| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / उदान-अट्ठकथा • Udāna-aṭṭhakathā |
४. मेघियवग्गो
4. Meghiyavaggo
१. मेघियसुत्तवण्णना
1. Meghiyasuttavaṇṇanā
३१. मेघियवग्गस्स पठमे चालिकायन्ति एवं नामके नगरे। तस्स किर नगरस्स द्वारट्ठानं मुञ्चित्वा समन्ततो चलपङ्कं होति, तं चलपङ्कं निस्साय ठितत्ता ओलोकेन्तानं चलमानं विय उपट्ठाति, तस्मा ‘‘चालिका’’ति वुच्चति। चालिके पब्बतेति तस्स नगरस्स अविदूरे एको पब्बतो, सोपि सब्बसेतत्ता कालपक्खउपोसथे ओलोकेन्तानं चलमानो विय उपट्ठाति, तस्मा ‘‘चालिकपब्बतो’’ति सङ्खं गतो। तत्थ भगवतो महन्तं विहारं कारयिंसु, भगवा तदा तं नगरं गोचरगामं कत्वा तस्मिं चालिकपब्बतमहाविहारे विहरति। तेन वुत्तं – ‘‘चालिकायं विहरति चालिके पब्बते’’ति। मेघियोति तस्स थेरस्स नामं। उपट्ठाको होतीति परिचारको होति। भगवतो हि पठमबोधियं उपट्ठाका अनिबद्धा अहेसुं, एकदा नागसमालो, एकदा नागितो, एकदा उपवानो, एकदा सुनक्खत्तो, तदापि मेघियत्थेरोव उपट्ठाको। तेनाह – ‘‘तेन खो पन समयेन आयस्मा मेघियो भगवतो उपट्ठाको होती’’ति।
31. Meghiyavaggassa paṭhame cālikāyanti evaṃ nāmake nagare. Tassa kira nagarassa dvāraṭṭhānaṃ muñcitvā samantato calapaṅkaṃ hoti, taṃ calapaṅkaṃ nissāya ṭhitattā olokentānaṃ calamānaṃ viya upaṭṭhāti, tasmā ‘‘cālikā’’ti vuccati. Cālike pabbateti tassa nagarassa avidūre eko pabbato, sopi sabbasetattā kālapakkhauposathe olokentānaṃ calamāno viya upaṭṭhāti, tasmā ‘‘cālikapabbato’’ti saṅkhaṃ gato. Tattha bhagavato mahantaṃ vihāraṃ kārayiṃsu, bhagavā tadā taṃ nagaraṃ gocaragāmaṃ katvā tasmiṃ cālikapabbatamahāvihāre viharati. Tena vuttaṃ – ‘‘cālikāyaṃ viharati cālike pabbate’’ti. Meghiyoti tassa therassa nāmaṃ. Upaṭṭhāko hotīti paricārako hoti. Bhagavato hi paṭhamabodhiyaṃ upaṭṭhākā anibaddhā ahesuṃ, ekadā nāgasamālo, ekadā nāgito, ekadā upavāno, ekadā sunakkhatto, tadāpi meghiyattherova upaṭṭhāko. Tenāha – ‘‘tena kho pana samayena āyasmā meghiyo bhagavato upaṭṭhāko hotī’’ti.
जन्तुगामन्ति एवं नामकं तस्सेव विहारस्स अपरं गोचरगामं। ‘‘जत्तुगाम’’न्तिपि पाठो। किमिकाळायाति काळकिमीनं बहुलताय ‘‘किमिकाळा’’ति लद्धनामाय नदिया। जङ्घविहारन्ति चिरनिसज्जाय जङ्घासु उप्पन्नकिलमथविनोदनत्थं विचरणं। पासादिकन्ति अविरळरुक्खताय सिनिद्धपत्तताय च पस्सन्तानं पसादमावहतीति पासादिकं। सन्दच्छायताय मनुञ्ञभूमिभागताय च मनुञ्ञं। अन्तो पविट्ठानं पीतिसोमनस्सजननट्ठेन चित्तं रमेतीति रमणीयं। अलन्ति परियत्तं, युत्तन्तिपि अत्थो। पधानत्थिकस्साति योगेन भावनाय अत्थिकस्स। पधानायाति समणधम्मकरणाय। आगच्छेय्याहन्ति आगच्छेय्यं अहं। थेरेन किर पुब्बे तं ठानं अनुपटिपाटिया पञ्च जातिसतानि रञ्ञा एव सता अनुभूतं उय्यानं अहोसि, तेनस्स दिट्ठमत्तेयेव तत्थ विहरितुं चित्तं नमि। आगमेहि तावाति सत्था थेरस्स वचनं सुत्वा उपधारेन्तो ‘‘न तावस्स ञाणं परिपाकं गत’’न्ति ञत्वा पटिक्खिपन्तो एवमाह । एककम्हि तावाति इदं पनस्स ‘‘एवमयं गन्त्वापि कम्मे अनिप्फज्जमाने निरासङ्को हुत्वा पेमवसेन पुन आगच्छिस्सती’’ति चित्तमद्दवजननत्थं आह। याव अञ्ञोपि कोचि भिक्खु आगच्छतीति अञ्ञो कोचि भिक्खु मम सन्तिकं याव आगच्छति, ताव आगमेहीति अत्थो। ‘‘कोचि भिक्खु दिस्सती’’तिपि पाठो। ‘‘आगच्छतू’’तिपि पठन्ति, तथा ‘‘दिस्सतू’’ति।
Jantugāmanti evaṃ nāmakaṃ tasseva vihārassa aparaṃ gocaragāmaṃ. ‘‘Jattugāma’’ntipi pāṭho. Kimikāḷāyāti kāḷakimīnaṃ bahulatāya ‘‘kimikāḷā’’ti laddhanāmāya nadiyā. Jaṅghavihāranti ciranisajjāya jaṅghāsu uppannakilamathavinodanatthaṃ vicaraṇaṃ. Pāsādikanti aviraḷarukkhatāya siniddhapattatāya ca passantānaṃ pasādamāvahatīti pāsādikaṃ. Sandacchāyatāya manuññabhūmibhāgatāya ca manuññaṃ. Anto paviṭṭhānaṃ pītisomanassajananaṭṭhena cittaṃ rametīti ramaṇīyaṃ. Alanti pariyattaṃ, yuttantipi attho. Padhānatthikassāti yogena bhāvanāya atthikassa. Padhānāyāti samaṇadhammakaraṇāya. Āgaccheyyāhanti āgaccheyyaṃ ahaṃ. Therena kira pubbe taṃ ṭhānaṃ anupaṭipāṭiyā pañca jātisatāni raññā eva satā anubhūtaṃ uyyānaṃ ahosi, tenassa diṭṭhamatteyeva tattha viharituṃ cittaṃ nami. Āgamehi tāvāti satthā therassa vacanaṃ sutvā upadhārento ‘‘na tāvassa ñāṇaṃ paripākaṃ gata’’nti ñatvā paṭikkhipanto evamāha . Ekakamhi tāvāti idaṃ panassa ‘‘evamayaṃ gantvāpi kamme anipphajjamāne nirāsaṅko hutvā pemavasena puna āgacchissatī’’ti cittamaddavajananatthaṃ āha. Yāva aññopi koci bhikkhu āgacchatīti añño koci bhikkhu mama santikaṃ yāva āgacchati, tāva āgamehīti attho. ‘‘Koci bhikkhu dissatī’’tipi pāṭho. ‘‘Āgacchatū’’tipi paṭhanti, tathā ‘‘dissatū’’ti.
नत्थि किञ्चि उत्तरि करणीयन्ति चतूसु सच्चेसु चतूहि मग्गेहि परिञ्ञादीनं सोळसन्नं किच्चानं कतत्ता, अभिसम्बोधिया वा अधिगतत्ता ततो अञ्ञं उत्तरि करणीयं नाम नत्थि। नत्थि कतस्स वा पतिचयोति कतस्स वा पुन पतिचयोपि नत्थि। न हि भावितमग्गो पुन भावीयति, पहीनकिलेसानं वा पुन पहानेन किच्चं अत्थि। अत्थि कतस्स पतिचयोति मय्हं सन्ताने निप्फादितस्स सीलादिधम्मस्स अरियमग्गस्स अनधिगतत्ता तदत्थं पुन वड्ढनसङ्खातो पतिचयो अत्थि, इच्छितब्बोति अत्थो। पधानन्ति खो मेघिय वदमानं किन्ति वदेय्यामाति ‘‘समणधम्मं करोमी’’ति तं वदमानं मयं अञ्ञं किं नाम वदेय्याम?
Natthi kiñci uttari karaṇīyanti catūsu saccesu catūhi maggehi pariññādīnaṃ soḷasannaṃ kiccānaṃ katattā, abhisambodhiyā vā adhigatattā tato aññaṃ uttari karaṇīyaṃ nāma natthi. Natthi katassa vā paticayoti katassa vā puna paticayopi natthi. Na hi bhāvitamaggo puna bhāvīyati, pahīnakilesānaṃ vā puna pahānena kiccaṃ atthi. Atthi katassa paticayoti mayhaṃ santāne nipphāditassa sīlādidhammassa ariyamaggassa anadhigatattā tadatthaṃ puna vaḍḍhanasaṅkhāto paticayo atthi, icchitabboti attho. Padhānanti kho meghiya vadamānaṃ kinti vadeyyāmāti ‘‘samaṇadhammaṃ karomī’’ti taṃ vadamānaṃ mayaṃ aññaṃ kiṃ nāma vadeyyāma?
दिवाविहारं निसीदीति दिवाविहारत्थाय निसीदि। निसिन्नो च यस्मिं मङ्गलसिलापट्टे पुब्बे अनुपटिपाटिया पञ्च जातिसतानि राजा हुत्वा उय्यानकीळं कीळन्तो विविधनाटकपरिवारो निसिन्नपुब्बो, तस्मिंयेव ठाने निसीदि। अथस्स निसिन्नकालतो पट्ठाय समणभावो विगतो विय अहोसि, राजवेसं गहेत्वा नाटकपरिवारपरिवुतो सेतच्छत्तस्स हेट्ठा महारहे पल्लङ्के निसिन्नो विय जातो। अथस्स तं सम्पत्तिं अस्सादयतो कामवितक्को उदपादि। सो तस्मिंयेव खणे सहोड्ढं गहिते द्वे चोरे आनेत्वा पुरतो ठपिते विय अद्दस। तेसु एकस्स वधं आणापनवसेन ब्यापादवितक्को उप्पज्जि, एकस्स बन्धनं आणापनवसेन विहिंसावितक्को, एवं सो लताजालेन रुक्खो विय मधुमक्खिकाहि मधुघातको विय च अकुसलवितक्केहि परिक्खित्तो सम्परिकिण्णो अहोसि। तं सन्धाय ‘‘अथ खो आयस्मतो मेघियस्सा’’तिआदि वुत्तं।
Divāvihāraṃnisīdīti divāvihāratthāya nisīdi. Nisinno ca yasmiṃ maṅgalasilāpaṭṭe pubbe anupaṭipāṭiyā pañca jātisatāni rājā hutvā uyyānakīḷaṃ kīḷanto vividhanāṭakaparivāro nisinnapubbo, tasmiṃyeva ṭhāne nisīdi. Athassa nisinnakālato paṭṭhāya samaṇabhāvo vigato viya ahosi, rājavesaṃ gahetvā nāṭakaparivāraparivuto setacchattassa heṭṭhā mahārahe pallaṅke nisinno viya jāto. Athassa taṃ sampattiṃ assādayato kāmavitakko udapādi. So tasmiṃyeva khaṇe sahoḍḍhaṃ gahite dve core ānetvā purato ṭhapite viya addasa. Tesu ekassa vadhaṃ āṇāpanavasena byāpādavitakko uppajji, ekassa bandhanaṃ āṇāpanavasena vihiṃsāvitakko, evaṃ so latājālena rukkho viya madhumakkhikāhi madhughātako viya ca akusalavitakkehi parikkhitto samparikiṇṇo ahosi. Taṃ sandhāya ‘‘atha kho āyasmato meghiyassā’’tiādi vuttaṃ.
अच्छरियं वत भोति गरहणच्छरियं नाम किरेतं यथा आयस्मा आनन्दो भगवतो वलियगत्तं दिस्वा अवोच ‘‘अच्छरियं, भन्ते, अब्भुतं, भन्ते’’ति (सं॰ नि॰ ५.५११)। अपरे पन ‘‘तस्मिं समये पुप्फफलपल्लवादीसु लोभवसेन कामवितक्को, खरस्सरानं पक्खिआदीनं सद्दस्सवनेन ब्यापादवितक्को, लेड्डुआदीहि तेसं पटिबाहनाधिप्पायेन विहिंसावितक्को, ‘इधेवाहं वसेय्य’न्ति तत्थ सापेक्खतावसेन कामवितक्को, वनचरके तत्थ तत्थ दिस्वा तेसु चित्तदुब्भनेन ब्यापादवितक्को, तेसं विहेठनाधिप्पायेन विहिंसावितक्को तस्स उप्पज्जी’’तिपि वदन्ति। यथा वा तथा वा तस्स मिच्छावितक्कुप्पत्तियेव अच्छरियकारणं। अन्वासत्ताति अनुलग्गा वोकिण्णा। अत्तनि गरुम्हि च एकत्तेपि बहुवचनं दिस्सति। ‘‘अनुसन्तो’’तिपि पाठो।
Acchariyaṃvata bhoti garahaṇacchariyaṃ nāma kiretaṃ yathā āyasmā ānando bhagavato valiyagattaṃ disvā avoca ‘‘acchariyaṃ, bhante, abbhutaṃ, bhante’’ti (saṃ. ni. 5.511). Apare pana ‘‘tasmiṃ samaye pupphaphalapallavādīsu lobhavasena kāmavitakko, kharassarānaṃ pakkhiādīnaṃ saddassavanena byāpādavitakko, leḍḍuādīhi tesaṃ paṭibāhanādhippāyena vihiṃsāvitakko, ‘idhevāhaṃ vaseyya’nti tattha sāpekkhatāvasena kāmavitakko, vanacarake tattha tattha disvā tesu cittadubbhanena byāpādavitakko, tesaṃ viheṭhanādhippāyena vihiṃsāvitakko tassa uppajjī’’tipi vadanti. Yathā vā tathā vā tassa micchāvitakkuppattiyeva acchariyakāraṇaṃ. Anvāsattāti anulaggā vokiṇṇā. Attani garumhi ca ekattepi bahuvacanaṃ dissati. ‘‘Anusanto’’tipi pāṭho.
