Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / વિમાનવત્થુ-અટ્ઠકથા • Vimānavatthu-aṭṭhakathā |
૯. મટ્ઠકુણ્ડલીવિમાનવણ્ણના
9. Maṭṭhakuṇḍalīvimānavaṇṇanā
અલઙ્કતો મટ્ઠકુણ્ડલીતિ મટ્ઠકુણ્ડલીવિમાનં. તસ્સ કા ઉપ્પત્તિ? ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને. તેન સમયેન સાવત્થિવાસી એકો બ્રાહ્મણો અદ્ધો મહદ્ધનો મહાભોગો અસ્સદ્ધો અપ્પસન્નો મિચ્છાદિટ્ઠિકો કસ્સચિ કિઞ્ચિ ન દેતિ, અદાનતો એવ ‘‘અદિન્નપુબ્બકો’’તિ પઞ્ઞાયિત્થ. સો મિચ્છાદિટ્ઠિભાવેન ચ લુદ્ધભાવેન ચ તથાગતં વા તથાગતસાવકં વા દટ્ઠુમ્પિ ન ઇચ્છતિ. મટ્ઠકુણ્ડલં નામ અત્તનો પુત્તઞ્ચ સિક્ખાપેસિ ‘‘તાત , તયા સમણો ગોતમો તસ્સ સાવકા ચ ન ઉપસઙ્કમિતબ્બા ન દટ્ઠબ્બા’’તિ. સોપિ તથા અકાસિ. અથસ્સ પુત્તો ગિલાનો અહોસિ, બ્રાહ્મણો ધનક્ખયભયેન ભેસજ્જં ન કારેસિ, રોગે પન વડ્ઢિતેવ વેજ્જે પક્કોસિત્વા દસ્સેસિ. વેજ્જા તસ્સ સરીરં ઓલોકેત્વા ‘‘અતેકિચ્છો’’તિ તં ઞત્વા અપક્કમિંસુ. બ્રાહ્મણો ‘‘પુત્તે અબ્ભન્તરે મતે નીહરણં દુક્ખ’’ન્તિ પુત્તં બહિદ્વારકોટ્ઠકે નિપજ્જાપેસિ.
Alaṅkatomaṭṭhakuṇḍalīti maṭṭhakuṇḍalīvimānaṃ. Tassa kā uppatti? Bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane. Tena samayena sāvatthivāsī eko brāhmaṇo addho mahaddhano mahābhogo assaddho appasanno micchādiṭṭhiko kassaci kiñci na deti, adānato eva ‘‘adinnapubbako’’ti paññāyittha. So micchādiṭṭhibhāvena ca luddhabhāvena ca tathāgataṃ vā tathāgatasāvakaṃ vā daṭṭhumpi na icchati. Maṭṭhakuṇḍalaṃ nāma attano puttañca sikkhāpesi ‘‘tāta , tayā samaṇo gotamo tassa sāvakā ca na upasaṅkamitabbā na daṭṭhabbā’’ti. Sopi tathā akāsi. Athassa putto gilāno ahosi, brāhmaṇo dhanakkhayabhayena bhesajjaṃ na kāresi, roge pana vaḍḍhiteva vejje pakkositvā dassesi. Vejjā tassa sarīraṃ oloketvā ‘‘atekiccho’’ti taṃ ñatvā apakkamiṃsu. Brāhmaṇo ‘‘putte abbhantare mate nīharaṇaṃ dukkha’’nti puttaṃ bahidvārakoṭṭhake nipajjāpesi.
ભગવા રત્તિયા પચ્ચૂસસમયે મહાકરુણાસમાપત્તિતો વુટ્ઠાય લોકં વોલોકેન્તો અદ્દસ મટ્ઠકુણ્ડલીમાણવં ખીણાયુકં તદહેવ ચવનધમ્મં, નિરયસંવત્તનિકઞ્ચસ્સ કમ્મં કતોકાસં. ‘‘સચે પનાહં તત્થ ગમિસ્સામિ, સો મયિ ચિત્તં પસાદેત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા પિતરં આળાહને રોદમાનં ઉપગન્ત્વા સંવેજેસ્સતિ, એવં સો ચ તસ્સ પિતા ચ મમ સન્તિકં આગમિસ્સતિ, મહાજનકાયો સન્નિપતિસ્સતિ તત્થ મયા ધમ્મે દેસિતે મહાધમ્માભિસમયો ભવિસ્સતી’’તિ એવં પન ઞત્વા પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં સાવત્થિં પિણ્ડાય પવિટ્ઠો મટ્ઠકુણ્ડલીમાણવસ્સ પિતુ ગેહસમીપે ઠત્વા છબ્બણ્ણબુદ્ધરંસિયો વિસ્સજ્જેસિ. તા દિસ્વા માણવો ‘‘કિમેત’’ન્તિ ઇતો ચિતો ચ વિલોકેન્તો અદ્દસ ભગવન્તં દન્તં ગુત્તં સન્તિન્દ્રિયં દ્વત્તિંસાય મહાપુરિસલક્ખણેહિ અસીતિયા અનુબ્યઞ્જનેહિ બ્યામપ્પભાય કેતુમાલાય ચ વિજ્જોતમાનં અનુપમાય બુદ્ધસિરિયા અચિન્તેય્યેન બુદ્ધાનુભાવેન વિરોચમાનં. દિસ્વા તસ્સ એતદહોસિ ‘‘બુદ્ધો નુ ખો ભગવા ઇધાનુપ્પત્તો, યસ્સાયં રૂપસમ્પદા અત્તનો તેજસા સૂરિયમ્પિ અભિભવતિ, કન્તભાવેન ચન્દિમં, ઉપસન્તભાવેન સબ્બેપિ સમણબ્રાહ્મણે, ઉપસમેન નામ એત્થેવ ભવિતબ્બં, અયમેવ ચ મઞ્ઞે ઇમસ્મિં લોકે અગ્ગપુગ્ગલો, મમેવ ચ અનુકમ્પાય ઇધાનુપ્પત્તો’’તિ બુદ્ધારમ્મણાય પીતિયા નિરન્તરં ફુટસરીરો અનપ્પકં પીતિસોમનસ્સં પટિસંવેદેન્તો પસન્નચિત્તો અઞ્જલિં પગ્ગય્હ નિપજ્જિ. તં દિસ્વા ભગવા ‘‘અલં ઇમસ્સ એત્તકેન સગ્ગૂપપત્તિયા’’તિ પક્કામિ.
