| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā |
मिस्सकहारसम्पातवण्णना
Missakahārasampātavaṇṇanā
अपि चेत्थ हारसम्पातनिद्देसो इमिनापि नयेन वेदितब्बो –
Api cettha hārasampātaniddeso imināpi nayena veditabbo –
‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा, मनोसेट्ठा मनोमया।
‘‘Manopubbaṅgamā dhammā, manoseṭṭhā manomayā;
मनसा चे पसन्नेन, भासति वा करोति वा।
Manasā ce pasannena, bhāsati vā karoti vā;
ततो नं सुखमन्वेति, छायाव अनपायिनी’’ति॥ (ध॰ प॰ २)।
Tato naṃ sukhamanveti, chāyāva anapāyinī’’ti. (dha. pa. 2);
तत्थ कतमो देसनाहारसम्पातो? मनोपुब्बङ्गमा धम्माति मनोति खन्धववत्थानेन विञ्ञाणक्खन्धं देसेति। आयतनववत्थानेन मनायतनं , धातुववत्थानेन विञ्ञाणधातुं, इन्द्रियववत्थानेन मनिन्द्रियं। कतमे धम्मा पुब्बङ्गमा? छ धम्मा पुब्बङ्गमा, कुसलानं कुसलमूलानि, अकुसलानं अकुसलमूलानि, साधिपतिकानं अधिपति, सब्बचित्तुप्पादानं इन्द्रियानि। अपि च इमस्मिं सुत्ते मनो अधिप्पेतो। यथा बलग्गस्स राजा पुब्बङ्गमो, एवमेवं धम्मानं मनो पुब्बङ्गमो। तत्थ तिविधेन मनो पुब्बङ्गमो नेक्खम्मछन्देन अब्यापादछन्देन अविहिंसाछन्देन। तत्थ अलोभस्स नेक्खम्मछन्देन मनोपुब्बङ्गमं, अदोसस्स अब्यापादछन्देन मनोपुब्बङ्गमं, अमोहस्स अविहिंसाछन्देन मनोपुब्बङ्गमं।
Tattha katamo desanāhārasampāto? Manopubbaṅgamā dhammāti manoti khandhavavatthānena viññāṇakkhandhaṃ deseti. Āyatanavavatthānena manāyatanaṃ , dhātuvavatthānena viññāṇadhātuṃ, indriyavavatthānena manindriyaṃ. Katame dhammā pubbaṅgamā? Cha dhammā pubbaṅgamā, kusalānaṃ kusalamūlāni, akusalānaṃ akusalamūlāni, sādhipatikānaṃ adhipati, sabbacittuppādānaṃ indriyāni. Api ca imasmiṃ sutte mano adhippeto. Yathā balaggassa rājā pubbaṅgamo, evamevaṃ dhammānaṃ mano pubbaṅgamo. Tattha tividhena mano pubbaṅgamo nekkhammachandena abyāpādachandena avihiṃsāchandena. Tattha alobhassa nekkhammachandena manopubbaṅgamaṃ, adosassa abyāpādachandena manopubbaṅgamaṃ, amohassa avihiṃsāchandena manopubbaṅgamaṃ.
मनोसेट्ठाति मनो तेसं धम्मानं सेट्ठं विसिट्ठं उत्तमं पवरं मूलं पमुखं पामोक्खं, तेन वुच्चति ‘‘मनोसेट्ठा’’ति। मनोमयाति मनेन कता, मनेन निम्मिता, मनेन निब्बत्ता, मनो तेसं पच्चयो, तेन वुच्चति ‘‘मनोमया’’ति। ते पन धम्मा छन्दसमुदानिता अनाविलसङ्कप्पसमुट्ठाना फस्ससमोधाना वेदनाक्खन्धो सञ्ञाक्खन्धो सङ्खारक्खन्धो। मनसा चे पसन्नेनाति या सद्धा सद्दहना ओकप्पना अभिप्पसादो। इति इमिना पसादेन उपेतो समुपेतो उपगतो समुपगतो सम्पन्नो समन्नागतो, तेन वुच्चति ‘‘पसन्नेना’’ति इदं मनोकम्मं । भासति वाति वचीकम्मं। करोति वाति कायकम्मं। इति दसकुसलकम्मपथा दस्सिता।
Manoseṭṭhāti mano tesaṃ dhammānaṃ seṭṭhaṃ visiṭṭhaṃ uttamaṃ pavaraṃ mūlaṃ pamukhaṃ pāmokkhaṃ, tena vuccati ‘‘manoseṭṭhā’’ti. Manomayāti manena katā, manena nimmitā, manena nibbattā, mano tesaṃ paccayo, tena vuccati ‘‘manomayā’’ti. Te pana dhammā chandasamudānitā anāvilasaṅkappasamuṭṭhānā phassasamodhānā vedanākkhandho saññākkhandho saṅkhārakkhandho. Manasā ce pasannenāti yā saddhā saddahanā okappanā abhippasādo. Iti iminā pasādena upeto samupeto upagato samupagato sampanno samannāgato, tena vuccati ‘‘pasannenā’’ti idaṃ manokammaṃ . Bhāsati vāti vacīkammaṃ. Karoti vāti kāyakammaṃ. Iti dasakusalakammapathā dassitā.