येन भगवा तेनुपसङ्कमीति एवं मिच्छावितक्केहि सम्परिकिण्णो कम्मट्ठानसप्पायं कातुं असक्कोन्तो ‘‘इदं वत दिस्वा दीघदस्सी भगवा पटिसेधेसी’’ति सल्लक्खेत्वा ‘‘इमं कारणं दसबलस्स आरोचेस्सामी’’ति निसिन्नासनतो वुट्ठाय येन भगवा तेनुपसङ्कमि। उपसङ्कमित्वा च ‘‘इध मय्हं, भन्ते’’तिआदिना अत्तनो पवत्तिं आरोचेसि।
Yena bhagavā tenupasaṅkamīti evaṃ micchāvitakkehi samparikiṇṇo kammaṭṭhānasappāyaṃ kātuṃ asakkonto ‘‘idaṃ vata disvā dīghadassī bhagavā paṭisedhesī’’ti sallakkhetvā ‘‘imaṃ kāraṇaṃ dasabalassa ārocessāmī’’ti nisinnāsanato vuṭṭhāya yena bhagavā tenupasaṅkami. Upasaṅkamitvā ca ‘‘idha mayhaṃ, bhante’’tiādinā attano pavattiṃ ārocesi.
तत्थ येभुय्येनाति बहुलं अभिक्खणं। पापकाति लामका। अकुसलाति अकोसल्लसम्भूता। दुग्गतिसम्पापनट्ठेन वा पापका, कुसलपटिपक्खताय अकुसला। वितक्केति ऊहति आरम्मणं चित्तं अभिनिरोपेतीति वितक्को, कामसहगतो वितक्को कामवितक्को, किलेसकामसम्पयुत्तो वत्थुकामारम्मणो वितक्कोति अत्थो। ब्यापादसहगतो वितक्को ब्यापादवितक्को। विहिंसासहगतो वितक्को विहिंसावितक्को। तेसु कामानं अभिनन्दनवसेन पवत्तो नेक्खम्मपटिपक्खो कामवितक्को, ‘‘इमे सत्ता हञ्ञन्तु वा विनस्सन्तु वा मा वा अहेसु’’न्ति सत्तेसु सम्पदुस्सनवसेन पवत्तो मेत्तापटिपक्खो ब्यापादवितक्को, पाणिलेड्डुदण्डादीहि सत्तानं विहेठेतुकामतावसेन पवत्तो करुणापटिपक्खो विहिंसावितक्को।
Tattha yebhuyyenāti bahulaṃ abhikkhaṇaṃ. Pāpakāti lāmakā. Akusalāti akosallasambhūtā. Duggatisampāpanaṭṭhena vā pāpakā, kusalapaṭipakkhatāya akusalā. Vitakketi ūhati ārammaṇaṃ cittaṃ abhiniropetīti vitakko, kāmasahagato vitakko kāmavitakko, kilesakāmasampayutto vatthukāmārammaṇo vitakkoti attho. Byāpādasahagato vitakko byāpādavitakko. Vihiṃsāsahagato vitakko vihiṃsāvitakko. Tesu kāmānaṃ abhinandanavasena pavatto nekkhammapaṭipakkho kāmavitakko, ‘‘ime sattā haññantu vā vinassantu vā mā vā ahesu’’nti sattesu sampadussanavasena pavatto mettāpaṭipakkho byāpādavitakko, pāṇileḍḍudaṇḍādīhi sattānaṃ viheṭhetukāmatāvasena pavatto karuṇāpaṭipakkho vihiṃsāvitakko.
कस्मा पनस्स भगवा तत्थ गमनं अनुजानि? ‘‘अननुञ्ञातोपि चायं मं ओहाय गच्छिस्सतेव, ‘परिचारकामताय मञ्ञे भगवा गन्तुं न देती’ति चस्स सिया अञ्ञथत्तं। तदस्स दीघरत्तं अहिताय दुक्खाय संवत्तेय्या’’ति अनुजानि।
Kasmā panassa bhagavā tattha gamanaṃ anujāni? ‘‘Ananuññātopi cāyaṃ maṃ ohāya gacchissateva, ‘paricārakāmatāya maññe bhagavā gantuṃ na detī’ti cassa siyā aññathattaṃ. Tadassa dīgharattaṃ ahitāya dukkhāya saṃvatteyyā’’ti anujāni.
एवं तस्मिं अत्तनो पवत्तिं आरोचेत्वा निसिन्ने अथस्स भगवा सप्पायं धम्मं देसेन्तो ‘‘अपरिपक्काय, मेघिय, चेतोविमुत्तिया’’तिआदिमाह। तत्थ अपरिपक्कायाति परिपाकं अप्पत्ताय। चेतोविमुत्तियाति किलेसेहि चेतसो विमुत्तिया। पुब्बभागे हि तदङ्गवसेन चेव विक्खम्भनवसेन च किलेसेहि चेतसो विमुत्ति होति, अपरभागे समुच्छेदवसेन चेव पटिपस्सद्धिवसेन च। सायं विमुत्ति हेट्ठा वित्थारतो कथिताव, तस्मा तत्थ वुत्तनयेन वेदितब्बा। तत्थ विमुत्तिपरिपाचनीयेहि धम्मेहि आसये परिपाचिते पबोधिते विपस्सनाय मग्गगब्भं गण्हन्तिया परिपाकं गच्छन्तिया चेतोविमुत्ति परिपक्का नाम होति, तदभावे अपरिपक्का।
Evaṃ tasmiṃ attano pavattiṃ ārocetvā nisinne athassa bhagavā sappāyaṃ dhammaṃ desento ‘‘aparipakkāya, meghiya, cetovimuttiyā’’tiādimāha. Tattha aparipakkāyāti paripākaṃ appattāya. Cetovimuttiyāti kilesehi cetaso vimuttiyā. Pubbabhāge hi tadaṅgavasena ceva vikkhambhanavasena ca kilesehi cetaso vimutti hoti, aparabhāge samucchedavasena ceva paṭipassaddhivasena ca. Sāyaṃ vimutti heṭṭhā vitthārato kathitāva, tasmā tattha vuttanayena veditabbā. Tattha vimuttiparipācanīyehi dhammehi āsaye paripācite pabodhite vipassanāya maggagabbhaṃ gaṇhantiyā paripākaṃ gacchantiyā cetovimutti paripakkā nāma hoti, tadabhāve aparipakkā.
कतमे पन विमुत्तिपरिपाचनीया धम्मा? सद्धिन्द्रियादीनं विसुद्धिकरणवसेन पन्नरस धम्मा वेदितब्बा। वुत्तञ्हेतं –
Katame pana vimuttiparipācanīyā dhammā? Saddhindriyādīnaṃ visuddhikaraṇavasena pannarasa dhammā veditabbā. Vuttañhetaṃ –
‘‘अस्सद्धे पुग्गले परिवज्जयतो, सद्धे पुग्गले सेवतो भजतो पयिरुपासतो, पसादनीये सुत्तन्ते पच्चवेक्खतो – इमेहि तीहाकारेहि सद्धिन्द्रियं विसुज्झति।
‘‘Assaddhe puggale parivajjayato, saddhe puggale sevato bhajato payirupāsato, pasādanīye suttante paccavekkhato – imehi tīhākārehi saddhindriyaṃ visujjhati.
‘‘कुसीते पुग्गले परिवज्जयतो, आरद्धवीरिये पुग्गले सेवतो भजतो पयिरुपासतो, सम्मप्पधाने पच्चवेक्खतो – इमेहि तीहाकारेहि वीरियिन्द्रियं विसुज्झति।
‘‘Kusīte puggale parivajjayato, āraddhavīriye puggale sevato bhajato payirupāsato, sammappadhāne paccavekkhato – imehi tīhākārehi vīriyindriyaṃ visujjhati.
‘‘मुट्ठस्सती पुग्गले परिवज्जयतो, उपट्ठितस्सती पुग्गले सेवतो भजतो पयिरुपासतो, सतिपट्ठाने पच्चवेक्खतो – इमेहि तीहाकारेहि सतिन्द्रियं विसुज्झति।
‘‘Muṭṭhassatī puggale parivajjayato, upaṭṭhitassatī puggale sevato bhajato payirupāsato, satipaṭṭhāne paccavekkhato – imehi tīhākārehi satindriyaṃ visujjhati.
‘‘असमाहिते पुग्गले परिवज्जयतो, समाहिते पुग्गले सेवतो भजतो पयिरुपासतो, झानविमोक्खे पच्चवेक्खतो – इमेहि तीहाकारेहि समाधिन्द्रियं विसुज्झति।
‘‘Asamāhite puggale parivajjayato, samāhite puggale sevato bhajato payirupāsato, jhānavimokkhe paccavekkhato – imehi tīhākārehi samādhindriyaṃ visujjhati.
‘‘दुप्पञ्ञे पुग्गले परिवज्जयतो, पञ्ञवन्ते पुग्गले सेवतो भजतो पयिरुपासतो, गम्भीरञाणचरियं पच्चवेक्खतो – इमेहि तीहाकारेहि पञ्ञिन्द्रियं विसुज्झति।
‘‘Duppaññe puggale parivajjayato, paññavante puggale sevato bhajato payirupāsato, gambhīrañāṇacariyaṃ paccavekkhato – imehi tīhākārehi paññindriyaṃ visujjhati.
‘‘इति इमे पञ्च पुग्गले परिवज्जयतो, पञ्च पुग्गले सेवतो भजतो पयिरुपासतो, पञ्च सुत्तन्ते पच्चवेक्खतो – इमेहि पन्नरसहि आकारेहि, इमानि पञ्चिन्द्रियानि विसुज्झन्ती’’ति (पटि॰ म॰ १.१८५)।
‘‘Iti ime pañca puggale parivajjayato, pañca puggale sevato bhajato payirupāsato, pañca suttante paccavekkhato – imehi pannarasahi ākārehi, imāni pañcindriyāni visujjhantī’’ti (paṭi. ma. 1.185).
अपरेपि पन्नरस धम्मा विमुत्तिपरिपाचनीया – सद्धापञ्चमानि इन्द्रियानि, अनिच्चसञ्ञा दुक्खसञ्ञा अनत्तसञ्ञा पहानसञ्ञा विरागसञ्ञाति इमा पञ्च निब्बेधभागिया सञ्ञा, कल्याणमित्तता सीलसंवरो अभिसल्लेखता वीरियारम्भो निब्बेधिकपञ्ञाति। तेसु विनेय्यदमनकुसलो सत्था विनेय्यस्स मेघियत्थेरस्स अज्झासयवसेन इध कल्याणमित्ततादयो विमुत्तिपरिपाचनीये धम्मे दस्सेन्तो ‘‘पञ्च धम्मा परिपाकाय संवत्तन्ती’’ति वत्वा ते वित्थारेन्तो ‘‘इध, मेघिय, भिक्खु कल्याणमित्तो होती’’तिआदिमाह।
Aparepi pannarasa dhammā vimuttiparipācanīyā – saddhāpañcamāni indriyāni, aniccasaññā dukkhasaññā anattasaññā pahānasaññā virāgasaññāti imā pañca nibbedhabhāgiyā saññā, kalyāṇamittatā sīlasaṃvaro abhisallekhatā vīriyārambho nibbedhikapaññāti. Tesu vineyyadamanakusalo satthā vineyyassa meghiyattherassa ajjhāsayavasena idha kalyāṇamittatādayo vimuttiparipācanīye dhamme dassento ‘‘pañca dhammā paripākāya saṃvattantī’’ti vatvā te vitthārento ‘‘idha, meghiya, bhikkhu kalyāṇamitto hotī’’tiādimāha.
तत्थ कल्याणमित्तोति कल्याणो भद्दो सुन्दरो मित्तो एतस्साति कल्याणमित्तो। यस्स सीलादिगुणसम्पन्नो ‘‘अघस्स घाता, हितस्स विधाता’’ति एवं सब्बाकारेन उपकारो मित्तो होति, सो पुग्गलो कल्याणमित्तोव। यथावुत्तेहि कल्याणपुग्गलेहेव सब्बिरियापथेसु सह अयति पवत्तति, न विना तेहीति कल्याणसहायो।कल्याणपुग्गलेसु एव चित्तेन चेव कायेन च निन्नपोणपब्भारभावेन पवत्ततीति कल्याणसम्पवङ्को। पदत्तयेन कल्याणमित्तसंसग्गे आदरं उप्पादेति।
Tattha kalyāṇamittoti kalyāṇo bhaddo sundaro mitto etassāti kalyāṇamitto. Yassa sīlādiguṇasampanno ‘‘aghassa ghātā, hitassa vidhātā’’ti evaṃ sabbākārena upakāro mitto hoti, so puggalo kalyāṇamittova. Yathāvuttehi kalyāṇapuggaleheva sabbiriyāpathesu saha ayati pavattati, na vinā tehīti kalyāṇasahāyo.Kalyāṇapuggalesu eva cittena ceva kāyena ca ninnapoṇapabbhārabhāvena pavattatīti kalyāṇasampavaṅko. Padattayena kalyāṇamittasaṃsagge ādaraṃ uppādeti.