Bhagavā rattiyā paccūsasamaye mahākaruṇāsamāpattito vuṭṭhāya lokaṃ volokento addasa maṭṭhakuṇḍalīmāṇavaṃ khīṇāyukaṃ tadaheva cavanadhammaṃ, nirayasaṃvattanikañcassa kammaṃ katokāsaṃ. ‘‘Sace panāhaṃ tattha gamissāmi, so mayi cittaṃ pasādetvā devaloke nibbattitvā pitaraṃ āḷāhane rodamānaṃ upagantvā saṃvejessati, evaṃ so ca tassa pitā ca mama santikaṃ āgamissati, mahājanakāyo sannipatissati tattha mayā dhamme desite mahādhammābhisamayo bhavissatī’’ti evaṃ pana ñatvā pubbaṇhasamayaṃ nivāsetvā pattacīvaramādāya mahatā bhikkhusaṅghena saddhiṃ sāvatthiṃ piṇḍāya paviṭṭho maṭṭhakuṇḍalīmāṇavassa pitu gehasamīpe ṭhatvā chabbaṇṇabuddharaṃsiyo vissajjesi. Tā disvā māṇavo ‘‘kimeta’’nti ito cito ca vilokento addasa bhagavantaṃ dantaṃ guttaṃ santindriyaṃ dvattiṃsāya mahāpurisalakkhaṇehi asītiyā anubyañjanehi byāmappabhāya ketumālāya ca vijjotamānaṃ anupamāya buddhasiriyā acinteyyena buddhānubhāvena virocamānaṃ. Disvā tassa etadahosi ‘‘buddho nu kho bhagavā idhānuppatto, yassāyaṃ rūpasampadā attano tejasā sūriyampi abhibhavati, kantabhāvena candimaṃ, upasantabhāvena sabbepi samaṇabrāhmaṇe, upasamena nāma ettheva bhavitabbaṃ, ayameva ca maññe imasmiṃ loke aggapuggalo, mameva ca anukampāya idhānuppatto’’ti buddhārammaṇāya pītiyā nirantaraṃ phuṭasarīro anappakaṃ pītisomanassaṃ paṭisaṃvedento pasannacitto añjaliṃ paggayha nipajji. Taṃ disvā bhagavā ‘‘alaṃ imassa ettakena saggūpapattiyā’’ti pakkāmi.
સોપિ તં પીતિસોમનસ્સં અવિજહન્તોવ કાલં કત્વા તાવતિંસેસુ દ્વાદસયોજનિકે વિમાને નિબ્બત્તિ. પિતા પનસ્સ સરીરસક્કારં કરિત્વા દુતિયદિવસે પચ્ચૂસવેલાયં આળાહનં ગન્ત્વા ‘‘હા હા મટ્ઠકુણ્ડલિ, હા હા મટ્ઠકુણ્ડલી’’તિ પરિદેવમાનો આળાહનં અનુપરિક્કમન્તો રોદતિ. દેવપુત્તો અત્તનો વિભવસમ્પત્તિં ઓલોકેત્વા ‘‘કુતો નુ ખો અહં ઇધાગતો કિઞ્ચ કમ્મં કત્વા’’તિ ઉપધારેન્તો અત્તનો પુરિમત્તભાવં ઞત્વા તત્થ ચ મરણકાલે ભગવતિ પવત્તિતં ચિત્તપ્પસાદં મનોહરં અઞ્જલિકરણમત્તં દિસ્વા ‘‘અહો મહાનુભાવા બુદ્ધા ભગવન્તો’’તિ સાતિસયં તથાગતે સઞ્જાતપ્પસાદબહુમાનો ‘‘અદિન્નપુબ્બકબ્રાહ્મણો નુ ખો કિં કરોતી’’તિ ઉપધારેન્તો આળાહને રોદમાનં દિસ્વા ‘‘અયં મય્હં પુબ્બે ભેસજ્જમત્તમ્પિ અકત્વા ઇદાનિ નિરત્થકં આળાહને રોદતિ, હન્દ નં સંવેજેત્વા કુસલે પતિટ્ઠાપેસ્સામી’’તિ દેવલોકતો આગન્ત્વા મટ્ઠકુણ્ડલીરૂપેન રોદમાનો ‘‘હા હા ચન્દ, હા હા સૂરિયા’’તિ બાહા પગ્ગય્હ કન્દન્તો પિતુ સમીપે અટ્ઠાસિ. અથ નં બ્રાહ્મણો ‘‘અયં મટ્ઠકુણ્ડલી આગતો’’તિ ચિન્તેત્વા ગાથાય અજ્ઝભાસિ –
Sopi taṃ pītisomanassaṃ avijahantova kālaṃ katvā tāvatiṃsesu dvādasayojanike vimāne nibbatti. Pitā panassa sarīrasakkāraṃ karitvā dutiyadivase paccūsavelāyaṃ āḷāhanaṃ gantvā ‘‘hā hā maṭṭhakuṇḍali, hā hā maṭṭhakuṇḍalī’’ti paridevamāno āḷāhanaṃ anuparikkamanto rodati. Devaputto attano vibhavasampattiṃ oloketvā ‘‘kuto nu kho ahaṃ idhāgato kiñca kammaṃ katvā’’ti upadhārento attano purimattabhāvaṃ ñatvā tattha ca maraṇakāle bhagavati pavattitaṃ cittappasādaṃ manoharaṃ añjalikaraṇamattaṃ disvā ‘‘aho mahānubhāvā buddhā bhagavanto’’ti sātisayaṃ tathāgate sañjātappasādabahumāno ‘‘adinnapubbakabrāhmaṇo nu kho kiṃ karotī’’ti upadhārento āḷāhane rodamānaṃ disvā ‘‘ayaṃ mayhaṃ pubbe bhesajjamattampi akatvā idāni niratthakaṃ āḷāhane rodati, handa naṃ saṃvejetvā kusale patiṭṭhāpessāmī’’ti devalokato āgantvā maṭṭhakuṇḍalīrūpena rodamāno ‘‘hā hā canda, hā hā sūriyā’’ti bāhā paggayha kandanto pitu samīpe aṭṭhāsi. Atha naṃ brāhmaṇo ‘‘ayaṃ maṭṭhakuṇḍalī āgato’’ti cintetvā gāthāya ajjhabhāsi –
૧૨૦૭.