ततोति दसविधस्स कुसलकम्मस्स कतत्ता उपचितत्ता। नन्ति यो सो कतपुञ्ञो कतकुसलो कतभीरुत्ताणो, तं पुग्गलं। सुखन्ति दुविधं सुखं कायिकं चेतसिकञ्च। अन्वेतीति अनुगच्छति।
Tatoti dasavidhassa kusalakammassa katattā upacitattā. Nanti yo so katapuñño katakusalo katabhīruttāṇo, taṃ puggalaṃ. Sukhanti duvidhaṃ sukhaṃ kāyikaṃ cetasikañca. Anvetīti anugacchati.
इधस्सु पुरिसो अप्पहीनानुसयो संयोजनियेसु धम्मेसु अस्सादं अनुपस्सति, सो संयोजनियेसु धम्मेसु अस्सादं अनुपस्सन्तो यथादिट्ठं यथासुतं सम्पत्तिभवं पत्थेति। इच्चस्स अविज्जा च भवतण्हा च अनुबद्धा होन्ति, सो यथादिट्ठं यथासुतं सम्पत्तिभवं पत्थेन्तो पसादनीयवत्थुस्मिं चित्तं पसादेति सद्दहति ओकप्पेति। सो पसन्नचित्तो तिविधं पुञ्ञकिरियवत्थुं अनुतिट्ठति दानमयं सीलमयं भावनामयं कायेन वाचाय मनसा। सो तस्स विपाकं पच्चनुभोति दिट्ठेव धम्मे उपपज्जे वा अपरापरे वा परियाये। इति खो पनस्स अविज्जापच्चया सङ्खारा, सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं, विञ्ञाणपच्चया नामरूपं, नामरूपपच्चया सळायतनं, सळायतनपच्चया सुखवेदनीयो फस्सो, फस्सपच्चया वेदनाति एवं सन्तं तं सुखमन्वेति। तस्सेवं वेदनाय अपरापरं परिवत्तमानाय उप्पज्जति तण्हा। तण्हापच्चया उपादानं…पे॰… समुदयो होतीति।
Idhassu puriso appahīnānusayo saṃyojaniyesu dhammesu assādaṃ anupassati, so saṃyojaniyesu dhammesu assādaṃ anupassanto yathādiṭṭhaṃ yathāsutaṃ sampattibhavaṃ pattheti. Iccassa avijjā ca bhavataṇhā ca anubaddhā honti, so yathādiṭṭhaṃ yathāsutaṃ sampattibhavaṃ patthento pasādanīyavatthusmiṃ cittaṃ pasādeti saddahati okappeti. So pasannacitto tividhaṃ puññakiriyavatthuṃ anutiṭṭhati dānamayaṃ sīlamayaṃ bhāvanāmayaṃ kāyena vācāya manasā. So tassa vipākaṃ paccanubhoti diṭṭheva dhamme upapajje vā aparāpare vā pariyāye. Iti kho panassa avijjāpaccayā saṅkhārā, saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ, viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ, nāmarūpapaccayā saḷāyatanaṃ, saḷāyatanapaccayā sukhavedanīyo phasso, phassapaccayā vedanāti evaṃ santaṃ taṃ sukhamanveti. Tassevaṃ vedanāya aparāparaṃ parivattamānāya uppajjati taṇhā. Taṇhāpaccayā upādānaṃ…pe… samudayo hotīti.
तत्थ यं मनो, ये च मनोपुब्बङ्गमा धम्मा, यञ्च सुखं, इमे वुच्चन्ति पञ्चक्खन्धा, ते दुक्खसच्चं। तेसं पुरिमकारणभूता अविज्जा भवतण्हा च समुदयसच्चं। तेसं परिञ्ञाय पहानाय भगवा धम्मं देसेति, दुक्खस्स परिञ्ञाय समुदयस्स पहानाय। येन परिजानाति, येन पजहति, अयं मग्गो। यत्थ च मग्गो पवत्तति, अयं निरोधो। इमानि चत्तारि सच्चानि एवं आयतनधातुइन्द्रियमुखेनापि निद्धारेतब्बानि। तत्थ समुदयेन अस्सादो, दुक्खेन आदीनवो, मग्गनिरोधेहि निस्सरणं, सुखस्स अन्वयो फलं, मनसा पसन्नेन कायवचीसमीहा उपायो, मनोपुब्बङ्गमत्ता धम्मानं अत्तनो सुखकामेन पसन्नेन मनसा वचीकम्मं कायकम्मञ्च पवत्तेतब्बन्ति अयं भगवतो आणत्ति। अयं देसनाहारसम्पातो।
Tattha yaṃ mano, ye ca manopubbaṅgamā dhammā, yañca sukhaṃ, ime vuccanti pañcakkhandhā, te dukkhasaccaṃ. Tesaṃ purimakāraṇabhūtā avijjā bhavataṇhā ca samudayasaccaṃ. Tesaṃ pariññāya pahānāya bhagavā dhammaṃ deseti, dukkhassa pariññāya samudayassa pahānāya. Yena parijānāti, yena pajahati, ayaṃ maggo. Yattha ca maggo pavattati, ayaṃ nirodho. Imāni cattāri saccāni evaṃ āyatanadhātuindriyamukhenāpi niddhāretabbāni. Tattha samudayena assādo, dukkhena ādīnavo, magganirodhehi nissaraṇaṃ, sukhassa anvayo phalaṃ, manasā pasannena kāyavacīsamīhā upāyo, manopubbaṅgamattā dhammānaṃ attano sukhakāmena pasannena manasā vacīkammaṃ kāyakammañca pavattetabbanti ayaṃ bhagavato āṇatti. Ayaṃ desanāhārasampāto.