तत्रिदं कल्याणमित्तलक्खणं – इध कल्याणमित्तो सद्धासम्पन्नो होति सीलसम्पन्नो सुतसम्पन्नो चागसम्पन्नो वीरियसम्पन्नो सतिसम्पन्नो समाधिसम्पन्नो पञ्ञासम्पन्नो। तत्थ सद्धासम्पत्तिया सद्दहति तथागतस्स बोधिं कम्मफलञ्च, तेन सम्मासम्बोधिहेतुभूतं सत्तेसु हितेसितं न परिच्चजति। सीलसम्पत्तिया सब्रह्मचारीनं पियो होति मनापो गरु भावनीयो चोदको पापगरही वत्ता वचनक्खमो, सुतसम्पत्तिया सच्चपटिच्चसमुप्पादादिपटिसंयुत्तानं गम्भीरानं कथानं कत्ता होति, चागसम्पत्तिया अप्पिच्छो होति सन्तुट्ठो पविवित्तो असंसट्ठो, वीरियसम्पत्तिया आरद्धवीरियो होति सत्तानं हितप्पटिपत्तिया, सतिसम्पत्तिया उपट्ठितस्सति होति, समाधिसम्पत्तिया अविक्खित्तो होति समाहितचित्तो, पञ्ञासम्पत्तिया अविपरीतं जानाति। सो सतिया कुसलानं धम्मानं गतियो समन्वेसमानो पञ्ञाय सत्तानं हिताहितं यथाभूतं जानित्वा, समाधिना तत्थ एकग्गचित्तो हुत्वा, वीरियेन सत्ते अहिता निसेधेत्वा हिते नियोजेति। तेनाह –
Tatridaṃ kalyāṇamittalakkhaṇaṃ – idha kalyāṇamitto saddhāsampanno hoti sīlasampanno sutasampanno cāgasampanno vīriyasampanno satisampanno samādhisampanno paññāsampanno. Tattha saddhāsampattiyā saddahati tathāgatassa bodhiṃ kammaphalañca, tena sammāsambodhihetubhūtaṃ sattesu hitesitaṃ na pariccajati. Sīlasampattiyā sabrahmacārīnaṃ piyo hoti manāpo garu bhāvanīyo codako pāpagarahī vattā vacanakkhamo, sutasampattiyā saccapaṭiccasamuppādādipaṭisaṃyuttānaṃ gambhīrānaṃ kathānaṃ kattā hoti, cāgasampattiyā appiccho hoti santuṭṭho pavivitto asaṃsaṭṭho, vīriyasampattiyā āraddhavīriyo hoti sattānaṃ hitappaṭipattiyā, satisampattiyā upaṭṭhitassati hoti, samādhisampattiyā avikkhitto hoti samāhitacitto, paññāsampattiyā aviparītaṃ jānāti. So satiyā kusalānaṃ dhammānaṃ gatiyo samanvesamāno paññāya sattānaṃ hitāhitaṃ yathābhūtaṃ jānitvā, samādhinā tattha ekaggacitto hutvā, vīriyena satte ahitā nisedhetvā hite niyojeti. Tenāha –
‘‘पियो गरु भावनीयो, वत्ता च वचनक्खमो।
‘‘Piyo garu bhāvanīyo, vattā ca vacanakkhamo;
गम्भीरञ्च कथं कत्ता, नो चट्ठाने नियोजये’’ति॥ (अ॰ नि॰ ७.३७)।
Gambhīrañca kathaṃ kattā, no caṭṭhāne niyojaye’’ti. (a. ni. 7.37);
अयं पठमो धम्मो परिपाकाय संवत्ततीति, अयं कल्याणमित्ततासङ्खातो ब्रह्मचरियवासस्स आदिभावतो, सब्बेसञ्च कुसलानं धम्मानं बहुकारताय पधानभावतो च इमेसु पञ्चसु धम्मेसु आदितो वुत्तत्ता पठमो अनवज्जधम्मो अविसुद्धानं सद्धादीनं विसुद्धिकरणवसेन चेतोविमुत्तिया परिपाकाय संवत्तति। एत्थ च कल्याणमित्तस्स बहुकारता पधानता च ‘‘उपड्ढमिदं, भन्ते, ब्रह्मचरियस्स यदिदं कल्याणमित्तता’’ति वदन्तं धम्मभण्डागारिकं, ‘‘मा हेवं, आनन्दा’’ति द्विक्खत्तुं पटिसेधेत्वा, ‘‘सकलमेव हिदं, आनन्द, ब्रह्मचरियं, यदिदं कल्याणमित्तता कल्याणसहायता’’तिआदिसुत्तपदेहि (सं॰ नि॰ १.१२९; ५.२) वेदितब्बा।
Ayaṃ paṭhamo dhammo paripākāya saṃvattatīti, ayaṃ kalyāṇamittatāsaṅkhāto brahmacariyavāsassa ādibhāvato, sabbesañca kusalānaṃ dhammānaṃ bahukāratāya padhānabhāvato ca imesu pañcasu dhammesu ādito vuttattā paṭhamo anavajjadhammo avisuddhānaṃ saddhādīnaṃ visuddhikaraṇavasena cetovimuttiyā paripākāya saṃvattati. Ettha ca kalyāṇamittassa bahukāratā padhānatā ca ‘‘upaḍḍhamidaṃ, bhante, brahmacariyassa yadidaṃ kalyāṇamittatā’’ti vadantaṃ dhammabhaṇḍāgārikaṃ, ‘‘mā hevaṃ, ānandā’’ti dvikkhattuṃ paṭisedhetvā, ‘‘sakalameva hidaṃ, ānanda, brahmacariyaṃ, yadidaṃ kalyāṇamittatā kalyāṇasahāyatā’’tiādisuttapadehi (saṃ. ni. 1.129; 5.2) veditabbā.
पुन चपरन्ति पुन च अपरं धम्मजातं। सीलवाति एत्थ केनट्ठेन सीलं? सीलनट्ठेन सीलं। किमिदं सीलनं नाम? समाधानं, कायकम्मादीनं सुसील्यवसेन अविप्पकिण्णताति अत्थो। अथ वा उपधारणं, झानादिकुसलानं धम्मानं पतिट्ठानवसेन आधारभावोति अत्थो। तस्मा सीलेति सीलतीति वा सीलं। अयं ताव सद्दलक्खणनयेन सीलत्थो। अपरे पन ‘‘सिरट्ठो सीतलट्ठो सीलट्ठो संवरट्ठो’’ति निरुत्तिनयेन अत्थं वण्णेन्ति। तयिदं पारिपूरितो अतिसयतो वा सीलं अस्स अत्थीति सीलवा, सीलसम्पन्नोति अत्थो।
Puna caparanti puna ca aparaṃ dhammajātaṃ. Sīlavāti ettha kenaṭṭhena sīlaṃ? Sīlanaṭṭhena sīlaṃ. Kimidaṃ sīlanaṃ nāma? Samādhānaṃ, kāyakammādīnaṃ susīlyavasena avippakiṇṇatāti attho. Atha vā upadhāraṇaṃ, jhānādikusalānaṃ dhammānaṃ patiṭṭhānavasena ādhārabhāvoti attho. Tasmā sīleti sīlatīti vā sīlaṃ. Ayaṃ tāva saddalakkhaṇanayena sīlattho. Apare pana ‘‘siraṭṭho sītalaṭṭho sīlaṭṭho saṃvaraṭṭho’’ti niruttinayena atthaṃ vaṇṇenti. Tayidaṃ pāripūrito atisayato vā sīlaṃ assa atthīti sīlavā, sīlasampannoti attho.
यथा च सीलवा होति सीलसम्पन्नो, तं दस्सेतुं ‘‘पातिमोक्खसंवरसंवुतो’’तिआदिमाह। तत्थ पातिमोक्खन्ति सिक्खापदसीलं। तञ्हि यो नं पाति रक्खति, तं मोक्खेति मोचेति आपायिकादीहि दुक्खेहीति पातिमोक्खं। संवरणं संवरो, कायवाचाहि अवीतिक्कमो। पातिमोक्खमेव संवरो पातिमोक्खसंवरो, तेन संवुतो पिहितकायवाचोति पातिमोक्खसंवरसंवुतो, इदमस्स तस्मिं सीले पतिट्ठितभावपरिदीपनं। विहरतीति तदनुरूपविहारसमङ्गिभावपरिदीपनं। आचारगोचरसम्पन्नोति हेट्ठा पातिमोक्खसंवरस्स, उपरि विसेसानं योगस्स च उपकारकधम्मपरिदीपनं। अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावीति पातिमोक्खसीलतो अचवनधम्मतापरिदीपनं। समादायाति सिक्खापदानं अनवसेसतो आदानपरिदीपनं। सिक्खतीति सिक्खाय समङ्गिभावपरिदीपनं। सिक्खापदेसूति सिक्खितब्बधम्मपरिदीपनं।
Yathā ca sīlavā hoti sīlasampanno, taṃ dassetuṃ ‘‘pātimokkhasaṃvarasaṃvuto’’tiādimāha. Tattha pātimokkhanti sikkhāpadasīlaṃ. Tañhi yo naṃ pāti rakkhati, taṃ mokkheti moceti āpāyikādīhi dukkhehīti pātimokkhaṃ. Saṃvaraṇaṃ saṃvaro, kāyavācāhi avītikkamo. Pātimokkhameva saṃvaro pātimokkhasaṃvaro, tena saṃvuto pihitakāyavācoti pātimokkhasaṃvarasaṃvuto, idamassa tasmiṃ sīle patiṭṭhitabhāvaparidīpanaṃ. Viharatīti tadanurūpavihārasamaṅgibhāvaparidīpanaṃ. Ācāragocarasampannoti heṭṭhā pātimokkhasaṃvarassa, upari visesānaṃ yogassa ca upakārakadhammaparidīpanaṃ. Aṇumattesu vajjesu bhayadassāvīti pātimokkhasīlato acavanadhammatāparidīpanaṃ. Samādāyāti sikkhāpadānaṃ anavasesato ādānaparidīpanaṃ. Sikkhatīti sikkhāya samaṅgibhāvaparidīpanaṃ. Sikkhāpadesūti sikkhitabbadhammaparidīpanaṃ.
अपरो नयो – किलेसानं बलवभावतो, पापकिरियाय सुकरभावतो, पुञ्ञकिरियाय च दुक्करभावतो बहुक्खत्तुं अपायेसु पतनसीलोति पाती, पुथुज्जनो। अनिच्चताय वा भवादीसु कम्मवेगक्खित्तो घटीयन्तं विय अनवट्ठानेन परिब्भमनतो गमनसीलोति पाती, मरणवसेन वा तम्हि तम्हि सत्तनिकाये अत्तभावस्स पतनसीलोति वा पाती, सत्तसन्तानो चित्तमेव वा। तं पातिनं संसारदुक्खतो मोक्खेतीति पातिमोक्खं। चित्तस्स हि विमोक्खेन सत्तो ‘‘विमुत्तो’’ति वुच्चति। वुत्तञ्हि ‘‘चित्तवोदाना सत्ता विसुज्झन्ती’’ति (सं॰ नि॰ ३.१००), ‘‘अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुत्त’’न्ति (महाव॰ २८) च।
Aparo nayo – kilesānaṃ balavabhāvato, pāpakiriyāya sukarabhāvato, puññakiriyāya ca dukkarabhāvato bahukkhattuṃ apāyesu patanasīloti pātī, puthujjano. Aniccatāya vā bhavādīsu kammavegakkhitto ghaṭīyantaṃ viya anavaṭṭhānena paribbhamanato gamanasīloti pātī, maraṇavasena vā tamhi tamhi sattanikāye attabhāvassa patanasīloti vā pātī, sattasantāno cittameva vā. Taṃ pātinaṃ saṃsāradukkhato mokkhetīti pātimokkhaṃ. Cittassa hi vimokkhena satto ‘‘vimutto’’ti vuccati. Vuttañhi ‘‘cittavodānā sattā visujjhantī’’ti (saṃ. ni. 3.100), ‘‘anupādāya āsavehi cittaṃ vimutta’’nti (mahāva. 28) ca.
अथ वा अविज्जादिहेतुना संसारे पतति गच्छति पवत्ततीति पाति, ‘‘अविज्जानीवरणानं सत्तानं तण्हासंयोजनानं सन्धावतं संसरत’’न्ति (सं॰ नि॰ २.१२४) हि वुत्तं। तस्स पातिनो सत्तस्स तण्हादिसंकिलेसत्तयतो मोक्खो एतेनाति पातिमोक्खो, ‘‘कण्ठेकालो’’तिआदीनं विय समाससिद्धि वेदितब्बा।
Atha vā avijjādihetunā saṃsāre patati gacchati pavattatīti pāti, ‘‘avijjānīvaraṇānaṃ sattānaṃ taṇhāsaṃyojanānaṃ sandhāvataṃ saṃsarata’’nti (saṃ. ni. 2.124) hi vuttaṃ. Tassa pātino sattassa taṇhādisaṃkilesattayato mokkho etenāti pātimokkho, ‘‘kaṇṭhekālo’’tiādīnaṃ viya samāsasiddhi veditabbā.
अथ वा पातेति विनिपातेति दुक्खेहीति पाति, चित्तं। वुत्तञ्हि ‘‘चित्तेन निय्यती लोको, चित्तेन परिकस्सती’’ति (सं॰ नि॰ १.६२)। तस्स पातिनो मोक्खो एतेनाति पातिमोक्खो। पतति वा एतेन अपायदुक्खे संसारदुक्खे चाति पाति, तण्हादिसंकिलेसा। वुत्तञ्हि – ‘‘तण्हा जनेति पुरिसं (सं॰ नि॰ १.५५-५७), तण्हादुतियो पुरिसो’’ति (इतिवु॰ १५, १०५) चादि। ततो पातितो मोक्खोति पातिमोक्खो।
Atha vā pāteti vinipāteti dukkhehīti pāti, cittaṃ. Vuttañhi ‘‘cittena niyyatī loko, cittena parikassatī’’ti (saṃ. ni. 1.62). Tassa pātino mokkho etenāti pātimokkho. Patati vā etena apāyadukkhe saṃsāradukkhe cāti pāti, taṇhādisaṃkilesā. Vuttañhi – ‘‘taṇhā janeti purisaṃ (saṃ. ni. 1.55-57), taṇhādutiyo puriso’’ti (itivu. 15, 105) cādi. Tato pātito mokkhoti pātimokkho.
अथ वा पतति एत्थाति पाति, छ अज्झत्तिकबाहिरानि आयतनानि। वुत्तञ्हि – ‘‘छसु लोको समुप्पन्नो, छसु कुब्बति सन्थव’’न्ति (सु॰ नि॰ १७१)। ततो छ अज्झत्तिकबाहिरायतनसङ्खातपातितो मोक्खोति पातिमोक्खो। अथ वा पातो विनिपातो अस्स अत्थीति पाती, संसारो। ततो मोक्खोति पातिमोक्खो।
Atha vā patati etthāti pāti, cha ajjhattikabāhirāni āyatanāni. Vuttañhi – ‘‘chasu loko samuppanno, chasu kubbati santhava’’nti (su. ni. 171). Tato cha ajjhattikabāhirāyatanasaṅkhātapātito mokkhoti pātimokkho. Atha vā pāto vinipāto assa atthīti pātī, saṃsāro. Tato mokkhoti pātimokkho.
अथ वा सब्बलोकाधिपतिभावतो धम्मिस्सरो भगवा पतीति वुच्चति, मुच्चति एतेनाति मोक्खो। पतिनो मोक्खो तेन पञ्ञत्तत्ताति पतिमोक्खो, पतिमोक्खो एव पातिमोक्खो। सब्बगुणानं वा तम्मूलभावतो उत्तमट्ठेन पति च, सो यथावुत्तट्ठेन मोक्खो चाति पतिमोक्खो, पतिमोक्खो एव पातिमोक्खो। तथा हि वुत्तं ‘‘पातिमोक्खन्तिआदिमेतं मुखमेत’’न्ति वित्थारो।
Atha vā sabbalokādhipatibhāvato dhammissaro bhagavā patīti vuccati, muccati etenāti mokkho. Patino mokkho tena paññattattāti patimokkho, patimokkho eva pātimokkho. Sabbaguṇānaṃ vā tammūlabhāvato uttamaṭṭhena pati ca, so yathāvuttaṭṭhena mokkho cāti patimokkho, patimokkho eva pātimokkho. Tathā hi vuttaṃ ‘‘pātimokkhantiādimetaṃ mukhameta’’nti vitthāro.