1207.
‘‘અલઙ્કતો મટ્ઠકુણ્ડલી, માલધારી હરિચન્દનુસ્સદો;
‘‘Alaṅkato maṭṭhakuṇḍalī, māladhārī haricandanussado;
બાહા પગ્ગય્હ કન્દસિ, વનમજ્ઝે કિં દુક્ખિતો તુવ’’ન્તિ.
Bāhā paggayha kandasi, vanamajjhe kiṃ dukkhito tuva’’nti.
તત્થ અલઙ્કતોતિ વિભૂસિતો. મટ્ઠકુણ્ડલીતિ સરીરપ્પદેસસ્સ અઘંસનત્થં માલાલતાદયો અદસ્સેત્વા મટ્ઠાકારેનેવ કતકુણ્ડલો. અથ વા મટ્ઠકુણ્ડલીતિ વિસુદ્ધકુણ્ડલો, તાપેત્વા જાતિહિઙ્ગુલિકાય મજ્જિત્વા ધોવિત્વા સૂકરલોમેન મજ્જિતકુણ્ડલોતિ અત્થો . માલધારીતિ માલં ધારેન્તો, પિળન્ધિતમાલોતિ અત્થો. હરિચન્દનુસ્સદોતિ રત્તચન્દનેન સબ્બસો અનુલિત્તગત્તો. કિન્તિ પુચ્છાવચનં. દુક્ખિતોતિ દુક્ખપ્પત્તો. કિંદુક્ખિતોતિ વા એકમેવ પદં, કેન દુક્ખેન દુક્ખિતોતિ અત્થો.
Tattha alaṅkatoti vibhūsito. Maṭṭhakuṇḍalīti sarīrappadesassa aghaṃsanatthaṃ mālālatādayo adassetvā maṭṭhākāreneva katakuṇḍalo. Atha vā maṭṭhakuṇḍalīti visuddhakuṇḍalo, tāpetvā jātihiṅgulikāya majjitvā dhovitvā sūkaralomena majjitakuṇḍaloti attho . Māladhārīti mālaṃ dhārento, piḷandhitamāloti attho. Haricandanussadoti rattacandanena sabbaso anulittagatto. Kinti pucchāvacanaṃ. Dukkhitoti dukkhappatto. Kiṃdukkhitoti vā ekameva padaṃ, kena dukkhena dukkhitoti attho.
અથ નં દેવપુત્તો આહ –
Atha naṃ devaputto āha –
૧૨૦૮.
1208.
‘‘સોવણ્ણમયો પભસ્સરો, ઉપ્પન્નો રથપઞ્જરો મમ;
‘‘Sovaṇṇamayo pabhassaro, uppanno rathapañjaro mama;
તસ્સ ચક્કયુગં ન વિન્દામિ, તેન દુક્ખેન જહામિ જીવિત’’ન્તિ.
Tassa cakkayugaṃ na vindāmi, tena dukkhena jahāmi jīvita’’nti.
અથ નં બ્રાહ્મણો આહ –
Atha naṃ brāhmaṇo āha –
૧૨૦૯.
1209.
‘‘સોવણ્ણમયં મણિમયં, લોહિતકમયં અથ રૂપિયમયં;
‘‘Sovaṇṇamayaṃ maṇimayaṃ, lohitakamayaṃ atha rūpiyamayaṃ;
આચિક્ખ મે ભદ્દમાણવ, ચક્કયુગં પટિપાદયામિ તે’’તિ.
Ācikkha me bhaddamāṇava, cakkayugaṃ paṭipādayāmi te’’ti.