तत्थ कतमो विचयहारसम्पातो? मननतो आरम्मणविजाननतो मनो। मननलक्खणे सम्पयुत्तेसु आधिपच्चकरणतो पुब्बङ्गमो ईहाभावतो निस्सत्तनिज्जीवट्ठेन धम्मा। गामेसु गामणि विय पधानट्ठेन मनो सेट्ठो एतेसन्ति मनोसेट्ठा। सहजातादिपच्चयभूतेन मनसा निब्बत्ताति मनोमया। अकालुस्सियतो, आरम्मणस्स ओकप्पनतो च पसन्नेन वचीविञ्ञत्तिविप्फारतो तथा सादियनतो च भासति। चोपनकायविप्फारतो तथा सादियनतो च करोति। तथा पसुतत्ता अनञ्ञत्ता च ‘‘ततो’’ति वुत्तं। सुखनतो सातभावतो इट्ठभावतो च ‘‘सुख’’न्ति वुत्तं। कतूपचितत्ता अविपक्कविपाकत्ता च ‘‘अन्वेती’’ति वुत्तं। कारणायत्तवुत्तितो असङ्कन्तितो च ‘‘छायाव अनपायिनी’’ति वुत्तं। अयं अनुपदविचयतो विचयहारसम्पातो।
Tattha katamo vicayahārasampāto? Mananato ārammaṇavijānanato mano. Mananalakkhaṇe sampayuttesu ādhipaccakaraṇato pubbaṅgamo īhābhāvato nissattanijjīvaṭṭhena dhammā. Gāmesu gāmaṇi viya padhānaṭṭhena mano seṭṭho etesanti manoseṭṭhā. Sahajātādipaccayabhūtena manasā nibbattāti manomayā. Akālussiyato, ārammaṇassa okappanato ca pasannena vacīviññattivipphārato tathā sādiyanato ca bhāsati. Copanakāyavipphārato tathā sādiyanato ca karoti. Tathā pasutattā anaññattā ca ‘‘tato’’ti vuttaṃ. Sukhanato sātabhāvato iṭṭhabhāvato ca ‘‘sukha’’nti vuttaṃ. Katūpacitattā avipakkavipākattā ca ‘‘anvetī’’ti vuttaṃ. Kāraṇāyattavuttito asaṅkantito ca ‘‘chāyāva anapāyinī’’ti vuttaṃ. Ayaṃ anupadavicayato vicayahārasampāto.
तत्थ कतमो युत्तिहारसम्पातो? मनस्स धम्मानं आधिपच्चयोगतो पुब्बङ्गमता युज्जति। ततो एव तेसं मनस्स अनुवत्तनतो धम्मानं मनोसेट्ठता युज्जति। सहजातादिपच्चयवसेन मनसा निब्बत्तत्ता धम्मानं मनोमयता युज्जति। मनसा पसन्नेन समुट्ठानानं कायवचीकम्मानं कुसलभावो युज्जति। येन कुसलकम्मं उपचितं, तं छाया विय सुखं अन्वेतीति युज्जति। अयं युत्तिहारसम्पातो।
Tattha katamo yuttihārasampāto? Manassa dhammānaṃ ādhipaccayogato pubbaṅgamatā yujjati. Tato eva tesaṃ manassa anuvattanato dhammānaṃ manoseṭṭhatā yujjati. Sahajātādipaccayavasena manasā nibbattattā dhammānaṃ manomayatā yujjati. Manasā pasannena samuṭṭhānānaṃ kāyavacīkammānaṃ kusalabhāvo yujjati. Yena kusalakammaṃ upacitaṃ, taṃ chāyā viya sukhaṃ anvetīti yujjati. Ayaṃ yuttihārasampāto.
तत्थ कतमो पदट्ठानो हारसम्पातो? मनो मनोपविचारानं पदट्ठानं। मनोपुब्बङ्गमा धम्मा सब्बस्स कुसलपक्खस्स पदट्ठानं। ‘‘भासती’’ति सम्मावाचा, ‘‘करोती’’ति सम्माकम्मन्तो, ते सम्माआजीवस्स पदट्ठानं। सम्माआजीवो सम्मावायामस्स पदट्ठानं। सम्मावायामो सम्मासतिया पदट्ठानं। सम्मासति सम्मासमाधिस्स पदट्ठानं। ‘‘मनसा पसन्नेना’’ति एत्थ पसादो सद्धिन्द्रियं, तं सीलस्स पदट्ठानं। सीलं समाधिस्स पदट्ठानं। समाधि पञ्ञायाति याव विमुत्तिञाणदस्सना योजेतब्बं। अयं पदट्ठानहारसम्पातो।
Tattha katamo padaṭṭhāno hārasampāto? Mano manopavicārānaṃ padaṭṭhānaṃ. Manopubbaṅgamā dhammā sabbassa kusalapakkhassa padaṭṭhānaṃ. ‘‘Bhāsatī’’ti sammāvācā, ‘‘karotī’’ti sammākammanto, te sammāājīvassa padaṭṭhānaṃ. Sammāājīvo sammāvāyāmassa padaṭṭhānaṃ. Sammāvāyāmo sammāsatiyā padaṭṭhānaṃ. Sammāsati sammāsamādhissa padaṭṭhānaṃ. ‘‘Manasā pasannenā’’ti ettha pasādo saddhindriyaṃ, taṃ sīlassa padaṭṭhānaṃ. Sīlaṃ samādhissa padaṭṭhānaṃ. Samādhi paññāyāti yāva vimuttiñāṇadassanā yojetabbaṃ. Ayaṃ padaṭṭhānahārasampāto.
