुदेवो च धम्मसेनो च द्वे अग्गसावका, पालितो नाम उपट्ठाको, सीवला च असोका च द्वे अग्गसाविका, नागरुक्खो बोधि, अट्ठासीतिहत्थुब्बेधं सरीरं अहोसि, नवुतिवस्ससहस्सं आयुपरिमाणं, भरिया पनस्स यसवती नाम, सीवलो नाम पुत्तो, अस्सयानेन निक्खमि। उत्तरारामे वसि। उत्तरो नाम उपट्ठाको, तस्मिं पन नवुतिवस्ससहस्सानि ठत्वा परिनिब्बुते भगवति एकप्पहारेनेव दसचक्कवाळसहस्सानि एकन्धकारानि अहेसुं। सब्बचक्कवाळेसु मनुस्सानं महन्तं आरोदनपरिदेवनं अहोसि। तेन वुत्तं –
Maṅgalassa pana bhagavato nagaraṃ uttaraṃ nāma ahosi, pitāpissa uttaro nāma rājā khattiyo, mātāpi uttarā nāma, sudevo ca dhammaseno ca dve aggasāvakā, pālito nāma upaṭṭhāko, sīvalā ca asokā ca dve aggasāvikā, nāgarukkho bodhi, aṭṭhāsītihatthubbedhaṃ sarīraṃ ahosi, navutivassasahassaṃ āyuparimāṇaṃ, bhariyā panassa yasavatī nāma, sīvalo nāma putto, assayānena nikkhami. Uttarārāme vasi. Uttaro nāma upaṭṭhāko, tasmiṃ pana navutivassasahassāni ṭhatvā parinibbute bhagavati ekappahāreneva dasacakkavāḷasahassāni ekandhakārāni ahesuṃ. Sabbacakkavāḷesu manussānaṃ mahantaṃ ārodanaparidevanaṃ ahosi. Tena vuttaṃ –
१८.
18.
‘‘उत्तरं नाम नगरं, उत्तरो नाम खत्तियो।
‘‘Uttaraṃ nāma nagaraṃ, uttaro nāma khattiyo;
उत्तरा नाम जनिका, मङ्गलस्स महेसिनो॥
Uttarā nāma janikā, maṅgalassa mahesino.
२३.
23.
‘‘सुदेवो धम्मसेनो च, अहेसुं अग्गसावका।
‘‘Sudevo dhammaseno ca, ahesuṃ aggasāvakā;
पालितो नामुपट्ठाको, मङ्गलस्स महेसिनो॥
Pālito nāmupaṭṭhāko, maṅgalassa mahesino.
२४.
24.
‘‘सीवला च असोका च, अहेसुं अग्गसाविका।
‘‘Sīvalā ca asokā ca, ahesuṃ aggasāvikā;
बोधि तस्स भगवतो, नागरुक्खोति वुच्चति॥
Bodhi tassa bhagavato, nāgarukkhoti vuccati.
२६.
26.
‘‘अट्ठासीति रतनानि, अच्चुग्गतो महामुनि।
‘‘Aṭṭhāsīti ratanāni, accuggato mahāmuni;
ततो निद्धावती रंसी, अनेकसतसहस्सियो॥
Tato niddhāvatī raṃsī, anekasatasahassiyo.
२७.
27.
‘‘नवुतिवस्ससहस्सानि, आयु विज्जति तावदे।
‘‘Navutivassasahassāni, āyu vijjati tāvade;
तावता तिट्ठमानो सो, तारेसि जनतं बहुं॥
Tāvatā tiṭṭhamāno so, tāresi janataṃ bahuṃ.
२८.
28.
‘‘यथापि सागरे ऊमी, न सक्का ता गणेतुये।
‘‘Yathāpi sāgare ūmī, na sakkā tā gaṇetuye;
तथेव सावका तस्स, न सक्का ते गणेतुये॥
Tatheva sāvakā tassa, na sakkā te gaṇetuye.
२९.
29.
‘‘याव अट्ठासि सम्बुद्धो, मङ्गलो लोकनायको।
‘‘Yāva aṭṭhāsi sambuddho, maṅgalo lokanāyako;
न तस्स सासने अत्थि, सकिलेसमरणं तदा॥
Na tassa sāsane atthi, sakilesamaraṇaṃ tadā.
३०.
30.
‘‘धम्मोक्कं धारयित्वान, सन्तारेत्वा महाजनं।
‘‘Dhammokkaṃ dhārayitvāna, santāretvā mahājanaṃ;
जलित्वा धुमकेतूव, निब्बुतो सो महायसो॥
Jalitvā dhumaketūva, nibbuto so mahāyaso.
३१.
31.
‘‘सङ्खारानं सभावत्तं, दस्सयित्वा सदेवके।
‘‘Saṅkhārānaṃ sabhāvattaṃ, dassayitvā sadevake;
जलित्वा अग्गिक्खन्धोव, सूरियो अत्थङ्गतो यथा’’ति॥
Jalitvā aggikkhandhova, sūriyo atthaṅgato yathā’’ti.