अथ वा पइति पकारे, अतीति अच्चन्तत्थे निपातो, तस्मा पकारेहि अच्चन्तं मोक्खेतीति पातिमोक्खं। इदञ्हि सीलं सयं तदङ्गवसेन, समाधिसहितं पञ्ञासहितञ्च विक्खम्भनवसेन समुच्छेदवसेन च अच्चन्तं मोक्खेति मोचेतीति पातिमोक्खं। पति मोक्खोति वा पतिमोक्खो, तम्हा तम्हा वीतिक्कमदोसतो पच्चेकं मोक्खोति अत्थो। पतिमोक्खो एव पातिमोक्खो। मोक्खोति वा निब्बानं, तस्स मोक्खस्स पटिबिम्बभूतोति पतिमोक्खो। सीलसंवरो हि सूरियस्स अरुणुग्गमनं विय निब्बानस्स उदयभूतो तप्पटिभागो च यथारहं संकिलेसनिब्बापनतो। पतिमोक्खो एव पातिमोक्खो। पतिवत्तति मोक्खेति दुक्खन्ति वा पतिमोक्खं, पतिमोक्खमेव पातिमोक्खन्ति एवं तावेत्थ पातिमोक्खसद्दस्स अत्थो वेदितब्बो।
Atha vā paiti pakāre, atīti accantatthe nipāto, tasmā pakārehi accantaṃ mokkhetīti pātimokkhaṃ. Idañhi sīlaṃ sayaṃ tadaṅgavasena, samādhisahitaṃ paññāsahitañca vikkhambhanavasena samucchedavasena ca accantaṃ mokkheti mocetīti pātimokkhaṃ. Pati mokkhoti vā patimokkho, tamhā tamhā vītikkamadosato paccekaṃ mokkhoti attho. Patimokkho eva pātimokkho. Mokkhoti vā nibbānaṃ, tassa mokkhassa paṭibimbabhūtoti patimokkho. Sīlasaṃvaro hi sūriyassa aruṇuggamanaṃ viya nibbānassa udayabhūto tappaṭibhāgo ca yathārahaṃ saṃkilesanibbāpanato. Patimokkho eva pātimokkho. Pativattati mokkheti dukkhanti vā patimokkhaṃ, patimokkhameva pātimokkhanti evaṃ tāvettha pātimokkhasaddassa attho veditabbo.
संवरति पिदहति एतेनाति संवरो, पातिमोक्खमेव संवरो पातिमोक्खसंवरो। अत्थतो पन ततो ततो वीतिक्कमितब्बतो विरतियो चेतना च। तेन पातिमोक्खसंवरेन उपेतो समन्नागतो पातिमोक्खसंवरसंवुतोति वुत्तो। वुत्तञ्हेतं विभङ्गे –
Saṃvarati pidahati etenāti saṃvaro, pātimokkhameva saṃvaro pātimokkhasaṃvaro. Atthato pana tato tato vītikkamitabbato viratiyo cetanā ca. Tena pātimokkhasaṃvarena upeto samannāgato pātimokkhasaṃvarasaṃvutoti vutto. Vuttañhetaṃ vibhaṅge –
‘‘इमिना पातिमोक्खसंवरेन उपेतो होति समुपेतो उपागतो समुपागतो उपपन्नो समुपपन्नो समन्नागतो, तेन वुच्चति पातिमोक्खसंवरसंवुतो’’ति (विभ॰ ५११)।
‘‘Iminā pātimokkhasaṃvarena upeto hoti samupeto upāgato samupāgato upapanno samupapanno samannāgato, tena vuccati pātimokkhasaṃvarasaṃvuto’’ti (vibha. 511).
विहरतीति इरियापथविहारेन विहरति इरीयति वत्तति।
Viharatīti iriyāpathavihārena viharati irīyati vattati.
आचारगोचरसम्पन्नोति वेळुदानादिमिच्छाजीवस्स कायपागब्भियादीनञ्च अकरणेन सब्बसो अनाचारं वज्जेत्वा ‘‘कायिको अवीतिक्कमो वाचसिको अवीतिक्कमो कायिकवाचसिको अवीतिक्कमो’’ति एवं वुत्तभिक्खुसारुप्पआचारसम्पत्तिया, वेसियादिअगोचरं वज्जेत्वा पिण्डपातादिअत्थं उपसङ्कमितुं युत्तट्ठानसङ्खातेन गोचरेन च सम्पन्नत्ता आचारगोचरसम्पन्नो।
Ācāragocarasampannoti veḷudānādimicchājīvassa kāyapāgabbhiyādīnañca akaraṇena sabbaso anācāraṃ vajjetvā ‘‘kāyiko avītikkamo vācasiko avītikkamo kāyikavācasiko avītikkamo’’ti evaṃ vuttabhikkhusāruppaācārasampattiyā, vesiyādiagocaraṃ vajjetvā piṇḍapātādiatthaṃ upasaṅkamituṃ yuttaṭṭhānasaṅkhātena gocarena ca sampannattā ācāragocarasampanno.
अपिच यो भिक्खु सत्थरि सगारवो सप्पतिस्सो सब्रह्मचारीसु सगारवो सप्पतिस्सो हिरोत्तप्पसम्पन्नो सुनिवत्थो सुपारुतो पासादिकेन अभिक्कन्तेन पटिक्कन्तेन आलोकितेन विलोकितेन समिञ्जितेन पसारितेन इरियापथसम्पन्नो इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो भोजने मत्तञ्ञू जागरियमनुयुत्तो सतिसम्पजञ्ञेन समन्नागतो अप्पिच्छो सन्तुट्ठो पविवित्तो असंसट्ठो आभिसमाचारिकेसु सक्कच्चकारी गरुचित्तीकारबहुलो विहरति, अयं वुच्चति आचारसम्पन्नो।
Apica yo bhikkhu satthari sagāravo sappatisso sabrahmacārīsu sagāravo sappatisso hirottappasampanno sunivattho supāruto pāsādikena abhikkantena paṭikkantena ālokitena vilokitena samiñjitena pasāritena iriyāpathasampanno indriyesu guttadvāro bhojane mattaññū jāgariyamanuyutto satisampajaññena samannāgato appiccho santuṭṭho pavivitto asaṃsaṭṭho ābhisamācārikesu sakkaccakārī garucittīkārabahulo viharati, ayaṃ vuccati ācārasampanno.
गोचरो पन उपनिस्सयगोचरो आरक्खगोचरो उपनिबन्धगोचरोति तिविधो। तत्थ यो दसकथावत्थुगुणसमन्नागतो वुत्तलक्खणो कल्याणमित्तो, यं निस्साय असुतं सुणाति, सुतं परियोदापेति, कङ्खं वितरति, दिट्ठिं उजुं करोति, चित्तं पसादेति, यञ्च अनुसिक्खन्तो सद्धाय वड्ढति , सीलेन, सुतेन, चागेन, पञ्ञाय वड्ढति, अयं वुच्चति उपनिस्सयगोचरो।
Gocaro pana upanissayagocaro ārakkhagocaro upanibandhagocaroti tividho. Tattha yo dasakathāvatthuguṇasamannāgato vuttalakkhaṇo kalyāṇamitto, yaṃ nissāya asutaṃ suṇāti, sutaṃ pariyodāpeti, kaṅkhaṃ vitarati, diṭṭhiṃ ujuṃ karoti, cittaṃ pasādeti, yañca anusikkhanto saddhāya vaḍḍhati , sīlena, sutena, cāgena, paññāya vaḍḍhati, ayaṃ vuccati upanissayagocaro.
यो भिक्खु अन्तरघरं पविट्ठो वीथिं पटिपन्नो ओक्खित्तचक्खु युगमत्तदस्सावी चक्खुन्द्रियसंवुतोव गच्छति, न हत्थिं ओलोकेन्तो, न अस्सं, न रथं, न पत्तिं, न इत्थिं, न पुरिसं ओलोकेन्तो, न उद्धं ओलोकेन्तो, न अधो ओलोकेन्तो, न दिसाविदिसं पेक्खमानो गच्छति, अयं आरक्खगोचरो।
Yo bhikkhu antaragharaṃ paviṭṭho vīthiṃ paṭipanno okkhittacakkhu yugamattadassāvī cakkhundriyasaṃvutova gacchati, na hatthiṃ olokento, na assaṃ, na rathaṃ, na pattiṃ, na itthiṃ, na purisaṃ olokento, na uddhaṃ olokento, na adho olokento, na disāvidisaṃ pekkhamāno gacchati, ayaṃ ārakkhagocaro.
उपनिबन्धगोचरो पन चत्तारो सतिपट्ठाना, यत्थ भिक्खु अत्तनो चित्तं उपनिबन्धति, वुत्तञ्हेतं भगवता –
Upanibandhagocaro pana cattāro satipaṭṭhānā, yattha bhikkhu attano cittaṃ upanibandhati, vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘को च, भिक्खवे, भिक्खुनो गोचरो सको पेत्तिको विसयो, यदिदं चत्तारो सतिपट्ठाना’’ति (सं॰ नि॰ ५.३७२)।
‘‘Ko ca, bhikkhave, bhikkhuno gocaro sako pettiko visayo, yadidaṃ cattāro satipaṭṭhānā’’ti (saṃ. ni. 5.372).
तत्थ उपनिस्सयगोचरस्स पुब्बे वुत्तत्ता इतरेसं वसेनेत्थ गोचरो वेदितब्बो। इति यथावुत्ताय आचारसम्पत्तिया, इमाय च गोचरसम्पत्तिया समन्नागतत्ता आचारगोचरसम्पन्नो।
Tattha upanissayagocarassa pubbe vuttattā itaresaṃ vasenettha gocaro veditabbo. Iti yathāvuttāya ācārasampattiyā, imāya ca gocarasampattiyā samannāgatattā ācāragocarasampanno.
अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावीति अप्पमत्तकत्ता अणुप्पमाणेसु अस्सतिया असञ्चिच्च आपन्नसेखियअकुसलचित्तुप्पादादिभेदेसु वज्जेसु भयदस्सनसीलो। यो हि भिक्खु परमाणुमत्तं वज्जं अट्ठसट्ठियोजनपमाणाधिकयोजनसतसहस्सुब्बेधसिनेरुपब्बतराजसदिसं कत्वा पस्सति, योपि सब्बलहुकं दुब्भासितमत्तं पाराजिकसदिसं कत्वा पस्सति, अयम्पि अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावी नाम। समादाय सिक्खति सिक्खापदेसूति यंकिञ्चि सिक्खापदेसु सिक्खितब्बं, तं सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं अनवसेसं सम्मा आदियित्वा सिक्खति, पवत्तति परिपूरेतीति अत्थो।
Aṇumattesu vajjesu bhayadassāvīti appamattakattā aṇuppamāṇesu assatiyā asañcicca āpannasekhiyaakusalacittuppādādibhedesu vajjesu bhayadassanasīlo. Yo hi bhikkhu paramāṇumattaṃ vajjaṃ aṭṭhasaṭṭhiyojanapamāṇādhikayojanasatasahassubbedhasinerupabbatarājasadisaṃ katvā passati, yopi sabbalahukaṃ dubbhāsitamattaṃ pārājikasadisaṃ katvā passati, ayampi aṇumattesu vajjesu bhayadassāvī nāma. Samādāya sikkhati sikkhāpadesūti yaṃkiñci sikkhāpadesu sikkhitabbaṃ, taṃ sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ anavasesaṃ sammā ādiyitvā sikkhati, pavattati paripūretīti attho.
अभिसल्लेखिकाति अतिविय किलेसानं सल्लेखनी, तेसं तनुभावाय पहानाय युत्तरूपा। चेतोविवरणसप्पायाति चेतसो पटिच्छादकानं नीवरणानं दूरीभावकरणेन चेतोविवरणसङ्खातानं समथविपस्सनानं सप्पाया, समथविपस्सनाचित्तस्सेव वा विवरणाय पाकटीकरणाय वा सप्पाया उपकारिकाति चेतोविवरणसप्पाया।
Abhisallekhikāti ativiya kilesānaṃ sallekhanī, tesaṃ tanubhāvāya pahānāya yuttarūpā. Cetovivaraṇasappāyāti cetaso paṭicchādakānaṃ nīvaraṇānaṃ dūrībhāvakaraṇena cetovivaraṇasaṅkhātānaṃ samathavipassanānaṃ sappāyā, samathavipassanācittasseva vā vivaraṇāya pākaṭīkaraṇāya vā sappāyā upakārikāti cetovivaraṇasappāyā.
इदानि येन निब्बिदादिआवहनेन अयं कथा अभिसल्लेखिका चेतोविवरणसप्पाया च नाम होति, तं दस्सेतुं ‘‘एकन्तनिब्बिदाया’’तिआदि वुत्तं। तत्थ एकन्तनिब्बिदायाति एकंसेनेव वट्टदुक्खतो निब्बिन्दनत्थाय। विरागाय निरोधायाति तस्सेव विरज्जनत्थाय च निरुज्झनत्थाय च। उपसमायाति सब्बकिलेसूपसमाय। अभिञ्ञायाति सब्बस्सापि अभिञ्ञेय्यस्स अभिजाननाय। सम्बोधायाति चतुमग्गसम्बोधाय। निब्बानायाति अनुपादिसेसनिब्बानाय। एतेसु हि आदितो तीहि पदेहि विपस्सना वुत्ता, द्वीहि मग्गो, द्वीहि निब्बानं वुत्तं। समथविपस्सना आदिं कत्वा निब्बानपरियोसानो अयं सब्बो उत्तरिमनुस्सधम्मो दसकथावत्थुलाभिनो सिज्झतीति दस्सेति।
Idāni yena nibbidādiāvahanena ayaṃ kathā abhisallekhikā cetovivaraṇasappāyā ca nāma hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘ekantanibbidāyā’’tiādi vuttaṃ. Tattha ekantanibbidāyāti ekaṃseneva vaṭṭadukkhato nibbindanatthāya. Virāgāya nirodhāyāti tasseva virajjanatthāya ca nirujjhanatthāya ca. Upasamāyāti sabbakilesūpasamāya. Abhiññāyāti sabbassāpi abhiññeyyassa abhijānanāya. Sambodhāyāti catumaggasambodhāya. Nibbānāyāti anupādisesanibbānāya. Etesu hi ādito tīhi padehi vipassanā vuttā, dvīhi maggo, dvīhi nibbānaṃ vuttaṃ. Samathavipassanā ādiṃ katvā nibbānapariyosāno ayaṃ sabbo uttarimanussadhammo dasakathāvatthulābhino sijjhatīti dasseti.
