Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ચૂળનિદ્દેસપાળિ • Cūḷaniddesapāḷi |
૪. મેત્તગૂમાણવપુચ્છાનિદ્દેસો
4. Mettagūmāṇavapucchāniddeso
૧૮.
18.
પુચ્છામિ તં ભગવા બ્રૂહિ મેતં, [ઇચ્ચાયસ્મા મેત્તગૂ]
Pucchāmitaṃ bhagavā brūhi metaṃ, [iccāyasmā mettagū]
મઞ્ઞામિ તં વેદગૂ ભાવિતત્તં;
Maññāmi taṃ vedagū bhāvitattaṃ;
કુતો નુ દુક્ખા સમુદાગતા ઇમે, યે કેચિ લોકસ્મિમનેકરૂપા.
Kuto nu dukkhā samudāgatā ime, ye keci lokasmimanekarūpā.
પુચ્છામિ તં ભગવા બ્રૂહિ મેતન્તિ. પુચ્છામીતિ તિસ્સો પુચ્છા – અદિટ્ઠજોતના પુચ્છા, દિટ્ઠસંસન્દના પુચ્છા, વિમતિચ્છેદના પુચ્છા. કતમા અદિટ્ઠજોતના પુચ્છા? પકતિયા લક્ખણં અઞ્ઞાતં હોતિ અદિટ્ઠં અતુલિતં અતીરિતં અવિભૂતં અવિભાવિતં. તસ્સ ઞાણાય દસ્સનાય તુલનાય તીરણાય વિભૂતત્થાય વિભાવનત્થાય પઞ્હં પુચ્છતિ – અયં અદિટ્ઠજોતના પુચ્છા.
Pucchāmitaṃ bhagavā brūhi metanti. Pucchāmīti tisso pucchā – adiṭṭhajotanā pucchā, diṭṭhasaṃsandanā pucchā, vimaticchedanā pucchā. Katamā adiṭṭhajotanā pucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ aññātaṃ hoti adiṭṭhaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ. Tassa ñāṇāya dassanāya tulanāya tīraṇāya vibhūtatthāya vibhāvanatthāya pañhaṃ pucchati – ayaṃ adiṭṭhajotanā pucchā.
કતમા દિટ્ઠસંસન્દના પુચ્છા? પકતિયા લક્ખણં ઞાતં હોતિ દિટ્ઠં તુલિતં તીરિતં વિભૂતં વિભાવિતં. અઞ્ઞેહિ પણ્ડિતેહિ સદ્ધિં સંસન્દનત્થાય પઞ્હં પુચ્છતિ – અયં દિટ્ઠસંસન્દના પુચ્છા.
Katamā diṭṭhasaṃsandanā pucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ ñātaṃ hoti diṭṭhaṃ tulitaṃ tīritaṃ vibhūtaṃ vibhāvitaṃ. Aññehi paṇḍitehi saddhiṃ saṃsandanatthāya pañhaṃ pucchati – ayaṃ diṭṭhasaṃsandanā pucchā.
કતમા વિમતિચ્છેદના પુચ્છા? પકતિયા સંસયપક્ખન્દો હોતિ વિમતિપક્ખન્દો દ્વેળ્હકજાતો – ‘‘એવં નુ ખો, ન નુ ખો, કિં નુ ખો, કથં નુ ખો’’તિ? સો વિમતિચ્છેદનત્થાય પઞ્હં પુચ્છતિ – અયં વિમતિચ્છેદના પુચ્છા. ઇમા તિસ્સો પુચ્છા.
Katamā vimaticchedanā pucchā? Pakatiyā saṃsayapakkhando hoti vimatipakkhando dveḷhakajāto – ‘‘evaṃ nu kho, na nu kho, kiṃ nu kho, kathaṃ nu kho’’ti? So vimaticchedanatthāya pañhaṃ pucchati – ayaṃ vimaticchedanā pucchā. Imā tisso pucchā.
અપરાપિ તિસ્સો પુચ્છા – મનુસ્સપુચ્છા, અમનુસ્સપુચ્છા, નિમ્મિતપુચ્છા. કતમા મનુસ્સપુચ્છા? મનુસ્સા બુદ્ધં ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હં પુચ્છન્તિ, ભિક્ખૂ પુચ્છન્તિ, ભિક્ખુનિયો પુચ્છન્તિ, ઉપાસકા પુચ્છન્તિ, ઉપાસિકાયો પુચ્છન્તિ, રાજાનો પુચ્છન્તિ ખત્તિયા પુચ્છન્તિ, બ્રાહ્મણા પુચ્છન્તિ, વેસ્સા પુચ્છન્તિ, સુદ્દા પુચ્છન્તિ, ગહટ્ઠા પુચ્છન્તિ, પબ્બજિતા પુચ્છન્તિ – અયં મનુસ્સપુચ્છા.
Aparāpi tisso pucchā – manussapucchā, amanussapucchā, nimmitapucchā. Katamā manussapucchā? Manussā buddhaṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā pañhaṃ pucchanti, bhikkhū pucchanti, bhikkhuniyo pucchanti, upāsakā pucchanti, upāsikāyo pucchanti, rājāno pucchanti khattiyā pucchanti, brāhmaṇā pucchanti, vessā pucchanti, suddā pucchanti, gahaṭṭhā pucchanti, pabbajitā pucchanti – ayaṃ manussapucchā.
કતમા અમનુસ્સપુચ્છા? અમનુસ્સા બુદ્ધં ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હં પુચ્છન્તિ, નાગા પુચ્છન્તિ, સુપણ્ણા પુચ્છન્તિ, યક્ખા પુચ્છન્તિ, અસુરા પુચ્છન્તિ, ગન્ધબ્બા પુચ્છન્તિ, મહારાજાનો પુચ્છન્તિ, ઇન્દા પુચ્છન્તિ, બ્રહ્મા પુચ્છન્તિ, દેવા પુચ્છન્તિ – અયં અમનુસ્સપુચ્છા.
Katamā amanussapucchā? Amanussā buddhaṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā pañhaṃ pucchanti, nāgā pucchanti, supaṇṇā pucchanti, yakkhā pucchanti, asurā pucchanti, gandhabbā pucchanti, mahārājāno pucchanti, indā pucchanti, brahmā pucchanti, devā pucchanti – ayaṃ amanussapucchā.
કતમા નિમ્મિતપુચ્છા? ભગવા રૂપં અભિનિમ્મિનાતિ મનોમયં સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગં અહીનિન્દ્રિયં. સો નિમ્મિતો બુદ્ધં ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હં પુચ્છતિ. ભગવા વિસજ્જેતિ. અયં નિમ્મિતપુચ્છા. ઇમા તિસ્સો પુચ્છા.
Katamā nimmitapucchā? Bhagavā rūpaṃ abhinimmināti manomayaṃ sabbaṅgapaccaṅgaṃ ahīnindriyaṃ. So nimmito buddhaṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā pañhaṃ pucchati. Bhagavā visajjeti. Ayaṃ nimmitapucchā. Imā tisso pucchā.
અપરાપિ તિસ્સો પુચ્છા – અત્તત્થપુચ્છા, પરત્થપુચ્છા, ઉભયત્થપુચ્છા…પે॰… અપરાપિ તિસ્સો પુચ્છા – દિટ્ઠધમ્મિકત્થપુચ્છા, સમ્પરાયિકત્થપુચ્છા , પરમત્થપુચ્છા… અપરાપિ તિસ્સો પુચ્છા – અનવજ્જત્થપુચ્છા, નિક્કિલેસત્થપુચ્છા, વોદાનત્થપુચ્છા… અપરાપિ તિસ્સો પુચ્છા – અતીતપુચ્છા, અનાગતપુચ્છા, પચ્ચુપ્પન્નપુચ્છા… અપરાપિ તિસ્સો પુચ્છા – અજ્ઝત્તપુચ્છા, બહિદ્ધાપુચ્છા, અજ્ઝત્તબહિદ્ધાપુચ્છા… અપરાપિ તિસ્સો પુચ્છા – કુસલપુચ્છા, અકુસલપુચ્છા, અબ્યાકતપુચ્છા… અપરાપિ તિસ્સો પુચ્છા – ખન્ધપુચ્છા, ધાતુપુચ્છા આયતનપુચ્છા… અપરાપિ તિસ્સો પુચ્છા – સતિપટ્ઠાનપુચ્છા, સમ્મપ્પધાનપુચ્છા, ઇદ્ધિપાદપુચ્છા… અપરાપિ તિસ્સો પુચ્છા – ઇન્દ્રિયપુચ્છા, બલપુચ્છા, બોજ્ઝઙ્ગપુચ્છા… અપરાપિ તિસ્સો પુચ્છા – મગ્ગપુચ્છા, ફલપુચ્છા, નિબ્બાનપુચ્છા….
Aparāpi tisso pucchā – attatthapucchā, paratthapucchā, ubhayatthapucchā…pe… aparāpi tisso pucchā – diṭṭhadhammikatthapucchā, samparāyikatthapucchā , paramatthapucchā… aparāpi tisso pucchā – anavajjatthapucchā, nikkilesatthapucchā, vodānatthapucchā… aparāpi tisso pucchā – atītapucchā, anāgatapucchā, paccuppannapucchā… aparāpi tisso pucchā – ajjhattapucchā, bahiddhāpucchā, ajjhattabahiddhāpucchā… aparāpi tisso pucchā – kusalapucchā, akusalapucchā, abyākatapucchā… aparāpi tisso pucchā – khandhapucchā, dhātupucchā āyatanapucchā… aparāpi tisso pucchā – satipaṭṭhānapucchā, sammappadhānapucchā, iddhipādapucchā… aparāpi tisso pucchā – indriyapucchā, balapucchā, bojjhaṅgapucchā… aparāpi tisso pucchā – maggapucchā, phalapucchā, nibbānapucchā….
પુચ્છામિ તન્તિ પુચ્છામિ તં યાચામિ તં અજ્ઝેસામિ તં પસાદેમિ તં ‘‘કથયસ્સુ મે’’તિ પુચ્છામિ તં. ભગવાતિ ગારવાધિવચનમેતં…પે॰… સચ્છિકા પઞ્ઞત્તિ – યદિદં ભગવાતિ. બ્રૂહિ મેતન્તિ બ્રૂહિ આચિક્ખાહિ દેસેહિ પઞ્ઞપેહિ પટ્ઠપેહિ વિવરાહિ વિભજાહિ ઉત્તાનીકરોહિ પકાસેહીતિ – પુચ્છામિ તં ભગવા બ્રૂહિ મેતં.
Pucchāmi tanti pucchāmi taṃ yācāmi taṃ ajjhesāmi taṃ pasādemi taṃ ‘‘kathayassu me’’ti pucchāmi taṃ. Bhagavāti gāravādhivacanametaṃ…pe… sacchikā paññatti – yadidaṃ bhagavāti. Brūhi metanti brūhi ācikkhāhi desehi paññapehi paṭṭhapehi vivarāhi vibhajāhi uttānīkarohi pakāsehīti – pucchāmi taṃ bhagavā brūhi metaṃ.
ઇચ્ચાયસ્મા મેત્તગૂતિ ઇચ્ચાતિ પદસન્ધિ…પે॰… ઇચ્ચાયસ્મા મેત્તગૂ.
Iccāyasmā mettagūti iccāti padasandhi…pe… iccāyasmā mettagū.
મઞ્ઞામિ તં વેદગૂ ભાવિતત્તન્તિ. વેદગૂતિ તં મઞ્ઞામિ, ભાવિતત્તોતિ તં મઞ્ઞામિ, એવં જાનામિ, એવં આજાનામિ એવં પટિજાનામિ એવં પટિવિજ્ઝામિ. વેદગૂ ભાવિતત્તોતિ કથઞ્ચ ભગવા વેદગૂ? વેદા વુચ્ચન્તિ ચતૂસુ મગ્ગેસુ ઞાણં પઞ્ઞા પઞ્ઞિન્દ્રિયં પઞ્ઞાબલં…પે॰… ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો વીમંસા વિપસ્સના સમ્માદિટ્ઠિ. ભગવા તેહિ વેદેહિ જાતિજરામરણસ્સ અન્તગતો અન્તપ્પત્તો કોટિગતો કોટિપ્પત્તો પરિયન્તગતો પરિયન્તપ્પત્તો વોસાનગતો વોસાનપ્પત્તો તાણગતો તાણપ્પત્તો લેણગતો લેણપ્પત્તો સરણગતો સરણપ્પત્તો અભયગતો અભયપ્પત્તો અચ્ચુતગતો અચ્ચુતપ્પત્તો અમતગતો અમતપ્પત્તો નિબ્બાનગતો નિબ્બાનપ્પત્તો. વેદાનં વા અન્તગતોતિ વેદગૂ; વેદેહિ વા અન્તગતોતિ વેદગૂ; સત્તન્નં વા ધમ્માનં વિદિતત્તા વેદગૂ; સક્કાયદિટ્ઠિ વિદિતા હોતિ, વિચિકિચ્છા વિદિતા હોતિ, સીલબ્બતપરામાસો વિદિતો હોતિ, રાગો દોસો મોહો માનો વિદિતો હોતિ, વિદિતાસ્સ હોન્તિ પાપકા અકુસલા ધમ્મા સંકિલેસિકા પોનોભવિકા સદરા દુક્ખવિપાકા આયતિં જાતિજરામરણિયા.
Maññāmi taṃ vedagū bhāvitattanti. Vedagūti taṃ maññāmi, bhāvitattoti taṃ maññāmi, evaṃ jānāmi, evaṃ ājānāmi evaṃ paṭijānāmi evaṃ paṭivijjhāmi. Vedagū bhāvitattoti kathañca bhagavā vedagū? Vedā vuccanti catūsu maggesu ñāṇaṃ paññā paññindriyaṃ paññābalaṃ…pe… dhammavicayasambojjhaṅgo vīmaṃsā vipassanā sammādiṭṭhi. Bhagavā tehi vedehi jātijarāmaraṇassa antagato antappatto koṭigato koṭippatto pariyantagato pariyantappatto vosānagato vosānappatto tāṇagato tāṇappatto leṇagato leṇappatto saraṇagato saraṇappatto abhayagato abhayappatto accutagato accutappatto amatagato amatappatto nibbānagato nibbānappatto. Vedānaṃ vā antagatoti vedagū; vedehi vā antagatoti vedagū; sattannaṃ vā dhammānaṃ viditattā vedagū; sakkāyadiṭṭhi viditā hoti, vicikicchā viditā hoti, sīlabbataparāmāso vidito hoti, rāgo doso moho māno vidito hoti, viditāssa honti pāpakā akusalā dhammā saṃkilesikā ponobhavikā sadarā dukkhavipākā āyatiṃ jātijarāmaraṇiyā.
વેદાનિ વિચેય્ય કેવલાનિ, [સભિયાતિ ભગવા]
Vedāni viceyya kevalāni, [sabhiyāti bhagavā]
સબ્બવેદનાસુ વીતરાગો;
Sabbavedanāsu vītarāgo;
સબ્બં વેદમતિચ્ચ વેદગૂ સોતિ.
Sabbaṃ vedamaticca vedagū soti.
એવં ભગવા વેદગૂ.
Evaṃ bhagavā vedagū.
કથં ભગવા ભાવિતત્તો? ભગવા ભાવિતકાયો ભાવિતસીલો ભાવિતચિત્તો ભાવિતપઞ્ઞો ભાવિતસતિપટ્ઠાનો ભાવિતસમ્મપ્પધાનો ભાવિતઇદ્ધિપાદો ભાવિતઇન્દ્રિયો ભાવિતબલો ભાવિતબોજ્ઝઙ્ગો ભાવિતમગ્ગો, પહીનકિલેસો પટિવિદ્ધાકુપ્પો સચ્છિકતનિરોધો. દુક્ખં તસ્સ પરિઞ્ઞાતં, સમુદયો પહીનો, મગ્ગો ભાવિતો, નિરોધો સચ્છિકતો, અભિઞ્ઞેય્યં અભિઞ્ઞાતં, પરિઞ્ઞેય્યં પરિઞ્ઞાતં, પહાતબ્બં પહીનં, ભાવેતબ્બં ભાવિતં, સચ્છિકાતબ્બં સચ્છિકતં, અપરિત્તો મહન્તો ગમ્ભીરો અપ્પમેય્યો દુપ્પરિયોગાળ્હો બહુરતનો સાગરૂપમો 3 છળઙ્ગુપેક્ખાય સમન્નાગતો હોતિ.
Kathaṃ bhagavā bhāvitatto? Bhagavā bhāvitakāyo bhāvitasīlo bhāvitacitto bhāvitapañño bhāvitasatipaṭṭhāno bhāvitasammappadhāno bhāvitaiddhipādo bhāvitaindriyo bhāvitabalo bhāvitabojjhaṅgo bhāvitamaggo, pahīnakileso paṭividdhākuppo sacchikatanirodho. Dukkhaṃ tassa pariññātaṃ, samudayo pahīno, maggo bhāvito, nirodho sacchikato, abhiññeyyaṃ abhiññātaṃ, pariññeyyaṃ pariññātaṃ, pahātabbaṃ pahīnaṃ, bhāvetabbaṃ bhāvitaṃ, sacchikātabbaṃ sacchikataṃ, aparitto mahanto gambhīro appameyyo duppariyogāḷho bahuratano sāgarūpamo 4 chaḷaṅgupekkhāya samannāgato hoti.
ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા નેવ સુમનો હોતિ ન દુમ્મનો; ઉપેક્ખકો વિહરતિ સતો સમ્પજાનો. સોતેન સદ્દં સુત્વા, ઘાનેન ગન્ધં ઘાયિત્વા, જિવ્હાય રસં સાયિત્વા, કાયેન ફોટ્ઠબ્બં ફુસિત્વા, મનસા ધમ્મં વિઞ્ઞાય નેવ સુમનો હોતિ ન દુમ્મનો; ઉપેક્ખકો વિહરતિ સતો સમ્પજાનો.
Cakkhunā rūpaṃ disvā neva sumano hoti na dummano; upekkhako viharati sato sampajāno. Sotena saddaṃ sutvā, ghānena gandhaṃ ghāyitvā, jivhāya rasaṃ sāyitvā, kāyena phoṭṭhabbaṃ phusitvā, manasā dhammaṃ viññāya neva sumano hoti na dummano; upekkhako viharati sato sampajāno.
ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા મનાપં રૂપં નાભિગિજ્ઝતિ નાભિહંસતિ 5 ન રાગં જનેતિ. તસ્સ ઠિતોવ કાયો હોતિ, ઠિતં ચિત્તં અજ્ઝત્તં સુસણ્ઠિતં સુવિમુત્તં. ચક્ખુના ખો પનેવ રૂપં દિસ્વા અમનાપં ન મઙ્કુ હોતિ અપ્પતિટ્ઠિતચિત્તો 6 અલીનમનસો 7 અબ્યાપન્નચેતસો. તસ્સ ઠિતોવ કાયો હોતિ ઠિતં ચિત્તં અજ્ઝત્તં સુસણ્ઠિતં સુવિમુત્તં. સોતેન સદ્દં સુત્વા…પે॰… ઘાનેન ગન્ધં ઘાયિત્વા… જિવ્હાય રસં સાયિત્વા… કાયેન ફોટ્ઠબ્બં ફુસિત્વા… મનસા ધમ્મં વિઞ્ઞાય મનાપં નાભિગિજ્ઝતિ નાભિહંસતિ ન રાગં જનેતિ. તસ્સ ઠિતોવ કાયો હોતિ ઠિતં ચિત્તં અજ્ઝત્તં સુસણ્ઠિતં સુવિમુત્તં. મનસાયેવ ખો પન ધમ્મં વિઞ્ઞાય અમનાપં ન મઙ્કુ હોતિ. અપ્પતિટ્ઠિતચિત્તો અલીનમનસો અબ્યાપન્નચેતસો તસ્સ ઠિતોવ કાયો હોતિ ઠિતં ચિત્તં અજ્ઝત્તં સુસણ્ઠિતં સુવિમુત્તં.
Cakkhunā rūpaṃ disvā manāpaṃ rūpaṃ nābhigijjhati nābhihaṃsati 8 na rāgaṃ janeti. Tassa ṭhitova kāyo hoti, ṭhitaṃ cittaṃ ajjhattaṃ susaṇṭhitaṃ suvimuttaṃ. Cakkhunā kho paneva rūpaṃ disvā amanāpaṃ na maṅku hoti appatiṭṭhitacitto 9 alīnamanaso 10 abyāpannacetaso. Tassa ṭhitova kāyo hoti ṭhitaṃ cittaṃ ajjhattaṃ susaṇṭhitaṃ suvimuttaṃ. Sotena saddaṃ sutvā…pe… ghānena gandhaṃ ghāyitvā… jivhāya rasaṃ sāyitvā… kāyena phoṭṭhabbaṃ phusitvā… manasā dhammaṃ viññāya manāpaṃ nābhigijjhati nābhihaṃsati na rāgaṃ janeti. Tassa ṭhitova kāyo hoti ṭhitaṃ cittaṃ ajjhattaṃ susaṇṭhitaṃ suvimuttaṃ. Manasāyeva kho pana dhammaṃ viññāya amanāpaṃ na maṅku hoti. Appatiṭṭhitacitto alīnamanaso abyāpannacetaso tassa ṭhitova kāyo hoti ṭhitaṃ cittaṃ ajjhattaṃ susaṇṭhitaṃ suvimuttaṃ.
ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા મનાપામનાપેસુ રૂપેસુ ઠિતોવ કાયો હોતિ ઠિતં ચિત્તં અજ્ઝત્તં સુસણ્ઠિતં સુવિમુત્તં. સોતેન સદ્દં સુત્વા…પે॰… મનસા ધમ્મં વિઞ્ઞાય મનાપામનાપેસુ ધમ્મેસુ ઠિતોવ કાયો હોતિ ઠિતં ચિત્તં અજ્ઝત્તં સુસણ્ઠિતં સુવિમુત્તં.
Cakkhunā rūpaṃ disvā manāpāmanāpesu rūpesu ṭhitova kāyo hoti ṭhitaṃ cittaṃ ajjhattaṃ susaṇṭhitaṃ suvimuttaṃ. Sotena saddaṃ sutvā…pe… manasā dhammaṃ viññāya manāpāmanāpesu dhammesu ṭhitova kāyo hoti ṭhitaṃ cittaṃ ajjhattaṃ susaṇṭhitaṃ suvimuttaṃ.
ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા રજનીયે ન રજ્જતિ, દુસ્સનીયે 11 ન દુસ્સતિ, મોહનીયે ન મુય્હતિ, કોપનીયે ન કુપ્પતિ, મદનીયે ન મજ્જતિ, કિલેસનીયે ન કિલિસ્સતિ. સોતેન સદ્દં સુત્વા…પે॰… મનસા ધમ્મં વિઞ્ઞાય રજનીયે ન રજ્જતિ, દુસ્સનીયે ન દુસ્સતિ, મોહનીયે ન મુય્હતિ, કોપનીયે ન કુપ્પતિ, મદનીયે ન મજ્જતિ, કિલેસનીયે ન કિલિસ્સતિ.
Cakkhunā rūpaṃ disvā rajanīye na rajjati, dussanīye 12 na dussati, mohanīye na muyhati, kopanīye na kuppati, madanīye na majjati, kilesanīye na kilissati. Sotena saddaṃ sutvā…pe… manasā dhammaṃ viññāya rajanīye na rajjati, dussanīye na dussati, mohanīye na muyhati, kopanīye na kuppati, madanīye na majjati, kilesanīye na kilissati.
દિટ્ઠે દિટ્ઠમત્તો, સુતે સુતમત્તો, મુતે મુતમત્તો, વિઞ્ઞાતે વિઞ્ઞાતમત્તો. દિટ્ઠે ન લિમ્પતિ, સુતે ન લિમ્પતિ, મુતે ન લિમ્પતિ, વિઞ્ઞાતે ન લિમ્પતિ. દિટ્ઠે અનૂપયો 13 અનપાયો અનિસ્સિતો અપ્પટિબદ્ધો વિપ્પમુત્તો વિસઞ્ઞુત્તો વિમરિયાદિકતેન ચેતસા વિહરતિ. સુતે…પે॰… મુતે … વિઞ્ઞાતે અનૂપયો 14 અનપાયો અનિસ્સિતો અપ્પટિબદ્ધો વિપ્પમુત્તો વિસઞ્ઞુત્તો વિમરિયાદિકતેન ચેતસા વિહરતિ.
Diṭṭhe diṭṭhamatto, sute sutamatto, mute mutamatto, viññāte viññātamatto. Diṭṭhe na limpati, sute na limpati, mute na limpati, viññāte na limpati. Diṭṭhe anūpayo 15 anapāyo anissito appaṭibaddho vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā viharati. Sute…pe… mute … viññāte anūpayo 16 anapāyo anissito appaṭibaddho vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā viharati.
સંવિજ્જતિ ભગવતો ચક્ખુ, પસ્સતિ ભગવા ચક્ખુના રૂપં, છન્દરાગો ભગવતો નત્થિ, સુવિમુત્તચિત્તો ભગવા. સંવિજ્જતિ ભગવતો સોતં, સુણાતિ ભગવા સોતેન સદ્દં, છન્દરાગો ભગવતો નત્થિ, સુવિમુત્તચિત્તો ભગવા. સંવિજ્જતિ ભગવતો ઘાનં, ઘાયતિ ભગવા ઘાનેન ગન્ધં, છન્દરાગો ભગવતો નત્થિ, સુવિમુત્તચિત્તો ભગવા. સંવિજ્જતિ ભગવતો જિવ્હા, સાયતિ ભગવા જિવ્હાય રસં, છન્દરાગો ભગવતો નત્થિ, સુવિમુત્તચિત્તો ભગવા. સંવિજ્જતિ ભગવતો કાયો, ફુસતિ ભગવા કાયેન ફોટ્ઠબ્બં, છન્દરાગો ભગવતો નત્થિ, સુવિમુત્તચિત્તો ભગવા. સંવિજ્જતિ ભગવતો મનો, વિજાનાતિ ભગવા મનસા ધમ્મં, છન્દરાગો ભગવતો નત્થિ, સુવિમુત્તચિત્તો ભગવા.
Saṃvijjati bhagavato cakkhu, passati bhagavā cakkhunā rūpaṃ, chandarāgo bhagavato natthi, suvimuttacitto bhagavā. Saṃvijjati bhagavato sotaṃ, suṇāti bhagavā sotena saddaṃ, chandarāgo bhagavato natthi, suvimuttacitto bhagavā. Saṃvijjati bhagavato ghānaṃ, ghāyati bhagavā ghānena gandhaṃ, chandarāgo bhagavato natthi, suvimuttacitto bhagavā. Saṃvijjati bhagavato jivhā, sāyati bhagavā jivhāya rasaṃ, chandarāgo bhagavato natthi, suvimuttacitto bhagavā. Saṃvijjati bhagavato kāyo, phusati bhagavā kāyena phoṭṭhabbaṃ, chandarāgo bhagavato natthi, suvimuttacitto bhagavā. Saṃvijjati bhagavato mano, vijānāti bhagavā manasā dhammaṃ, chandarāgo bhagavato natthi, suvimuttacitto bhagavā.
ચક્ખુ રૂપારામં રૂપરતં રૂપસમ્મુદિતં, તં ભગવતો 17 દન્તં ગુત્તં રક્ખિતં સંવુતં; તસ્સ ચ સંવરાય ધમ્મં દેસેતિ. સોતં સદ્દારામં સદ્દરતં…પે॰… ઘાનં ગન્ધારામં ગન્ધરતં… જિવ્હા રસારામા રસરતા રસસમ્મુદિતા, સા ભગવતો દન્તા ગુત્તા રક્ખિતા સંવુતા; તસ્સ ચ સંવરાય ધમ્મં દેસેતિ. કાયો ફોટ્ઠબ્બારામો ફોટ્ઠબ્બરતો ફોટ્ઠબ્બસમ્મુદિતો… મનો ધમ્મારામો ધમ્મરતો ધમ્મસમ્મુદિતો, સો ભગવતો દન્તો ગુત્તો રક્ખિતો સંવુતો; તસ્સ ચ સંવરાય ધમ્મં દેસેતિ –
Cakkhu rūpārāmaṃ rūparataṃ rūpasammuditaṃ, taṃ bhagavato 18 dantaṃ guttaṃ rakkhitaṃ saṃvutaṃ; tassa ca saṃvarāya dhammaṃ deseti. Sotaṃ saddārāmaṃ saddarataṃ…pe… ghānaṃ gandhārāmaṃ gandharataṃ… jivhā rasārāmā rasaratā rasasammuditā, sā bhagavato dantā guttā rakkhitā saṃvutā; tassa ca saṃvarāya dhammaṃ deseti. Kāyo phoṭṭhabbārāmo phoṭṭhabbarato phoṭṭhabbasammudito… mano dhammārāmo dhammarato dhammasammudito, so bhagavato danto gutto rakkhito saṃvuto; tassa ca saṃvarāya dhammaṃ deseti –
‘‘દન્તં નયન્તિ સમિતિં, દન્તં રાજાભિરૂહતિ;
‘‘Dantaṃ nayanti samitiṃ, dantaṃ rājābhirūhati;
દન્તો સેટ્ઠો મનુસ્સેસુ, યોતિવાક્યં તિતિક્ખતિ.
Danto seṭṭho manussesu, yotivākyaṃ titikkhati.
‘‘ન હિ એતેહિ યાનેહિ, ગચ્છેય્ય અગતં દિસં;
‘‘Na hi etehi yānehi, gaccheyya agataṃ disaṃ;
યથાત્તના સુદન્તેન, દન્તો દન્તેન ગચ્છતિ.
Yathāttanā sudantena, danto dantena gacchati.
‘‘વિધાસુ ન વિકમ્પન્તિ, વિપ્પમુત્તા પુનબ્ભવા;
‘‘Vidhāsu na vikampanti, vippamuttā punabbhavā;
દન્તભૂમિં અનુપ્પત્તા, તે લોકે વિજિતાવિનો.
Dantabhūmiṃ anuppattā, te loke vijitāvino.
‘‘યસ્સિન્દ્રિયાનિ ભાવિતાનિ, અજ્ઝત્તઞ્ચ બહિદ્ધા ચ સબ્બલોકે;
‘‘Yassindriyāni bhāvitāni, ajjhattañca bahiddhā ca sabbaloke;
નિબ્બિજ્ઝ ઇમં પરઞ્ચ લોકં, કાલં કઙ્ખતિ ભાવિતો સ દન્તો’’તિ 23.
Nibbijjha imaṃ parañca lokaṃ, kālaṃ kaṅkhati bhāvito sa danto’’ti 24.
એવં ભગવા ભાવિતત્તોતિ.
Evaṃ bhagavā bhāvitattoti.
મઞ્ઞામિ તં વેદગૂ ભાવિતત્તં, કુતો નુ દુક્ખા સમુદાગતા ઇમેતિ. કુતો નૂતિ સંસયપુચ્છા વિમતિપુચ્છા દ્વેળ્હકપુચ્છા અનેકંસપુચ્છા – ‘‘એવં નુ ખો, ન નુ ખો, કિં નુ ખો, કથં નુ ખો’’તિ – કુતો નુ. દુક્ખાતિ જાતિદુક્ખં, જરાદુક્ખં, બ્યાધિદુક્ખં, મરણદુક્ખં, સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસદુક્ખં, બ્યસનં દુક્ખં, નેરયિકં દુક્ખં, તિરચ્છાનયોનિકં દુક્ખં, પેત્તિવિસયિકં દુક્ખં, માનુસિકં દુક્ખં, ગબ્ભોક્કન્તિમૂલકં દુક્ખં, ગબ્ભટ્ઠિતિમૂલકં દુક્ખં, ગબ્ભવુટ્ઠાનમૂલકં દુક્ખં, જાતસ્સૂપનિબન્ધકં દુક્ખં, જાતસ્સ પરાધેય્યકં દુક્ખં, અત્તૂપક્કમં દુક્ખં, પરૂપક્કમં દુક્ખં, દુક્ખદુક્ખં, સઙ્ખારદુક્ખં, વિપરિણામદુક્ખં , ચક્ખુરોગો સોતરોગો ઘાનરોગો જિવ્હારોગો કાયરોગો સીસરોગો કણ્ણરોગો મુખરોગો દન્તરોગો કાસો સાસો પિનાસો ડાહો જરો કુચ્છિરોગો મુચ્છા પક્ખન્દિકા સૂલા વિસૂચિકા કુટ્ઠં ગણ્ડો કિલાસો સોસો અપમારો દદ્દુ કણ્ડુ કચ્છુ રખસા વિતચ્છિકા લોહિતપિત્તં મધુમેહો અંસા પિળકા ભગન્દલા પિત્તસમુટ્ઠાના આબાધા સેમ્હસમુટ્ઠાના આબાધા વાતસમુટ્ઠાના આબાધા સન્નિપાતિકા આબાધા ઉતુપરિણામજા આબાધા વિસમપરિહારજા આબાધા ઓપક્કમિકા આબાધા કમ્મવિપાકજા આબાધા સીતં ઉણ્હં જિઘચ્છા પિપાસા ઉચ્ચારો પસ્સાવો ડંસમકસવાતાતપસરીસપસમ્ફસ્સં દુક્ખં, માતુમરણં દુક્ખં , પિતુમરણં દુક્ખં, ભાતુમરણં દુક્ખં, ભગિનિમરણં દુક્ખં, પુત્તમરણં દુક્ખં, ધીતુમરણં દુક્ખં, ઞાતિબ્યસનં દુક્ખં, રોગબ્યસનં દુક્ખં, ભોગબ્યસનં દુક્ખં, સીલબ્યસનં દુક્ખં, દિટ્ઠિબ્યસનં દુક્ખં; યેસં ધમ્માનં આદિતો સમુદાગમનં પઞ્ઞાયતિ, અત્થઙ્ગમતો નિરોધો પઞ્ઞાયતિ, કમ્મસન્નિસ્સિતો વિપાકો, વિપાકસન્નિસ્સિતં કમ્મં, નામસન્નિસ્સિતં રૂપં, રૂપસન્નિસ્સિતં નામં, જાતિયા અનુગતં, જરાય અનુસટં, બ્યાધિના અભિભૂતં, મરણેન અબ્ભાહતં, દુક્ખે પતિટ્ઠિતં, અતાણં અલેણં અસરણં અસરણીભૂતં – ઇમે વુચ્ચન્તિ દુક્ખા. ઇમે દુક્ખા કુતો સમુદાગતા કુતો જાતા કુતો સઞ્જાતા કુતો નિબ્બત્તા કુતો અભિનિબ્બત્તા કુતો પાતુભૂતા કિંનિદાના કિંસમુદયા કિંજાતિકા કિંપભવાતિ, ઇમેસં દુક્ખાનં મૂલં પુચ્છતિ હેતું પુચ્છતિ નિદાનં પુચ્છતિ સમ્ભવં પુચ્છતિ પભવં પુચ્છતિ સમુટ્ઠાનં પુચ્છતિ આહારં પુચ્છતિ આરમ્મણં પુચ્છતિ પચ્ચયં પુચ્છતિ સમુદયં પુચ્છતિ પપુચ્છતિ યાચતિ અજ્ઝેસતિ પસાદેતીતિ – કુતો નુ દુક્ખા સમુદાગતા ઇમે.
Maññāmi taṃ vedagū bhāvitattaṃ, kuto nu dukkhā samudāgatā imeti. Kuto nūti saṃsayapucchā vimatipucchā dveḷhakapucchā anekaṃsapucchā – ‘‘evaṃ nu kho, na nu kho, kiṃ nu kho, kathaṃ nu kho’’ti – kuto nu. Dukkhāti jātidukkhaṃ, jarādukkhaṃ, byādhidukkhaṃ, maraṇadukkhaṃ, sokaparidevadukkhadomanassupāyāsadukkhaṃ, byasanaṃ dukkhaṃ, nerayikaṃ dukkhaṃ, tiracchānayonikaṃ dukkhaṃ, pettivisayikaṃ dukkhaṃ, mānusikaṃ dukkhaṃ, gabbhokkantimūlakaṃ dukkhaṃ, gabbhaṭṭhitimūlakaṃ dukkhaṃ, gabbhavuṭṭhānamūlakaṃ dukkhaṃ, jātassūpanibandhakaṃ dukkhaṃ, jātassa parādheyyakaṃ dukkhaṃ, attūpakkamaṃ dukkhaṃ, parūpakkamaṃ dukkhaṃ, dukkhadukkhaṃ, saṅkhāradukkhaṃ, vipariṇāmadukkhaṃ , cakkhurogo sotarogo ghānarogo jivhārogo kāyarogo sīsarogo kaṇṇarogo mukharogo dantarogo kāso sāso pināso ḍāho jaro kucchirogo mucchā pakkhandikā sūlā visūcikā kuṭṭhaṃ gaṇḍo kilāso soso apamāro daddu kaṇḍu kacchu rakhasā vitacchikā lohitapittaṃ madhumeho aṃsā piḷakā bhagandalā pittasamuṭṭhānā ābādhā semhasamuṭṭhānā ābādhā vātasamuṭṭhānā ābādhā sannipātikā ābādhā utupariṇāmajā ābādhā visamaparihārajā ābādhā opakkamikā ābādhā kammavipākajā ābādhā sītaṃ uṇhaṃ jighacchā pipāsā uccāro passāvo ḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassaṃ dukkhaṃ, mātumaraṇaṃ dukkhaṃ , pitumaraṇaṃ dukkhaṃ, bhātumaraṇaṃ dukkhaṃ, bhaginimaraṇaṃ dukkhaṃ, puttamaraṇaṃ dukkhaṃ, dhītumaraṇaṃ dukkhaṃ, ñātibyasanaṃ dukkhaṃ, rogabyasanaṃ dukkhaṃ, bhogabyasanaṃ dukkhaṃ, sīlabyasanaṃ dukkhaṃ, diṭṭhibyasanaṃ dukkhaṃ; yesaṃ dhammānaṃ ādito samudāgamanaṃ paññāyati, atthaṅgamato nirodho paññāyati, kammasannissito vipāko, vipākasannissitaṃ kammaṃ, nāmasannissitaṃ rūpaṃ, rūpasannissitaṃ nāmaṃ, jātiyā anugataṃ, jarāya anusaṭaṃ, byādhinā abhibhūtaṃ, maraṇena abbhāhataṃ, dukkhe patiṭṭhitaṃ, atāṇaṃ aleṇaṃ asaraṇaṃ asaraṇībhūtaṃ – ime vuccanti dukkhā. Ime dukkhā kuto samudāgatā kuto jātā kuto sañjātā kuto nibbattā kuto abhinibbattā kuto pātubhūtā kiṃnidānā kiṃsamudayā kiṃjātikā kiṃpabhavāti, imesaṃ dukkhānaṃ mūlaṃ pucchati hetuṃ pucchati nidānaṃ pucchati sambhavaṃ pucchati pabhavaṃ pucchati samuṭṭhānaṃ pucchati āhāraṃ pucchati ārammaṇaṃ pucchati paccayaṃ pucchati samudayaṃ pucchati papucchati yācati ajjhesati pasādetīti – kuto nu dukkhā samudāgatā ime.
યે કેચિ લોકસ્મિમનેકરૂપાતિ. યે કેચીતિ સબ્બેન સબ્બં સબ્બથા સબ્બં અસેસં નિસ્સેસં પરિયાદિયનવચનમેતં – યે કેચીતિ. લોકસ્મિન્તિ અપાયલોકે મનુસ્સલોકે દેવલોકે ખન્ધલોકે ધાતુલોકે આયતનલોકે. અનેકરૂપાતિ અનેકવિધા નાનાપ્પકારા દુક્ખાતિ – યે કેચિ લોકસ્મિમનેકરૂપા. તેનાહ સો બ્રાહ્મણો –
Ye keci lokasmimanekarūpāti. Ye kecīti sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ asesaṃ nissesaṃ pariyādiyanavacanametaṃ – ye kecīti. Lokasminti apāyaloke manussaloke devaloke khandhaloke dhātuloke āyatanaloke. Anekarūpāti anekavidhā nānāppakārā dukkhāti – ye keci lokasmimanekarūpā. Tenāha so brāhmaṇo –
‘‘પુચ્છામિ તં ભગવા બ્રૂહિ મેતં, [ઇચ્ચાયસ્મા મેત્તગૂ]
‘‘Pucchāmi taṃ bhagavā brūhi metaṃ, [iccāyasmā mettagū]
મઞ્ઞામિ તં વેદગૂ ભાવિતત્તં;
Maññāmi taṃ vedagū bhāvitattaṃ;
કુતો નુ દુક્ખા સમુદાગતા ઇમે, યે કેચિ લોકસ્મિમનેકરૂપા’’તિ.
Kuto nu dukkhā samudāgatā ime, ye keci lokasmimanekarūpā’’ti.
૧૯.
19.
દુક્ખસ્સ વે મં પભવં અપુચ્છસિ, [મેત્તગૂતિ ભગવા]
Dukkhassa ve maṃ pabhavaṃ apucchasi, [mettagūti bhagavā]
તં તે પવક્ખામિ યથા પજાનં;
Taṃ te pavakkhāmi yathā pajānaṃ;
ઉપધિનિદાના પભવન્તિ દુક્ખા, યે કેચિ લોકસ્મિમનેકરૂપા.
Upadhinidānā pabhavanti dukkhā, ye keci lokasmimanekarūpā.