तत्थ ततोति तस्स मङ्गलस्स सरीरतो। निद्धावतीति निद्धावन्ति, वचनविपरियायो दट्ठब्बो। रंसीति रस्मियो। अनेकसतसहस्सियोति अनेकसतसहस्सा। ऊमीति वीचियो तरङ्गा। गणेतुयेति गणेतुं सङ्खातुं। एत्तका सागरे ऊमियोति यथा न सक्का गणेतुं, एवं तस्स भगवतो सावकापि न सक्का गणेतुं, अथ खो गणनपथं वीतिवत्ताति अत्थो। यावाति यावतकं कालं। सकिलेसमरणं तदाति सह किलेसेहि सकिलेसो, सकिलेसस्स मरणं सकिलेसमरणं, तं नत्थि। तदा किर तस्स भगवतो सासने सावका सब्बे अरहत्तं पत्वायेव परिनिब्बायिंसु। पुथुज्जना वा सोतापन्नादयो वा हुत्वा न कालमकंसूति अत्थो। केचि ‘‘सम्मोहमारणं तदा’’ति पठन्ति।
Tattha tatoti tassa maṅgalassa sarīrato. Niddhāvatīti niddhāvanti, vacanavipariyāyo daṭṭhabbo. Raṃsīti rasmiyo. Anekasatasahassiyoti anekasatasahassā. Ūmīti vīciyo taraṅgā. Gaṇetuyeti gaṇetuṃ saṅkhātuṃ. Ettakā sāgare ūmiyoti yathā na sakkā gaṇetuṃ, evaṃ tassa bhagavato sāvakāpi na sakkā gaṇetuṃ, atha kho gaṇanapathaṃ vītivattāti attho. Yāvāti yāvatakaṃ kālaṃ. Sakilesamaraṇaṃ tadāti saha kilesehi sakileso, sakilesassa maraṇaṃ sakilesamaraṇaṃ, taṃ natthi. Tadā kira tassa bhagavato sāsane sāvakā sabbe arahattaṃ patvāyeva parinibbāyiṃsu. Puthujjanā vā sotāpannādayo vā hutvā na kālamakaṃsūti attho. Keci ‘‘sammohamāraṇaṃ tadā’’ti paṭhanti.
धम्मोक्कन्ति धम्मदीपकं। धूमकेतूति अग्गि वुच्चति, इध पन पदीपो दट्ठब्बो तस्मा पदीपो विय जलित्वा निब्बुतोति अत्थो। महायसोति महापरिवारो । केचि ‘‘निब्बुतो सो ससावको’’ति पठन्ति। सङ्खारानन्ति सङ्खातधम्मानं सप्पच्चयधम्मानं। सभावत्तन्ति अनिच्चादिसामञ्ञलक्खणं। सूरियो अत्थङ्गतो यथाति यथा सहस्सकिरणो दिवसकरो सब्बं तमगणं विधमित्वा सब्बञ्च लोकं ओभासेत्वा अत्थमुपगच्छति, एवं मङ्गलदिवसकरोपि वेनेय्यकमलवनविकसनकरो सब्बं अज्झत्तिकबाहिरलोकतमं विधमित्वा अत्तनो सरीरप्पभाय जलित्वा अत्थङ्गतोति अत्थो। सेसगाथा सब्बत्थ उत्ताना एवाति।
Dhammokkanti dhammadīpakaṃ. Dhūmaketūti aggi vuccati, idha pana padīpo daṭṭhabbo tasmā padīpo viya jalitvā nibbutoti attho. Mahāyasoti mahāparivāro . Keci ‘‘nibbuto so sasāvako’’ti paṭhanti. Saṅkhārānanti saṅkhātadhammānaṃ sappaccayadhammānaṃ. Sabhāvattanti aniccādisāmaññalakkhaṇaṃ. Sūriyo atthaṅgato yathāti yathā sahassakiraṇo divasakaro sabbaṃ tamagaṇaṃ vidhamitvā sabbañca lokaṃ obhāsetvā atthamupagacchati, evaṃ maṅgaladivasakaropi veneyyakamalavanavikasanakaro sabbaṃ ajjhattikabāhiralokatamaṃ vidhamitvā attano sarīrappabhāya jalitvā atthaṅgatoti attho. Sesagāthā sabbattha uttānā evāti.
मङ्गलबुद्धवंसवण्णना निट्ठिता।
Maṅgalabuddhavaṃsavaṇṇanā niṭṭhitā.
निट्ठितो ततियो बुद्धवंसो।
Niṭṭhito tatiyo buddhavaṃso.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / बुद्धवंसपाळि • Buddhavaṃsapāḷi / ५. मङ्गलबुद्धवंसो • 5. Maṅgalabuddhavaṃso