इदानि तं कथं विभजित्वा दस्सेन्तो ‘‘अप्पिच्छकथा’’तिआदिमाह। तत्थ अप्पिच्छोति न इच्छो, तस्स कथा अप्पिच्छकथा, अप्पिच्छभावप्पटिसंयुत्ता कथा वा अप्पिच्छकथा। एत्थ च अत्रिच्छो पापिच्छो महिच्छो अप्पिच्छोति इच्छावसेन चत्तारो पुग्गला। तेसु अत्तना यथालद्धेन लाभेन अतित्तो उपरूपरि लाभं इच्छन्तो अत्रिच्छो नाम। यं सन्धाय वुत्तं –
Idāni taṃ kathaṃ vibhajitvā dassento ‘‘appicchakathā’’tiādimāha. Tattha appicchoti na iccho, tassa kathā appicchakathā, appicchabhāvappaṭisaṃyuttā kathā vā appicchakathā. Ettha ca atriccho pāpiccho mahiccho appicchoti icchāvasena cattāro puggalā. Tesu attanā yathāladdhena lābhena atitto uparūpari lābhaṃ icchanto atriccho nāma. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘चतुब्भि अट्ठज्झगमा, अट्ठभि चापि सोळस।
‘‘Catubbhi aṭṭhajjhagamā, aṭṭhabhi cāpi soḷasa;
सोळसभि च द्वत्तिंस, अत्रिच्छं चक्कमासदो।
Soḷasabhi ca dvattiṃsa, atricchaṃ cakkamāsado;
इच्छाहतस्स पोसस्स, चक्कं भमति मत्थके’’ति॥ (जा॰ १.५.१०३)।
Icchāhatassa posassa, cakkaṃ bhamati matthake’’ti. (jā. 1.5.103);
‘‘अत्रिच्छा अतिलोभेन, अतिलोभमदेन चा’’ति च॥ (जा॰ १.२.१६८)।
‘‘Atricchā atilobhena, atilobhamadena cā’’ti ca. (jā. 1.2.168);
लाभसक्कारसिलोकनिकामयताय असन्तगुणसम्भावनाधिप्पायो पापिच्छो। यं सन्धाय वुत्तं –
Lābhasakkārasilokanikāmayatāya asantaguṇasambhāvanādhippāyo pāpiccho. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘तत्थ कतमा कुहना? लाभसक्कारसिलोकसन्निस्सितस्स पापिच्छस्स इच्छापकतस्स पच्चयप्पटिसेवनसङ्खातेन वा सामन्तजप्पितेन वा इरियापथस्स वा अठपना’’तिआदि (विभ॰ ८६१)।
‘‘Tattha katamā kuhanā? Lābhasakkārasilokasannissitassa pāpicchassa icchāpakatassa paccayappaṭisevanasaṅkhātena vā sāmantajappitena vā iriyāpathassa vā aṭhapanā’’tiādi (vibha. 861).
सन्तगुणसम्भावनाधिप्पायो पटिग्गहणे अमत्तञ्ञू महिच्छो। यं सन्धाय वुत्तं –
Santaguṇasambhāvanādhippāyo paṭiggahaṇe amattaññū mahiccho. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘इधेकच्चो सद्धो समानो ‘सद्धोति मं जनो जानातू’ति इच्छति, सीलवा समानो ‘सीलवाति मं जनो जानातू’ति इच्छती’’तिआदि (विभ॰ ८५१)।
‘‘Idhekacco saddho samāno ‘saddhoti maṃ jano jānātū’ti icchati, sīlavā samāno ‘sīlavāti maṃ jano jānātū’ti icchatī’’tiādi (vibha. 851).
दुत्तप्पियताय हिस्स विजातमातापि चित्तं गहेतुं न सक्कोति। तेनेतं वुच्चति –
Duttappiyatāya hissa vijātamātāpi cittaṃ gahetuṃ na sakkoti. Tenetaṃ vuccati –
‘‘अग्गिक्खन्धो समुद्दो च, महिच्छो चापि पुग्गलो।
‘‘Aggikkhandho samuddo ca, mahiccho cāpi puggalo;
सकटेहि पच्चये देन्तु, तयोपेते अतप्पिया’’ति॥
Sakaṭehi paccaye dentu, tayopete atappiyā’’ti.
एते पन अत्रिच्छतादयो दोसे आरका परिवज्जेत्वा सन्तगुणनिगूहनाधिप्पायो पटिग्गहणे च मत्तञ्ञू अप्पिच्छो। सो अत्तनि विज्जमानम्पि गुणं पटिच्छादेतुकामताय सद्धो समानो ‘‘सद्धोति मं जनो जानातू’’ति न इच्छति, सीलवा, बहुस्सुतो, पविवित्तो, आरद्धवीरियो, उपट्ठितस्सति, समाहितो, पञ्ञवा समानो ‘‘पञ्ञवाति मं जनो जानातू’’ति न इच्छति।
Ete pana atricchatādayo dose ārakā parivajjetvā santaguṇanigūhanādhippāyo paṭiggahaṇe ca mattaññū appiccho. So attani vijjamānampi guṇaṃ paṭicchādetukāmatāya saddho samāno ‘‘saddhoti maṃ jano jānātū’’ti na icchati, sīlavā, bahussuto, pavivitto, āraddhavīriyo, upaṭṭhitassati, samāhito, paññavā samāno ‘‘paññavāti maṃ jano jānātū’’ti na icchati.
स्वायं पच्चयप्पिच्छो धुतङ्गप्पिच्छो परियत्तिअप्पिच्छो अधिगमप्पिच्छोति चतुब्बिधो। तत्थ चतूसु पच्चयेसु अप्पिच्छो पच्चयदायकं देय्यधम्मं अत्तनो थामञ्च ओलोकेत्वा सचेपि हि देय्यधम्मो बहु होति, दायको अप्पं दातुकामो, दायकस्स वसेन अप्पमेव गण्हाति। देय्यधम्मो चे अप्पो, दायको बहुं दातुकामो, देय्यधम्मस्स वसेन अप्पमेव गण्हाति। देय्यधम्मोपि चे बहु, दायकोपि बहुं दातुकामो, अत्तनो थामं ञत्वा पमाणयुत्तमेव गण्हाति। एवरूपो हि भिक्खु अनुप्पन्नं लाभं उप्पादेति, उप्पन्नं लाभं थावरं करोति, दायकानं चित्तं आराधेति। धुतङ्गसमादानस्स पन अत्तनि अत्थिभावं न जानापेतुकामो धुतङ्गप्पिच्छो। यो अत्तनो बहुस्सुतभावं जानापेतुं न इच्छति, अयं परियत्तिअप्पिच्छो। यो पन सोतापन्नादीसु अञ्ञतरो हुत्वा सब्रह्मचारीनम्पि अत्तनो सोतापन्नादिभावं जानापेतुं न इच्छति, अयं अधिगमप्पिच्छो। एवमेतेसं अप्पिच्छानं या अप्पिच्छता, तस्सा सद्धिं सन्दस्सनादिविधिना अनेकाकारवोकारआनिसंसविभावनवसेन, तप्पटिपक्खस्स अत्रिच्छादिभेदस्स इच्छाचारस्स आदीनवविभावनवसेन च पवत्ता कथा अप्पिच्छकथा।
Svāyaṃ paccayappiccho dhutaṅgappiccho pariyattiappiccho adhigamappicchoti catubbidho. Tattha catūsu paccayesu appiccho paccayadāyakaṃ deyyadhammaṃ attano thāmañca oloketvā sacepi hi deyyadhammo bahu hoti, dāyako appaṃ dātukāmo, dāyakassa vasena appameva gaṇhāti. Deyyadhammo ce appo, dāyako bahuṃ dātukāmo, deyyadhammassa vasena appameva gaṇhāti. Deyyadhammopi ce bahu, dāyakopi bahuṃ dātukāmo, attano thāmaṃ ñatvā pamāṇayuttameva gaṇhāti. Evarūpo hi bhikkhu anuppannaṃ lābhaṃ uppādeti, uppannaṃ lābhaṃ thāvaraṃ karoti, dāyakānaṃ cittaṃ ārādheti. Dhutaṅgasamādānassa pana attani atthibhāvaṃ na jānāpetukāmo dhutaṅgappiccho. Yo attano bahussutabhāvaṃ jānāpetuṃ na icchati, ayaṃ pariyattiappiccho. Yo pana sotāpannādīsu aññataro hutvā sabrahmacārīnampi attano sotāpannādibhāvaṃ jānāpetuṃ na icchati, ayaṃ adhigamappiccho. Evametesaṃ appicchānaṃ yā appicchatā, tassā saddhiṃ sandassanādividhinā anekākāravokāraānisaṃsavibhāvanavasena, tappaṭipakkhassa atricchādibhedassa icchācārassa ādīnavavibhāvanavasena ca pavattā kathā appicchakathā.
सन्तुट्ठिकथाति एत्थ सन्तुट्ठीति सकेन अत्तना लद्धेन तुट्ठि सन्तुट्ठि। अथ वा विसमं पच्चयिच्छं पहाय समं तुट्ठि, सन्तुट्ठि। सन्तेन वा विज्जमानेन तुट्ठि सन्तुट्ठि। वुत्तञ्चेतं –
Santuṭṭhikathāti ettha santuṭṭhīti sakena attanā laddhena tuṭṭhi santuṭṭhi. Atha vā visamaṃ paccayicchaṃ pahāya samaṃ tuṭṭhi, santuṭṭhi. Santena vā vijjamānena tuṭṭhi santuṭṭhi. Vuttañcetaṃ –
‘‘अतीतं नानुसोचन्तो, नप्पजप्पमनागतं।
‘‘Atītaṃ nānusocanto, nappajappamanāgataṃ;
पच्चुप्पन्नेन यापेन्तो, सन्तुट्ठोति पवुच्चती’’ति॥
Paccuppannena yāpento, santuṭṭhoti pavuccatī’’ti.
सम्मा वा ञायेन भगवता अनुञ्ञातविधिना पच्चयेहि तुट्ठि सन्तुट्ठि। अत्थतो इतरीतरपच्चयसन्तोसो , सो द्वादसविधो होति। कथं ? चीवरे यथालाभसन्तोसो, यथाबलसन्तोसो, यथासारुप्पसन्तोसोति तिविधो, एवं पिण्डपातादीसु।
Sammā vā ñāyena bhagavatā anuññātavidhinā paccayehi tuṭṭhi santuṭṭhi. Atthato itarītarapaccayasantoso , so dvādasavidho hoti. Kathaṃ ? Cīvare yathālābhasantoso, yathābalasantoso, yathāsāruppasantosoti tividho, evaṃ piṇḍapātādīsu.
तत्रायं पभेदवण्णना – इध भिक्खु चीवरं लभति सुन्दरं वा असुन्दरं वा, सो तेनेव यापेति, अञ्ञं न पत्थेति, लभन्तोपि न गण्हाति, अयमस्स चीवरे यथालाभसन्तोसो। अथ पन पकतिदुब्बलो वा होति आबाधजराभिभूतो वा, गरुं चीवरं पारुपन्तो किलमति, सो सभागेन भिक्खुना सद्धिं तं परिवत्तेत्वा लहुकेन यापेन्तोपि सन्तुट्ठोव होति, अयमस्स चीवरे यथाबलसन्तोसो। अपरो पट्टचीवरादीनं अञ्ञतरं महग्घचीवरं लभित्वा ‘‘इदं थेरानं चिरपब्बजितानं, इदं बहुस्सुतानं अनुरूपं, इदं गिलानानं दुब्बलानं, इदं अप्पलाभीनं वा होतू’’ति तेसं दत्वा अत्तना सङ्कारकूटादितो नन्तकानि उच्चिनित्वा सङ्घाटिं कत्वा तेसं वा पुराणचीवरानि गहेत्वा धारेन्तोपि सन्तुट्ठोव होति, अयमस्स चीवरे यथासारुप्पसन्तोसो।
Tatrāyaṃ pabhedavaṇṇanā – idha bhikkhu cīvaraṃ labhati sundaraṃ vā asundaraṃ vā, so teneva yāpeti, aññaṃ na pattheti, labhantopi na gaṇhāti, ayamassa cīvare yathālābhasantoso. Atha pana pakatidubbalo vā hoti ābādhajarābhibhūto vā, garuṃ cīvaraṃ pārupanto kilamati, so sabhāgena bhikkhunā saddhiṃ taṃ parivattetvā lahukena yāpentopi santuṭṭhova hoti, ayamassa cīvare yathābalasantoso. Aparo paṭṭacīvarādīnaṃ aññataraṃ mahagghacīvaraṃ labhitvā ‘‘idaṃ therānaṃ cirapabbajitānaṃ, idaṃ bahussutānaṃ anurūpaṃ, idaṃ gilānānaṃ dubbalānaṃ, idaṃ appalābhīnaṃ vā hotū’’ti tesaṃ datvā attanā saṅkārakūṭādito nantakāni uccinitvā saṅghāṭiṃ katvā tesaṃ vā purāṇacīvarāni gahetvā dhārentopi santuṭṭhova hoti, ayamassa cīvare yathāsāruppasantoso.
इध पन भिक्खु पिण्डपातं लभति लूखं वा पणीतं वा, सो तेनेव यापेति, अञ्ञं न पत्थेति, लभन्तोपि न गण्हाति, अयमस्स पिण्डपाते यथालाभसन्तोसो। अथ पन आबाधिको होति, लूखं पकतिविरुद्धं वा ब्याधिविरुद्धं वा पिण्डपातं भुञ्जित्वा गाळ्हं रोगातङ्कं पापुणाति, सो सभागस्स भिक्खुनो दत्वा तस्स हत्थतो सप्पायभोजनं भुञ्जित्वा समणधम्मं करोन्तोपि सन्तुट्ठोव होति, अयमस्स पिण्डपाते यथाबलसन्तोसो । अपरो भिक्खु पणीतं पिण्डपातं लभति, सो ‘‘अयं पिण्डपातो चिरपब्बजितादीनं अनुरूपो’’ति चीवरं विय तेसं दत्वा, तेसं वा सन्तकं गहेत्वा, अत्तना पिण्डाय चरित्वा, मिस्सकाहारं वा परिभुञ्जन्तोपि सन्तुट्ठोव होति। अयमस्स पिण्डपाते यथासारुप्पसन्तोसो।
Idha pana bhikkhu piṇḍapātaṃ labhati lūkhaṃ vā paṇītaṃ vā, so teneva yāpeti, aññaṃ na pattheti, labhantopi na gaṇhāti, ayamassa piṇḍapāte yathālābhasantoso. Atha pana ābādhiko hoti, lūkhaṃ pakativiruddhaṃ vā byādhiviruddhaṃ vā piṇḍapātaṃ bhuñjitvā gāḷhaṃ rogātaṅkaṃ pāpuṇāti, so sabhāgassa bhikkhuno datvā tassa hatthato sappāyabhojanaṃ bhuñjitvā samaṇadhammaṃ karontopi santuṭṭhova hoti, ayamassa piṇḍapāte yathābalasantoso. Aparo bhikkhu paṇītaṃ piṇḍapātaṃ labhati, so ‘‘ayaṃ piṇḍapāto cirapabbajitādīnaṃ anurūpo’’ti cīvaraṃ viya tesaṃ datvā, tesaṃ vā santakaṃ gahetvā, attanā piṇḍāya caritvā, missakāhāraṃ vā paribhuñjantopi santuṭṭhova hoti. Ayamassa piṇḍapāte yathāsāruppasantoso.