દુક્ખસ્સ વે મં પભવં અપુચ્છસીતિ. દુક્ખસ્સાતિ જાતિદુક્ખસ્સ જરાદુક્ખસ્સ બ્યાધિદુક્ખસ્સ મરણદુક્ખસ્સ સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસદુક્ખસ્સ. પભવં અપુચ્છસીતિ દુક્ખસ્સ મૂલં પુચ્છસિ હેતું પુચ્છસિ નિદાનં પુચ્છસિ સમ્ભવં પુચ્છસિ પભવં પુચ્છસિ સમુટ્ઠાનં પુચ્છસિ આહારં પુચ્છસિ આરમ્મણં પુચ્છસિ પચ્ચયં પુચ્છસિ સમુદયં પુચ્છસિ યાચસિ અજ્ઝેસસિ પસાદેસીતિ – દુક્ખસ્સ વે મં પભવં અપુચ્છસિ. મેત્તગૂતિ ભગવા તં બ્રાહ્મણં નામેન આલપતિ. ભગવાતિ ગારવાધિવચનમેતં…પે॰… સચ્છિકા પઞ્ઞત્તિ, યદિદં ભગવાતિ – મેત્તગૂતિ ભગવા.
Dukkhassa ve maṃ pabhavaṃ apucchasīti. Dukkhassāti jātidukkhassa jarādukkhassa byādhidukkhassa maraṇadukkhassa sokaparidevadukkhadomanassupāyāsadukkhassa. Pabhavaṃ apucchasīti dukkhassa mūlaṃ pucchasi hetuṃ pucchasi nidānaṃ pucchasi sambhavaṃ pucchasi pabhavaṃ pucchasi samuṭṭhānaṃ pucchasi āhāraṃ pucchasi ārammaṇaṃ pucchasi paccayaṃ pucchasi samudayaṃ pucchasi yācasi ajjhesasi pasādesīti – dukkhassa ve maṃ pabhavaṃ apucchasi. Mettagūti bhagavā taṃ brāhmaṇaṃ nāmena ālapati. Bhagavāti gāravādhivacanametaṃ…pe… sacchikā paññatti, yadidaṃ bhagavāti – mettagūti bhagavā.
તં તે પવક્ખામિ યથા પજાનન્તિ. તન્તિ દુક્ખસ્સ મૂલં પવક્ખામિ હેતું પવક્ખામિ નિદાનં પવક્ખામિ સમ્ભવં પવક્ખામિ પભવં પવક્ખામિ સમુટ્ઠાનં પવક્ખામિ આહારં પવક્ખામિ આરમ્મણં પવક્ખામિ પચ્ચયં પવક્ખામિ સમુદયં પવક્ખામિ આચિક્ખિસ્સામિ દેસેસ્સામિ પઞ્ઞપેસ્સામિ પટ્ઠપેસ્સામિ વિવરિસ્સામિ વિભજિસ્સામિ ઉત્તાનીકરિસ્સામિ પકાસેસ્સામીતિ – તં તે પવક્ખામિ. યથા પજાનન્તિ યથા પજાનન્તો આજાનન્તો વિજાનન્તો પટિવિજાનન્તો પટિવિજ્ઝન્તો. ન ઇતિહીતિહં ન ઇતિકિરાય ન પરમ્પરાય ન પિટકસમ્પદાય 25 ન તક્કહેતુ ન નયહેતુ ન આકારપરિવિતક્કેન ન દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા સામં સયમભિઞ્ઞાતં અત્તપચ્ચક્ખધમ્મં તં કથયિસ્સામીતિ – તં તે પવક્ખામિ યથા પજાનં.
Taṃ te pavakkhāmi yathā pajānanti. Tanti dukkhassa mūlaṃ pavakkhāmi hetuṃ pavakkhāmi nidānaṃ pavakkhāmi sambhavaṃ pavakkhāmi pabhavaṃ pavakkhāmi samuṭṭhānaṃ pavakkhāmi āhāraṃ pavakkhāmi ārammaṇaṃ pavakkhāmi paccayaṃ pavakkhāmi samudayaṃ pavakkhāmi ācikkhissāmi desessāmi paññapessāmi paṭṭhapessāmi vivarissāmi vibhajissāmi uttānīkarissāmi pakāsessāmīti – taṃ te pavakkhāmi. Yathā pajānanti yathā pajānanto ājānanto vijānanto paṭivijānanto paṭivijjhanto. Na itihītihaṃ na itikirāya na paramparāya na piṭakasampadāya 26 na takkahetu na nayahetu na ākāraparivitakkena na diṭṭhinijjhānakkhantiyā sāmaṃ sayamabhiññātaṃ attapaccakkhadhammaṃ taṃ kathayissāmīti – taṃ te pavakkhāmi yathā pajānaṃ.
ઉપધિનિદાના પભવન્તિ દુક્ખાતિ. ઉપધીતિ દસ ઉપધી – તણ્હૂપધિ, દિટ્ઠૂપધિ, કિલેસૂપધિ, કમ્મૂપધિ, દુચ્ચરિતૂપધિ, આહારૂપધિ, પટિઘૂપધિ, ચતસ્સો ઉપાદિન્નધાતુયો ઉપધી, છ અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાનિ ઉપધી, છ વિઞ્ઞાણકાયા ઉપધી, સબ્બમ્પિ દુક્ખં દુક્ખમનટ્ઠેન 27 ઉપધિ. ઇમે વુચ્ચન્તિ દસ ઉપધી. દુક્ખાતિ જાતિદુક્ખં જરાદુક્ખં બ્યાધિદુક્ખં મરણદુક્ખં સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસદુક્ખં નેરયિકં દુક્ખં…પે॰… દિટ્ઠિબ્યસનં દુક્ખં. યેસં ધમ્માનં આદિતો સમુદાગમનં પઞ્ઞાયતિ, અત્થઙ્ગમતો નિરોધો પઞ્ઞાયતિ, કમ્મસન્નિસ્સિતો વિપાકો, વિપાકસન્નિસ્સિતં કમ્મં, નામસન્નિસ્સિતં રૂપં, રૂપસન્નિસ્સિતં નામં, જાતિયા અનુગતં, જરાય અનુસટં, બ્યાધિના અભિભૂતં, મરણેન અબ્ભાહતં, દુક્ખે પતિટ્ઠિતં, અતાણં અલેણં અસરણં અસરણીભૂતં – ઇમે વુચ્ચન્તિ દુક્ખા. ઇમે દુક્ખા ઉપધિનિદાના ઉપધિહેતુકા ઉપધિપચ્ચયા ઉપધિકારણા હોન્તિ પભવન્તિ સમ્ભવન્તિ જાયન્તિ સઞ્જાયન્તિ નિબ્બત્તન્તિ પાતુભવન્તીતિ – ઉપધિનિદાના પભવન્તિ દુક્ખા.
Upadhinidānā pabhavanti dukkhāti. Upadhīti dasa upadhī – taṇhūpadhi, diṭṭhūpadhi, kilesūpadhi, kammūpadhi, duccaritūpadhi, āhārūpadhi, paṭighūpadhi, catasso upādinnadhātuyo upadhī, cha ajjhattikāni āyatanāni upadhī, cha viññāṇakāyā upadhī, sabbampi dukkhaṃ dukkhamanaṭṭhena 28 upadhi. Ime vuccanti dasa upadhī. Dukkhāti jātidukkhaṃ jarādukkhaṃ byādhidukkhaṃ maraṇadukkhaṃ sokaparidevadukkhadomanassupāyāsadukkhaṃ nerayikaṃ dukkhaṃ…pe… diṭṭhibyasanaṃ dukkhaṃ. Yesaṃ dhammānaṃ ādito samudāgamanaṃ paññāyati, atthaṅgamato nirodho paññāyati, kammasannissito vipāko, vipākasannissitaṃ kammaṃ, nāmasannissitaṃ rūpaṃ, rūpasannissitaṃ nāmaṃ, jātiyā anugataṃ, jarāya anusaṭaṃ, byādhinā abhibhūtaṃ, maraṇena abbhāhataṃ, dukkhe patiṭṭhitaṃ, atāṇaṃ aleṇaṃ asaraṇaṃ asaraṇībhūtaṃ – ime vuccanti dukkhā. Ime dukkhā upadhinidānā upadhihetukā upadhipaccayā upadhikāraṇā honti pabhavanti sambhavanti jāyanti sañjāyanti nibbattanti pātubhavantīti – upadhinidānā pabhavanti dukkhā.
યે કેચિ લોકસ્મિમનેકરૂપાતિ. યે કેચીતિ સબ્બેન સબ્બં સબ્બથા સબ્બં અસેસં નિસ્સેસં પરિયાદિયનવચનમેતં – યે કેચીતિ. લોકસ્મિન્તિ અપાયલોકે મનુસ્સલોકે દેવલોકે ખન્ધલોકે ધાતુલોકે આયતનલોકે. અનેકરૂપાતિ અનેકવિધા નાનપ્પકારા દુક્ખાતિ – યે કેચિ લોકસ્મિમનેકરૂપા. તેનાહ ભગવા –
Ye keci lokasmimanekarūpāti. Ye kecīti sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ asesaṃ nissesaṃ pariyādiyanavacanametaṃ – ye kecīti. Lokasminti apāyaloke manussaloke devaloke khandhaloke dhātuloke āyatanaloke. Anekarūpāti anekavidhā nānappakārā dukkhāti – ye keci lokasmimanekarūpā. Tenāha bhagavā –
‘‘દુક્ખસ્સ વે મં પભવં અપુચ્છસિ, [મેત્તગૂતિ ભગવા]
‘‘Dukkhassa ve maṃ pabhavaṃ apucchasi, [mettagūti bhagavā]
તં તે પવક્ખામિ યથા પજાનં;
Taṃ te pavakkhāmi yathā pajānaṃ;
ઉપધિનિદાના પભવન્તિ દુક્ખા, યે કેચિ લોકસ્મિમનેકરૂપા’’તિ.
Upadhinidānā pabhavanti dukkhā, ye keci lokasmimanekarūpā’’ti.
૨૦.
20.
યો વે અવિદ્વા ઉપધિં કરોતિ, પુનપ્પુનં દુક્ખમુપેતિ મન્દો;
Yo ve avidvā upadhiṃ karoti, punappunaṃ dukkhamupeti mando;
તસ્મા પજાનં ઉપધિં ન કયિરા, દુક્ખસ્સ જાતિપ્પભવાનુપસ્સી.
Tasmā pajānaṃ upadhiṃ na kayirā, dukkhassa jātippabhavānupassī.
યો વે અવિદ્વા ઉપધિં કરોતીતિ. યોતિ યો યાદિસો યથાયુત્તો યથાવિહિતો યથાપકારો યંઠાનપ્પત્તો યંધમ્મસમન્નાગતો ખત્તિયો વા બ્રાહ્મણો વા વેસ્સો વા સુદ્દો વા ગહટ્ઠો વા પબ્બજિતો વા દેવો વા મનુસ્સો વા. અવિદ્વાતિ અવિજ્જાગતો અઞ્ઞાણી અવિભાવી દુપ્પઞ્ઞો. ઉપધિં કરોતીતિ તણ્હૂપધિં કરોતિ, દિટ્ઠૂપધિં કરોતિ, કિલેસૂપધિં કરોતિ, કમ્મૂપધિં કરોતિ, દુચ્ચરિતૂપધિં કરોતિ, આહારૂપધિં કરોતિ, પટિઘૂપધિં કરોતિ, ચતસ્સો ઉપાદિન્નધાતુયો ઉપધી કરોતિ, છ અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાનિ ઉપધી કરોતિ, છ વિઞ્ઞાણકાયે ઉપધી કરોતિ જનેતિ સઞ્જનેતિ નિબ્બત્તેતિ અભિનિબ્બત્તેતીતિ – અવિદ્વા ઉપધિં કરોતિ.
Yove avidvā upadhiṃ karotīti. Yoti yo yādiso yathāyutto yathāvihito yathāpakāro yaṃṭhānappatto yaṃdhammasamannāgato khattiyo vā brāhmaṇo vā vesso vā suddo vā gahaṭṭho vā pabbajito vā devo vā manusso vā. Avidvāti avijjāgato aññāṇī avibhāvī duppañño. Upadhiṃ karotīti taṇhūpadhiṃ karoti, diṭṭhūpadhiṃ karoti, kilesūpadhiṃ karoti, kammūpadhiṃ karoti, duccaritūpadhiṃ karoti, āhārūpadhiṃ karoti, paṭighūpadhiṃ karoti, catasso upādinnadhātuyo upadhī karoti, cha ajjhattikāni āyatanāni upadhī karoti, cha viññāṇakāye upadhī karoti janeti sañjaneti nibbatteti abhinibbattetīti – avidvā upadhiṃ karoti.
પુનપ્પુનં દુક્ખમુપેતિ મન્દોતિ પુનપ્પુનં જાતિદુક્ખં જરાદુક્ખં બ્યાધિદુક્ખં મરણદુક્ખં સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસદુક્ખં એતિ સમુપેતિ ઉપગચ્છતિ ગણ્હાતિ પરામસતિ અભિનિવિસતીતિ – પુનપ્પુનં દુક્ખમુપેતિ. મન્દોતિ મન્દો મોમુહો અવિદ્વા અવિજ્જાગતો અઞ્ઞાણી અવિભાવી દુપ્પઞ્ઞોતિ – પુનપ્પુનં દુક્ખમુપેતિ મન્દો.
Punappunaṃ dukkhamupeti mandoti punappunaṃ jātidukkhaṃ jarādukkhaṃ byādhidukkhaṃ maraṇadukkhaṃ sokaparidevadukkhadomanassupāyāsadukkhaṃ eti samupeti upagacchati gaṇhāti parāmasati abhinivisatīti – punappunaṃ dukkhamupeti. Mandoti mando momuho avidvā avijjāgato aññāṇī avibhāvī duppaññoti – punappunaṃ dukkhamupeti mando.
તસ્મા પજાનં ઉપધિં ન કયિરાતિ. તસ્માતિ તંકારણા તંહેતુ તપ્પચ્ચયા તંનિદાના એતં આદીનવં સમ્પસ્સમાનો ઉપધીસૂતિ તસ્મા. પજાનન્તિ પજાનન્તો આજાનન્તો વિજાનન્તો પટિવિજાનન્તો પટિવિજ્ઝન્તો, ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા’’તિ પજાનન્તો આજાનન્તો વિજાનન્તો પટિવિજાનન્તો પટિવિજ્ઝન્તો , ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા દુક્ખા’’તિ…પે॰… ‘‘સબ્બે ધમ્મા અનત્તા’’તિ…પે॰… ‘‘યં કિઞ્ચિ સમુદયધમ્મં સબ્બં તં નિરોધધમ્મ’’ન્તિ પજાનન્તો આજાનન્તો વિજાનન્તો પટિવિજાનન્તો પટિવિજ્ઝન્તો. ઉપધિં ન કયિરાતિ તણ્હૂપધિં ન કરેય્ય, દિટ્ઠૂપધિં ન કરેય્ય, કિલેસૂપધિં ન કરેય્ય, દુચ્ચરિતૂપધિં ન કરેય્ય, આહારૂપધિં ન કરેય્ય, પટિઘૂપધિં ન કરેય્ય, ચતસ્સો ઉપાદિન્નધાતુયો ઉપધી ન કરેય્ય, છ અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાનિ ઉપધી ન કરેય્ય, છ વિઞ્ઞાણકાયે ઉપધી ન કરેય્ય, ન જનેય્ય ન સઞ્જનેય્ય ન નિબ્બત્તેય્ય નાભિનિબ્બત્તેય્યાતિ – તસ્મા પજાનં ઉપધિં ન કયિરા.
Tasmā pajānaṃ upadhiṃ na kayirāti. Tasmāti taṃkāraṇā taṃhetu tappaccayā taṃnidānā etaṃ ādīnavaṃ sampassamāno upadhīsūti tasmā. Pajānanti pajānanto ājānanto vijānanto paṭivijānanto paṭivijjhanto, ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’ti pajānanto ājānanto vijānanto paṭivijānanto paṭivijjhanto , ‘‘sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti…pe… ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti…pe… ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti pajānanto ājānanto vijānanto paṭivijānanto paṭivijjhanto. Upadhiṃ na kayirāti taṇhūpadhiṃ na kareyya, diṭṭhūpadhiṃ na kareyya, kilesūpadhiṃ na kareyya, duccaritūpadhiṃ na kareyya, āhārūpadhiṃ na kareyya, paṭighūpadhiṃ na kareyya, catasso upādinnadhātuyo upadhī na kareyya, cha ajjhattikāni āyatanāni upadhī na kareyya, cha viññāṇakāye upadhī na kareyya, na janeyya na sañjaneyya na nibbatteyya nābhinibbatteyyāti – tasmā pajānaṃ upadhiṃ na kayirā.
દુક્ખસ્સાતિ જાતિદુક્ખસ્સ જરાદુક્ખસ્સ બ્યાધિદુક્ખસ્સ મરણદુક્ખસ્સ સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસદુક્ખસ્સ. પભવાનુપસ્સીતિ દુક્ખસ્સ મૂલાનુપસ્સી હેતાનુપસ્સી નિદાનાનુપસ્સી સમ્ભવાનુપસ્સી પભવાનુપસ્સી સમુટ્ઠાનાનુપસ્સી આહારાનુપસ્સી આરમ્મણાનુપસ્સી પચ્ચયાનુપસ્સી સમુદયાનુપસ્સી. અનુપસ્સના વુચ્ચતિ ઞાણં. યા પઞ્ઞા પજાનના…પે॰… અમોહો ધમ્મવિચયો સમ્માદિટ્ઠિ. ઇમાય અનુપસ્સનાય પઞ્ઞાય ઉપેતો હોતિ સમુપેતો ઉપાગતો સમુપાગતો ઉપપન્નો સમુપપન્નો સમન્નાગતો. સો વુચ્ચતિ અનુપસ્સીતિ – દુક્ખસ્સ જાતિપ્પભવાનુપસ્સી. તેનાહ ભગવા –
Dukkhassāti jātidukkhassa jarādukkhassa byādhidukkhassa maraṇadukkhassa sokaparidevadukkhadomanassupāyāsadukkhassa. Pabhavānupassīti dukkhassa mūlānupassī hetānupassī nidānānupassī sambhavānupassī pabhavānupassī samuṭṭhānānupassī āhārānupassī ārammaṇānupassī paccayānupassī samudayānupassī. Anupassanā vuccati ñāṇaṃ. Yā paññā pajānanā…pe… amoho dhammavicayo sammādiṭṭhi. Imāya anupassanāya paññāya upeto hoti samupeto upāgato samupāgato upapanno samupapanno samannāgato. So vuccati anupassīti – dukkhassa jātippabhavānupassī. Tenāha bhagavā –
‘‘યો વે અવિદ્વા ઉપધિં કરોતિ, પુનપ્પુનં દુક્ખમુપેતિ મન્દો;
‘‘Yo ve avidvā upadhiṃ karoti, punappunaṃ dukkhamupeti mando;
તસ્મા પજાનં ઉપધિં ન કયિરા, દુક્ખસ્સ જાતિપ્પભવાનુપસ્સી’’તિ.
Tasmā pajānaṃ upadhiṃ na kayirā, dukkhassa jātippabhavānupassī’’ti.
૨૧.
21.
યં તં અપુચ્છિમ્હ અકિત્તયી નો, અઞ્ઞં તં પુચ્છામ તદિઙ્ઘ બ્રૂહિ;
Yaṃ taṃ apucchimha akittayī no, aññaṃ taṃ pucchāma tadiṅgha brūhi;
કથં નુ ધીરા વિતરન્તિ ઓઘં, જાતિં જરં સોકપરિદ્દવઞ્ચ;
Kathaṃ nu dhīrā vitaranti oghaṃ, jātiṃ jaraṃ sokapariddavañca;
તં મે મુની સાધુ વિયાકરોહિ, તથા હિ તે વિદિતો એસ ધમ્મો.
Taṃ me munī sādhu viyākarohi, tathā hi te vidito esa dhammo.
અઞ્ઞં તં પુચ્છામ તદિઙ્ઘ બ્રૂહીતિ અઞ્ઞં તં પુચ્છામ, અઞ્ઞં તં યાચામ, અઞ્ઞં તં અજ્ઝેસામ, અઞ્ઞં તં પસાદેમ, ઉત્તરિ તં પુચ્છામ. તદિઙ્ઘ બ્રૂહીતિ ઇઙ્ઘ બ્રૂહિ આચિક્ખાહિ દેસેહિ પઞ્ઞપેહિ પટ્ઠપેહિ વિવરાહિ વિભજાહિ ઉત્તાનીકરોહિ પકાસેહીતિ – અઞ્ઞં તં પુચ્છામ તદિઙ્ઘ બ્રૂહિ.
Aññaṃ taṃ pucchāma tadiṅgha brūhīti aññaṃ taṃ pucchāma, aññaṃ taṃ yācāma, aññaṃ taṃ ajjhesāma, aññaṃ taṃ pasādema, uttari taṃ pucchāma. Tadiṅgha brūhīti iṅgha brūhi ācikkhāhi desehi paññapehi paṭṭhapehi vivarāhi vibhajāhi uttānīkarohi pakāsehīti – aññaṃ taṃ pucchāma tadiṅgha brūhi.