तत्थ कतमो लक्खणो हारसम्पातो? ‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा’’ति मनोपुब्बङ्गमतावचनेन धम्मानं छन्दपुब्बङ्गमतापि वीरियपुब्बङ्गमतापि वीमंसापुब्बङ्गमतापि वुत्ता होति आधिपतेय्यलक्खणेन छन्दादीनं मनसा एकलक्खणत्ता। तथा नेसं सद्धादिपुब्बङ्गमतापि वुत्ता होति इन्द्रियलक्खणेन सद्धादीनं मनसा एकलक्खणत्ता। ‘‘मनसा चे पसन्नेना’’ति यथा मनस्स पसादसमन्नागमो तंसमुट्ठानानं कायवचीकम्मानं अनवज्जभावलक्खणं। एवं चित्तस्स सतिआदिसमन्नागमोपि नेसं अनवज्जभावलक्खणं योनिसोमनसिकारसमुट्ठानभावेन एकलक्खणत्ता। ‘‘सुखमन्वेती’’ति सुखानुगमनवचनेन सुखस्स पच्चयभूतानं मनापियरूपादीनं अनुगमो वुत्तो होति तेसम्पि कम्मपच्चयताय एकलक्खणत्ताति। अयं लक्खणहारसम्पातो।
Tattha katamo lakkhaṇo hārasampāto? ‘‘Manopubbaṅgamā dhammā’’ti manopubbaṅgamatāvacanena dhammānaṃ chandapubbaṅgamatāpi vīriyapubbaṅgamatāpi vīmaṃsāpubbaṅgamatāpi vuttā hoti ādhipateyyalakkhaṇena chandādīnaṃ manasā ekalakkhaṇattā. Tathā nesaṃ saddhādipubbaṅgamatāpi vuttā hoti indriyalakkhaṇena saddhādīnaṃ manasā ekalakkhaṇattā. ‘‘Manasā ce pasannenā’’ti yathā manassa pasādasamannāgamo taṃsamuṭṭhānānaṃ kāyavacīkammānaṃ anavajjabhāvalakkhaṇaṃ. Evaṃ cittassa satiādisamannāgamopi nesaṃ anavajjabhāvalakkhaṇaṃ yonisomanasikārasamuṭṭhānabhāvena ekalakkhaṇattā. ‘‘Sukhamanvetī’’ti sukhānugamanavacanena sukhassa paccayabhūtānaṃ manāpiyarūpādīnaṃ anugamo vutto hoti tesampi kammapaccayatāya ekalakkhaṇattāti. Ayaṃ lakkhaṇahārasampāto.
तत्थ कतमो चतुब्यूहो हारसम्पातो? ‘‘मनोपुब्बङ्गमा’’तिआदीसु ‘‘मनो’’तिआदीनं पदानं निब्बचनं निरुत्तं, तं पदत्थनिद्देसवसेन वेदितब्बं। पदत्थो च वुत्तनयेन सुविञ्ञेय्योव। ये सुखेन अत्थिका, तेहि पसन्नेन मनसा कायवचीमनोकम्मानि पवत्तेतब्बानीति अयमेत्थ भगवतो अधिप्पायो। पुञ्ञकिरियाय अञ्ञेसम्पि पुब्बङ्गमा हुत्वा तत्थ तेसं सम्मा उपनेतारो इमिस्सा देसनाय निदानं। ‘‘छद्वाराधिपती राजा (ध॰ प॰ अट्ठ॰ २.१८१ एरकपत्तनागराजवत्थु), चित्तानुपरिवत्तिनो धम्मा (ध॰ स॰ दुकमातिका ६२; १२०५-१२०६), चित्तस्स एकधम्मस्स, सब्बेव वसमन्वगू’’ति (सं॰ नि॰ १.६२) एवमादिसमानयनेन इमिस्सा देसनाय संसन्दना देसनानुसन्धि। पदानुसन्धियो पन सुविञ्ञेय्यावाति। अयं चतुब्यूहो हारसम्पातो।
Tattha katamo catubyūho hārasampāto? ‘‘Manopubbaṅgamā’’tiādīsu ‘‘mano’’tiādīnaṃ padānaṃ nibbacanaṃ niruttaṃ, taṃ padatthaniddesavasena veditabbaṃ. Padattho ca vuttanayena suviññeyyova. Ye sukhena atthikā, tehi pasannena manasā kāyavacīmanokammāni pavattetabbānīti ayamettha bhagavato adhippāyo. Puññakiriyāya aññesampi pubbaṅgamā hutvā tattha tesaṃ sammā upanetāro imissā desanāya nidānaṃ. ‘‘Chadvārādhipatī rājā (dha. pa. aṭṭha. 2.181 erakapattanāgarājavatthu), cittānuparivattino dhammā (dha. sa. dukamātikā 62; 1205-1206), cittassa ekadhammassa, sabbeva vasamanvagū’’ti (saṃ. ni. 1.62) evamādisamānayanena imissā desanāya saṃsandanā desanānusandhi. Padānusandhiyo pana suviññeyyāvāti. Ayaṃ catubyūho hārasampāto.