इध पन भिक्खुनो सेनासनं पापुणाति मनापं वा अमनापं वा अन्तमसो तिणकुटिकापि तिणसन्थारकम्पि, सो तेनेव सन्तुस्सति, पुन अञ्ञं सुन्दरतरं वा पापुणाति, तं न गण्हाति, अयमस्स सेनासने यथालाभसन्तोसो। अथ पन आबाधिको होति दुब्बलो वा, सो ब्याधिविरुद्धं वा पकतिविरुद्धं वा सेनासनं लभति, यत्थस्स वसतो अफासु होति, सो तं सभागस्स भिक्खुनो दत्वा तस्स सन्तके सप्पायसेनासने वसित्वा समणधम्मं करोन्तोपि सन्तुट्ठोव होति, अयमस्स सेनासने यथाबलसन्तोसो। अपरो सुन्दरं सेनासनं पत्तम्पि न सम्पटिच्छति ‘‘पणीतसेनासनं पमादट्ठान’’न्ति, महापुञ्ञताय वा लेणमण्डपकूटागारादीनि पणीतसेनासनानि लभति, सो तानि चीवरादीनि विय चिरपब्बजितादीनं दत्वा यत्थ कत्थचि वसन्तोपि सन्तुट्ठोव होति, अयमस्स सेनासने यथासारुप्पसन्तोसो।
Idha pana bhikkhuno senāsanaṃ pāpuṇāti manāpaṃ vā amanāpaṃ vā antamaso tiṇakuṭikāpi tiṇasanthārakampi, so teneva santussati, puna aññaṃ sundarataraṃ vā pāpuṇāti, taṃ na gaṇhāti, ayamassa senāsane yathālābhasantoso. Atha pana ābādhiko hoti dubbalo vā, so byādhiviruddhaṃ vā pakativiruddhaṃ vā senāsanaṃ labhati, yatthassa vasato aphāsu hoti, so taṃ sabhāgassa bhikkhuno datvā tassa santake sappāyasenāsane vasitvā samaṇadhammaṃ karontopi santuṭṭhova hoti, ayamassa senāsane yathābalasantoso. Aparo sundaraṃ senāsanaṃ pattampi na sampaṭicchati ‘‘paṇītasenāsanaṃ pamādaṭṭhāna’’nti, mahāpuññatāya vā leṇamaṇḍapakūṭāgārādīni paṇītasenāsanāni labhati, so tāni cīvarādīni viya cirapabbajitādīnaṃ datvā yattha katthaci vasantopi santuṭṭhova hoti, ayamassa senāsane yathāsāruppasantoso.
इध पन भिक्खु भेसज्जं लभति लूखं वा पणीतं वा, सो तेनेव तुस्सति, अञ्ञं न पत्थेति, लभन्तोपि न गण्हाति, अयमस्स गिलानपच्चये यथालाभसन्तोसो। अथ पन तेलेन अत्थिको फाणितं लभति, सो तं सभागस्स भिक्खुनो दत्वा, तस्स हत्थतो तेलं गहेत्वा, भेसज्जं कत्वा समणधम्मं करोन्तोपि सन्तुट्ठोव होति, अयमस्स गिलानपच्चये यथाबलसन्तोसो। अपरो महापुञ्ञो बहुं तेलमधुफाणितादिपणीतभेसज्जं लभति, सो तं चीवरादीनि विय चिरपब्बजितादीनं दत्वा तेसं आभतेन येन केनचि भेसज्जं करोन्तोपि सन्तुट्ठोव होति। यो पन एकस्मिं भाजने मुत्तहरीतकं, एकस्मिं चतुमधुरं ठपेत्वा ‘‘गण्हथ, भन्ते, यदिच्छसी’’ति वुच्चमानो सचस्स तेसु अञ्ञतरेनपि रोगो वूपसम्मति , ‘‘मुत्तहरीतकं नाम बुद्धादीहि वण्णितं, पूतिमुत्तभेसज्जं निस्साय पब्बज्जा, तत्थ ते यावजीवं उस्साहो करणीयो’’ति (महाव॰ १२८) वचनमनुस्सरन्तो चतुमधुरं पटिक्खिपित्वा मुत्तहरीतकेन भेसज्जं करोन्तो परमसन्तुट्ठोव होति, अयमस्स गिलानपच्चये यथासारुप्पसन्तोसो।
Idha pana bhikkhu bhesajjaṃ labhati lūkhaṃ vā paṇītaṃ vā, so teneva tussati, aññaṃ na pattheti, labhantopi na gaṇhāti, ayamassa gilānapaccaye yathālābhasantoso. Atha pana telena atthiko phāṇitaṃ labhati, so taṃ sabhāgassa bhikkhuno datvā, tassa hatthato telaṃ gahetvā, bhesajjaṃ katvā samaṇadhammaṃ karontopi santuṭṭhova hoti, ayamassa gilānapaccaye yathābalasantoso. Aparo mahāpuñño bahuṃ telamadhuphāṇitādipaṇītabhesajjaṃ labhati, so taṃ cīvarādīni viya cirapabbajitādīnaṃ datvā tesaṃ ābhatena yena kenaci bhesajjaṃ karontopi santuṭṭhova hoti. Yo pana ekasmiṃ bhājane muttaharītakaṃ, ekasmiṃ catumadhuraṃ ṭhapetvā ‘‘gaṇhatha, bhante, yadicchasī’’ti vuccamāno sacassa tesu aññatarenapi rogo vūpasammati , ‘‘muttaharītakaṃ nāma buddhādīhi vaṇṇitaṃ, pūtimuttabhesajjaṃ nissāya pabbajjā, tattha te yāvajīvaṃ ussāho karaṇīyo’’ti (mahāva. 128) vacanamanussaranto catumadhuraṃ paṭikkhipitvā muttaharītakena bhesajjaṃ karonto paramasantuṭṭhova hoti, ayamassa gilānapaccaye yathāsāruppasantoso.
सो एवंपभेदो सब्बोपि सन्तोसो सन्तुट्ठीति पवुच्चति। तेन वुत्तं ‘‘अत्थतो इतरीतरपच्चयसन्तोसो’’ति। इतरीतरसन्तुट्ठिया सद्धिं सन्दस्सनादिविधिना आनिसंसविभावनवसेन, तप्पटिपक्खस्स अत्रिच्छतादिभेदस्स इच्छापकतत्तस्स आदीनवविभावनवसेन च पवत्ता कथा सन्तुट्ठिकथा। इतो परासुपि कथासु एसेव नयो, विसेसमत्तमेव वक्खाम।
So evaṃpabhedo sabbopi santoso santuṭṭhīti pavuccati. Tena vuttaṃ ‘‘atthato itarītarapaccayasantoso’’ti. Itarītarasantuṭṭhiyā saddhiṃ sandassanādividhinā ānisaṃsavibhāvanavasena, tappaṭipakkhassa atricchatādibhedassa icchāpakatattassa ādīnavavibhāvanavasena ca pavattā kathā santuṭṭhikathā. Ito parāsupi kathāsu eseva nayo, visesamattameva vakkhāma.
पविवेककथाति एत्थ कायविवेको चित्तविवेको उपधिविवेकोति तयो विवेका। तेसु एको गच्छति, एको तिट्ठति, एको निसीदति, एको सेय्यं कप्पेति, एको गामं पिण्डाय पविसति, एको पटिक्कमति, एको अभिक्कमति, एको चङ्कमं अधिट्ठाति, एको चरति, एको विहरतीति एवं सब्बिरियापथेसु सब्बकिच्चेसु गणसङ्गणिकं पहाय विवित्तवासो कायविवेको नाम। अट्ठ समापत्तियो पन चित्तविवेको नाम। निब्बानं उपधिविवेको नाम। वुत्तञ्हेतं –
Pavivekakathāti ettha kāyaviveko cittaviveko upadhivivekoti tayo vivekā. Tesu eko gacchati, eko tiṭṭhati, eko nisīdati, eko seyyaṃ kappeti, eko gāmaṃ piṇḍāya pavisati, eko paṭikkamati, eko abhikkamati, eko caṅkamaṃ adhiṭṭhāti, eko carati, eko viharatīti evaṃ sabbiriyāpathesu sabbakiccesu gaṇasaṅgaṇikaṃ pahāya vivittavāso kāyaviveko nāma. Aṭṭha samāpattiyo pana cittaviveko nāma. Nibbānaṃ upadhiviveko nāma. Vuttañhetaṃ –
‘‘कायविवेको च विवेकट्ठकायानं नेक्खम्माभिरतानं, चित्तविवेको च परिसुद्धचित्तानं परमवोदानप्पत्तानं, उपधिविवेको च निरुपधीनं पुग्गलानं विसङ्खारगतान’’न्ति (महानि॰ ५७)।
‘‘Kāyaviveko ca vivekaṭṭhakāyānaṃ nekkhammābhiratānaṃ, cittaviveko ca parisuddhacittānaṃ paramavodānappattānaṃ, upadhiviveko ca nirupadhīnaṃ puggalānaṃ visaṅkhāragatāna’’nti (mahāni. 57).
विवेकोयेव पविवेको, पविवेकप्पटिसंयुत्ता कथा पविवेककथा।
Vivekoyeva paviveko, pavivekappaṭisaṃyuttā kathā pavivekakathā.
असंसग्गकथाति एत्थ सवनसंसग्गो दस्सनसंसग्गो समुल्लपनसंसग्गो सम्भोगसंसग्गो कायसंसग्गोति पञ्च संसग्गा। तेसु इधेकच्चो भिक्खु सुणाति ‘‘असुकस्मिं गामे वा निगमे वा इत्थी अभिरूपा दस्सनीया पासादिका परमाय वण्णपोक्खरताय समन्नागता’’ति, सो तं सुत्वा संसीदति विसीदति, न सक्कोति ब्रह्मचरियं सन्धारेतुं, सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तति, एवं विसभागारम्मणसवनेन उप्पन्नकिलेससन्थवो सवनसंसग्गो नाम। न हेव खो भिक्खु सुणाति, अपिच खो सामं पस्सति इत्थिं अभिरूपं दस्सनीयं पासादिकं परमाय वण्णपोक्खरताय समन्नागतं, सो तं दिस्वा संसीदति विसीदति, न सक्कोति ब्रह्मचरियं सन्धारेतुं, सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तति, एवं विसभागारम्मणदस्सनेन उप्पन्नकिलेससन्थवो दस्सनसंसग्गो नाम। दिस्वा पन अञ्ञमञ्ञं आलापसल्लापवसेन उप्पन्नो किलेससन्थवो समुल्लपनसंसग्गो नाम। सहजग्घनादीनिपि एतेनेव सङ्गण्हाति। अत्तनो पन सन्तकं यंकिञ्चि मातुगामस्स दत्वा वा अदत्वा वा तेन दिन्नस्स वनभङ्गियादिनो परिभोगवसेन उप्पन्नकिलेससन्थवो सम्भोगसंसग्गो नाम। मातुगामस्स हत्थग्गाहादिवसेन उप्पन्नकिलेससन्थवो कायसंसग्गो नाम। योपि चेस –
Asaṃsaggakathāti ettha savanasaṃsaggo dassanasaṃsaggo samullapanasaṃsaggo sambhogasaṃsaggo kāyasaṃsaggoti pañca saṃsaggā. Tesu idhekacco bhikkhu suṇāti ‘‘asukasmiṃ gāme vā nigame vā itthī abhirūpā dassanīyā pāsādikā paramāya vaṇṇapokkharatāya samannāgatā’’ti, so taṃ sutvā saṃsīdati visīdati, na sakkoti brahmacariyaṃ sandhāretuṃ, sikkhaṃ paccakkhāya hīnāyāvattati, evaṃ visabhāgārammaṇasavanena uppannakilesasanthavo savanasaṃsaggo nāma. Na heva kho bhikkhu suṇāti, apica kho sāmaṃ passati itthiṃ abhirūpaṃ dassanīyaṃ pāsādikaṃ paramāya vaṇṇapokkharatāya samannāgataṃ, so taṃ disvā saṃsīdati visīdati, na sakkoti brahmacariyaṃ sandhāretuṃ, sikkhaṃ paccakkhāya hīnāyāvattati, evaṃ visabhāgārammaṇadassanena uppannakilesasanthavo dassanasaṃsaggo nāma. Disvā pana aññamaññaṃ ālāpasallāpavasena uppanno kilesasanthavo samullapanasaṃsaggo nāma. Sahajagghanādīnipi eteneva saṅgaṇhāti. Attano pana santakaṃ yaṃkiñci mātugāmassa datvā vā adatvā vā tena dinnassa vanabhaṅgiyādino paribhogavasena uppannakilesasanthavo sambhogasaṃsaggo nāma. Mātugāmassa hatthaggāhādivasena uppannakilesasanthavo kāyasaṃsaggo nāma. Yopi cesa –
‘‘गिहीहि संसट्ठो विहरति अननुलोमिकेन संसग्गेन सहसोकी सहनन्दी सुखितेसु सुखितो, दुक्खितेसु दुक्खितो , उप्पन्नेसु किच्चकरणीयेसु अत्तना उय्योगं आपज्जती’’ति (सं॰ नि॰ ३.३; महानि॰ १६४) –
‘‘Gihīhi saṃsaṭṭho viharati ananulomikena saṃsaggena sahasokī sahanandī sukhitesu sukhito, dukkhitesu dukkhito , uppannesu kiccakaraṇīyesu attanā uyyogaṃ āpajjatī’’ti (saṃ. ni. 3.3; mahāni. 164) –
एवं वुत्तो अननुलोमिको गिहिसंसग्गो, यो च सब्रह्मचारीहिपि किलेसुप्पत्तिहेतुभूतो संसग्गो, तं सब्बं पहाय य्वायं संसारे थिरतरं संवेगं, सङ्खारेसु तिब्बं भयसञ्ञं, सरीरे पटिकूलसञ्ञं, सब्बाकुसलेसु जिगुच्छापुब्बङ्गमं हिरोत्तप्पं, सब्बकिरियासु सतिसम्पजञ्ञन्ति सब्बं पच्चुपट्ठपेत्वा कमलदले जलबिन्दु विय सब्बत्थ अलग्गभावो, अयं सब्बसंसग्गप्पटिपक्खताय असंसग्गो। तप्पटिसंयुत्ता कथा असंसग्गकथा।
Evaṃ vutto ananulomiko gihisaṃsaggo, yo ca sabrahmacārīhipi kilesuppattihetubhūto saṃsaggo, taṃ sabbaṃ pahāya yvāyaṃ saṃsāre thirataraṃ saṃvegaṃ, saṅkhāresu tibbaṃ bhayasaññaṃ, sarīre paṭikūlasaññaṃ, sabbākusalesu jigucchāpubbaṅgamaṃ hirottappaṃ, sabbakiriyāsu satisampajaññanti sabbaṃ paccupaṭṭhapetvā kamaladale jalabindu viya sabbattha alaggabhāvo, ayaṃ sabbasaṃsaggappaṭipakkhatāya asaṃsaggo. Tappaṭisaṃyuttā kathā asaṃsaggakathā.