કથં નુ ધીરા વિતરન્તિ ઓઘં, જાતિં જરં સોકપરિદ્દવઞ્ચાતિ. કથં નૂતિ સંસયપુચ્છા વિમતિપુચ્છા દ્વેળ્હકપુચ્છા અનેકંસપુચ્છા – ‘‘એવં નુ ખો, નનુ ખો, કિં નુ ખો, કથં નુ ખો’’તિ – કથં નુ. ધીરાતિ ધીરા પણ્ડિતા પઞ્ઞવન્તો બુદ્ધિમન્તો ઞાણિનો વિભાવિનો મેધાવિનો . ઓઘન્તિ કામોઘં ભવોઘં દિટ્ઠોઘં અવિજ્જોઘં. જાતીતિ યા તેસં તેસં સત્તાનં તમ્હિ તમ્હિ સત્તનિકાયે જાતિ સઞ્જાતિ ઓક્કન્તિ નિબ્બત્તિ અભિનિબ્બત્તિ ખન્ધાનં પાતુભાવો આયતનાનં પટિલાભો. જરાતિ યા તેસં તેસં સત્તાનં તમ્હિ તમ્હિ સત્તનિકાયે જરા જીરણતા ખણ્ડિચ્ચં પાલિચ્ચં વલિત્તચતા આયુનો સંહાનિ ઇન્દ્રિયાનં પરિપાકો. સોકોતિ ઞાતિબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ ભોગબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ રોગબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ સીલબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ દિટ્ઠિબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેન બ્યસનેન વા સમન્નાગતસ્સ અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેન દુક્ખધમ્મેન વા ફુટ્ઠસ્સ સોકો સોચના સોચિતત્તં અન્તોસોકો અન્તોપરિસોકો અન્તોડાહો અન્તોપરિડાહો ચેતસો પરિજ્ઝાયના દોમનસ્સં સોકસલ્લં. પરિદેવોતિ ઞાતિબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ ભોગબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ રોગબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ સીલબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ દિટ્ઠિબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેન બ્યસનેન વા સમન્નાગતસ્સ અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેન દુક્ખધમ્મેન વા ફુટ્ઠસ્સ આદેવો પરિદેવો આદેવના પરિદેવના આદેવિતત્તં પરિદેવિતત્તં વાચા પલાપો 33 વિપ્પલાપો લાલપ્પો લાલપ્પના લાલપ્પિતત્તં 34.
Kathaṃ nu dhīrā vitaranti oghaṃ, jātiṃ jaraṃ sokapariddavañcāti. Kathaṃ nūti saṃsayapucchā vimatipucchā dveḷhakapucchā anekaṃsapucchā – ‘‘evaṃ nu kho, nanu kho, kiṃ nu kho, kathaṃ nu kho’’ti – kathaṃ nu. Dhīrāti dhīrā paṇḍitā paññavanto buddhimanto ñāṇino vibhāvino medhāvino . Oghanti kāmoghaṃ bhavoghaṃ diṭṭhoghaṃ avijjoghaṃ. Jātīti yā tesaṃ tesaṃ sattānaṃ tamhi tamhi sattanikāye jāti sañjāti okkanti nibbatti abhinibbatti khandhānaṃ pātubhāvo āyatanānaṃ paṭilābho. Jarāti yā tesaṃ tesaṃ sattānaṃ tamhi tamhi sattanikāye jarā jīraṇatā khaṇḍiccaṃ pāliccaṃ valittacatā āyuno saṃhāni indriyānaṃ paripāko. Sokoti ñātibyasanena vā phuṭṭhassa bhogabyasanena vā phuṭṭhassa rogabyasanena vā phuṭṭhassa sīlabyasanena vā phuṭṭhassa diṭṭhibyasanena vā phuṭṭhassa aññataraññatarena byasanena vā samannāgatassa aññataraññatarena dukkhadhammena vā phuṭṭhassa soko socanā socitattaṃ antosoko antoparisoko antoḍāho antopariḍāho cetaso parijjhāyanā domanassaṃ sokasallaṃ. Paridevoti ñātibyasanena vā phuṭṭhassa bhogabyasanena vā phuṭṭhassa rogabyasanena vā phuṭṭhassa sīlabyasanena vā phuṭṭhassa diṭṭhibyasanena vā phuṭṭhassa aññataraññatarena byasanena vā samannāgatassa aññataraññatarena dukkhadhammena vā phuṭṭhassa ādevo paridevo ādevanā paridevanā ādevitattaṃ paridevitattaṃ vācā palāpo 35 vippalāpo lālappo lālappanā lālappitattaṃ 36.
કથં નુ ધીરા વિતરન્તિ ઓઘં, જાતિં જરં સોકપરિદ્દવઞ્ચાતિ ધીરા કથં ઓઘઞ્ચ જાતિઞ્ચ જરઞ્ચ સોકઞ્ચ પરિદેવઞ્ચ તરન્તિ ઉત્તરન્તિ પતરન્તિ સમતિક્કમન્તિ વીતિવત્તન્તીતિ – કથં નુ ધીરા વિતરન્તિ ઓઘં, જાતિં જરં સોકપરિદ્દવઞ્ચ.
Kathaṃ nu dhīrā vitaranti oghaṃ, jātiṃ jaraṃ sokapariddavañcāti dhīrā kathaṃ oghañca jātiñca jarañca sokañca paridevañca taranti uttaranti pataranti samatikkamanti vītivattantīti – kathaṃ nu dhīrā vitaranti oghaṃ, jātiṃ jaraṃ sokapariddavañca.
તં મે મુની સાધુ વિયાકરોહીતિ. તન્તિ યં પુચ્છામિ યં યાચામિ યં અજ્ઝેસામિ યં પસાદેમિ. મુનીતિ મોનં વુચ્ચતિ ઞાણં . યા પઞ્ઞા પજાનના…પે॰… અમોહો ધમ્મવિચયો સમ્માદિટ્ઠિ. ભગવા તેન ઞાણેન સમન્નાગતો મુનિ મોનપ્પત્તો. તીણિ મોનેય્યાનિ – કાયમોનેય્યં વચીમોનેય્યં મનોમોનેય્યં.
Taṃ me munī sādhu viyākarohīti. Tanti yaṃ pucchāmi yaṃ yācāmi yaṃ ajjhesāmi yaṃ pasādemi. Munīti monaṃ vuccati ñāṇaṃ . Yā paññā pajānanā…pe… amoho dhammavicayo sammādiṭṭhi. Bhagavā tena ñāṇena samannāgato muni monappatto. Tīṇi moneyyāni – kāyamoneyyaṃ vacīmoneyyaṃ manomoneyyaṃ.
કતમં કાયમોનેય્યં? તિવિધાનં કાયદુચ્ચરિતાનં પહાનં કાયમોનેય્યં. તિવિધં કાયસુચરિતં કાયમોનેય્યં. કાયારમ્મણે ઞાણં કાયમોનેય્યં. કાયપરિઞ્ઞા કાયમોનેય્યં. પરિઞ્ઞાસહગતો મગ્ગો કાયમોનેય્યં. કાયે છન્દરાગસ્સ પહાનં કાયમોનેય્યં. કાયસઙ્ખારનિરોધો ચતુત્થજ્ઝાનસમાપત્તિ કાયમોનેય્યં. ઇદં કાયમોનેય્યં.
Katamaṃ kāyamoneyyaṃ? Tividhānaṃ kāyaduccaritānaṃ pahānaṃ kāyamoneyyaṃ. Tividhaṃ kāyasucaritaṃ kāyamoneyyaṃ. Kāyārammaṇe ñāṇaṃ kāyamoneyyaṃ. Kāyapariññā kāyamoneyyaṃ. Pariññāsahagato maggo kāyamoneyyaṃ. Kāye chandarāgassa pahānaṃ kāyamoneyyaṃ. Kāyasaṅkhāranirodho catutthajjhānasamāpatti kāyamoneyyaṃ. Idaṃ kāyamoneyyaṃ.
કતમં વચીમોનેય્યં? ચતુબ્બિધાનં વચીદુચ્ચરિતાનં પહાનં વચીમોનેય્યં. ચતુબ્બિધં વચીસુચરિતં વચીમોનેય્યં. વાચારમ્મણે ઞાણં વચીમોનેય્યં. વાચાપરિઞ્ઞા વચીમોનેય્યં. પરિઞ્ઞાસહગતો મગ્ગો વચીમોનેય્યં. વાચાય છન્દરાગસ્સ પહાનં વચીમોનેય્યં. વચીસઙ્ખારનિરોધો દુતિયજ્ઝાનસમાપત્તિ વચીમોનેય્યં. ઇદં વચીમોનેય્યં.
Katamaṃ vacīmoneyyaṃ? Catubbidhānaṃ vacīduccaritānaṃ pahānaṃ vacīmoneyyaṃ. Catubbidhaṃ vacīsucaritaṃ vacīmoneyyaṃ. Vācārammaṇe ñāṇaṃ vacīmoneyyaṃ. Vācāpariññā vacīmoneyyaṃ. Pariññāsahagato maggo vacīmoneyyaṃ. Vācāya chandarāgassa pahānaṃ vacīmoneyyaṃ. Vacīsaṅkhāranirodho dutiyajjhānasamāpatti vacīmoneyyaṃ. Idaṃ vacīmoneyyaṃ.
કતમં મનોમોનેય્યં? તિવિધાનં મનોદુચ્ચરિતાનં પહાનં મનોમોનેય્યં. તિવિધં મનોસુચરિતં મનોમોનેય્યં. ચિત્તારમ્મણે ઞાણં મનોમોનેય્યં. ચિત્તપરિઞ્ઞા મનોમોનેય્યં. પરિઞ્ઞાસહગતો મગ્ગો મનોમોનેય્યં. ચિત્તે છન્દરાગસ્સ પહાનં મનોમોનેય્યં. ચિત્તસઙ્ખારનિરોધો સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધસમાપત્તિ મનોમોનેય્યં. ઇદં મનોમોનેય્યં .
Katamaṃ manomoneyyaṃ? Tividhānaṃ manoduccaritānaṃ pahānaṃ manomoneyyaṃ. Tividhaṃ manosucaritaṃ manomoneyyaṃ. Cittārammaṇe ñāṇaṃ manomoneyyaṃ. Cittapariññā manomoneyyaṃ. Pariññāsahagato maggo manomoneyyaṃ. Citte chandarāgassa pahānaṃ manomoneyyaṃ. Cittasaṅkhāranirodho saññāvedayitanirodhasamāpatti manomoneyyaṃ. Idaṃ manomoneyyaṃ .
મુનિં મોનેય્યસમ્પન્નં, આહુ સબ્બપ્પહાયિનં.
Muniṃ moneyyasampannaṃ, āhu sabbappahāyinaṃ.
કાયમુનિં વચીમુનિં, મનોમુનિમનાસવં;
Kāyamuniṃ vacīmuniṃ, manomunimanāsavaṃ;
મુનિં મોનેય્યસમ્પન્નં, આહુ નિન્હાતપાપકન્તિ.
Muniṃ moneyyasampannaṃ, āhu ninhātapāpakanti.
ઇમેહિ તીહિ મોનેય્યેહિ ધમ્મેહિ સમન્નાગતા. છ મુનિનો 39 – અગારમુનિનો, અનગારમુનિનો, સેખમુનિનો 40, અસેખમુનિનો, પચ્ચેકમુનિનો મુનિમુનિનોતિ. કતમે અગારમુનિનો? યે તે અગારિકા દિટ્ઠપદા વિઞ્ઞાતસાસના – ઇમે અગારમુનિનો. કતમે અનગારમુનિનો? યે તે પબ્બજિતા દિટ્ઠપદા વિઞ્ઞાતસાસના – ઇમે અનગારમુનિનો. સત્ત સેખા સેખમુનિનો. અરહન્તો અસેખમુનિનો. પચ્ચેકસમ્બુદ્ધા પચ્ચેકમુનિનો. તથાગતા અરહન્તો સમ્માસમ્બુદ્ધા મુનિમુનિનો.
Imehi tīhi moneyyehi dhammehi samannāgatā. Cha munino 41 – agāramunino, anagāramunino, sekhamunino 42, asekhamunino, paccekamunino munimuninoti. Katame agāramunino? Ye te agārikā diṭṭhapadā viññātasāsanā – ime agāramunino. Katame anagāramunino? Ye te pabbajitā diṭṭhapadā viññātasāsanā – ime anagāramunino. Satta sekhā sekhamunino. Arahanto asekhamunino. Paccekasambuddhā paccekamunino. Tathāgatā arahanto sammāsambuddhā munimunino.
યો ચ તુલંવ પગ્ગય્હ, વરમાદાય પણ્ડિતો.
Yo ca tulaṃva paggayha, varamādāya paṇḍito.
પાપાનિ પરિવજ્જેતિ, સ મુની તેન સો મુનિ;
Pāpāni parivajjeti, sa munī tena so muni;
યો મુનાતિ ઉભો લોકે, મુનિ તેન પવુચ્ચતિ.
Yo munāti ubho loke, muni tena pavuccati.
અસતઞ્ચ સતઞ્ચ ઞત્વા ધમ્મં, અજ્ઝત્તં બહિદ્ધા ચ સબ્બલોકે;
Asatañca satañca ñatvā dhammaṃ, ajjhattaṃ bahiddhā ca sabbaloke;
સાધુ વિયાકરોહીતિ તં સાધુ આચિક્ખાહિ દેસેહિ પઞ્ઞપેહિ પટ્ઠપેહિ વિવરાહિ વિભજાહિ ઉત્તાનીકરોહિ પકાસેહીતિ – તં મે મુની સાધુ વિયાકરોહિ. તથા હિ તે વિદિતો એસ ધમ્મોતિ તથા હિ તે વિદિતો તુલિતો તીરિતો વિભૂતો વિભાવિતો એસ ધમ્મોતિ – તથા હિ તે વિદિતો એસ ધમ્મો. તેનાહ સો બ્રાહ્મણો –
Sādhu viyākarohīti taṃ sādhu ācikkhāhi desehi paññapehi paṭṭhapehi vivarāhi vibhajāhi uttānīkarohi pakāsehīti – taṃ me munī sādhu viyākarohi. Tathā hi te vidito esadhammoti tathā hi te vidito tulito tīrito vibhūto vibhāvito esa dhammoti – tathā hi te vidito esa dhammo. Tenāha so brāhmaṇo –
‘‘યં તં અપુચ્છિમ્હ અકિત્તયી નો, અઞ્ઞં તં પુચ્છામ તદિઙ્ઘ બ્રૂહિ;
‘‘Yaṃ taṃ apucchimha akittayī no, aññaṃ taṃ pucchāma tadiṅgha brūhi;
કથં નુ ધીરા વિતરન્તિ ઓઘં, જાતિં જરં સોકપરિદ્દવઞ્ચ;
Kathaṃ nu dhīrā vitaranti oghaṃ, jātiṃ jaraṃ sokapariddavañca;
તં મે મુની સાધુ વિયાકરોહિ, તથા હિ તે વિદિતો એસ ધમ્મો’’તિ.
Taṃ me munī sādhu viyākarohi, tathā hi te vidito esa dhammo’’ti.
૨૨.
22.
કિત્તયિસ્સામિ તે ધમ્મં, [મેત્તગૂતિ ભગવા]
Kittayissāmite dhammaṃ, [mettagūti bhagavā]
દિટ્ઠે ધમ્મે અનીતિહં;
Diṭṭhe dhamme anītihaṃ;
યં વિદિત્વા સતો ચરં, તરે લોકે વિસત્તિકં.
Yaṃ viditvā sato caraṃ, tare loke visattikaṃ.
કિત્તયિસ્સામિ તે ધમ્મન્તિ. ધમ્મન્તિ આદિકલ્યાણં મજ્ઝેકલ્યાણં પરિયોસાનકલ્યાણં સાત્થં સબ્યઞ્જનં કેવલપરિપુણ્ણં પરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિયં, ચત્તારો સતિપટ્ઠાને, ચત્તારો સમ્મપ્પધાને, ચત્તારો ઇદ્ધિપાદે , પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ, પઞ્ચ બલાનિ, સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે, અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં, નિબ્બાનઞ્ચ, નિબ્બાનગામિનિઞ્ચ પટિપદં કિત્તયિસ્સામિ આચિક્ખિસ્સામિ દેસેસ્સામિ પઞ્ઞપેસ્સામિ પટ્ઠપેસ્સામિ વિવરિસ્સામિ વિભજિસ્સામિ ઉત્તાનીકરિસ્સામિ પકાસિસ્સામીતિ – કિત્તયિસ્સામિ તે ધમ્મં. મેત્તગૂતિ ભગવા તં બ્રાહ્મણં નામેન આલપતિ.
Kittayissāmi te dhammanti. Dhammanti ādikalyāṇaṃ majjhekalyāṇaṃ pariyosānakalyāṇaṃ sātthaṃ sabyañjanaṃ kevalaparipuṇṇaṃ parisuddhaṃ brahmacariyaṃ, cattāro satipaṭṭhāne, cattāro sammappadhāne, cattāro iddhipāde , pañcindriyāni, pañca balāni, satta bojjhaṅge, ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ, nibbānañca, nibbānagāminiñca paṭipadaṃ kittayissāmi ācikkhissāmi desessāmi paññapessāmi paṭṭhapessāmi vivarissāmi vibhajissāmi uttānīkarissāmi pakāsissāmīti – kittayissāmi te dhammaṃ. Mettagūti bhagavā taṃ brāhmaṇaṃ nāmena ālapati.
દિટ્ઠે ધમ્મે અનીતિહન્તિ. દિટ્ઠે ધમ્મેતિ દિટ્ઠે ધમ્મે ઞાતે ધમ્મે તુલિતે ધમ્મે તીરિતે ધમ્મે વિભૂતે ધમ્મે વિભાવિતે ધમ્મે સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચાતિ…પે॰… યં કિઞ્ચિ સમુદયધમ્મં સબ્બં તં નિરોધધમ્મન્તિ દિટ્ઠે ધમ્મે ઞાતે ધમ્મે તુલિતે ધમ્મે તીરિતે ધમ્મે વિભૂતે ધમ્મે વિભાવિતે ધમ્મેતિ – એવમ્પિ દિટ્ઠે ધમ્મે કથયિસ્સામિ. અથ વા, દુક્ખે દિટ્ઠે દુક્ખં કથયિસ્સામિ, સમુદયે દિટ્ઠે સમુદયં કથયિસ્સામિ, મગ્ગે દિટ્ઠે મગ્ગં કથયિસ્સામિ, નિરોધે દિટ્ઠે નિરોધં કથયિસ્સામીતિ – એવમ્પિ દિટ્ઠે ધમ્મે કથયિસ્સામિ. અથ વા, દિટ્ઠે ધમ્મે સન્દિટ્ઠિકં અકાલિકં એહિપસ્સિકં ઓપનેય્યિકં પચ્ચત્તં વેદિતબ્બં વિઞ્ઞૂહીતિ – એવમ્પિ દિટ્ઠે ધમ્મે કથયિસ્સામીતિ દિટ્ઠે ધમ્મે. અનીતિહન્તિ ન ઇતિહીતિહં ન ઇતિકિરાય ન પરમ્પરાય ન પિટકસમ્પદાય ન તક્કહેતુ ન નયહેતુ ન આકારપરિવિતક્કેન ન દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા, સામં સયમભિઞ્ઞાતં અત્તપચ્ચક્ખધમ્મં, તં કથયિસ્સામીતિ – દિટ્ઠે ધમ્મે અનીતિહં.
Diṭṭhe dhamme anītihanti. Diṭṭhe dhammeti diṭṭhe dhamme ñāte dhamme tulite dhamme tīrite dhamme vibhūte dhamme vibhāvite dhamme sabbe saṅkhārā aniccāti…pe… yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhammanti diṭṭhe dhamme ñāte dhamme tulite dhamme tīrite dhamme vibhūte dhamme vibhāvite dhammeti – evampi diṭṭhe dhamme kathayissāmi. Atha vā, dukkhe diṭṭhe dukkhaṃ kathayissāmi, samudaye diṭṭhe samudayaṃ kathayissāmi, magge diṭṭhe maggaṃ kathayissāmi, nirodhe diṭṭhe nirodhaṃ kathayissāmīti – evampi diṭṭhe dhamme kathayissāmi. Atha vā, diṭṭhe dhamme sandiṭṭhikaṃ akālikaṃ ehipassikaṃ opaneyyikaṃ paccattaṃ veditabbaṃ viññūhīti – evampi diṭṭhe dhamme kathayissāmīti diṭṭhe dhamme. Anītihanti na itihītihaṃ na itikirāya na paramparāya na piṭakasampadāya na takkahetu na nayahetu na ākāraparivitakkena na diṭṭhinijjhānakkhantiyā, sāmaṃ sayamabhiññātaṃ attapaccakkhadhammaṃ, taṃ kathayissāmīti – diṭṭhe dhamme anītihaṃ.