તં સુત્વા માણવો ‘‘અયં પુત્તસ્સ ભેસજ્જં અકત્વા પુત્તપતિરૂપકં મં દિસ્વા રોદન્તો ‘સુવણ્ણાદિમયં રથચક્કં કરોમી’તિ વદતિ, હોતુ નિગ્ગણ્હિસ્સામિ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘કીવ મહન્તં મે ચક્કયુગં કરિસ્સસી’’તિ વત્વા ‘‘યાવ મહન્તં આકઙ્ખસી’’તિ વુત્તે ‘‘ચન્દિમસૂરિયેહિ મે અત્થો, તે મે દેહી’’તિ યાચન્તો –
Taṃ sutvā māṇavo ‘‘ayaṃ puttassa bhesajjaṃ akatvā puttapatirūpakaṃ maṃ disvā rodanto ‘suvaṇṇādimayaṃ rathacakkaṃ karomī’ti vadati, hotu niggaṇhissāmi na’’nti cintetvā ‘‘kīva mahantaṃ me cakkayugaṃ karissasī’’ti vatvā ‘‘yāva mahantaṃ ākaṅkhasī’’ti vutte ‘‘candimasūriyehi me attho, te me dehī’’ti yācanto –
૧૨૧૦.
1210.
‘‘સો માણવો તસ્સ પાવદિ, ચન્દસૂરિયા ઉભયેત્થ દિસ્સરે;
‘‘So māṇavo tassa pāvadi, candasūriyā ubhayettha dissare;
સોવણ્ણમયો રથો મમ, તેન ચક્કયુગેન સોભતી’’તિ.
Sovaṇṇamayo ratho mama, tena cakkayugena sobhatī’’ti.
અથ નં બ્રાહ્મણો આહ –
Atha naṃ brāhmaṇo āha –
૧૨૧૧.
1211.
‘‘બાલો ખો ત્વં અસિ માણવ, યો ત્વં પત્થયસે અપત્થિયં;
‘‘Bālo kho tvaṃ asi māṇava, yo tvaṃ patthayase apatthiyaṃ;
મઞ્ઞામિ તુવં મરિસ્સસિ, ન હિ ત્વં લચ્છસિ ચન્દસૂરિયે’’તિ.
Maññāmi tuvaṃ marissasi, na hi tvaṃ lacchasi candasūriye’’ti.
અથ નં માણવો ‘‘કિં પન પઞ્ઞાયમાનસ્સત્થાય રોદન્તો બાલો હોતિ, ઉદાહુ અપઞ્ઞાયમાનસ્સા’’તિ વત્વા –
Atha naṃ māṇavo ‘‘kiṃ pana paññāyamānassatthāya rodanto bālo hoti, udāhu apaññāyamānassā’’ti vatvā –
૧૨૧૨.
1212.
‘‘ગમનાગમનમ્પિ દિસ્સતિ, વણ્ણધાતુ ઉભયત્થ વીથિયા;
‘‘Gamanāgamanampi dissati, vaṇṇadhātu ubhayattha vīthiyā;
પેતો કાલકતો ન દિસ્સતિ, કો નિધ કન્દતં બાલ્યતરો’’તિ.
Peto kālakato na dissati, ko nidha kandataṃ bālyataro’’ti.
તં સુત્વા બ્રાહ્મણો ‘‘યુત્તં એસ વદતી’’તિ સલ્લક્ખેત્વા –
Taṃ sutvā brāhmaṇo ‘‘yuttaṃ esa vadatī’’ti sallakkhetvā –
૧૨૧૩.
1213.
‘‘સચ્ચં ખો વદેસિ માણવ, અહમેવ કન્દતં બાલ્યતરો;
‘‘Saccaṃ kho vadesi māṇava, ahameva kandataṃ bālyataro;
ચન્દં વિય દારકો રુદં, પેતં કાલકતાભિપત્થયિ’’ન્તિ. –
Candaṃ viya dārako rudaṃ, petaṃ kālakatābhipatthayi’’nti. –
વત્વા તસ્સ કથાય નિસ્સોકો હુત્વા માણવસ્સ થુતિં કરોન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –
Vatvā tassa kathāya nissoko hutvā māṇavassa thutiṃ karonto imā gāthā abhāsi –
૧૨૧૪.
1214.
‘‘આદિત્તં વત મં સન્તં, ઘતસિત્તંવ પાવકં;
‘‘Ādittaṃ vata maṃ santaṃ, ghatasittaṃva pāvakaṃ;
વારિના વિય ઓસિઞ્ચં, સબ્બં નિબ્બાપયે દરં.
Vārinā viya osiñcaṃ, sabbaṃ nibbāpaye daraṃ.
૧૨૧૫.
1215.
‘‘અબ્બહી વત મે સલ્લં, સોકં હદયનિસ્સિતં;
‘‘Abbahī vata me sallaṃ, sokaṃ hadayanissitaṃ;
યો મે સોકપરેતસ્સ, પુત્તસોકં અપાનુદિ.
Yo me sokaparetassa, puttasokaṃ apānudi.
૧૨૧૬.
1216.
‘‘સ્વાહં અબ્બૂળ્હસલ્લોસ્મિ, સીતિભૂતોસ્મિ નિબ્બુતો;
‘‘Svāhaṃ abbūḷhasallosmi, sītibhūtosmi nibbuto;
ન સોચામિ ન રોદામિ, તવ સુત્વાન માણવા’’તિ.
Na socāmi na rodāmi, tava sutvāna māṇavā’’ti.
૧૨૦૮-૧૦. તત્થ રથપઞ્જરોતિ રથૂપત્થં. ન વિન્દામીતિ ન લભામિ. ભદ્દમાણવાતિ આલપનં. પટિપાદયામીતિ સમ્પાદેત્વા દદામિ, મા ચક્કયુગાભાવેન જીવિતં જહીતિ અધિપ્પાયો. ઉભયેત્થ દિસ્સરેતિ ઉભોપિ એત્થ ચન્દસૂરિયા આકાસે દિસ્સન્તિ. ય-કારો પદસન્ધિકરો, ઉભયે એત્થાતિ વા પદવિભાગો.