तत्थ कतमो आवट्टो हारसम्पातो? ‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा’’ति तत्थ यानि तीणि कुसलमूलानि, तानि अट्ठन्नं सम्मत्तानं हेतु। ये सम्मत्ता, अयं अट्ठङ्गिको मग्गो। यं मनोसहजनामरूपं, इदं दुक्खं। असमुच्छिन्ना पुरिमनिप्फन्ना अविज्जा भवतण्हा, अयं समुदयो। यत्थ तेसं पहानं, अयं निरोधोति इमानि चत्तारि सच्चानि। अयं आवट्टो हारसम्पातो।
Tattha katamo āvaṭṭo hārasampāto? ‘‘Manopubbaṅgamā dhammā’’ti tattha yāni tīṇi kusalamūlāni, tāni aṭṭhannaṃ sammattānaṃ hetu. Ye sammattā, ayaṃ aṭṭhaṅgiko maggo. Yaṃ manosahajanāmarūpaṃ, idaṃ dukkhaṃ. Asamucchinnā purimanipphannā avijjā bhavataṇhā, ayaṃ samudayo. Yattha tesaṃ pahānaṃ, ayaṃ nirodhoti imāni cattāri saccāni. Ayaṃ āvaṭṭo hārasampāto.
तत्थ कतमो विभत्तिहारसम्पातो? ‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा, मनसा चे पसन्नेन, ततो नं सुखमन्वेती’’ति नयिदं यथारुतवसेन गहेतब्बं। यो हि समणो वा ब्राह्मणो वा पाणातिपातिम्हि मिच्छादिट्ठिके मिच्छापटिपन्ने सकं चित्तं पसादेति, पसन्नेन च चित्तेन अभूतगुणाभित्थवनवसेन भासति वा निपच्चकारं वास्स यं करोति, न ततो नं सुखमन्वेति। दुक्खमेव पन तं ततो चक्कंव वहतो पदमन्वेति। इति हि इदं विभज्जब्याकरणीयं। यं मनसा चे पसन्नेन भासति वा करोति वा, तञ्चे वचीकम्मं कायकम्मञ्च सुखवेदनीयन्ति। तं किस्स हेतु? सम्मत्तगतेहि सुखवेदनीयं मिच्छागतेहि दुक्खवेदनीयन्ति। कथं पनायं पसादो दट्ठब्बो? नायं पसादो, पसादपतिरूपको पन मिच्छाधिमोक्खोति वदामि। अयं विभत्तिहारसम्पातो।
Tattha katamo vibhattihārasampāto? ‘‘Manopubbaṅgamā dhammā, manasā ce pasannena, tato naṃ sukhamanvetī’’ti nayidaṃ yathārutavasena gahetabbaṃ. Yo hi samaṇo vā brāhmaṇo vā pāṇātipātimhi micchādiṭṭhike micchāpaṭipanne sakaṃ cittaṃ pasādeti, pasannena ca cittena abhūtaguṇābhitthavanavasena bhāsati vā nipaccakāraṃ vāssa yaṃ karoti, na tato naṃ sukhamanveti. Dukkhameva pana taṃ tato cakkaṃva vahato padamanveti. Iti hi idaṃ vibhajjabyākaraṇīyaṃ. Yaṃ manasā ce pasannena bhāsati vā karoti vā, tañce vacīkammaṃ kāyakammañca sukhavedanīyanti. Taṃ kissa hetu? Sammattagatehi sukhavedanīyaṃ micchāgatehi dukkhavedanīyanti. Kathaṃ panāyaṃ pasādo daṭṭhabbo? Nāyaṃ pasādo, pasādapatirūpako pana micchādhimokkhoti vadāmi. Ayaṃ vibhattihārasampāto.
तत्थ कतमो परिवत्तनो हारसम्पातो? मनोपुब्बङ्गमातिआदि। यं मनसा पदुट्ठेन भासति वा करोति वा दुक्खस्सानुगामी। इदञ्हि सुत्तं एतस्स उजुपटिपक्खो। अयं परिवत्तनो हारसम्पातो।
Tattha katamo parivattano hārasampāto? Manopubbaṅgamātiādi. Yaṃ manasā paduṭṭhena bhāsati vā karoti vā dukkhassānugāmī. Idañhi suttaṃ etassa ujupaṭipakkho. Ayaṃ parivattano hārasampāto.