યં વિદિત્વા સતો ચરન્તિ યં વિદિતં કત્વા તુલયિત્વા તીરયિત્વા વિભાવયિત્વા વિભૂતં કત્વા, ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા’’તિ વિદિતં કત્વા તુલયિત્વા તીરયિત્વા વિભાવયિત્વા વિભૂતં કત્વા, ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા દુક્ખા’’તિ… ‘‘સબ્બે ધમ્મા અનત્તા’’તિ…પે॰… ‘‘યં કિઞ્ચિ સમુદયધમ્મં સબ્બં તં નિરોધધમ્મ’’ન્તિ વિદિતં કત્વા તુલયિત્વા તીરયિત્વા વિભાવયિત્વા વિભૂતં કત્વા. સતોતિ ચતૂહિ કારણેહિ સતો – કાયે કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં ભાવેન્તો સતો…પે॰… સો વુચ્ચતિ સતો. ચરન્તિ ચરન્તો વિહરન્તો ઇરિયન્તો વત્તેન્તો પાલેન્તો યપેન્તો યાપેન્તોતિ – યં વિદિત્વા સતો ચરં.
Yaṃviditvā sato caranti yaṃ viditaṃ katvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā, ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’ti viditaṃ katvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā, ‘‘sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti… ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti…pe… ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti viditaṃ katvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā. Satoti catūhi kāraṇehi sato – kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato…pe… so vuccati sato. Caranti caranto viharanto iriyanto vattento pālento yapento yāpentoti – yaṃ viditvā sato caraṃ.
તરે લોકે વિસત્તિકન્તિ વિસત્તિકા વુચ્ચતિ તણ્હા. યો રાગો સારાગો…પે॰… અભિજ્ઝા લોભો અકુસલમૂલં. વિસત્તિકાતિ કેનટ્ઠેન વિસત્તિકા? વિસતાતિ વિસત્તિકા, વિસાલાતિ વિસત્તિકા, વિસટાતિ વિસત્તિકા, વિસમાતિ વિસત્તિકા, વિસક્કતીતિ વિસત્તિકા, વિસંહરતીતિ વિસત્તિકા, વિસંવાદિકાતિ વિસત્તિકા, વિસમૂલાતિ વિસત્તિકા, વિસફલાતિ વિસત્તિકા, વિસપરિભોગાતિ વિસત્તિકા, વિસાલા વા પન સા તણ્હા રૂપે સદ્દે ગન્ધે રસે ફોટ્ઠબ્બે કુલે ગણે આવાસે લાભે યસે પસંસાય સુખે ચીવરે પિણ્ડપાતે સેનાસને ગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારે કામધાતુયા રૂપધાતુયા અરૂપધાતુયા કામભવે રૂપભવે અરૂપભવે સઞ્ઞાભવે અસઞ્ઞાભવે નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાભવે એકવોકારભવે ચતુવોકારભવે પઞ્ચવોકારભવે અતીતે અનાગતે પચ્ચુપ્પન્ને દિટ્ઠસુતમુતવિઞ્ઞાતબ્બેસુ ધમ્મેસુ વિસટા વિત્થતાતિ વિસત્તિકા. લોકેતિ અપાયલોકે મનુસ્સલોકે દેવલોકે ખન્ધલોકે ધાતુલોકે આયતનલોકે. તરે લોકે વિસત્તિકન્તિ લોકે વેસા વિસત્તિકા 49, લોકે વેતં વિસત્તિકં સતો તરેય્ય ઉત્તરેય્ય પતરેય્ય સમતિક્કમેય્ય વીતિવત્તેય્યાતિ – તરે લોકે વિસત્તિકં. તેનાહ ભગવા –
Tare loke visattikanti visattikā vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Visattikāti kenaṭṭhena visattikā? Visatāti visattikā, visālāti visattikā, visaṭāti visattikā, visamāti visattikā, visakkatīti visattikā, visaṃharatīti visattikā, visaṃvādikāti visattikā, visamūlāti visattikā, visaphalāti visattikā, visaparibhogāti visattikā, visālā vā pana sā taṇhā rūpe sadde gandhe rase phoṭṭhabbe kule gaṇe āvāse lābhe yase pasaṃsāya sukhe cīvare piṇḍapāte senāsane gilānapaccayabhesajjaparikkhāre kāmadhātuyā rūpadhātuyā arūpadhātuyā kāmabhave rūpabhave arūpabhave saññābhave asaññābhave nevasaññānāsaññābhave ekavokārabhave catuvokārabhave pañcavokārabhave atīte anāgate paccuppanne diṭṭhasutamutaviññātabbesu dhammesu visaṭā vitthatāti visattikā. Loketi apāyaloke manussaloke devaloke khandhaloke dhātuloke āyatanaloke. Tare loke visattikanti loke vesā visattikā 50, loke vetaṃ visattikaṃ sato tareyya uttareyya patareyya samatikkameyya vītivatteyyāti – tare loke visattikaṃ. Tenāha bhagavā –
‘‘કિત્તયિસ્સામિ તે ધમ્મં, [મેત્તગૂતિ ભગવા]
‘‘Kittayissāmi te dhammaṃ, [mettagūti bhagavā]
દિટ્ઠે ધમ્મે અનીતિહં;
Diṭṭhe dhamme anītihaṃ;
યં વિદિત્વા સતો ચરં, તરે લોકે વિસત્તિક’’ન્તિ.
Yaṃ viditvā sato caraṃ, tare loke visattika’’nti.
૨૩.
23.
તઞ્ચાહં અભિનન્દામિ, મહેસિ ધમ્મમુત્તમં;
Tañcāhaṃ abhinandāmi, mahesi dhammamuttamaṃ;
યં વિદિત્વા સતો ચરં, તરે લોકે વિસત્તિકં.
Yaṃ viditvā sato caraṃ, tare loke visattikaṃ.
મહેસિ ધમ્મમુત્તમન્તિ. મહેસીતિ કિં મહેસિ ભગવા, મહન્તં સીલક્ખન્ધં એસી ગવેસી 55 પરિયેસીતિ મહેસિ, મહન્તં સમાધિક્ખન્ધં…પે॰… મહન્તં પઞ્ઞાક્ખન્ધં… મહન્તં વિમુત્તિક્ખન્ધં… મહન્તં વિમુત્તિઞાણદસ્સનક્ખન્ધં એસી ગવેસી પરિયેસીતિ મહેસિ, મહતો તમોકાયસ્સ પદાલનં એસી ગવેસી પરિયેસીતિ મહેસિ, મહતો વિપલ્લાસસ્સ પભેદનં એસી ગવેસી પરિયેસીતિ મહેસિ, મહતો તણ્હાસલ્લસ્સ અબ્બહનં 56 એસી ગવેસી પરિયેસીતિ મહેસિ, મહતો દિટ્ઠિસઙ્ઘાતસ્સ વિનિવેઠનં એસી ગવેસી પરિયેસીતિ મહેસિ, મહતો માનધજસ્સ પપાતનં એસી ગવેસી પરિયેસીતિ મહેસિ, મહતો અભિસઙ્ખારસ્સ વૂપસમં એસી ગવેસી પરિયેસીતિ મહેસિ, મહતો ઓઘસ્સ નિત્થરણં એસી ગવેસી પરિયેસીતિ મહેસિ, મહતો ભારસ્સ નિક્ખેપનં એસી ગવેસી પરિયેસીતિ મહેસિ, મહતો સંસારવટ્ટસ્સ ઉપચ્છેદં એસી ગવેસી પરિયેસીતિ મહેસિ, મહતો સન્તાપસ્સ નિબ્બાપનં એસી ગવેસી પરિયેસીતિ મહેસિ, મહતો પરિળાહસ્સ પટિપ્પસ્સદ્ધિં એસી ગવેસી પરિયેસીતિ મહેસિ, મહતો ધમ્મધજસ્સ ઉસ્સાપનં એસી ગવેસી પરિયેસીતિ મહેસિ, મહન્તે સતિપટ્ઠાને…પે॰… મહન્તે સમ્મપ્પધાને… મહન્તે ઇદ્ધિપાદે… મહન્તાનિ ઇન્દ્રિયાનિ… મહન્તાનિ બલાનિ… મહન્તે બોજ્ઝઙ્ગે… મહન્તં અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં… મહન્તં પરમત્થં અમતં નિબ્બાનં એસી ગવેસી પરિયેસીતિ મહેસિ, મહેસક્ખેહિ સત્તેહિ એસિતો ગવેસિતો પરિયેસિતો – ‘‘કહં બુદ્ધો, કહં ભગવા, કહં દેવદેવો, કહં નરાસભો’’તિ મહેસિ. ધમ્મમુત્તમન્તિ ધમ્મમુત્તંમં વુચ્ચતિ અમતં નિબ્બાનં. યો સો સબ્બસઙ્ખારસમથો સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગો તણ્હક્ખયો વિરાગો નિરોધો નિબ્બાનં. ઉત્તમન્તિ અગ્ગં સેટ્ઠં વિસેટ્ઠં પામોક્ખં ઉત્તમં પવરં ધમ્મન્તિ – મહેસિ ધમ્મમુત્તમં.
Mahesidhammamuttamanti. Mahesīti kiṃ mahesi bhagavā, mahantaṃ sīlakkhandhaṃ esī gavesī 57 pariyesīti mahesi, mahantaṃ samādhikkhandhaṃ…pe… mahantaṃ paññākkhandhaṃ… mahantaṃ vimuttikkhandhaṃ… mahantaṃ vimuttiñāṇadassanakkhandhaṃ esī gavesī pariyesīti mahesi, mahato tamokāyassa padālanaṃ esī gavesī pariyesīti mahesi, mahato vipallāsassa pabhedanaṃ esī gavesī pariyesīti mahesi, mahato taṇhāsallassa abbahanaṃ 58 esī gavesī pariyesīti mahesi, mahato diṭṭhisaṅghātassa viniveṭhanaṃ esī gavesī pariyesīti mahesi, mahato mānadhajassa papātanaṃ esī gavesī pariyesīti mahesi, mahato abhisaṅkhārassa vūpasamaṃ esī gavesī pariyesīti mahesi, mahato oghassa nittharaṇaṃ esī gavesī pariyesīti mahesi, mahato bhārassa nikkhepanaṃ esī gavesī pariyesīti mahesi, mahato saṃsāravaṭṭassa upacchedaṃ esī gavesī pariyesīti mahesi, mahato santāpassa nibbāpanaṃ esī gavesī pariyesīti mahesi, mahato pariḷāhassa paṭippassaddhiṃ esī gavesī pariyesīti mahesi, mahato dhammadhajassa ussāpanaṃ esī gavesī pariyesīti mahesi, mahante satipaṭṭhāne…pe… mahante sammappadhāne… mahante iddhipāde… mahantāni indriyāni… mahantāni balāni… mahante bojjhaṅge… mahantaṃ ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ… mahantaṃ paramatthaṃ amataṃ nibbānaṃ esī gavesī pariyesīti mahesi, mahesakkhehi sattehi esito gavesito pariyesito – ‘‘kahaṃ buddho, kahaṃ bhagavā, kahaṃ devadevo, kahaṃ narāsabho’’ti mahesi. Dhammamuttamanti dhammamuttaṃmaṃ vuccati amataṃ nibbānaṃ. Yo so sabbasaṅkhārasamatho sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhakkhayo virāgo nirodho nibbānaṃ. Uttamanti aggaṃ seṭṭhaṃ viseṭṭhaṃ pāmokkhaṃ uttamaṃ pavaraṃ dhammanti – mahesi dhammamuttamaṃ.
યં વિદિત્વા સતો ચરન્તિ વિદિતં કત્વા તુલયિત્વા તીરયિત્વા વિભાવયિત્વા વિભૂતં કત્વા, ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા’’તિ વિદિતં કત્વા તુલયિત્વા તીરયિત્વા વિભાવયિત્વા વિભૂતં કત્વા, ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા દુક્ખા’’તિ… ‘‘સબ્બે ધમ્મા અનત્તા’’તિ…પે॰… ‘‘યં કિઞ્ચિ સમુદયધમ્મં સબ્બં તં નિરોધધમ્મ’’ન્તિ વિદિતં કત્વા તુલયિત્વા તીરયિત્વા વિભાવયિત્વા વિભૂતં કત્વા. સતોતિ ચતૂહિ કારણેહિ સતો – કાયે કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં ભાવેન્તો સતો, વેદનાસુ…પે॰… ચિત્તે… ધમ્મેસુ… ધમ્માનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં ભાવેન્તો સતો… સો વુચ્ચતિ સતો. ચરન્તિ ચરન્તો વિહરન્તો ઇરિયન્તો વત્તેન્તો પાલેન્તો યપેન્તો યાપેન્તોતિ – યં વિદિત્વા સતો ચરં.
Yaṃ viditvā sato caranti viditaṃ katvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā, ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’ti viditaṃ katvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā, ‘‘sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti… ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti…pe… ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti viditaṃ katvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā. Satoti catūhi kāraṇehi sato – kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato, vedanāsu…pe… citte… dhammesu… dhammānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato… so vuccati sato. Caranti caranto viharanto iriyanto vattento pālento yapento yāpentoti – yaṃ viditvā sato caraṃ.
તરે લોકે વિસત્તિકન્તિ વિસત્તિકા વુચ્ચતિ તણ્હા. યો રાગો સારાગો…પે॰… અભિજ્ઝા લોભો અકુસલમૂલં. વિસત્તિકાતિ કેનટ્ઠેન વિસત્તિકા…પે॰… વિસટા વિત્થતાતિ વિસત્તિકા. લોકેતિ અપાયલોકે…પે॰… આયતનલોકે. તરે લોકે વિસત્તિકન્તિ લોકે વેસા વિસત્તિકા, લોકે વેતં વિસત્તિકં સતો તરેય્ય ઉત્તરેય્ય પતરેય્ય સમતિક્કમેય્ય વીતિવત્તેય્યાતિ – તરે લોકે વિસત્તિકં. તેનાહ સો બ્રાહ્મણો –
Tareloke visattikanti visattikā vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Visattikāti kenaṭṭhena visattikā…pe… visaṭā vitthatāti visattikā. Loketi apāyaloke…pe… āyatanaloke. Tare loke visattikanti loke vesā visattikā, loke vetaṃ visattikaṃ sato tareyya uttareyya patareyya samatikkameyya vītivatteyyāti – tare loke visattikaṃ. Tenāha so brāhmaṇo –
‘‘તઞ્ચાહં અભિનન્દામિ, મહેસિ ધમ્મમુત્તમં;
‘‘Tañcāhaṃ abhinandāmi, mahesi dhammamuttamaṃ;
યં વિદિત્વા સતો ચરં, તરે લોકે વિસત્તિક’’ન્તિ.
Yaṃ viditvā sato caraṃ, tare loke visattika’’nti.
૨૪.
24.
યં કિઞ્ચિ સમ્પજાનાસિ, [મેત્તગૂતિ ભગવા]
Yaṃ kiñci sampajānāsi, [mettagūti bhagavā]
ઉદ્ધં અધો તિરિયઞ્ચાપિ મજ્ઝે;
Uddhaṃ adho tiriyañcāpi majjhe;
એતેસુ નન્દિઞ્ચ નિવેસનઞ્ચ, પનુજ્જ વિઞ્ઞાણં ભવે ન તિટ્ઠે.
Etesu nandiñca nivesanañca, panujja viññāṇaṃ bhave na tiṭṭhe.
યં કિઞ્ચિ સમ્પજાનાસીતિ યં કિઞ્ચિ પજાનાસિ આજાનાસિ વિજાનાસિ પટિવિજાનાસિ પટિવિજ્ઝસીતિ – યં કિઞ્ચિ સમ્પજાનાસિ. મેત્તગૂતિ ભગવા તં બ્રાહ્મણં નામેન આલપતિ. ભગવાતિ ગારવાધિવચનમેતં…પે॰… સચ્છિકા પઞ્ઞત્તિ, યદિદં ભગવાતિ – મેત્તગૂતિ ભગવા.
Yaṃ kiñci sampajānāsīti yaṃ kiñci pajānāsi ājānāsi vijānāsi paṭivijānāsi paṭivijjhasīti – yaṃ kiñci sampajānāsi. Mettagūti bhagavā taṃ brāhmaṇaṃ nāmena ālapati. Bhagavāti gāravādhivacanametaṃ…pe… sacchikā paññatti, yadidaṃ bhagavāti – mettagūti bhagavā.
ઉદ્ધં અધો તિરિયઞ્ચાપિ મજ્ઝેતિ. ઉદ્ધન્તિ અનાગતં 59; અધોતિ અતીતં; તિરિયઞ્ચાપિ મજ્ઝેતિ પચ્ચુપ્પન્નં. ઉદ્ધન્તિ દેવલોકો; અધોતિ નિરયલોકો; તિરિયઞ્ચાપિ મજ્ઝેતિ મનુસ્સલોકો. અથ વા, ઉદ્ધન્તિ કુસલા ધમ્મા; અધોતિ અકુસલા ધમ્મા; તિરિયઞ્ચાપિ મજ્ઝેતિ અબ્યાકતા ધમ્મા. ઉદ્ધન્તિ અરૂપધાતુ; અધોતિ કામધાતુ; તિરિયઞ્ચાપિ મજ્ઝેતિ રૂપધાતુ. ઉદ્ધન્તિ સુખા વેદના; અધોતિ દુક્ખા વેદના; તિરિયઞ્ચાપિ મજ્ઝેતિ અદુક્ખમસુખા વેદના. ઉદ્ધન્તિ ઉદ્ધં પાદતલા; અધોતિ અધો કેસમત્થકા; તિરિયઞ્ચાપિ મજ્ઝેતિ વેમજ્ઝેતિ – ઉદ્ધં અધો તિરિયઞ્ચાપિ મજ્ઝે.
Uddhaṃ adho tiriyañcāpi majjheti. Uddhanti anāgataṃ 60; adhoti atītaṃ; tiriyañcāpi majjheti paccuppannaṃ. Uddhanti devaloko; adhoti nirayaloko; tiriyañcāpi majjheti manussaloko. Atha vā, uddhanti kusalā dhammā; adhoti akusalā dhammā; tiriyañcāpi majjheti abyākatā dhammā. Uddhanti arūpadhātu; adhoti kāmadhātu; tiriyañcāpi majjheti rūpadhātu. Uddhanti sukhā vedanā; adhoti dukkhā vedanā; tiriyañcāpi majjheti adukkhamasukhā vedanā. Uddhanti uddhaṃ pādatalā; adhoti adho kesamatthakā; tiriyañcāpi majjheti vemajjheti – uddhaṃ adho tiriyañcāpi majjhe.
એતેસુ નન્દિઞ્ચ નિવેસનઞ્ચ, પનુજ્જ વિઞ્ઞાણં ભવે ન તિટ્ઠેતિ એતેસૂતિ આચિક્ખિતેસુ દેસિતેસુ પઞ્ઞપિતેસુ પટ્ઠપિતેસુ વિવરિતેસુ વિભજિતેસુ ઉત્તાનીકતેસુ પકાસિતેસુ. નન્દી વુચ્ચતિ તણ્હા. યો રાગો સારાગો…પે॰… અભિજ્ઝા લોભો અકુસલમૂલં. નિવેસનન્તિ દ્વે નિવેસના – તણ્હાનિવેસના ચ દિટ્ઠિનિવેસના ચ. કતમા તણ્હા નિવેસના? યાવતા તણ્હાસઙ્ખાતેન …પે॰… અયં તણ્હાનિવેસના. કતમા દિટ્ઠિનિવેસના? વીસતિવત્થુકા સક્કાયદિટ્ઠિ …પે॰… અયં દિટ્ઠિનિવેસના.
Etesu nandiñca nivesanañca, panujja viññāṇaṃ bhave na tiṭṭheti etesūti ācikkhitesu desitesu paññapitesu paṭṭhapitesu vivaritesu vibhajitesu uttānīkatesu pakāsitesu. Nandī vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Nivesananti dve nivesanā – taṇhānivesanā ca diṭṭhinivesanā ca. Katamā taṇhā nivesanā? Yāvatā taṇhāsaṅkhātena …pe… ayaṃ taṇhānivesanā. Katamā diṭṭhinivesanā? Vīsativatthukā sakkāyadiṭṭhi …pe… ayaṃ diṭṭhinivesanā.
પનુજ્જ વિઞ્ઞાણન્તિ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારસહગતં વિઞ્ઞાણં, અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારસહગતં વિઞ્ઞાણં, આનેઞ્જાભિસઙ્ખારસહગતં વિઞ્ઞાણં. એતેસુ નન્દિઞ્ચ નિવેસનઞ્ચ અભિસઙ્ખારસહગતઞ્ચ વિઞ્ઞાણં નુજ્જ પનુજ્જ નુદ પનુદ જહ પજહ વિનોદેહિ બ્યન્તીકરોહિ અનભાવં ગમેહીતિ – એતેસુ નન્દિઞ્ચ નિવેસનઞ્ચ પનુજ્જ વિઞ્ઞાણં.