1208-10. Tattha rathapañjaroti rathūpatthaṃ. Na vindāmīti na labhāmi. Bhaddamāṇavāti ālapanaṃ. Paṭipādayāmīti sampādetvā dadāmi, mā cakkayugābhāvena jīvitaṃ jahīti adhippāyo. Ubhayettha dissareti ubhopi ettha candasūriyā ākāse dissanti. Ya-kāro padasandhikaro, ubhaye etthāti vā padavibhāgo.
૧૨૧૨. ગમનાગમનન્તિ દિવસે દિવસે ઓગમનુગ્ગમનવસેન ચન્દસૂરિયાનં ગમનં આગમનઞ્ચ દિસ્સતિ. ‘‘ગમનોગમન’’ન્તિપિ પાળિ, ઉગ્ગમનં ઓગમનઞ્ચાતિ અત્થો. વણ્ણધાતૂતિ સીતિભાવવિસિટ્ઠા કન્તભાવભાસુરા, ઉણ્હભાવવિસિટ્ઠા તિક્ખભાવભાસુરા ચ વણ્ણનિભા. ઉભયત્થાતિ ચન્દે સૂરિયે ચાતિ દ્વીસુપિ વણ્ણધાતુ દિસ્સતીતિ યોજેતબ્બં. વીથિયાતિ પવત્તનવીથિયં આકાસે, નાગવીથિયાદિવીથિયં વા. ‘‘ઉભયેત્થા’’તિપિ પાઠો, ઉભયે એત્થાતિ પદવિસન્ધિ. બાલ્યતરોતિ બાલતરો અતિસયેન બાલો.
1212.Gamanāgamananti divase divase ogamanuggamanavasena candasūriyānaṃ gamanaṃ āgamanañca dissati. ‘‘Gamanogamana’’ntipi pāḷi, uggamanaṃ ogamanañcāti attho. Vaṇṇadhātūti sītibhāvavisiṭṭhā kantabhāvabhāsurā, uṇhabhāvavisiṭṭhā tikkhabhāvabhāsurā ca vaṇṇanibhā. Ubhayatthāti cande sūriye cāti dvīsupi vaṇṇadhātu dissatīti yojetabbaṃ. Vīthiyāti pavattanavīthiyaṃ ākāse, nāgavīthiyādivīthiyaṃ vā. ‘‘Ubhayetthā’’tipi pāṭho, ubhaye etthāti padavisandhi. Bālyataroti bālataro atisayena bālo.
૧૨૧૩. ઇમં પન કથં સુત્વા ‘‘અલબ્ભનીયવત્થું વતાહં પત્થેત્વા કેવલં સોકગ્ગિના ડય્હામિ, કિં મે નિરત્થકેન અનયબ્યસનેના’’તિ પટિસઙ્ખાને અટ્ઠાસિ. અથ દેવપુત્તો મટ્ઠકુણ્ડલીરૂપં પટિસંહરિત્વા અત્તનો દિબ્બરૂપેનેવ અટ્ઠાસિ. બ્રાહ્મણો પન તં અનોલોકેત્વા માણવવોહારેનેવ વોહરન્તો ‘‘સચ્ચં ખો વદેસિ માણવા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ચન્દં વિય દારકો રુદન્તિ ચન્દં અભિપત્થયં રુદન્તો દારકો વિયાતિ અત્થો. કાલકતાભિપત્થયિન્તિ કાલકતં અભિપત્થયિં. ‘‘અભિપત્થય’’ન્તિપિ પાઠો.
1213. Imaṃ pana kathaṃ sutvā ‘‘alabbhanīyavatthuṃ vatāhaṃ patthetvā kevalaṃ sokagginā ḍayhāmi, kiṃ me niratthakena anayabyasanenā’’ti paṭisaṅkhāne aṭṭhāsi. Atha devaputto maṭṭhakuṇḍalīrūpaṃ paṭisaṃharitvā attano dibbarūpeneva aṭṭhāsi. Brāhmaṇo pana taṃ anoloketvā māṇavavohāreneva voharanto ‘‘saccaṃ kho vadesi māṇavā’’tiādimāha. Tattha candaṃ viya dārako rudanti candaṃ abhipatthayaṃ rudanto dārako viyāti attho. Kālakatābhipatthayinti kālakataṃ abhipatthayiṃ. ‘‘Abhipatthaya’’ntipi pāṭho.
૧૨૧૪-૫. આદિત્તન્તિ સોકગ્ગિના આદિત્તં. નિબ્બાપયે દરન્તિ નિબ્બાપયિ દરથં સોકપરિળાહં. અબ્બહીતિ ઉદ્ધરિ.
1214-5.Ādittanti sokagginā ādittaṃ. Nibbāpaye daranti nibbāpayi darathaṃ sokapariḷāhaṃ. Abbahīti uddhari.
અથ બ્રાહ્મણો સોકં વિનોદેત્વા અત્તનો ઉપદેસદાયકં દિબ્બરૂપેન ઠિતં દિસ્વા ‘‘કો નામ ત્વ’’ન્તિ પુચ્છન્તો –
Atha brāhmaṇo sokaṃ vinodetvā attano upadesadāyakaṃ dibbarūpena ṭhitaṃ disvā ‘‘ko nāma tva’’nti pucchanto –
૧૨૧૭.
1217.