तत्थ कतमो वेवचनो हारसम्पातो? ‘‘मनोपुब्बङ्गमा’’ति मनो चित्तं मनायतनं मनिन्द्रियं मनोविञ्ञाणं मनोविञ्ञाणधातूति परियायवचनं। पुब्बङ्गमा पुरेचारिनो पुरेगामिनोति परियायवचनं। धम्मा अत्ता सभावाति परियायवचनं। सेट्ठं पधानं पवरन्ति परियायवचनं। मनोमया मनोनिब्बत्ता मनोसम्भूताति परियायवचनं। पसन्नेन सद्दहन्तेन ओकप्पेन्तेनाति परियायवचनं। सुखं सातं वेदयितन्ति परियायवचनं। अन्वेति अनुगच्छति अनुबन्धतीति परियायवचनं। अयं वेवचनो हारसम्पातो।
Tattha katamo vevacano hārasampāto? ‘‘Manopubbaṅgamā’’ti mano cittaṃ manāyatanaṃ manindriyaṃ manoviññāṇaṃ manoviññāṇadhātūti pariyāyavacanaṃ. Pubbaṅgamā purecārino puregāminoti pariyāyavacanaṃ. Dhammā attā sabhāvāti pariyāyavacanaṃ. Seṭṭhaṃ padhānaṃ pavaranti pariyāyavacanaṃ. Manomayā manonibbattā manosambhūtāti pariyāyavacanaṃ. Pasannena saddahantena okappentenāti pariyāyavacanaṃ. Sukhaṃ sātaṃ vedayitanti pariyāyavacanaṃ. Anveti anugacchati anubandhatīti pariyāyavacanaṃ. Ayaṃ vevacano hārasampāto.
तत्थ कतमो पञ्ञत्तिहारसम्पातो? मनोपुब्बङ्गमाति अयं मनसो किच्चपञ्ञत्ति। धम्माति सभावपञ्ञत्ति, कुसलकम्मपथपञ्ञत्ति। मनोसेट्ठाति पधानपञ्ञत्ति। मनोमयाति सहजातपञ्ञत्ति। पसन्नेनाति सद्धिन्द्रियेन समन्नागतपञ्ञत्ति, अस्सद्धियस्स पटिक्खेपपञ्ञत्ति। भासति वा करोति वाति सम्मावाचासम्माकम्मन्तानं निक्खेपपञ्ञत्ति। ततो नं सुखमन्वेतीति कम्मस्स फलानुबन्धपञ्ञत्ति, कम्मस्स अविनासपञ्ञत्तीति। अयं पञ्ञत्तिहारसम्पातो।
Tattha katamo paññattihārasampāto? Manopubbaṅgamāti ayaṃ manaso kiccapaññatti. Dhammāti sabhāvapaññatti, kusalakammapathapaññatti. Manoseṭṭhāti padhānapaññatti. Manomayāti sahajātapaññatti. Pasannenāti saddhindriyena samannāgatapaññatti, assaddhiyassa paṭikkhepapaññatti. Bhāsati vā karoti vāti sammāvācāsammākammantānaṃ nikkhepapaññatti. Tato naṃ sukhamanvetīti kammassa phalānubandhapaññatti, kammassa avināsapaññattīti. Ayaṃ paññattihārasampāto.
तत्थ कतमो ओतरणो हारसम्पातो? मनोति विञ्ञाणक्खन्धो। धम्माति वेदनासञ्ञासङ्खारक्खन्धा। भासति वा करोति वाति कायवचीविञ्ञत्तियो। तासं निस्सया चत्तारो महाभूताति रूपक्खन्धोति अयं खन्धेहि ओतरणो। मनोति अभिसङ्खारविञ्ञाणन्ति मनोग्गहणेन अविज्जापच्चया सङ्खारा गहिताति। सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं…पे॰… समुदयो होतीति अयं पटिच्चसमुप्पादेन ओतरणोति। अयं ओतरणो हारसम्पातो।
Tattha katamo otaraṇo hārasampāto? Manoti viññāṇakkhandho. Dhammāti vedanāsaññāsaṅkhārakkhandhā. Bhāsati vā karoti vāti kāyavacīviññattiyo. Tāsaṃ nissayā cattāro mahābhūtāti rūpakkhandhoti ayaṃ khandhehi otaraṇo. Manoti abhisaṅkhāraviññāṇanti manoggahaṇena avijjāpaccayā saṅkhārā gahitāti. Saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ…pe… samudayo hotīti ayaṃ paṭiccasamuppādena otaraṇoti. Ayaṃ otaraṇo hārasampāto.
तत्थ कतमो सोधनो हारसम्पातो? मनोति आरम्भो नेव पदसुद्धि, न आरम्भसुद्धि। मनोपुब्बङ्गमाति पदसुद्धि, न आरम्भसुद्धि। तथा धम्माति याव सुखन्ति पदसुद्धि, न आरम्भसुद्धि। सुखमन्वेतीति पन पदसुद्धि चेव आरम्भसुद्धि चाति। अयं सोधनो हारसम्पातो।
Tattha katamo sodhano hārasampāto? Manoti ārambho neva padasuddhi, na ārambhasuddhi. Manopubbaṅgamāti padasuddhi, na ārambhasuddhi. Tathā dhammāti yāva sukhanti padasuddhi, na ārambhasuddhi. Sukhamanvetīti pana padasuddhi ceva ārambhasuddhi cāti. Ayaṃ sodhano hārasampāto.