Panujja viññāṇanti puññābhisaṅkhārasahagataṃ viññāṇaṃ, apuññābhisaṅkhārasahagataṃ viññāṇaṃ, āneñjābhisaṅkhārasahagataṃ viññāṇaṃ. Etesu nandiñca nivesanañca abhisaṅkhārasahagatañca viññāṇaṃ nujja panujja nuda panuda jaha pajaha vinodehi byantīkarohi anabhāvaṃ gamehīti – etesu nandiñca nivesanañca panujja viññāṇaṃ.
ભવે ન તિટ્ઠેતિ. ભવાતિ દ્વે ભવા – કમ્મભવો ચ પટિસન્ધિકો ચ પુનબ્ભવો. કતમો કમ્મભવો? પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો – અયં કમ્મભવો. કતમો પટિસન્ધિકો પુનબ્ભવો? પટિસન્ધિકા રૂપં વેદના સઞ્ઞા સઙ્ખારા વિઞ્ઞાણં – અયં પટિસન્ધિકો પુનબ્ભવો. ભવે ન તિટ્ઠેતિ નન્દિઞ્ચ નિવેસનઞ્ચ અભિસઙ્ખારસહગતં વિઞ્ઞાણઞ્ચ કમ્મભવઞ્ચ પટિસન્ધિકઞ્ચ પુનબ્ભવં પજહન્તો વિનોદેન્તો બ્યન્તીકરોન્તો અનભાવં ગમેન્તો કમ્મભવે ન તિટ્ઠેય્ય પટિસન્ધિકે પુનબ્ભવે ન તિટ્ઠેય્ય ન સન્તિટ્ઠેય્યાતિ – પનુજ્જ વિઞ્ઞાણં ભવે ન તિટ્ઠે. તેનાહ ભગવા –
Bhave na tiṭṭheti. Bhavāti dve bhavā – kammabhavo ca paṭisandhiko ca punabbhavo. Katamo kammabhavo? Puññābhisaṅkhāro apuññābhisaṅkhāro āneñjābhisaṅkhāro – ayaṃ kammabhavo. Katamo paṭisandhiko punabbhavo? Paṭisandhikā rūpaṃ vedanā saññā saṅkhārā viññāṇaṃ – ayaṃ paṭisandhiko punabbhavo. Bhave na tiṭṭheti nandiñca nivesanañca abhisaṅkhārasahagataṃ viññāṇañca kammabhavañca paṭisandhikañca punabbhavaṃ pajahanto vinodento byantīkaronto anabhāvaṃ gamento kammabhave na tiṭṭheyya paṭisandhike punabbhave na tiṭṭheyya na santiṭṭheyyāti – panujja viññāṇaṃ bhave na tiṭṭhe. Tenāha bhagavā –
‘‘યં કિઞ્ચિ સમ્પજાનાસિ, [મેત્તગૂતિ ભગવા]
‘‘Yaṃ kiñci sampajānāsi, [mettagūti bhagavā]
ઉદ્ધં અધો તિરિયઞ્ચાપિ મજ્ઝે;
Uddhaṃ adho tiriyañcāpi majjhe;
એતેસુ નન્દિઞ્ચ નિવેસનઞ્ચ, પનુજ્જ વિઞ્ઞાણં ભવે ન તિટ્ઠે’’તિ.
Etesu nandiñca nivesanañca, panujja viññāṇaṃ bhave na tiṭṭhe’’ti.
૨૫.
25.
એવંવિહારી સતો અપ્પમત્તો,
Evaṃvihārī sato appamatto,
ભિક્ખુ ચરં હિત્વા મમાયિતાનિ;
Bhikkhucaraṃ hitvā mamāyitāni;
જાતિં જરં સોકપરિદ્દવઞ્ચ, ઇધેવ વિદ્વા પજહેય્ય દુક્ખં.
Jātiṃ jaraṃ sokapariddavañca, idheva vidvā pajaheyya dukkhaṃ.
એવંવિહારી સતો અપ્પમત્તોતિ. એવંવિહારીતિ નન્દિઞ્ચ નિવેસનઞ્ચ અભિસઙ્ખારસહગતવિઞ્ઞાણઞ્ચ કમ્મભવઞ્ચ પટિસન્ધિકઞ્ચ પુનબ્ભવં પજહન્તો વિનોદેન્તો બ્યન્તીકરોન્તો અનભાવં ગમેન્તોતિ – એવંવિહારી. સતોતિ ચતૂહિ કારણેહિ સતો – કાયે કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં ભાવેન્તો…પે॰… સો વુચ્ચતિ સતો. અપ્પમત્તોતિ સક્કચ્ચકારી સાતચ્ચકારી અટ્ઠિતકારી અનોલીનવુત્તી 61 અનિક્ખિત્તચ્છન્દો અનિક્ખિત્તધુરો અપ્પમત્તો કુસલેસુ ધમ્મેસુ – ‘‘કથાહં 62 અપરિપૂરં વા સીલક્ખન્ધં પરિપૂરેય્યં, પરિપૂરં વા સીલક્ખન્ધં તત્થ તત્થ પઞ્ઞાય અનુગ્ગણ્હેય્ય’’ન્તિ યો તત્થ છન્દો ચ વાયામો ચ ઉસ્સાહો ચ ઉસ્સોળ્હી ચ અપ્પટિવાની 63 ચ સતિ ચ સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ આતપ્પં પધાનં અધિટ્ઠાનં અનુયોગો અપ્પમત્તો અપ્પમાદો કુસલેસુ ધમ્મેસુ. ‘‘કથાહં અપરિપૂરં વા સમાધિક્ખન્ધં…પે॰… પઞ્ઞાક્ખન્ધં… વિમુત્તિક્ખન્ધં… વિમુત્તિઞાણદસ્સનક્ખન્ધં પરિપૂરેય્યં પરિપૂરં વા વિમુત્તિઞાણદસ્સનક્ખન્ધં તત્થ તત્થ પઞ્ઞાય અનુગ્ગણ્હેય્ય’’ન્તિ યો તત્થ છન્દો ચ વાયામો ચ ઉસ્સાહો ચ ઉસ્સોળ્હી ચ અપ્પટિવાની ચ સતિ ચ સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ આતપ્પં પધાનં અધિટ્ઠાનં અનુયોગો અપ્પમત્તો અપ્પમાદો કુસલેસુ ધમ્મેસુ. ‘‘કથાહં અપરિઞ્ઞાતં વા દુક્ખં પરિજાનેય્યં, અપ્પહીને વા કિલેસે પજહેય્યં , અભાવિતં વા મગ્ગં ભાવેય્યં, અસચ્છિકતં વા નિરોધં સચ્છિકરેય્ય’’ન્તિ યો તત્થ છન્દો ચ વાયામો ચ ઉસ્સાહો ચ ઉસ્સોળ્હી ચ અપ્પટિવાની ચ સતિ ચ સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ આતપ્પં પધાનં અધિટ્ઠાનં અનુયોગો અપ્પમત્તો અપ્પમાદો કુસલેસુ ધમ્મેસૂતિ – એવંવિહારી સતો અપ્પમત્તો.
Evaṃvihārīsato appamattoti. Evaṃvihārīti nandiñca nivesanañca abhisaṅkhārasahagataviññāṇañca kammabhavañca paṭisandhikañca punabbhavaṃ pajahanto vinodento byantīkaronto anabhāvaṃ gamentoti – evaṃvihārī. Satoti catūhi kāraṇehi sato – kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento…pe… so vuccati sato. Appamattoti sakkaccakārī sātaccakārī aṭṭhitakārī anolīnavuttī 64 anikkhittacchando anikkhittadhuro appamatto kusalesu dhammesu – ‘‘kathāhaṃ 65 aparipūraṃ vā sīlakkhandhaṃ paripūreyyaṃ, paripūraṃ vā sīlakkhandhaṃ tattha tattha paññāya anuggaṇheyya’’nti yo tattha chando ca vāyāmo ca ussāho ca ussoḷhī ca appaṭivānī 66 ca sati ca sampajaññañca ātappaṃ padhānaṃ adhiṭṭhānaṃ anuyogo appamatto appamādo kusalesu dhammesu. ‘‘Kathāhaṃ aparipūraṃ vā samādhikkhandhaṃ…pe… paññākkhandhaṃ… vimuttikkhandhaṃ… vimuttiñāṇadassanakkhandhaṃ paripūreyyaṃ paripūraṃ vā vimuttiñāṇadassanakkhandhaṃ tattha tattha paññāya anuggaṇheyya’’nti yo tattha chando ca vāyāmo ca ussāho ca ussoḷhī ca appaṭivānī ca sati ca sampajaññañca ātappaṃ padhānaṃ adhiṭṭhānaṃ anuyogo appamatto appamādo kusalesu dhammesu. ‘‘Kathāhaṃ apariññātaṃ vā dukkhaṃ parijāneyyaṃ, appahīne vā kilese pajaheyyaṃ , abhāvitaṃ vā maggaṃ bhāveyyaṃ, asacchikataṃ vā nirodhaṃ sacchikareyya’’nti yo tattha chando ca vāyāmo ca ussāho ca ussoḷhī ca appaṭivānī ca sati ca sampajaññañca ātappaṃ padhānaṃ adhiṭṭhānaṃ anuyogo appamatto appamādo kusalesu dhammesūti – evaṃvihārī sato appamatto.
ભિક્ખુ ચરં હિત્વા મમાયિતાનીતિ. ભિક્ખૂતિ પુથુજ્જનકલ્યાણકો 67 વા ભિક્ખુ સેક્ખો વા ભિક્ખુ. ચરન્તિ ચરન્તો વિહરન્તો ઇરિયન્તો વત્તેન્તો પાલેન્તો યપેન્તો યાપેન્તો. મમત્તાતિ દ્વે મમત્તા – તણ્હામમત્તઞ્ચ દિટ્ઠિમમત્તઞ્ચ…પે॰… ઇદં તણ્હામમત્તં…પે॰… ઇદં દિટ્ઠિમમત્તં… તણ્હામમત્તં પહાય દિટ્ઠિમમત્તં પટિનિસ્સજ્જિત્વા મમત્તે જહિત્વા ચજિત્વા પજહિત્વા વિનોદેત્વા બ્યન્તીકરિત્વા અનભાવં ગમેત્વાતિ – ભિક્ખુ ચરં હિત્વા મમાયિતાનિ.
Bhikkhu caraṃ hitvā mamāyitānīti. Bhikkhūti puthujjanakalyāṇako 68 vā bhikkhu sekkho vā bhikkhu. Caranti caranto viharanto iriyanto vattento pālento yapento yāpento. Mamattāti dve mamattā – taṇhāmamattañca diṭṭhimamattañca…pe… idaṃ taṇhāmamattaṃ…pe… idaṃ diṭṭhimamattaṃ… taṇhāmamattaṃ pahāya diṭṭhimamattaṃ paṭinissajjitvā mamatte jahitvā cajitvā pajahitvā vinodetvā byantīkaritvā anabhāvaṃ gametvāti – bhikkhu caraṃ hitvā mamāyitāni.
જાતિં જરં સોકપરિદ્દવઞ્ચ, ઇધેવ વિદ્વા પજહેય્ય દુક્ખન્તિ. જાતીતિ યા તેસં તેસં સત્તાનં…પે॰… જરન્તિ યા તેસં તેસં સત્તાનં…પે॰… સોકોતિ ઞાતિબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ…પે॰… પરિદેવોતિ ઞાતિબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ…પે॰… ઇધાતિ ઇમિસ્સા દિટ્ઠિયા…પે॰… ઇમસ્મિં મનુસ્સલોકે. વિદ્વાતિ વિજ્જાગતો ઞાણી વિભાવી મેધાવી. દુક્ખન્તિ જાતિદુક્ખં…પે॰… દોમનસ્સુપાયાસદુક્ખં. જાતિં જરં સોકપરિદ્દવઞ્ચ, ઇધેવ વિદ્વા પજહેય્ય દુક્ખન્તિ વિજ્જાગતો ઞાણી વિભાવી મેધાવી ઇધેવ જાતિઞ્ચ જરઞ્ચ સોકપરિદ્દવઞ્ચ દુક્ખઞ્ચ પજહેય્ય વિનોદેય્ય બ્યન્તીકરેય્ય અનભાવં ગમેય્યાતિ – જાતિં જરં સોકપરિદ્દવઞ્ચ, ઇધેવ વિદ્વા પજહેય્ય દુક્ખં. તેનાહ ભગવા –
Jātiṃjaraṃ sokapariddavañca, idheva vidvā pajaheyya dukkhanti. Jātīti yā tesaṃ tesaṃ sattānaṃ…pe… jaranti yā tesaṃ tesaṃ sattānaṃ…pe… sokoti ñātibyasanena vā phuṭṭhassa…pe… paridevoti ñātibyasanena vā phuṭṭhassa…pe… idhāti imissā diṭṭhiyā…pe… imasmiṃ manussaloke. Vidvāti vijjāgato ñāṇī vibhāvī medhāvī. Dukkhanti jātidukkhaṃ…pe… domanassupāyāsadukkhaṃ. Jātiṃ jaraṃ sokapariddavañca, idheva vidvā pajaheyya dukkhanti vijjāgato ñāṇī vibhāvī medhāvī idheva jātiñca jarañca sokapariddavañca dukkhañca pajaheyya vinodeyya byantīkareyya anabhāvaṃ gameyyāti – jātiṃ jaraṃ sokapariddavañca, idheva vidvā pajaheyya dukkhaṃ. Tenāha bhagavā –
‘‘એવંવિહારી સતો અપ્પમત્તો, ભિક્ખુ ચરં હિત્વા મમાયિતાનિ;
‘‘Evaṃvihārī sato appamatto, bhikkhu caraṃ hitvā mamāyitāni;
જાતિં જરં સોકપરિદ્દવઞ્ચ, ઇધેવ વિદ્વા પજહેય્ય દુક્ખ’’ન્તિ.
Jātiṃ jaraṃ sokapariddavañca, idheva vidvā pajaheyya dukkha’’nti.
૨૬.
26.
એતાભિનન્દામિ વચો મહેસિનો, સુકિત્તિતં ગોતમનૂપધીકં;
Etābhinandāmivaco mahesino, sukittitaṃ gotamanūpadhīkaṃ;
અદ્ધા હિ ભગવા પહાસિ દુક્ખં, તથા હિ તે વિદિતો એસ ધમ્મો.
Addhā hi bhagavā pahāsi dukkhaṃ, tathā hi te vidito esa dhammo.
એતાભિનન્દામિ વચો મહેસિનોતિ. એતન્તિ તુય્હં વચનં બ્યપ્પથં દેસનં અનુસાસનં અનુસિટ્ઠં નન્દામિ અભિનન્દામિ મોદામિ અનુમોદામિ ઇચ્છામિ સાદિયામિ પત્થયામિ પિહયામિ અભિજપ્પામિ. મહેસિનોતિ કિં મહેસિ ભગવા? મહન્તં સીલક્ખન્ધં એસી ગવેસી પરિયેસીતિ મહેસિ…પે॰… કહં નરાસભોતિ મહેસીતિ – એતાભિનન્દામિ વચો મહેસિનો.
Etābhinandāmi vaco mahesinoti. Etanti tuyhaṃ vacanaṃ byappathaṃ desanaṃ anusāsanaṃ anusiṭṭhaṃ nandāmi abhinandāmi modāmi anumodāmi icchāmi sādiyāmi patthayāmi pihayāmi abhijappāmi. Mahesinoti kiṃ mahesi bhagavā? Mahantaṃ sīlakkhandhaṃ esī gavesī pariyesīti mahesi…pe… kahaṃ narāsabhoti mahesīti – etābhinandāmi vaco mahesino.
સુકિત્તિતં ગોતમનૂપધીકન્તિ. સુકિત્તિતન્તિ સુકિત્તિતં સુઆચિક્ખિતં સુદેસિતં સુપઞ્ઞપિતં સુપટ્ઠપિતં સુવિવરિતં સુવિભજિતં સુઉત્તાનીકતં સુપકાસિતન્તિ – સુકિત્તિતં. ગોતમનૂપધીકન્તિ ઉપધી વુચ્ચન્તિ કિલેસા ચ ખન્ધા ચ અભિસઙ્ખારા ચ. ઉપધિપ્પહાનં ઉપધિવૂપસમં ઉપધિપટિનિસ્સગ્ગં ઉપધિપટિપસ્સદ્ધં અમતં નિબ્બાનન્તિ – સુકિત્તિતં ગોતમનૂપધીકં.
Sukittitaṃ gotamanūpadhīkanti. Sukittitanti sukittitaṃ suācikkhitaṃ sudesitaṃ supaññapitaṃ supaṭṭhapitaṃ suvivaritaṃ suvibhajitaṃ suuttānīkataṃ supakāsitanti – sukittitaṃ. Gotamanūpadhīkanti upadhī vuccanti kilesā ca khandhā ca abhisaṅkhārā ca. Upadhippahānaṃ upadhivūpasamaṃ upadhipaṭinissaggaṃ upadhipaṭipassaddhaṃ amataṃ nibbānanti – sukittitaṃ gotamanūpadhīkaṃ.
અદ્ધા હિ ભગવા પહાસિ દુક્ખન્તિ. અદ્ધાતિ એકંસવચનં નિસ્સંસયવચનં નિક્કઙ્ખાવચનં અદ્વેજ્ઝવચનં અદ્વેળ્હકવચનં નિરોધવચનં અપ્પણકવચનં અવત્થાપનવચનમેતં – અદ્ધાતિ. ભગવાતિ ગારવાધિવચનમેતં…પે॰… સચ્છિકા પઞ્ઞત્તિ, યદિદં ભગવાતિ. પહાસિ દુક્ખન્તિ જાતિદુક્ખં જરાદુક્ખં બ્યાધિદુક્ખં મરણદુક્ખં સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસદુક્ખં પહાસિ પજહિ વિનોદેસિ બ્યન્તીકરોસિ અનભાવં ગમેસીતિ – અદ્ધા હિ ભગવા પહાસિ દુક્ખં.
Addhāhi bhagavā pahāsi dukkhanti. Addhāti ekaṃsavacanaṃ nissaṃsayavacanaṃ nikkaṅkhāvacanaṃ advejjhavacanaṃ adveḷhakavacanaṃ nirodhavacanaṃ appaṇakavacanaṃ avatthāpanavacanametaṃ – addhāti. Bhagavāti gāravādhivacanametaṃ…pe… sacchikā paññatti, yadidaṃ bhagavāti. Pahāsidukkhanti jātidukkhaṃ jarādukkhaṃ byādhidukkhaṃ maraṇadukkhaṃ sokaparidevadukkhadomanassupāyāsadukkhaṃ pahāsi pajahi vinodesi byantīkarosi anabhāvaṃ gamesīti – addhā hi bhagavā pahāsi dukkhaṃ.
તથા હિ તે વિદિતો એસ ધમ્મોતિ તથા હિ તે વિદિતો તુલિતો તીરિતો વિભૂતો વિભાવિતો એસ ધમ્મોતિ – તથા હિ તે વિદિતો એસ ધમ્મો. તેનાહ સો બ્રાહ્મણો –
Tathā hi te vidito esa dhammoti tathā hi te vidito tulito tīrito vibhūto vibhāvito esa dhammoti – tathā hi te vidito esa dhammo. Tenāha so brāhmaṇo –
‘‘એતાભિનન્દામિ વચો મહેસિનો, સુકિત્તિતં ગોતમનૂપધીકં;
‘‘Etābhinandāmi vaco mahesino, sukittitaṃ gotamanūpadhīkaṃ;
અદ્ધા હિ ભગવા પહાસિ દુક્ખં, તથા હિ તે વિદિતો એસ ધમ્મો’’તિ.
Addhā hi bhagavā pahāsi dukkhaṃ, tathā hi te vidito esa dhammo’’ti.
૨૭.
27.
તે ચાપિ નૂનપ્પજહેય્યુ દુક્ખં, યે ત્વં મુની અટ્ઠિતં ઓવદેય્ય;
Te cāpi nūnappajaheyyu dukkhaṃ, ye tvaṃ munī aṭṭhitaṃ ovadeyya;
તં તં નમસ્સામિ સમેચ્ચ નાગ, અપ્પેવ મં ભગવા અટ્ઠિતં ઓવદેય્ય.
Taṃ taṃ namassāmi samecca nāga, appeva maṃ bhagavā aṭṭhitaṃ ovadeyya.
તે ચાપિ નૂનપ્પજહેય્યુ દુક્ખન્તિ. તે ચાપીતિ ખત્તિયા ચ બ્રાહ્મણા ચ વેસ્સા ચ સુદ્દા ચ ગહટ્ઠા ચ પબ્બજિતા ચ દેવા ચ મનુસ્સા ચ. પજહેય્યુ દુક્ખન્તિ જાતિદુક્ખં જરાદુક્ખં બ્યાધિદુક્ખં મરણદુક્ખં સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસદુક્ખં પજહેય્યું વિનોદેય્યું બ્યન્તીકરેય્યું અનભાવં ગમેય્યુન્તિ – તે ચાપિ નૂનપ્પજહેય્યુ દુક્ખં.