‘‘દેવતા નુસિ ગન્ધબ્બો, અદુ સક્કો પુરિન્દદો;
‘‘Devatā nusi gandhabbo, adu sakko purindado;
કો વા ત્વં કસ્સ વા પુત્તો, કથં જાનેમુ તં મય’’ન્તિ. –
Ko vā tvaṃ kassa vā putto, kathaṃ jānemu taṃ maya’’nti. –
આહ. સોપિ તસ્સ –
Āha. Sopi tassa –
૧૨૧૮.
1218.
‘‘યઞ્ચ કન્દસિ યઞ્ચ રોદસિ, પુત્તં આળાહને સયં દહિત્વા;
‘‘Yañca kandasi yañca rodasi, puttaṃ āḷāhane sayaṃ dahitvā;
સ્વાહં કુસલં કરિત્વા કમ્મં, તિદસાનં સહબ્યતં ગતો’’તિ. –
Svāhaṃ kusalaṃ karitvā kammaṃ, tidasānaṃ sahabyataṃ gato’’ti. –
અત્તાનં કથેસિ. તત્થ યઞ્ચ કન્દસિ યઞ્ચ રોદસીતિ યં તવ પુત્તં મટ્ઠકુણ્ડલિં ઉદ્દિસ્સ રોદસિ, અસ્સૂનિ મુઞ્ચસિ.
Attānaṃ kathesi. Tattha yañca kandasi yañca rodasīti yaṃ tava puttaṃ maṭṭhakuṇḍaliṃ uddissa rodasi, assūni muñcasi.
અથ નં બ્રાહ્મણો આહ –
Atha naṃ brāhmaṇo āha –
૧૨૧૯.
1219.
‘‘અપ્પં વા બહું વા નાદ્દસામ, દાનં દદન્તસ્સ સકે અગારે;
‘‘Appaṃ vā bahuṃ vā nāddasāma, dānaṃ dadantassa sake agāre;
ઉપોસથકમ્મં વા તાદિસં, કેન કમ્મેન ગતોસિ દેવલોક’’ન્તિ.
Uposathakammaṃ vā tādisaṃ, kena kammena gatosi devaloka’’nti.
તત્થ ‘‘ઉપોસથકમ્મં વા તાદિસં નાદ્દસામા’’તિ યોજના.
Tattha ‘‘uposathakammaṃ vā tādisaṃ nāddasāmā’’ti yojanā.
અથ નં માણવો આહ –
Atha naṃ māṇavo āha –
૧૨૨૦.
1220.
‘‘આબાધિકોહં દુક્ખિતો ગિલાનો, આતુરરૂપોમ્હિ સકે નિવેસને;
‘‘Ābādhikohaṃ dukkhito gilāno, āturarūpomhi sake nivesane;
બુદ્ધં વિગતરજં વિતિણ્ણકઙ્ખં, અદ્દક્ખિં સુગતં અનોમપઞ્ઞં.
Buddhaṃ vigatarajaṃ vitiṇṇakaṅkhaṃ, addakkhiṃ sugataṃ anomapaññaṃ.
૧૨૨૧.
1221.
‘‘સ્વાહં મુદિતમનો પસન્નચિત્તો, અઞ્જલિં અકરિં તથાગતસ્સ;
‘‘Svāhaṃ muditamano pasannacitto, añjaliṃ akariṃ tathāgatassa;
તાહં કુસલં કરિત્વાન કમ્મં, તિદસાનં સહબ્યતં ગતો’’તિ.
Tāhaṃ kusalaṃ karitvāna kammaṃ, tidasānaṃ sahabyataṃ gato’’ti.
૧૨૨૦-૨૧. તત્થ આબાધિકોતિ આબાધસમઙ્ગી. દુક્ખિતોતિ તેનેવ આબાધિકભાવેન જાતદુક્ખો. ગિલાનોતિ ગિલાયમાનોતિ અત્થો. આતુરરૂપોતિ દુક્ખવેદનાભિતુન્નકાયો. વિગતરજન્તિ વિગતરાગાદિરજં. વિતિણ્ણકઙ્ખન્તિ સબ્બસો સંસયાનં સમુચ્છિન્નત્તા તિણ્ણવિચિકિચ્છં. અનોમપઞ્ઞન્તિ પરિપુણ્ણપઞ્ઞં, સબ્બઞ્ઞુન્તિ અત્થો. અકરિન્તિ અકાસિં. તાહન્તિ તં અહં.
1220-21. Tattha ābādhikoti ābādhasamaṅgī. Dukkhitoti teneva ābādhikabhāvena jātadukkho. Gilānoti gilāyamānoti attho. Āturarūpoti dukkhavedanābhitunnakāyo. Vigatarajanti vigatarāgādirajaṃ. Vitiṇṇakaṅkhanti sabbaso saṃsayānaṃ samucchinnattā tiṇṇavicikicchaṃ. Anomapaññanti paripuṇṇapaññaṃ, sabbaññunti attho. Akarinti akāsiṃ. Tāhanti taṃ ahaṃ.
એવં તસ્મિં કથેન્તેયેવ બ્રાહ્મણસ્સ સકલસરીરં પીતિયા પરિપૂરિ. સો તં પીતિં પવેદેન્તો –
Evaṃ tasmiṃ kathenteyeva brāhmaṇassa sakalasarīraṃ pītiyā paripūri. So taṃ pītiṃ pavedento –
૧૨૨૨.
1222.