तत्थ कतमो अधिट्ठानो हारसम्पातो? मनोपुब्बङ्गमा धम्मा, मनोसेट्ठा मनोमयाति एकत्तता। मनसा चे पसन्नेनाति वेमत्तता, तथा मनसा चे पसन्नेनाति एकत्तता। भासति वा करोति वाति वेमत्तता, तथा मनसा चे पसन्नेनाति एकत्तता। सो पसादो दुविधो अज्झत्तञ्च ब्यापादविक्खम्भनतो, बहिद्धा च ओकप्पनतो। तथा सम्पत्तिभवहेतुभूतोपि वड्ढिहेतुभूतोवाति अयं वेमत्तता। तयिदं सुत्तं द्वीहि आकारेहि अधिट्ठातब्बं हेतुना च यो पसन्नमानसो, विपाकेन च यो सुखवेदनीयोति। अयं अधिट्ठानो हारसम्पातो।
Tattha katamo adhiṭṭhāno hārasampāto? Manopubbaṅgamā dhammā, manoseṭṭhā manomayāti ekattatā. Manasā ce pasannenāti vemattatā, tathā manasā ce pasannenāti ekattatā. Bhāsati vā karoti vāti vemattatā, tathā manasā ce pasannenāti ekattatā. So pasādo duvidho ajjhattañca byāpādavikkhambhanato, bahiddhā ca okappanato. Tathā sampattibhavahetubhūtopi vaḍḍhihetubhūtovāti ayaṃ vemattatā. Tayidaṃ suttaṃ dvīhi ākārehi adhiṭṭhātabbaṃ hetunā ca yo pasannamānaso, vipākena ca yo sukhavedanīyoti. Ayaṃ adhiṭṭhāno hārasampāto.
तत्थ कतमो परिक्खारो हारसम्पातो? मनोपुब्बङ्गमाति एत्थ मनोति कुसलविञ्ञाणं। तस्स च ञाणसम्पयुत्तस्स अलोभो अदोसो अमोहोति तयो सम्पयुत्ता हेतू, ञाणविप्पयुत्तस्स अलोभो अदोसोति द्वे सम्पयुत्ता हेतू। सब्बेसं अविसेसेन योनिसोमनसिकारो हेतु, चत्तारि सम्पत्तिचक्कानि पच्चयो। तथा सद्धम्मस्सवनं, तस्स च दानादिवसेन पवत्तमानस्स देय्यधम्मादयो पच्चयो। धम्माति चेत्थ वेदनादीनं इट्ठारम्मणादयो। तथा तयो विञ्ञाणस्स, वेदनादयो पसादस्स, सद्धेय्यवत्थुकुसलाभिसङ्खारो विपाकसुखस्स पच्चयोति। अयं परिक्खारो हारसम्पातो।
Tattha katamo parikkhāro hārasampāto? Manopubbaṅgamāti ettha manoti kusalaviññāṇaṃ. Tassa ca ñāṇasampayuttassa alobho adoso amohoti tayo sampayuttā hetū, ñāṇavippayuttassa alobho adosoti dve sampayuttā hetū. Sabbesaṃ avisesena yonisomanasikāro hetu, cattāri sampatticakkāni paccayo. Tathā saddhammassavanaṃ, tassa ca dānādivasena pavattamānassa deyyadhammādayo paccayo. Dhammāti cettha vedanādīnaṃ iṭṭhārammaṇādayo. Tathā tayo viññāṇassa, vedanādayo pasādassa, saddheyyavatthukusalābhisaṅkhāro vipākasukhassa paccayoti. Ayaṃ parikkhāro hārasampāto.
तत्थ कतमो समारोपनो हारसम्पातो? मनोपुब्बङ्गमा धम्माति मनोति पुञ्ञचित्तं, तं तिविधं – दानमयं, सीलमयं, भावनामयन्ति। तत्थ दानमयस्स अलोभो पदट्ठानं, सीलमयस्स अदोसो पदट्ठानं, भावनामयस्स अमोहो पदट्ठानं। सब्बेसं अभिप्पसादो पदट्ठानं, ‘‘सद्धाजातो उपसङ्कमति, उपसङ्कमन्तो पयिरुपासती’’ति (म॰ नि॰ २.१८३) सुत्तं वित्थारेतब्बं। कुसलचित्तं सुखस्स इट्ठविपाकस्स पदट्ठानं। योनिसोमनसिकारो कुसलचित्तस्स पदट्ठानं। योनिसो हि मनसि करोन्तो कुसलचित्तं अधिट्ठाति कुसलचित्तं भावेति, सो अनुप्पन्नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं अनुप्पादाय छन्दं जनेति, उप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं…पे॰… पदहति। तस्सेवं चतूसु सम्मप्पधानेसु भावियमानेसु चत्तारो सतिपट्ठाना याव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावनापारिपूरिं गच्छतीति अयं भावनाय समारोपना। सति च भावनाय पहानञ्च सिद्धमेवाति। अयं समारोपनो हारसम्पातो।
Tattha katamo samāropano hārasampāto? Manopubbaṅgamā dhammāti manoti puññacittaṃ, taṃ tividhaṃ – dānamayaṃ, sīlamayaṃ, bhāvanāmayanti. Tattha dānamayassa alobho padaṭṭhānaṃ, sīlamayassa adoso padaṭṭhānaṃ, bhāvanāmayassa amoho padaṭṭhānaṃ. Sabbesaṃ abhippasādo padaṭṭhānaṃ, ‘‘saddhājāto upasaṅkamati, upasaṅkamanto payirupāsatī’’ti (ma. ni. 2.183) suttaṃ vitthāretabbaṃ. Kusalacittaṃ sukhassa iṭṭhavipākassa padaṭṭhānaṃ. Yonisomanasikāro kusalacittassa padaṭṭhānaṃ. Yoniso hi manasi karonto kusalacittaṃ adhiṭṭhāti kusalacittaṃ bhāveti, so anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāya chandaṃ janeti, uppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ…pe… padahati. Tassevaṃ catūsu sammappadhānesu bhāviyamānesu cattāro satipaṭṭhānā yāva ariyo aṭṭhaṅgiko maggo bhāvanāpāripūriṃ gacchatīti ayaṃ bhāvanāya samāropanā. Sati ca bhāvanāya pahānañca siddhamevāti. Ayaṃ samāropano hārasampāto.