वीरियारम्भकथाति एत्थ वीरस्स भावो, कम्मन्ति वा वीरियं, विधिना ईरयितब्बं पवत्तेतब्बन्ति वा वीरियं, वीरियञ्च तं अकुसलानं धम्मानं पहानाय कुसलानं धम्मानं उपसम्पदाय आरम्भनं वीरियारम्भो। स्वायं कायिको चेतसिको चाति दुविधो, आरम्भधातु, निक्कमधातु, परक्कमधातु चाति तिविधो; सम्मप्पधानवसेन चतुब्बिधो। सो सब्बोपि यो भिक्खु गमने उप्पन्नं किलेसं ठानं पापुणितुं न देति; ठाने उप्पन्नं निसज्जं, निसज्जाय उप्पन्नं सयनं पापुणितुं न देति, तत्थ तत्थेव अजपदेन दण्डेन कण्हसप्पं उप्पीळेत्वा गण्हन्तो विय, तिखिणेन असिना अमित्तं गीवाय पहरन्तो विय च सीसं उक्खिपितुं अदत्वा वीरियबलेन निग्गण्हाति, तस्सेवं आरद्धवीरियस्स वसेन वेदितब्बो। तप्पटिसंयुत्ता कथा वीरियारम्भकथा।
Vīriyārambhakathāti ettha vīrassa bhāvo, kammanti vā vīriyaṃ, vidhinā īrayitabbaṃ pavattetabbanti vā vīriyaṃ, vīriyañca taṃ akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya kusalānaṃ dhammānaṃ upasampadāya ārambhanaṃ vīriyārambho. Svāyaṃ kāyiko cetasiko cāti duvidho, ārambhadhātu, nikkamadhātu, parakkamadhātu cāti tividho; sammappadhānavasena catubbidho. So sabbopi yo bhikkhu gamane uppannaṃ kilesaṃ ṭhānaṃ pāpuṇituṃ na deti; ṭhāne uppannaṃ nisajjaṃ, nisajjāya uppannaṃ sayanaṃ pāpuṇituṃ na deti, tattha tattheva ajapadena daṇḍena kaṇhasappaṃ uppīḷetvā gaṇhanto viya, tikhiṇena asinā amittaṃ gīvāya paharanto viya ca sīsaṃ ukkhipituṃ adatvā vīriyabalena niggaṇhāti, tassevaṃ āraddhavīriyassa vasena veditabbo. Tappaṭisaṃyuttā kathā vīriyārambhakathā.
सीलकथादीसु दुविधं सीलं लोकियं लोकुत्तरञ्च। तत्थ लोकियं पातिमोक्खसंवरादि चतुपारिसुद्धिसीलं, लोकुत्तरं मग्गसीलं फलसीलञ्च। तथा विपस्सनाय पादकभूता सह उपचारेन अट्ठ समापत्तियो लोकियो समाधि, मग्गसम्पयुत्तो पनेत्थ लोकुत्तरो समाधि नाम। तथा पञ्ञापि लोकिया सुतमया चिन्तामया झानसम्पयुत्ता विपस्सनाञाणञ्च। विसेसतो पनेत्थ विपस्सनापञ्ञा गहेतब्बा, लोकुत्तरा मग्गपञ्ञा फलपञ्ञा च। विमुत्तीपि अरियफलविमुत्ति निब्बानञ्च। अपरे पन तदङ्गविक्खम्भनसमुच्छेदविमुत्तीनम्पि वसेनेत्थ अत्थं वण्णेन्ति। विमुत्तिञाणदस्सनम्पि एकूनवीसतिविधं पच्चवेक्खणञाणं। इति इमेसं सीलादीनं सद्धिं सन्दस्सनादिविधिना अनेकाकारवोकारआनिसंसविभावनवसेन चेव तप्पटिपक्खानं दुस्सील्यादीनं आदीनवविभावनवसेन च पवत्ता कथा, तप्पटिसंयुत्ता कथा वा सीलादिकथा नाम।
Sīlakathādīsu duvidhaṃ sīlaṃ lokiyaṃ lokuttarañca. Tattha lokiyaṃ pātimokkhasaṃvarādi catupārisuddhisīlaṃ, lokuttaraṃ maggasīlaṃ phalasīlañca. Tathā vipassanāya pādakabhūtā saha upacārena aṭṭha samāpattiyo lokiyo samādhi, maggasampayutto panettha lokuttaro samādhi nāma. Tathā paññāpi lokiyā sutamayā cintāmayā jhānasampayuttā vipassanāñāṇañca. Visesato panettha vipassanāpaññā gahetabbā, lokuttarā maggapaññā phalapaññā ca. Vimuttīpi ariyaphalavimutti nibbānañca. Apare pana tadaṅgavikkhambhanasamucchedavimuttīnampi vasenettha atthaṃ vaṇṇenti. Vimuttiñāṇadassanampi ekūnavīsatividhaṃ paccavekkhaṇañāṇaṃ. Iti imesaṃ sīlādīnaṃ saddhiṃ sandassanādividhinā anekākāravokāraānisaṃsavibhāvanavasena ceva tappaṭipakkhānaṃ dussīlyādīnaṃ ādīnavavibhāvanavasena ca pavattā kathā, tappaṭisaṃyuttā kathā vā sīlādikathā nāma.
एत्थ च ‘‘अत्तना च अप्पिच्छो होति, अप्पिच्छकथञ्च परेसं कत्ता’’ति (म॰ नि॰ १.२५२; अ॰ नि॰ १०.७०) ‘‘सन्तुट्ठो होति इतरीतरेन चीवरेन, इतरीतरचीवरसन्तुट्ठिया च वण्णवादी’’ति (सं॰ नि॰ २.१४४; चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १२८) च आदिवचनतो सयञ्च अप्पिच्छतादिगुणसमन्नागतेन परेसम्पि तदत्थाय हितज्झासयेन पवत्तेतब्बा तथारूपी कथा, या इध अभिसल्लेखिकादिभावेन विसेसेत्वा वुत्ता अप्पिच्छकथादीति वेदितब्बा। कारकस्सेव हि कथा विसेसतो अधिप्पेतत्थसाधिनी। तथा हि वक्खति ‘‘कल्याणमित्तस्सेतं, मेघिय, भिक्खुनो पाटिकङ्खं…पे॰ … अकसिरलाभी’’ति।
Ettha ca ‘‘attanā ca appiccho hoti, appicchakathañca paresaṃ kattā’’ti (ma. ni. 1.252; a. ni. 10.70) ‘‘santuṭṭho hoti itarītarena cīvarena, itarītaracīvarasantuṭṭhiyā ca vaṇṇavādī’’ti (saṃ. ni. 2.144; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 128) ca ādivacanato sayañca appicchatādiguṇasamannāgatena paresampi tadatthāya hitajjhāsayena pavattetabbā tathārūpī kathā, yā idha abhisallekhikādibhāvena visesetvā vuttā appicchakathādīti veditabbā. Kārakasseva hi kathā visesato adhippetatthasādhinī. Tathā hi vakkhati ‘‘kalyāṇamittassetaṃ, meghiya, bhikkhuno pāṭikaṅkhaṃ…pe. … akasiralābhī’’ti.
एवरूपायाति ईदिसाय, यथावुत्ताय। निकामलाभीति यथिच्छितलाभी यथारुचिलाभी, सब्बकालं इमा कथा सोतुं विचारेतुञ्च यथासुखं लभन्तो। अकिच्छलाभीति निद्दुक्खलाभी। अकसिरलाभीति विपुललाभी।
Evarūpāyāti īdisāya, yathāvuttāya. Nikāmalābhīti yathicchitalābhī yathārucilābhī, sabbakālaṃ imā kathā sotuṃ vicāretuñca yathāsukhaṃ labhanto. Akicchalābhīti niddukkhalābhī. Akasiralābhīti vipulalābhī.
आरद्धवीरियोति पग्गहितवीरियो। अकुसलानं धम्मानं पहानायाति अकोसल्लसम्भूतट्ठेन अकुसलानं पापधम्मानं पजहनत्थाय। कुसलानं धम्मानन्ति कुच्छितानं सलनादिअत्थेन अनवज्जट्ठेन च कुसलानं सहविपस्सनानं मग्गफलधम्मानं। उपसम्पदायाति सम्पादनाय, अत्तनो सन्ताने उप्पादनाय। थामवाति उस्सोळ्हिसङ्खातेन वीरियथामेन समन्नागतो। दळ्हपरक्कमोति थिरपरक्कमो असिथिलवीरियो। अनिक्खित्तधुरोति अनोरोहितधुरो अनोसक्कितवीरियो।
Āraddhavīriyoti paggahitavīriyo. Akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāyāti akosallasambhūtaṭṭhena akusalānaṃ pāpadhammānaṃ pajahanatthāya. Kusalānaṃ dhammānanti kucchitānaṃ salanādiatthena anavajjaṭṭhena ca kusalānaṃ sahavipassanānaṃ maggaphaladhammānaṃ. Upasampadāyāti sampādanāya, attano santāne uppādanāya. Thāmavāti ussoḷhisaṅkhātena vīriyathāmena samannāgato. Daḷhaparakkamoti thiraparakkamo asithilavīriyo. Anikkhittadhuroti anorohitadhuro anosakkitavīriyo.
पञ्ञवाति विपस्सनापञ्ञाय पञ्ञवा। उदयत्थगामिनियाति पञ्चन्नं खन्धानं उदयञ्च वयञ्च पटिविज्झन्तिया। अरियायाति विक्खम्भनवसेन किलेसेहि आरका दूरे ठिताय निद्दोसाय। निब्बेधिकायाति निब्बेधभागियाय। सम्मा दुक्खक्खयगामिनियाति वट्टदुक्खस्स खेपनतो ‘‘दुक्खक्खयो’’ति लद्धनामं अरियमग्गं सम्मा हेतुना ञायेन गच्छन्तिया।
Paññavāti vipassanāpaññāya paññavā. Udayatthagāminiyāti pañcannaṃ khandhānaṃ udayañca vayañca paṭivijjhantiyā. Ariyāyāti vikkhambhanavasena kilesehi ārakā dūre ṭhitāya niddosāya. Nibbedhikāyāti nibbedhabhāgiyāya. Sammā dukkhakkhayagāminiyāti vaṭṭadukkhassa khepanato ‘‘dukkhakkhayo’’ti laddhanāmaṃ ariyamaggaṃ sammā hetunā ñāyena gacchantiyā.
इमेसु च पन पञ्चसु धम्मेसु सीलं वीरियं पञ्ञा च योगिनो अज्झत्तिकं अङ्गं, इतरद्वयं बाहिरं अङ्गं। तथापि कल्याणमित्तसन्निस्सयेनेव सेसं चतुब्बिधं इज्झति, कल्याणमित्तस्सेवेत्थ बहूपकारतं दस्सेन्तो सत्था ‘‘कल्याणमित्तस्सेतं, मेघिय, भिक्खुनो पाटिकङ्ख’’न्तिआदिना देसनं वड्ढेति। तत्थ पाटिकङ्खन्ति एकंसेन इच्छितब्बं, अवस्संभावीति अत्थो। यन्ति किरियापरामसनं। इदं वुत्तं होति – ‘‘सीलवा भविस्सती’’ति एत्थ यदेतं कल्याणमित्तस्स भिक्खुनो सीलवन्तताय भवनं सीलसम्पन्नत्तं, तस्स भिक्खुनो सीलसम्पन्नत्ता एतं तस्स पाटिकङ्खं, अवस्संभावी एकंसेनेव तस्स तत्थ नियोजनतोति अधिप्पायो। पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरिस्सतीतिआदीसुपि एसेव नयो।
Imesu ca pana pañcasu dhammesu sīlaṃ vīriyaṃ paññā ca yogino ajjhattikaṃ aṅgaṃ, itaradvayaṃ bāhiraṃ aṅgaṃ. Tathāpi kalyāṇamittasannissayeneva sesaṃ catubbidhaṃ ijjhati, kalyāṇamittassevettha bahūpakārataṃ dassento satthā ‘‘kalyāṇamittassetaṃ, meghiya, bhikkhuno pāṭikaṅkha’’ntiādinā desanaṃ vaḍḍheti. Tattha pāṭikaṅkhanti ekaṃsena icchitabbaṃ, avassaṃbhāvīti attho. Yanti kiriyāparāmasanaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘sīlavā bhavissatī’’ti ettha yadetaṃ kalyāṇamittassa bhikkhuno sīlavantatāya bhavanaṃ sīlasampannattaṃ, tassa bhikkhuno sīlasampannattā etaṃ tassa pāṭikaṅkhaṃ, avassaṃbhāvī ekaṃseneva tassa tattha niyojanatoti adhippāyo. Pātimokkhasaṃvarasaṃvuto viharissatītiādīsupi eseva nayo.
एवं भगवा सदेवके लोके उत्तमकल्याणमित्तसङ्खातस्स अत्तनो वचनं अनादियित्वा तं वनसण्डं पविसित्वा तादिसं विप्पकारं पत्तस्स आयस्मतो मेघियस्स कल्याणमित्ततादिना सकलं सासनसम्पत्तिं दस्सेत्वा, इदानिस्स तत्थ आदरजातस्स पुब्बे येहि कामवितक्कादीहि उपद्दुतत्ता कम्मट्ठानं न सम्पज्जि, तस्स तेसं उजुविपच्चनीकभूतत्ता च भावनानयं पकासेत्वा, ततो परं अरहत्तस्स कम्मट्ठानं आचिक्खन्तो, ‘‘तेन च पन, मेघिय, भिक्खुना इमेसु पञ्चसु धम्मेसु पतिट्ठाय चत्तारो धम्मा उत्तरि भावेतब्बा’’तिआदिमाह। तत्थ तेनाति एवं कल्याणमित्तसन्निस्सयेन यथावुत्तसीलादिगुणसमन्नागतेन। तेनेवाह ‘‘इमेसु पञ्चसु धम्मेसु पतिट्ठाया’’ति। उत्तरीति आरद्धतरुणविपस्सनस्स रागादिपरिस्सया चे उप्पज्जेय्युं, तेसं विसोधनत्थं ततो उद्धं चत्तारो धम्मा भावेतब्बा उप्पादेतब्बा वड्ढेतब्बा च।
Evaṃ bhagavā sadevake loke uttamakalyāṇamittasaṅkhātassa attano vacanaṃ anādiyitvā taṃ vanasaṇḍaṃ pavisitvā tādisaṃ vippakāraṃ pattassa āyasmato meghiyassa kalyāṇamittatādinā sakalaṃ sāsanasampattiṃ dassetvā, idānissa tattha ādarajātassa pubbe yehi kāmavitakkādīhi upaddutattā kammaṭṭhānaṃ na sampajji, tassa tesaṃ ujuvipaccanīkabhūtattā ca bhāvanānayaṃ pakāsetvā, tato paraṃ arahattassa kammaṭṭhānaṃ ācikkhanto, ‘‘tena ca pana, meghiya, bhikkhunā imesu pañcasu dhammesu patiṭṭhāya cattāro dhammā uttari bhāvetabbā’’tiādimāha. Tattha tenāti evaṃ kalyāṇamittasannissayena yathāvuttasīlādiguṇasamannāgatena. Tenevāha ‘‘imesu pañcasu dhammesu patiṭṭhāyā’’ti. Uttarīti āraddhataruṇavipassanassa rāgādiparissayā ce uppajjeyyuṃ, tesaṃ visodhanatthaṃ tato uddhaṃ cattāro dhammā bhāvetabbā uppādetabbā vaḍḍhetabbā ca.