‘‘અચ્છરિયં વત અબ્ભુતં વત,
‘‘Acchariyaṃ vata abbhutaṃ vata,
અઞ્જલિકમ્મસ્સ અયમીદિસો વિપાકો;
Añjalikammassa ayamīdiso vipāko;
અહમ્પિ મુદિતમનો પસન્નચિત્તો,
Ahampi muditamano pasannacitto,
અજ્જેવ બુદ્ધં સરણં વજામી’’તિ. – આહ;
Ajjeva buddhaṃ saraṇaṃ vajāmī’’ti. – āha;
તત્થ અનભિણ્હપ્પવત્તિતાય અચ્છરં પહરિતું યોગ્ગન્તિ અચ્છરિયં, અભૂતપુબ્બતાય અબ્ભુતં. ઉભયેનપિ વિમ્હયાવહતંયેવ દસ્સેત્વા ‘‘અહમ્પિ મુદિતમનો પસન્નચિત્તો, અજ્જેવ બુદ્ધં સરણં વજામી’’તિ આહ.
Tattha anabhiṇhappavattitāya accharaṃ paharituṃ yogganti acchariyaṃ, abhūtapubbatāya abbhutaṃ. Ubhayenapi vimhayāvahataṃyeva dassetvā ‘‘ahampi muditamano pasannacitto, ajjeva buddhaṃ saraṇaṃ vajāmī’’ti āha.
અથ નં દેવપુત્તો સરણગમને સીલસમાદાને ચ નિયોજેન્તો –
Atha naṃ devaputto saraṇagamane sīlasamādāne ca niyojento –
૧૨૨૩.
1223.
‘‘અજ્જેવ બુદ્ધં સરણં વજાહિ, ધમ્મઞ્ચ સઙ્ઘઞ્ચ પસન્નચિત્તો;
‘‘Ajjeva buddhaṃ saraṇaṃ vajāhi, dhammañca saṅghañca pasannacitto;
તથેવ સિક્ખાય પદાનિ પઞ્ચ, અખણ્ડફુલ્લાનિ સમાદિયસ્સુ.
Tatheva sikkhāya padāni pañca, akhaṇḍaphullāni samādiyassu.
૧૨૨૪.
1224.
‘‘પાણાતિપાતા વિરમસ્સુ ખિપ્પં, લોકે અદિન્નં પરિવજ્જયસ્સુ;
‘‘Pāṇātipātā viramassu khippaṃ, loke adinnaṃ parivajjayassu;
અમજ્જપો મા ચ મુસા ભણાહિ, સકેન દારેન ચ હોહિ તુટ્ઠો’’તિ. –
Amajjapo mā ca musā bhaṇāhi, sakena dārena ca hohi tuṭṭho’’ti. –
ગાથાદ્વયમાહ.
Gāthādvayamāha.
૧૨૨૩. તત્થ તથેવાતિ યથા પસન્નચિત્તો ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો ભગવા’’તિ બુદ્ધં સરણં વજેસિ, તથેવ ‘‘સ્વાક્ખાતો ધમ્મો, સુપ્પટિપન્નો સઙ્ઘો’’તિ પસન્નચિત્તો ધમ્મઞ્ચ સઙ્ઘઞ્ચ સરણં વજાહિ. યથા વા પસન્નચિત્તો રતનત્તયં સરણં વજેસિ, તથેવ ‘‘અયં એકંસતો દિટ્ઠેવ ધમ્મે અભિસમ્પરાયઞ્ચ હિતસુખાવહો’’તિ પસન્નચિત્તો સિક્ખાય અધિસીલસિક્ખાય પદાનિ કોટ્ઠાસભૂતાનિ અધિચિત્તઅધિપઞ્ઞાસિક્ખાય વા ઉપાયભૂતાનિ પઞ્ચસીલાનિ અવિકોપનતો ચ અસંકિલિસ્સનતો ચ અખણ્ડફુલ્લાનિ સમાદિયસ્સુ, સમાદાય વત્તસ્સૂતિ અત્થો.
1223. Tattha tathevāti yathā pasannacitto ‘‘sammāsambuddho bhagavā’’ti buddhaṃ saraṇaṃ vajesi, tatheva ‘‘svākkhāto dhammo, suppaṭipanno saṅgho’’ti pasannacitto dhammañca saṅghañca saraṇaṃ vajāhi. Yathā vā pasannacitto ratanattayaṃ saraṇaṃ vajesi, tatheva ‘‘ayaṃ ekaṃsato diṭṭheva dhamme abhisamparāyañca hitasukhāvaho’’ti pasannacitto sikkhāya adhisīlasikkhāya padāni koṭṭhāsabhūtāni adhicittaadhipaññāsikkhāya vā upāyabhūtāni pañcasīlāni avikopanato ca asaṃkilissanato ca akhaṇḍaphullāni samādiyassu, samādāya vattassūti attho.
એવં દેવપુત્તેન સરણગમને સીલસમાદાને ચ નિયોજિતો બ્રાહ્મણો તસ્સ વચનં સિરસા સમ્પટિચ્છન્તો –
Evaṃ devaputtena saraṇagamane sīlasamādāne ca niyojito brāhmaṇo tassa vacanaṃ sirasā sampaṭicchanto –
૧૨૨૫.
1225.
‘‘અત્થકામોસિ મે યક્ખ, હિતકામોસિ દેવતે;
‘‘Atthakāmosi me yakkha, hitakāmosi devate;
કરોમિ તુય્હં વચનં, ત્વંસિ આચરિયો મમા’’તિ. –
Karomi tuyhaṃ vacanaṃ, tvaṃsi ācariyo mamā’’ti. –
ગાથં વત્વા તત્થ પતિટ્ઠહન્તો –
Gāthaṃ vatvā tattha patiṭṭhahanto –
૧૨૨૬.
1226.