Tecāpi nūnappajaheyyu dukkhanti. Te cāpīti khattiyā ca brāhmaṇā ca vessā ca suddā ca gahaṭṭhā ca pabbajitā ca devā ca manussā ca. Pajaheyyu dukkhanti jātidukkhaṃ jarādukkhaṃ byādhidukkhaṃ maraṇadukkhaṃ sokaparidevadukkhadomanassupāyāsadukkhaṃ pajaheyyuṃ vinodeyyuṃ byantīkareyyuṃ anabhāvaṃ gameyyunti – te cāpi nūnappajaheyyu dukkhaṃ.
યે ત્વં મુની અટ્ઠિતં ઓવદેય્યાતિ. યેતિ ખત્તિયે ચ બ્રાહ્મણે ચ વેસ્સે ચ સુદ્દે ચ ગહટ્ઠે ચ પબ્બજિતે ચ દેવે ચ મનુસ્સે ચ. ત્વન્તિ ભગવન્તં ભણતિ. મુનીતિ મોનં વુચ્ચતિ ઞાણં…પે॰… સઙ્ગજાલમતિચ્ચ સો મુનિ. અટ્ઠિતં ઓવદેય્યાતિ અટ્ઠિતં ઓવદેય્ય સક્કચ્ચં ઓવદેય્ય અભિણ્હં ઓવદેય્ય પુનપ્પુનં ઓવદેય્ય અનુસાસેય્યાતિ – યે ત્વં મુની અટ્ઠિતં ઓવદેય્ય.
Yetvaṃ munī aṭṭhitaṃ ovadeyyāti. Yeti khattiye ca brāhmaṇe ca vesse ca sudde ca gahaṭṭhe ca pabbajite ca deve ca manusse ca. Tvanti bhagavantaṃ bhaṇati. Munīti monaṃ vuccati ñāṇaṃ…pe… saṅgajālamaticca so muni. Aṭṭhitaṃ ovadeyyāti aṭṭhitaṃ ovadeyya sakkaccaṃ ovadeyya abhiṇhaṃ ovadeyya punappunaṃ ovadeyya anusāseyyāti – ye tvaṃ munī aṭṭhitaṃ ovadeyya.
તં તં નમસ્સામિ સમેચ્ચ નાગાતિ. તન્તિ ભગવન્તં ભણતિ. નમસ્સામીતિ કાયેન વા નમસ્સામિ, વાચાય વા નમસ્સામિ, ચિત્તેન વા નમસ્સામિ, અન્વત્થપટિપત્તિયા વા નમસ્સામિ, ધમ્માનુધમ્મપટિપત્તિયા વા નમસ્સામિ, સક્કરોમિ ગરું કરોમિ 69 માનેમિ પૂજેમિ. સમેચ્ચાતિ સમેચ્ચ અભિસમેચ્ચ સમાગન્ત્વા અભિસમાગન્ત્વા સમ્મુખા તં નમસ્સામિ. નાગાતિ નાગો ચ ભગવા આગું ન કરોતીતિ – નાગો, ન ગચ્છતીતિ – નાગો, ન આગચ્છતીતિ – નાગો. કથં ભગવા આગું ન કરોતીતિ – નાગો? આગુ વુચ્ચતિ પાપકા અકુસલા ધમ્મા સંકિલેસિકા પોનોભવિકા સદરા દુક્ખવિપાકા આયતિં જાતિજરામરણિયા.
Taṃ taṃ namassāmi samecca nāgāti. Tanti bhagavantaṃ bhaṇati. Namassāmīti kāyena vā namassāmi, vācāya vā namassāmi, cittena vā namassāmi, anvatthapaṭipattiyā vā namassāmi, dhammānudhammapaṭipattiyā vā namassāmi, sakkaromi garuṃ karomi 70 mānemi pūjemi. Sameccāti samecca abhisamecca samāgantvā abhisamāgantvā sammukhā taṃ namassāmi. Nāgāti nāgo ca bhagavā āguṃ na karotīti – nāgo, na gacchatīti – nāgo, na āgacchatīti – nāgo. Kathaṃ bhagavā āguṃ na karotīti – nāgo? Āgu vuccati pāpakā akusalā dhammā saṃkilesikā ponobhavikā sadarā dukkhavipākā āyatiṃ jātijarāmaraṇiyā.
આગું ન કરોતિ કિઞ્ચિ લોકે, [સભિયાતિ ભગવા]
Āguṃ na karoti kiñci loke, [sabhiyāti bhagavā]
સબ્બત્થ ન સજ્જતી વિમુત્તો, નાગો તાદિ પવુચ્ચતે તથત્તાતિ.
Sabbattha na sajjatī vimutto, nāgo tādi pavuccate tathattāti.
એવં ભગવા આગું ન કરોતીતિ – નાગો.
Evaṃ bhagavā āguṃ na karotīti – nāgo.
કથં ભગવા ન ગચ્છતીતિ – નાગો. ભગવા ન છન્દાગતિં ગચ્છતિ, ન દોસાગતિં ગચ્છતિ, ન મોહાગતિં ગચ્છતિ, ન ભયાગતિં ગચ્છતિ, ન રાગવસેન ગચ્છતિ, ન દોસવસેન ગચ્છતિ, ન મોહવસેન ગચ્છતિ, ન માનવસેન ગચ્છતિ, ન દિટ્ઠિવસેન ગચ્છતિ, ન ઉદ્ધચ્ચવસેન ગચ્છતિ, ન વિચિકિચ્છાવસેન ગચ્છતિ, ન અનુસયવસેન ગચ્છતિ, ન વગ્ગેહિ ધમ્મેહિ યાયતિ નીયતિ 73 વુય્હતિ સંહરીયતિ. એવં ભગવા ન ગચ્છતીતિ – નાગો.
Kathaṃ bhagavā na gacchatīti – nāgo. Bhagavā na chandāgatiṃ gacchati, na dosāgatiṃ gacchati, na mohāgatiṃ gacchati, na bhayāgatiṃ gacchati, na rāgavasena gacchati, na dosavasena gacchati, na mohavasena gacchati, na mānavasena gacchati, na diṭṭhivasena gacchati, na uddhaccavasena gacchati, na vicikicchāvasena gacchati, na anusayavasena gacchati, na vaggehi dhammehi yāyati nīyati 74 vuyhati saṃharīyati. Evaṃ bhagavā na gacchatīti – nāgo.
કથં ભગવા ન આગચ્છતીતિ – નાગો. સોતાપત્તિમગ્ગેન યે કિલેસા પહીના તે કિલેસે ન પુનેતિ ન પચ્ચેતિ ન પચ્ચાગચ્છતિ. સકદાગામિમગ્ગેન…પે॰… અનાગામિમગ્ગેન… અરહત્તમગ્ગેન યે કિલેસા પહીના તે કિલેસે ન પુનેતિ ન પચ્ચેતિ ન પચ્ચાગચ્છતિ. એવં ભગવા ન આગચ્છતીતિ નાગોતિ – તં તં નમસ્સામિ સમેચ્ચ નાગ.
Kathaṃ bhagavā na āgacchatīti – nāgo. Sotāpattimaggena ye kilesā pahīnā te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchati. Sakadāgāmimaggena…pe… anāgāmimaggena… arahattamaggena ye kilesā pahīnā te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchati. Evaṃ bhagavā na āgacchatīti nāgoti – taṃ taṃ namassāmi samecca nāga.
અપ્પેવ મં ભગવા અટ્ઠિતં ઓવદેય્યાતિ અપ્પેવ મં ભગવા અટ્ઠિતં ઓવદેય્ય સક્કચ્ચં ઓવદેય્ય અભિણ્હં ઓવદેય્ય પુનપ્પુનં ઓવદેય્ય અનુસાસેય્યાતિ – અપ્પેવ મં ભગવા અટ્ઠિતં ઓવદેય્ય. તેનાહ સો બ્રાહ્મણો –
Appeva maṃ bhagavā aṭṭhitaṃ ovadeyyāti appeva maṃ bhagavā aṭṭhitaṃ ovadeyya sakkaccaṃ ovadeyya abhiṇhaṃ ovadeyya punappunaṃ ovadeyya anusāseyyāti – appeva maṃ bhagavā aṭṭhitaṃ ovadeyya. Tenāha so brāhmaṇo –
‘‘તે ચાપિ નૂનપ્પજહેય્યુ દુક્ખં, યે ત્વં મુની અટ્ઠિતં ઓવદેય્ય;
‘‘Te cāpi nūnappajaheyyu dukkhaṃ, ye tvaṃ munī aṭṭhitaṃ ovadeyya;
તં તં નમસ્સામિ સમેચ્ચ નાગ, અપ્પેવ મં ભગવા અટ્ઠિતં ઓવદેય્યા’’તિ.
Taṃ taṃ namassāmi samecca nāga, appeva maṃ bhagavā aṭṭhitaṃ ovadeyyā’’ti.
૨૮.
28.
યં બ્રાહ્મણં વેદગુમાભિજઞ્ઞા, અકિઞ્ચનં કામભવે અસત્તં;
Yaṃ brāhmaṇaṃ vedagumābhijaññā, akiñcanaṃ kāmabhave asattaṃ;
અદ્ધા હિ સો ઓઘમિમં અતારિ, તિણ્ણો ચ પારં અખિલો અકઙ્ખો.
Addhā hi so oghamimaṃ atāri, tiṇṇo ca pāraṃ akhilo akaṅkho.
યં બ્રાહ્મણં વેદગુમાભિજઞ્ઞાતિ. બ્રાહ્મણોતિ સત્તન્નં ધમ્માનં બાહિતત્તા બ્રાહ્મણો. સક્કાયદિટ્ઠિ બાહિતા હોતિ, વિચિકિચ્છા બાહિતા હોતિ, સીલબ્બતપરામાસો બાહિતો હોતિ, રાગો બાહિતો હોતિ, દોસો બાહિતો હોતિ, મોહો બાહિતો હોતિ, માનો બાહિતો હોતિ. બાહિતાસ્સ હોન્તિ પાપકા અકુસલા ધમ્મા સંકિલેસિકા પોનોભવિકા સદરા દુક્ખવિપાકા આયતિં જાતિજરામરણિયા.
Yaṃ brāhmaṇaṃ vedagumābhijaññāti. Brāhmaṇoti sattannaṃ dhammānaṃ bāhitattā brāhmaṇo. Sakkāyadiṭṭhi bāhitā hoti, vicikicchā bāhitā hoti, sīlabbataparāmāso bāhito hoti, rāgo bāhito hoti, doso bāhito hoti, moho bāhito hoti, māno bāhito hoti. Bāhitāssa honti pāpakā akusalā dhammā saṃkilesikā ponobhavikā sadarā dukkhavipākā āyatiṃ jātijarāmaraṇiyā.
બાહિત્વા સબ્બપાપકાનિ, [સભિયાતિ ભગવા]
Bāhitvā sabbapāpakāni, [sabhiyāti bhagavā]
વિમલો સાધુસમાહિતો ઠિતત્તો;
Vimalo sādhusamāhito ṭhitatto;
સંસારમતિચ્ચ કેવલી સો, અસિતો 75 તાદિ પવુચ્ચતે સ બ્રહ્મા.
Saṃsāramaticca kevalī so, asito 76 tādi pavuccate sa brahmā.
વેદગૂતિ વેદો વુચ્ચતિ ચતૂસુ મગ્ગેસુ ઞાણં…પે॰… સબ્બં વેદમતિચ્ચ વેદગૂ સોતિ. અભિજઞ્ઞાતિ અભિજાનેય્ય આજાનેય્ય વિજાનેય્ય પટિવિજાનેય્ય પટિવિજ્ઝેય્યાતિ – યં બ્રાહ્મણં વેદગુમાભિજઞ્ઞા.
Vedagūti vedo vuccati catūsu maggesu ñāṇaṃ…pe… sabbaṃ vedamaticca vedagū soti. Abhijaññāti abhijāneyya ājāneyya vijāneyya paṭivijāneyya paṭivijjheyyāti – yaṃ brāhmaṇaṃ vedagumābhijaññā.
અકિઞ્ચનં કામભવે અસત્તન્તિ. અકિઞ્ચનન્તિ રાગકિઞ્ચનં દોસકિઞ્ચનં મોહકિઞ્ચનં માનકિઞ્ચનં દિટ્ઠિકિઞ્ચનં કિલેસકિઞ્ચનં દુચ્ચરિતકિઞ્ચનં, યસ્સેતે કિઞ્ચના પહીના સમુચ્છિન્ના વૂપસન્તા પટિપસ્સદ્ધા અભબ્બુપ્પત્તિકા ઞાણગ્ગિના દડ્ઢા, સો વુચ્ચતિ અકિઞ્ચનો. કામાતિ ઉદ્દાનતો દ્વે કામા – વત્થુકામા ચ કિલેસકામા ચ…પે॰… ઇમે વુચ્ચન્તિ વત્થુકામા…પે॰… ઇમે વુચ્ચન્તિ કિલેસકામા. ભવાતિ દ્વે ભવા – કમ્મભવો ચ પટિસન્ધિકો ચ પુનબ્ભવો …પે॰… અયં પટિસન્ધિકો પુનબ્ભવો. અકિઞ્ચનં કામભવે અસત્તન્તિ અકિઞ્ચનં પુગ્ગલં કામભવે ચ અસત્તં અલગ્ગં અલગ્ગિતં અપલિબુદ્ધં નિક્ખન્તં નિસ્સટં વિપ્પમુત્તં વિસઞ્ઞુત્તં વિમરિયાદિકતેન ચેતસા વિહરન્તન્તિ – અકિઞ્ચનં કામભવે અસત્તં.
Akiñcanaṃkāmabhave asattanti. Akiñcananti rāgakiñcanaṃ dosakiñcanaṃ mohakiñcanaṃ mānakiñcanaṃ diṭṭhikiñcanaṃ kilesakiñcanaṃ duccaritakiñcanaṃ, yassete kiñcanā pahīnā samucchinnā vūpasantā paṭipassaddhā abhabbuppattikā ñāṇagginā daḍḍhā, so vuccati akiñcano. Kāmāti uddānato dve kāmā – vatthukāmā ca kilesakāmā ca…pe… ime vuccanti vatthukāmā…pe… ime vuccanti kilesakāmā. Bhavāti dve bhavā – kammabhavo ca paṭisandhiko ca punabbhavo …pe… ayaṃ paṭisandhiko punabbhavo. Akiñcanaṃ kāmabhave asattanti akiñcanaṃ puggalaṃ kāmabhave ca asattaṃ alaggaṃ alaggitaṃ apalibuddhaṃ nikkhantaṃ nissaṭaṃ vippamuttaṃ visaññuttaṃ vimariyādikatena cetasā viharantanti – akiñcanaṃ kāmabhave asattaṃ.
અદ્ધા હિ સો ઓઘમિમં અતારીતિ. અદ્ધાતિ એકંસવચનં…પે॰… અવત્થાપનવચનમેતં – અદ્ધાતિ. ઓઘન્તિ કામોઘં ભવોઘં દિટ્ઠોઘં અવિજ્જોઘં. અતારીતિ ઉત્તરિ પતરિ સમતિક્કમિ વીતિવત્તયીતિ – અદ્ધા હિ સો ઓઘમિમં અતારિ.
Addhā hi so oghamimaṃ atārīti. Addhāti ekaṃsavacanaṃ…pe… avatthāpanavacanametaṃ – addhāti. Oghanti kāmoghaṃ bhavoghaṃ diṭṭhoghaṃ avijjoghaṃ. Atārīti uttari patari samatikkami vītivattayīti – addhā hi so oghamimaṃ atāri.
તિણ્ણો ચ પારં અખિલો અકઙ્ખોતિ. તિણ્ણોતિ કામોઘં તિણ્ણો, ભવોઘં તિણ્ણો, દિટ્ઠોઘં તિણ્ણો, અવિજ્જોઘં તિણ્ણો, સંસારપથં તિણ્ણો ઉત્તિણ્ણો નિત્થિણ્ણો 77 અતિક્કન્તો સમતિક્કન્તો વીતિવત્તો. સો વુત્થવાસો 78 ચિણ્ણચરણો ગતદ્ધો ગતદિસો ગતકોટિકો પાલિતબ્રહ્મચરિયો ઉત્તમદિટ્ઠિપ્પત્તો ભાવિતમગ્ગો, પહીનકિલેસો પટિવિદ્ધાકુપ્પો સચ્છિકતનિરોધો . દુક્ખં તસ્સ પરિઞ્ઞાતં, સમુદયો પહીનો, મગ્ગો ભાવિતો, નિરોધો સચ્છિકતો, અભિઞ્ઞેય્યં અભિઞ્ઞાતં, પરિઞ્ઞેય્યં પરિઞ્ઞાતં, પહાતબ્બં પહીનં, ભાવેતબ્બં ભાવિતં, સચ્છિકાતબ્બં સચ્છિકતં. સો ઉક્ખિત્તપલિઘો સંકિણ્ણપરિક્ખો અબ્બુળ્હેસિકો નિરગ્ગળો અરિયો પન્નદ્ધજો પન્નભારો વિસઞ્ઞુત્તો પઞ્ચઙ્ગવિપ્પહીનો છળઙ્ગસમન્નાગતો એકારક્ખો ચતુરાપસ્સેનો પનુણ્ણપચ્ચેકસચ્ચો 79 સમવયસટ્ઠેસનો અનાવિલસઙ્કપ્પો પસ્સદ્ધકાયસઙ્ખારો સુવિમુત્તચિત્તો સુવિમુત્તપઞ્ઞો કેવલી વુસિતવા ઉત્તમપુરિસો પરમપુરિસો પરમપત્તિપ્પત્તો. સો નેવ આચિનાતિ ન અપચિનાતિ, અપચિનિત્વા ઠિતો. નેવ પજહતિ ન ઉપાદિયતિ, પજહિત્વા ઠિતો. નેવ વિસિનેતિ ન ઉસ્સિનેતિ, વિસિનેત્વા ઠિતો. નેવ વિધૂપેતિ ન સન્ધૂપેતિ, વિધૂપેત્વા ઠિતો. અસેક્ખેન સીલક્ખન્ધેન સમન્નાગતત્તા ઠિતો. અસેક્ખેન સમાધિક્ખન્ધેન…પે॰… પઞ્ઞાક્ખન્ધેન… વિમુત્તિક્ખન્ધેન… વિમુત્તિઞાણદસ્સનક્ખન્ધેન સમન્નાગતત્તા ઠિતો. સચ્ચં સમ્પટિપાદયિત્વા 80 ઠિતો. એજં સમતિક્કમિત્વા ઠિતો. કિલેસગ્ગિં પરિયાદિયિત્વા ઠિતો. અપરિગમનતાય ઠિતો. કથં 81 સમાદાય ઠિતો? વિમુત્તિપટિસેવનતાય ઠિતો . મેત્તાય પારિસુદ્ધિયા ઠિતો. કરુણાય …પે॰… મુદિતાય… ઉપેક્ખાય પારિસુદ્ધિયા ઠિતો. અચ્ચન્તપારિસુદ્ધિયા ઠિતો. અતમ્મયતાય 82 પારિસુદ્ધિયા ઠિતો. વિમુત્તત્તા ઠિતો. સન્તુસ્સિતત્તા ઠિતો. ખન્ધપરિયન્તે ઠિતો. ધાતુપરિયન્તે ઠિતો. આયતનપરિયન્તે ઠિતો. ગતિપરિયન્તે ઠિતો. ઉપપત્તિપરિયન્તે ઠિતો. પટિસન્ધિપરિયન્તે ઠિતો. ભવપરિયન્તે ઠિતો. સંસારપરિયન્તે ઠિતો. વટ્ટપરિયન્તે ઠિતો. અન્તિમભવે ઠિતો. અન્તિમે સમુસ્સયે ઠિતો. અન્તિમદેહધરો અરહા.