असुभाति एकादससु असुभकम्मट्ठानेसु यथारहं यत्थ कत्थचि असुभभावना। रागस्स पहानायाति कामरागस्स पजहनत्थाय। अयमत्थो सालिलायकोपमाय विभावेतब्बो – एको हि पुरिसो असितं गहेत्वा कोटितो पट्ठाय सालिखेत्ते सालियो लायति, अथस्स वतिं भिन्दित्वा गावो पविसिंसु। सो असितं ठपेत्वा, यट्ठिं आदाय, तेनेव मग्गेन गावो नीहरित्वा, वतिं पाकतिकं कत्वा, पुन असितं गहेत्वा सालियो लायि। तत्थ सालिखेत्तं विय बुद्धसासनं दट्ठब्बं, सालिलायको विय योगावचरो, असितं विय पञ्ञा, लायनकालो विय विपस्सनाय कम्मकरणकालो, यट्ठि विय असुभकम्मट्ठानं, वति विय संवरो , वतिं भिन्दित्वा गावीनं पविसनं विय सहसा अप्पटिसङ्खाय पमादं आगम्म रागस्स उप्पज्जनं, असितं ठपेत्वा, यट्ठिं आदाय, पविट्ठमग्गेनेव गावो नीहरित्वा, वतिं पटिपाकतिकं कत्वा, पुन ठितट्ठानतो पट्ठाय सालिलायनं विय असुभकम्मट्ठानेन रागं विक्खम्भेत्वा, पुन विपस्सनाय कम्मकरणकालोति इदमेत्थ उपमासंसन्दनं। एवंभूतं भावनाविधिं सन्धाय वुत्तं ‘‘असुभा भावेतब्बा रागस्स पहानाया’’ति।
Asubhāti ekādasasu asubhakammaṭṭhānesu yathārahaṃ yattha katthaci asubhabhāvanā. Rāgassa pahānāyāti kāmarāgassa pajahanatthāya. Ayamattho sālilāyakopamāya vibhāvetabbo – eko hi puriso asitaṃ gahetvā koṭito paṭṭhāya sālikhette sāliyo lāyati, athassa vatiṃ bhinditvā gāvo pavisiṃsu. So asitaṃ ṭhapetvā, yaṭṭhiṃ ādāya, teneva maggena gāvo nīharitvā, vatiṃ pākatikaṃ katvā, puna asitaṃ gahetvā sāliyo lāyi. Tattha sālikhettaṃ viya buddhasāsanaṃ daṭṭhabbaṃ, sālilāyako viya yogāvacaro, asitaṃ viya paññā, lāyanakālo viya vipassanāya kammakaraṇakālo, yaṭṭhi viya asubhakammaṭṭhānaṃ, vati viya saṃvaro , vatiṃ bhinditvā gāvīnaṃ pavisanaṃ viya sahasā appaṭisaṅkhāya pamādaṃ āgamma rāgassa uppajjanaṃ, asitaṃ ṭhapetvā, yaṭṭhiṃ ādāya, paviṭṭhamaggeneva gāvo nīharitvā, vatiṃ paṭipākatikaṃ katvā, puna ṭhitaṭṭhānato paṭṭhāya sālilāyanaṃ viya asubhakammaṭṭhānena rāgaṃ vikkhambhetvā, puna vipassanāya kammakaraṇakāloti idamettha upamāsaṃsandanaṃ. Evaṃbhūtaṃ bhāvanāvidhiṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘asubhā bhāvetabbā rāgassa pahānāyā’’ti.
मेत्ताति मेत्ताकम्मट्ठानं। ब्यापादस्स पहानायाति वुत्तनयेनेव उप्पन्नकोपस्स पजहनत्थाय। आनापानस्सतीति सोळसवत्थुका आनापानस्सति। वितक्कुपच्छेदायाति वुत्तनयेनेव उप्पन्नानं वितक्कानं उपच्छेदनत्थाय। अस्मिमानसमुग्घातायाति अस्मीति उप्पज्जनकस्स नवविधस्स मानस्स समुच्छेदनत्थाय। अनिच्चसञ्ञिनोति हुत्वा अभावतो उदयब्बयवन्ततो पभङ्गुतो तावकालिकतो निच्चप्पटिपक्खतो च ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति (ध॰ प॰ २७७; चूळनि॰ हेमकमाणवपुच्छानिद्देस ५६) पवत्तअनिच्चानुपस्सनावसेन अनिच्चसञ्ञिनो। अनत्तसञ्ञा सण्ठातीति असारकतो अवसवत्तनतो परतो रित्ततो तुच्छतो सुञ्ञतो च ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति (ध॰ प॰ २७९; चूळनि॰ हेमकमाणवपुच्छानिद्देस ५६) एवं पवत्ता अनत्तानुपस्सनासङ्खाता अनत्तसञ्ञा चित्ते सण्ठहति, अतिदळ्हं पतिट्ठाति। अनिच्चलक्खणे हि दिट्ठे अनत्तलक्खणं दिट्ठमेव होति। तीसु हि लक्खणेसु एकस्मिं दिट्ठे इतरद्वयं दिट्ठमेव होति। तेन वुत्तं – ‘‘अनिच्चसञ्ञिनो हि, मेघिय, अनत्तसञ्ञा सण्ठाती’’ति। अनत्तलक्खणे दिट्ठे अस्मीति उप्पज्जनकमानो सुप्पजहोव होतीति आह – ‘‘अनत्तसञ्ञी अस्मिमानसमुग्घातं पापुणाती’’ति दिट्ठेव धम्मे निब्बानन्ति दिट्ठेयेव धम्मे इमस्मिंयेव अत्तभावे अपच्चयपरिनिब्बानं पापुणाति। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारतो पन असुभादिभावनानयो विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.१०२) वुत्तनयेन गहेतब्बो।
Mettāti mettākammaṭṭhānaṃ. Byāpādassa pahānāyāti vuttanayeneva uppannakopassa pajahanatthāya. Ānāpānassatīti soḷasavatthukā ānāpānassati. Vitakkupacchedāyāti vuttanayeneva uppannānaṃ vitakkānaṃ upacchedanatthāya. Asmimānasamugghātāyāti asmīti uppajjanakassa navavidhassa mānassa samucchedanatthāya. Aniccasaññinoti hutvā abhāvato udayabbayavantato pabhaṅguto tāvakālikato niccappaṭipakkhato ca ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’ti (dha. pa. 277; cūḷani. hemakamāṇavapucchāniddesa 56) pavattaaniccānupassanāvasena aniccasaññino. Anattasaññā saṇṭhātīti asārakato avasavattanato parato rittato tucchato suññato ca ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti (dha. pa. 279; cūḷani. hemakamāṇavapucchāniddesa 56) evaṃ pavattā anattānupassanāsaṅkhātā anattasaññā citte saṇṭhahati, atidaḷhaṃ patiṭṭhāti. Aniccalakkhaṇe hi diṭṭhe anattalakkhaṇaṃ diṭṭhameva hoti. Tīsu hi lakkhaṇesu ekasmiṃ diṭṭhe itaradvayaṃ diṭṭhameva hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘aniccasaññino hi, meghiya, anattasaññā saṇṭhātī’’ti. Anattalakkhaṇe diṭṭhe asmīti uppajjanakamāno suppajahova hotīti āha – ‘‘anattasaññī asmimānasamugghātaṃ pāpuṇātī’’ti diṭṭheva dhamme nibbānanti diṭṭheyeva dhamme imasmiṃyeva attabhāve apaccayaparinibbānaṃ pāpuṇāti. Ayamettha saṅkhepo, vitthārato pana asubhādibhāvanānayo visuddhimagge (visuddhi. 1.102) vuttanayena gahetabbo.
एतमत्थं विदित्वाति एतं आयस्मतो मेघियस्स मिच्छावितक्कचोरेहि कुसलभण्डुपच्छेदसङ्खातं अत्थं जानित्वा। इमं उदानन्ति इमं कामवितक्कादीनं अविनोदने विनोदने च आदीनवानिसंसदीपकं उदानं उदानेसि।
Etamatthaṃviditvāti etaṃ āyasmato meghiyassa micchāvitakkacorehi kusalabhaṇḍupacchedasaṅkhātaṃ atthaṃ jānitvā. Imaṃ udānanti imaṃ kāmavitakkādīnaṃ avinodane vinodane ca ādīnavānisaṃsadīpakaṃ udānaṃ udānesi.
तत्थ खुद्दाति हीना लामका। वितक्काति कामवितक्कादयो तयो पापवितक्का। ते हि सब्बवितक्केहि पतिकिट्ठताय इध खुद्दाति वुत्ता ‘‘न च खुद्दमाचरे’’तिआदीसु (खु॰ पा॰ ९.३; सु॰ नि॰ १४५) विय। सुखुमाति ञातिवितक्कादयो अधिप्पेता। ञातिवितक्को जनपदवितक्को अमरावितक्को परानुद्दयताय पटिसंयुत्तो वितक्को लाभसक्कारसिलोकपटिसंयुत्तो वितक्को अनवञ्ञत्तिपटिसंयुत्तो वितक्कोति एते हि वितक्का कामवितक्कादयो विय दारुणा न होन्तीति अनोळारिकसभावताय सुखुमाति वुत्ता। अनुगताति चित्तेन अनुवत्तिता। वितक्के हि उप्पज्जमाने चित्तं तदनुगतमेव होति तस्स आरम्मणाभिनिरोपनतो। ‘‘अनुग्गता’’तिपि पाळि, अनुउट्ठिताति अत्थो। मनसो उप्पिलावाति चेतसो उप्पिलावितत्तकरा।
Tattha khuddāti hīnā lāmakā. Vitakkāti kāmavitakkādayo tayo pāpavitakkā. Te hi sabbavitakkehi patikiṭṭhatāya idha khuddāti vuttā ‘‘na ca khuddamācare’’tiādīsu (khu. pā. 9.3; su. ni. 145) viya. Sukhumāti ñātivitakkādayo adhippetā. Ñātivitakko janapadavitakko amarāvitakko parānuddayatāya paṭisaṃyutto vitakko lābhasakkārasilokapaṭisaṃyutto vitakko anavaññattipaṭisaṃyutto vitakkoti ete hi vitakkā kāmavitakkādayo viya dāruṇā na hontīti anoḷārikasabhāvatāya sukhumāti vuttā. Anugatāti cittena anuvattitā. Vitakke hi uppajjamāne cittaṃ tadanugatameva hoti tassa ārammaṇābhiniropanato. ‘‘Anuggatā’’tipi pāḷi, anuuṭṭhitāti attho. Manaso uppilāvāti cetaso uppilāvitattakarā.
एते अविद्वा मनसो वितक्केति एते कामवितक्कादिके मनोवितक्के अस्सादादीनवनिस्सरणतो ञाततीरणपहानपरिञ्ञाहि यथाभूतं अजानन्तो। हुरा हुरं धावति भन्तचित्तोति अप्पहीनमिच्छावितक्कत्ता अनवट्ठितचित्तो ‘‘कदाचि रूपे, कदाचि सद्दे’’तिआदिना तस्मिं तस्मिं आरम्मणे अस्सादादिवसेन अपरापरं धावति परिब्भमति। अथ वा हुरा हुरं धावति भन्तचित्तोति अपरिञ्ञातवितक्कत्ता तन्निमित्तानं अविज्जातण्हानं वसेन परिब्भमनमानसो इधलोकतो परलोकं आदाननिक्खेपेहि अपरापरं धावति संसरतीति अत्थो।
Ete avidvā manaso vitakketi ete kāmavitakkādike manovitakke assādādīnavanissaraṇato ñātatīraṇapahānapariññāhi yathābhūtaṃ ajānanto. Hurā huraṃ dhāvati bhantacittoti appahīnamicchāvitakkattā anavaṭṭhitacitto ‘‘kadāci rūpe, kadāci sadde’’tiādinā tasmiṃ tasmiṃ ārammaṇe assādādivasena aparāparaṃ dhāvati paribbhamati. Atha vā hurā huraṃ dhāvati bhantacittoti apariññātavitakkattā tannimittānaṃ avijjātaṇhānaṃ vasena paribbhamanamānaso idhalokato paralokaṃ ādānanikkhepehi aparāparaṃ dhāvati saṃsaratīti attho.
एते च विद्वा मनसो वितक्केति एते यथावुत्तप्पभेदे कामवितक्कादिके मनोवितक्के अस्सादादितो यथाभूतं जानन्तो। आतापियोति वीरियवा। संवरतीति पिदहति। सतिमाति सतिसम्पन्नो। अनुग्गतेति दुल्लभवसेन अनुप्पन्ने। इदं वुत्तं होति – एते वुत्तप्पकारे कामवितक्कादिके मनोवितक्के चित्तस्स उप्पिलावितहेतुताय मनसो उप्पिलावे विद्वा विपस्सनापञ्ञासहिताय मग्गपञ्ञाय सम्मदेव जानन्तो, तस्स सहायभूतानं सम्मावायामसतीनं अत्थिताय आतापियो सतिमा ते अरियमग्गभावनाय आयतिं उप्पत्तिरहे अनुग्गते अनुप्पन्ने एव मग्गक्खणे संवरति, ञाणसंवरवसेन पिदहति, आगमनपथं पच्छिन्दति, एवंभूतो च चतुसच्चप्पबोधेन बुद्धो अरियसावको अरहत्ताधिगमेन असेसं, अनवसेसं एते कामवितक्कादिके पजहासि समुच्छिन्दीति। एत्थापि ‘‘अनुगते’’तिपि पठन्ति। तस्सत्थो हेट्ठा वुत्तोयेव।
Ete ca vidvā manaso vitakketi ete yathāvuttappabhede kāmavitakkādike manovitakke assādādito yathābhūtaṃ jānanto. Ātāpiyoti vīriyavā. Saṃvaratīti pidahati. Satimāti satisampanno. Anuggateti dullabhavasena anuppanne. Idaṃ vuttaṃ hoti – ete vuttappakāre kāmavitakkādike manovitakke cittassa uppilāvitahetutāya manaso uppilāve vidvā vipassanāpaññāsahitāya maggapaññāya sammadeva jānanto, tassa sahāyabhūtānaṃ sammāvāyāmasatīnaṃ atthitāya ātāpiyo satimā te ariyamaggabhāvanāya āyatiṃ uppattirahe anuggate anuppanne eva maggakkhaṇe saṃvarati, ñāṇasaṃvaravasena pidahati, āgamanapathaṃ pacchindati, evaṃbhūto ca catusaccappabodhena buddho ariyasāvako arahattādhigamena asesaṃ, anavasesaṃ ete kāmavitakkādike pajahāsi samucchindīti. Etthāpi ‘‘anugate’’tipi paṭhanti. Tassattho heṭṭhā vuttoyeva.
पठमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / उदानपाळि • Udānapāḷi / १. मेघियसुत्तं • 1. Meghiyasuttaṃ