‘‘ઉપેમિ સરણં બુદ્ધં, ધમ્મઞ્ચાપિ અનુત્તરં;
‘‘Upemi saraṇaṃ buddhaṃ, dhammañcāpi anuttaraṃ;
સઙ્ઘઞ્ચ નરદેવસ્સ, ગચ્છામિ સરણં અહં.
Saṅghañca naradevassa, gacchāmi saraṇaṃ ahaṃ.
૧૨૨૭.
1227.
‘‘પાણાતિપાતા વિરમામિ ખિપ્પં, લોકે અદિન્નં પરિવજ્જયામિ;
‘‘Pāṇātipātā viramāmi khippaṃ, loke adinnaṃ parivajjayāmi;
અમજ્જપો નો ચ મુસા ભણામિ, સકેન દારેન ચ હોમિ તુટ્ઠો’’તિ. –
Amajjapo no ca musā bhaṇāmi, sakena dārena ca homi tuṭṭho’’ti. –
ગાથાદ્વયમાહ. તમ્પિ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.
Gāthādvayamāha. Tampi suviññeyyameva.
તતો દેવપુત્તો ‘‘કતં મયા બ્રાહ્મણસ્સ કત્તબ્બયુત્તકં, ઇદાનિ સયમેવ ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિસ્સતી’’તિ તત્થેવ અન્તરધાયિ. બ્રાહ્મણોપિ ખો ભગવતિ સઞ્જાતપસાદબહુમાનો દેવતાય ચ ચોદિયમાનો ‘‘સમણં ગોતમં ઉપસઙ્કમિસ્સામી’’તિ વિહારાભિમુખો ગચ્છતિ. તં દિસ્વા મહાજનો ‘‘અયં બ્રાહ્મણો એત્તકં કાલં તથાગતં અનુપસઙ્કમિત્વા અજ્જ પુત્તસોકેન ઉપસઙ્કમતિ, કીદિસી નુ ખો ધમ્મદેસના ભવિસ્સતી’’તિ તં અનુબન્ધિ.
Tato devaputto ‘‘kataṃ mayā brāhmaṇassa kattabbayuttakaṃ, idāni sayameva bhagavantaṃ upasaṅkamissatī’’ti tattheva antaradhāyi. Brāhmaṇopi kho bhagavati sañjātapasādabahumāno devatāya ca codiyamāno ‘‘samaṇaṃ gotamaṃ upasaṅkamissāmī’’ti vihārābhimukho gacchati. Taṃ disvā mahājano ‘‘ayaṃ brāhmaṇo ettakaṃ kālaṃ tathāgataṃ anupasaṅkamitvā ajja puttasokena upasaṅkamati, kīdisī nu kho dhammadesanā bhavissatī’’ti taṃ anubandhi.
બ્રાહ્મણો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પટિસન્થારં કત્વા એવમાહ ‘‘સક્કા નુ ખો ભો ગોતમ કિઞ્ચિ દાનં અદત્વા સીલં વા અરક્ખિત્વા કેવલં તુમ્હેસુ પસાદમત્તેન સગ્ગે નિબ્બત્તિતુ’’ન્તિ. ‘‘નનુ, બ્રાહ્મણ, અજ્જ પચ્ચૂસવેલાયં મટ્ઠકુણ્ડલિના દેવપુત્તેન અત્તનો દેવલોકૂપપત્તિકારણં તુય્હં કથિક’’ન્તિ ભગવા અવોચ. તસ્મિં ખણે મટ્ઠકુણ્ડલીદેવપુત્તો સહ વિમાનેન આગન્ત્વા દિસ્સમાનરૂપો વિમાનતો ઓરુય્હ ભગવન્તં અભિવાદેત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ એકમન્તં અટ્ઠાસિ. અથ ભગવા તસ્સં પરિસતિ તેન દેવપુત્તેન કતસુચરિતં કથેત્વા પરિસાય ચિત્તકલ્લતં ઞત્વા સામુક્કંસિકં ધમ્મદેસનં અકાસિ. દેસનાપરિયોસાને દેવપુત્તો ચ બ્રાહ્મણો ચ સન્નિપતિતપરિસા ચાતિ ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસીતિ.
Brāhmaṇo bhagavantaṃ upasaṅkamitvā paṭisanthāraṃ katvā evamāha ‘‘sakkā nu kho bho gotama kiñci dānaṃ adatvā sīlaṃ vā arakkhitvā kevalaṃ tumhesu pasādamattena sagge nibbattitu’’nti. ‘‘Nanu, brāhmaṇa, ajja paccūsavelāyaṃ maṭṭhakuṇḍalinā devaputtena attano devalokūpapattikāraṇaṃ tuyhaṃ kathika’’nti bhagavā avoca. Tasmiṃ khaṇe maṭṭhakuṇḍalīdevaputto saha vimānena āgantvā dissamānarūpo vimānato oruyha bhagavantaṃ abhivādetvā añjaliṃ paggayha ekamantaṃ aṭṭhāsi. Atha bhagavā tassaṃ parisati tena devaputtena katasucaritaṃ kathetvā parisāya cittakallataṃ ñatvā sāmukkaṃsikaṃ dhammadesanaṃ akāsi. Desanāpariyosāne devaputto ca brāhmaṇo ca sannipatitaparisā cāti caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosīti.
મટ્ઠકુણ્ડલીવિમાનવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Maṭṭhakuṇḍalīvimānavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / વિમાનવત્થુપાળિ • Vimānavatthupāḷi / ૯. મટ્ઠકુણ્ડલીવિમાનવત્થુ • 9. Maṭṭhakuṇḍalīvimānavatthu