Tiṇṇo ca pāraṃ akhilo akaṅkhoti. Tiṇṇoti kāmoghaṃ tiṇṇo, bhavoghaṃ tiṇṇo, diṭṭhoghaṃ tiṇṇo, avijjoghaṃ tiṇṇo, saṃsārapathaṃ tiṇṇo uttiṇṇo nitthiṇṇo 83 atikkanto samatikkanto vītivatto. So vutthavāso 84 ciṇṇacaraṇo gataddho gatadiso gatakoṭiko pālitabrahmacariyo uttamadiṭṭhippatto bhāvitamaggo, pahīnakileso paṭividdhākuppo sacchikatanirodho . Dukkhaṃ tassa pariññātaṃ, samudayo pahīno, maggo bhāvito, nirodho sacchikato, abhiññeyyaṃ abhiññātaṃ, pariññeyyaṃ pariññātaṃ, pahātabbaṃ pahīnaṃ, bhāvetabbaṃ bhāvitaṃ, sacchikātabbaṃ sacchikataṃ. So ukkhittapaligho saṃkiṇṇaparikkho abbuḷhesiko niraggaḷo ariyo pannaddhajo pannabhāro visaññutto pañcaṅgavippahīno chaḷaṅgasamannāgato ekārakkho caturāpasseno panuṇṇapaccekasacco 85 samavayasaṭṭhesano anāvilasaṅkappo passaddhakāyasaṅkhāro suvimuttacitto suvimuttapañño kevalī vusitavā uttamapuriso paramapuriso paramapattippatto. So neva ācināti na apacināti, apacinitvā ṭhito. Neva pajahati na upādiyati, pajahitvā ṭhito. Neva visineti na ussineti, visinetvā ṭhito. Neva vidhūpeti na sandhūpeti, vidhūpetvā ṭhito. Asekkhena sīlakkhandhena samannāgatattā ṭhito. Asekkhena samādhikkhandhena…pe… paññākkhandhena… vimuttikkhandhena… vimuttiñāṇadassanakkhandhena samannāgatattā ṭhito. Saccaṃ sampaṭipādayitvā 86 ṭhito. Ejaṃ samatikkamitvā ṭhito. Kilesaggiṃ pariyādiyitvā ṭhito. Aparigamanatāya ṭhito. Kathaṃ 87 samādāya ṭhito? Vimuttipaṭisevanatāya ṭhito . Mettāya pārisuddhiyā ṭhito. Karuṇāya …pe… muditāya… upekkhāya pārisuddhiyā ṭhito. Accantapārisuddhiyā ṭhito. Atammayatāya 88 pārisuddhiyā ṭhito. Vimuttattā ṭhito. Santussitattā ṭhito. Khandhapariyante ṭhito. Dhātupariyante ṭhito. Āyatanapariyante ṭhito. Gatipariyante ṭhito. Upapattipariyante ṭhito. Paṭisandhipariyante ṭhito. Bhavapariyante ṭhito. Saṃsārapariyante ṭhito. Vaṭṭapariyante ṭhito. Antimabhave ṭhito. Antime samussaye ṭhito. Antimadehadharo arahā.
તસ્સાયં પચ્છિમકો ભવો, ચરિમોયં સમુસ્સયો;
Tassāyaṃ pacchimako bhavo, carimoyaṃ samussayo;
જાતિમરણસંસારો, નત્થિ તસ્સ પુનબ્ભવોતિ.
Jātimaraṇasaṃsāro, natthi tassa punabbhavoti.
તિણ્ણો ચ પારન્તિ પારં વુચ્ચતિ અમતં નિબ્બાનં. યો સો સબ્બસઙ્ખારસમથો સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગો તણ્હક્ખયો વિરાગો નિરોધો નિબ્બાનં. સો પારગતો પારપ્પત્તો અન્તગતો અન્તપ્પત્તો કોટિગતો કોટિપ્પત્તો પરિયન્તગતો પરિયન્તપ્પત્તો વોસાનગતો વોસાનપ્પત્તો તાણગતો તાણપ્પત્તો લેણગતો લેણપ્પત્તો સરણગતો સરણપ્પત્તો અભયગતો અભયપ્પત્તો અચ્ચુતગતો અચ્ચુતપ્પત્તો અમતગતો અમતપ્પત્તો નિબ્બાનગતો નિબ્બાનપ્પત્તો. સો વુત્તવાસો ચિણ્ણચરણો…પે॰… જાતિમરણસંસારો, નત્થિ તસ્સ પુનબ્ભવોતિ – તિણ્ણો ચ પારં.
Tiṇṇo ca pāranti pāraṃ vuccati amataṃ nibbānaṃ. Yo so sabbasaṅkhārasamatho sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhakkhayo virāgo nirodho nibbānaṃ. So pāragato pārappatto antagato antappatto koṭigato koṭippatto pariyantagato pariyantappatto vosānagato vosānappatto tāṇagato tāṇappatto leṇagato leṇappatto saraṇagato saraṇappatto abhayagato abhayappatto accutagato accutappatto amatagato amatappatto nibbānagato nibbānappatto. So vuttavāso ciṇṇacaraṇo…pe… jātimaraṇasaṃsāro, natthi tassa punabbhavoti – tiṇṇo ca pāraṃ.
અખિલોતિ રાગો ખિલો, દોસો ખિલો, મોહો ખિલો, કોધો ખિલો, ઉપનાહો ખિલો…પે॰… સબ્બાકુસલાભિસઙ્ખારા ખિલા. યસ્સેતે ખિલા પહીના સમુચ્છિન્ના વૂપસન્તા પટિપસ્સદ્ધા અભબ્બુપ્પત્તિકા ઞાણગ્ગિના દડ્ઢા સો વુચ્ચતિ અખિલો. અકઙ્ખોતિ દુક્ખે કઙ્ખા, દુક્ખસમુદયે કઙ્ખા, દુક્ખનિરોધે કઙ્ખા, દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય કઙ્ખા, પુબ્બન્તે કઙ્ખા, અપરન્તે કઙ્ખા, પુબ્બન્તાપરન્તે કઙ્ખા, ઇદપ્પચ્ચયતાપટિચ્ચસમુપ્પન્નેસુ ધમ્મેસુ કઙ્ખા, યા એવરૂપા કઙ્ખા કઙ્ખાયના કઙ્ખાયિતત્તં વિમતિ વિચિકિચ્છા દ્વેળ્હકં દ્વેધાપથો સંસયો અનેકંસગ્ગાહો આસપ્પના પરિસપ્પના અપરિયોગાહના છમ્ભિતત્તં ચિત્તસ્સ મનોવિલેખો. યસ્સેતે કઙ્ખા પહીના સમુચ્છિન્ના વૂપસન્તા પટિપસ્સદ્ધા અભબ્બુપ્પત્તિકા ઞાણગ્ગિના દડ્ઢા સો વુચ્ચતિ અકઙ્ખોતિ – તિણ્ણો ચ પારં અખિલો અકઙ્ખો. તેનાહ ભગવા –
Akhiloti rāgo khilo, doso khilo, moho khilo, kodho khilo, upanāho khilo…pe… sabbākusalābhisaṅkhārā khilā. Yassete khilā pahīnā samucchinnā vūpasantā paṭipassaddhā abhabbuppattikā ñāṇagginā daḍḍhā so vuccati akhilo. Akaṅkhoti dukkhe kaṅkhā, dukkhasamudaye kaṅkhā, dukkhanirodhe kaṅkhā, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya kaṅkhā, pubbante kaṅkhā, aparante kaṅkhā, pubbantāparante kaṅkhā, idappaccayatāpaṭiccasamuppannesu dhammesu kaṅkhā, yā evarūpā kaṅkhā kaṅkhāyanā kaṅkhāyitattaṃ vimati vicikicchā dveḷhakaṃ dvedhāpatho saṃsayo anekaṃsaggāho āsappanā parisappanā apariyogāhanā chambhitattaṃ cittassa manovilekho. Yassete kaṅkhā pahīnā samucchinnā vūpasantā paṭipassaddhā abhabbuppattikā ñāṇagginā daḍḍhā so vuccati akaṅkhoti – tiṇṇo ca pāraṃ akhilo akaṅkho. Tenāha bhagavā –
‘‘યં બ્રાહ્મણં વેદગુમાભિજઞ્ઞા, અકિઞ્ચનં કામભવે અસત્તં;
‘‘Yaṃ brāhmaṇaṃ vedagumābhijaññā, akiñcanaṃ kāmabhave asattaṃ;
અદ્ધા હિ સો ઓઘમિમં અતારિ, તિણ્ણો ચ પારં અખિલો અકઙ્ખો’’તિ.
Addhā hi so oghamimaṃ atāri, tiṇṇo ca pāraṃ akhilo akaṅkho’’ti.
૨૯.
29.
વિદ્વા ચ યો વેદગૂ નરો ઇધ, ભવાભવે સઙ્ગમિમં વિસજ્જ;
Vidvāca yo vedagū naro idha,bhavābhave saṅgamimaṃ visajja;
સો વીતતણ્હો અનીઘો નિરાસો, અતારિ સો જાતિજરન્તિ બ્રૂમિ.
So vītataṇho anīgho nirāso, atāri so jātijaranti brūmi.
વિદ્વા ચ યો વેદગૂ નરો ઇધાતિ. વિદ્વાતિ વિજ્જાગતો ઞાણી વિભાવી મેધાવી. યોતિ યો યાદિસો…પે॰… મનુસ્સો વા. વેદગૂતિ વેદા વુચ્ચન્તિ ચતૂસુ મગ્ગેસુ ઞાણં પઞ્ઞા પઞ્ઞિન્દ્રિયં પઞ્ઞાબલં ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો વીમંસા વિપસ્સના સમ્માદિટ્ઠિ 89. તેહિ વેદેહિ જાતિજરામરણસ્સ અન્તગતો અન્તપ્પત્તો કોટિગતો કોટિપ્પત્તો પરિયન્તગતો પરિયન્તપ્પત્તો વોસાનગતો વોસાનપ્પત્તો તાણગતો તાણપ્પત્તો લેણગતો લેણપ્પત્તો સરણગતો સરણપ્પત્તો અભયગતો અભયપ્પત્તો અચ્ચુતગતો અચ્ચુતપ્પત્તો અમતગતો અમતપ્પત્તો નિબ્બાનગતો નિબ્બાનપ્પત્તો. વેદાનં વા અન્તગતોતિ વેદગૂ, વેદેહિ વા અન્તગતોતિ વેદગૂ, સત્તન્નં વા ધમ્માનં વિદિતત્તા વેદગૂ. સક્કાયદિટ્ઠિ વિદિતા હોતિ, વિચિકિચ્છા…પે॰… સીલબ્બતપરામાસો… રાગો… દોસો… મોહો… માનો વિદિતો હોતિ. વિદિતાસ્સ હોન્તિ પાપકા અકુસલા ધમ્મા સંકિલેસિકા પોનોભવિકા સદરા દુક્ખવિપાકા આયતિં જાતિજરામરણિયા.
Vidvā ca yo vedagū naro idhāti. Vidvāti vijjāgato ñāṇī vibhāvī medhāvī. Yoti yo yādiso…pe… manusso vā. Vedagūti vedā vuccanti catūsu maggesu ñāṇaṃ paññā paññindriyaṃ paññābalaṃ dhammavicayasambojjhaṅgo vīmaṃsā vipassanā sammādiṭṭhi 90. Tehi vedehi jātijarāmaraṇassa antagato antappatto koṭigato koṭippatto pariyantagato pariyantappatto vosānagato vosānappatto tāṇagato tāṇappatto leṇagato leṇappatto saraṇagato saraṇappatto abhayagato abhayappatto accutagato accutappatto amatagato amatappatto nibbānagato nibbānappatto. Vedānaṃ vā antagatoti vedagū, vedehi vā antagatoti vedagū, sattannaṃ vā dhammānaṃ viditattā vedagū. Sakkāyadiṭṭhi viditā hoti, vicikicchā…pe… sīlabbataparāmāso… rāgo… doso… moho… māno vidito hoti. Viditāssa honti pāpakā akusalā dhammā saṃkilesikā ponobhavikā sadarā dukkhavipākā āyatiṃ jātijarāmaraṇiyā.
વેદાનિ વિચેય્ય કેવલાનિ, [સભિયાતિ ભગવા]
Vedāni viceyya kevalāni, [sabhiyāti bhagavā]
સમણાનં યાનીધત્થિ બ્રાહ્મણાનં;
Samaṇānaṃ yānīdhatthi brāhmaṇānaṃ;
સબ્બવેદનાસુ વીતરાગો, સબ્બં વેદમતિચ્ચ વેદગૂ સો.
Sabbavedanāsu vītarāgo, sabbaṃ vedamaticca vedagū so.
ભવાભવે સઙ્ગમિમં વિસજ્જાતિ. ભવાભવેતિ ભવાભવે કમ્મભવે પુનબ્ભવે કામભવે, કમ્મભવે કામભવે પુનબ્ભવે રૂપભવે, કમ્મભવે રૂપભવે પુનબ્ભવે અરૂપભવે, કમ્મભવે અરૂપભવે પુનબ્ભવે પુનપ્પુનભવે, પુનપ્પુનગતિયા પુનપ્પુનઉપપત્તિયા પુનપ્પુનપટિસન્ધિયા પુનપ્પુનઅત્તભાવાભિનિબ્બત્તિયા. સઙ્ગાતિ સત્ત સઙ્ગા – રાગસઙ્ગો, દોસસઙ્ગો, મોહસઙ્ગો, માનસઙ્ગો, દિટ્ઠિસઙ્ગો, કિલેસસઙ્ગો, દુચ્ચરિતસઙ્ગો. વિસજ્જાતિ સઙ્ગે વોસજ્જેત્વા વા વિસજ્જ. અથ વા, સઙ્ગે બન્ધે વિબન્ધે આબન્ધે લગ્ગે લગ્ગિતે પલિબુદ્ધે બન્ધને ફોટયિત્વા 95 વા વિસજ્જ. યથા યાનં વા વય્હં વા રથં વા સકટં વા સન્દમાનિકં વા સજ્જં વિસજ્જં કરોન્તિ વિકોપેન્તિ – એવમેવ તે સઙ્ગે વોસજ્જેત્વા વા વિસજ્જ. અથ વા, સઙ્ગે બન્ધે વિબન્ધે આબન્ધે લગ્ગે લગ્ગિતે પલિબુદ્ધે બન્ધને ફોટયિત્વા વા વિસજ્જાતિ – ભવાભવે સઙ્ગમિમં વિસજ્જ.
Bhavābhave saṅgamimaṃ visajjāti. Bhavābhaveti bhavābhave kammabhave punabbhave kāmabhave, kammabhave kāmabhave punabbhave rūpabhave, kammabhave rūpabhave punabbhave arūpabhave, kammabhave arūpabhave punabbhave punappunabhave, punappunagatiyā punappunaupapattiyā punappunapaṭisandhiyā punappunaattabhāvābhinibbattiyā. Saṅgāti satta saṅgā – rāgasaṅgo, dosasaṅgo, mohasaṅgo, mānasaṅgo, diṭṭhisaṅgo, kilesasaṅgo, duccaritasaṅgo. Visajjāti saṅge vosajjetvā vā visajja. Atha vā, saṅge bandhe vibandhe ābandhe lagge laggite palibuddhe bandhane phoṭayitvā 96 vā visajja. Yathā yānaṃ vā vayhaṃ vā rathaṃ vā sakaṭaṃ vā sandamānikaṃ vā sajjaṃ visajjaṃ karonti vikopenti – evameva te saṅge vosajjetvā vā visajja. Atha vā, saṅge bandhe vibandhe ābandhe lagge laggite palibuddhe bandhane phoṭayitvā vā visajjāti – bhavābhave saṅgamimaṃ visajja.
સો વીતતણ્હો અનીઘો નિરાસો, અતારિ સો જાતિજરન્તિ બ્રૂમીતિ. તણ્હાતિ રૂપતણ્હા…પે॰… ધમ્મતણ્હા… યસ્સેસા તણ્હા પહીના સમુચ્છિન્ના વૂપસન્તા પટિપસ્સદ્ધા અભબ્બુપ્પત્તિકા ઞાણગ્ગિના દડ્ઢા, સો વુચ્ચતિ વીતતણ્હો વિગતતણ્હો ચત્તતણ્હો વન્તતણ્હો મુત્તતણ્હો પહીનતણ્હો પટિનિસ્સટ્ઠતણ્હો વીતરાગો ચત્તરાગો પહીનરાગો પટિનિસ્સટ્ઠરાગો નિચ્છાતો નિબ્બુતો સીતિભૂતો સુખપ્પટિસંવેદી બ્રહ્મભૂતેન અત્તના વિહરતીતિ – સો વીતતણ્હો. અનીઘોતિ રાગો નીઘો, દોસો નીઘો, મોહો નીઘો, કોધો નીઘો, ઉપનાહો નીઘો…પે॰… સબ્બાકુસલાભિસઙ્ખારા નીઘા. યસ્સેતે નીઘા પહીના સમુચ્છિન્ના વૂપસન્તા પટિપસ્સદ્ધા અભબ્બુપ્પત્તિકા ઞાણગ્ગિના દડ્ઢા, સો વુચ્ચતિ અનીઘો. નિરાસોતિ આસા વુચ્ચતિ તણ્હા. યો રાગો સારાગો…પે॰… અભિજ્ઝા લોભો અકુસલમૂલં. યસ્સેસા આસા તણ્હા પહીના સમુચ્છિન્ના વૂપસન્તા પટિપસ્સદ્ધા અભબ્બુપ્પત્તિકા ઞાણગ્ગિના દડ્ઢા, સો વુચ્ચતિ નિરાસો. જાતીતિ યા તેસં તેસં સત્તાનં…પે॰… આયતનાનં પટિલાભો. જરાતિ યા તેસં તેસં સત્તાનં …પે॰… ઇન્દ્રિયાનં પરિપાકો. અયં વુચ્ચતિ જરા. સો વીતતણ્હો અનીઘો નિરાસો, અતારિ સો જાતિજરન્તિ બ્રૂમીતિ યો સો વીતતણ્હો અનીઘો ચ નિરાસો ચ, સો ખો જાતિજરામરણં અતરિ ઉત્તરિ પતરિ સમતિક્કમિ વીતિવત્તયીતિ બ્રૂમિ આચિક્ખામિ દેસેમિ પઞ્ઞપેમિ પટ્ઠપેમિ વિવરામિ વિભજામિ ઉત્તાનીકરોમિ પકાસેમીતિ – સો વીતતણ્હો અનીઘો નિરાસો, અતારિ સો જાતિજરન્તિ બ્રૂમિ. તેનાહ ભગવા –
So vītataṇho anīgho nirāso, atāri so jātijaranti brūmīti. Taṇhāti rūpataṇhā…pe… dhammataṇhā… yassesā taṇhā pahīnā samucchinnā vūpasantā paṭipassaddhā abhabbuppattikā ñāṇagginā daḍḍhā, so vuccati vītataṇho vigatataṇho cattataṇho vantataṇho muttataṇho pahīnataṇho paṭinissaṭṭhataṇho vītarāgo cattarāgo pahīnarāgo paṭinissaṭṭharāgo nicchāto nibbuto sītibhūto sukhappaṭisaṃvedī brahmabhūtena attanā viharatīti – so vītataṇho. Anīghoti rāgo nīgho, doso nīgho, moho nīgho, kodho nīgho, upanāho nīgho…pe… sabbākusalābhisaṅkhārā nīghā. Yassete nīghā pahīnā samucchinnā vūpasantā paṭipassaddhā abhabbuppattikā ñāṇagginā daḍḍhā, so vuccati anīgho. Nirāsoti āsā vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Yassesā āsā taṇhā pahīnā samucchinnā vūpasantā paṭipassaddhā abhabbuppattikā ñāṇagginā daḍḍhā, so vuccati nirāso. Jātīti yā tesaṃ tesaṃ sattānaṃ…pe… āyatanānaṃ paṭilābho. Jarāti yā tesaṃ tesaṃ sattānaṃ …pe… indriyānaṃ paripāko. Ayaṃ vuccati jarā. So vītataṇho anīgho nirāso, atāri so jātijaranti brūmīti yo so vītataṇho anīgho ca nirāso ca, so kho jātijarāmaraṇaṃ atari uttari patari samatikkami vītivattayīti brūmi ācikkhāmi desemi paññapemi paṭṭhapemi vivarāmi vibhajāmi uttānīkaromi pakāsemīti – so vītataṇho anīgho nirāso, atāri so jātijaranti brūmi. Tenāha bhagavā –
‘‘વિદ્વા ચ યો વેદગૂ નરો ઇધ, ભવાભવે સઙ્ગમિમં વિસજ્જ;
‘‘Vidvā ca yo vedagū naro idha, bhavābhave saṅgamimaṃ visajja;
સો વીતતણ્હો અનીઘો નિરાસો, અતારિ સો જાતિજરન્તિ બ્રૂમી’’તિ.
So vītataṇho anīgho nirāso, atāri so jātijaranti brūmī’’ti.
સહ ગાથાપરિયોસાના…પે॰… સત્થા મે, ભન્તે ભગવા, સાવકોહમસ્મીતિ.
Saha gāthāpariyosānā…pe… satthā me, bhante bhagavā, sāvakohamasmīti.
મેત્તગૂમાણવપુચ્છાનિદ્દેસો ચતુત્થો.
Mettagūmāṇavapucchāniddeso catuttho.
Footnotes:
Related texts:
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / ખુદ્દકનિકાય (અટ્ઠકથા) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / ચૂળનિદ્દેસ-અટ્ઠકથા • Cūḷaniddesa-aṭṭhakathā / ૪. મેત્તગૂમાણવસુત્તનિદ્દેસવણ્ણના • 4. Mettagūmāṇavasuttaniddesavaṇṇanā