तथा –
Tathā –
‘‘ददतो पुञ्ञं पवड्ढति, संयमतो वेरं न चीयति।
‘‘Dadato puññaṃ pavaḍḍhati, saṃyamato veraṃ na cīyati;
कुसलो च जहाति पापकं, रागदोसमोहक्खया स निब्बुतो’’ति॥ (दी॰ नि॰ २.१९७; उदा॰ ७५; पेटको॰ १६)।
Kusalo ca jahāti pāpakaṃ, rāgadosamohakkhayā sa nibbuto’’ti. (dī. ni. 2.197; udā. 75; peṭako. 16);
तत्थ ददतो पुञ्ञं पवड्ढतीति दानमयं पुञ्ञकिरियवत्थु वुत्तं। संयमतो वेरं न चीयतीति सीलमयं पुञ्ञकिरियवत्थु वुत्तं। कुसलो च जहाति पापकन्ति लोभस्स च दोसस्स च मोहस्स च पहानमाह। तेन भावनामयं पुञ्ञकिरियवत्थु वुत्तं। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति अनुपादापरिनिब्बानमाह।
Tattha dadato puññaṃ pavaḍḍhatīti dānamayaṃ puññakiriyavatthu vuttaṃ. Saṃyamato veraṃ na cīyatīti sīlamayaṃ puññakiriyavatthu vuttaṃ. Kusalo ca jahāti pāpakanti lobhassa ca dosassa ca mohassa ca pahānamāha. Tena bhāvanāmayaṃ puññakiriyavatthu vuttaṃ. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti anupādāparinibbānamāha.
ददतो पुञ्ञं पवड्ढतीति अलोभो कुसलमूलं। संयमतो वेरं न चीयतीति अदोसो कुसलमूलं। कुसलो च जहाति पापकन्ति अमोहो कुसलमूलं। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति तेसं निस्सरणं वुत्तं।
Dadato puññaṃ pavaḍḍhatīti alobho kusalamūlaṃ. Saṃyamato veraṃ na cīyatīti adoso kusalamūlaṃ. Kusalo ca jahāti pāpakanti amoho kusalamūlaṃ. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti tesaṃ nissaraṇaṃ vuttaṃ.
ददतो पुञ्ञं पवड्ढतीति सीलक्खन्धस्स पदट्ठानं। संयमतो वेरं न चीयतीति समाधिक्खन्धस्स पदट्ठानं। कुसलो च जहाति पापकन्ति पञ्ञाक्खन्धस्स विमुत्तिक्खन्धस्स पदट्ठानं। दानेन ओळारिकानं किलेसानं पहानं, सीलेन मज्झिमानं, पञ्ञाय सुखुमानं। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति कतावीभूमिं दस्सेति।
Dadato puññaṃ pavaḍḍhatīti sīlakkhandhassa padaṭṭhānaṃ. Saṃyamato veraṃ na cīyatīti samādhikkhandhassa padaṭṭhānaṃ. Kusalo ca jahāti pāpakanti paññākkhandhassa vimuttikkhandhassa padaṭṭhānaṃ. Dānena oḷārikānaṃ kilesānaṃ pahānaṃ, sīlena majjhimānaṃ, paññāya sukhumānaṃ. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti katāvībhūmiṃ dasseti.
ददतो पुञ्ञं…पे॰… जहाति पापकन्ति सेक्खभूमि दस्सिता। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति अग्गफलं वुत्तं।
Dadato puññaṃ…pe… jahāti pāpakanti sekkhabhūmi dassitā. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti aggaphalaṃ vuttaṃ.
तथा ददतो पुञ्ञं…पे॰… न चीयतीति लोकियकुसलमूलं वुत्तं। कुसलो च जहाति पापकन्ति लोकुत्तरकुसलमूलं वुत्तं। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति लोकुत्तरस्स कुसलमूलस्स फलं वुत्तं।
Tathā dadato puññaṃ…pe… na cīyatīti lokiyakusalamūlaṃ vuttaṃ. Kusalo ca jahāti pāpakanti lokuttarakusalamūlaṃ vuttaṃ. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti lokuttarassa kusalamūlassa phalaṃ vuttaṃ.
ददतो…पे॰… न चीयतीति पुथुज्जनभूमि दस्सिता। कुसलो च जहाति पापकन्ति सेक्खभूमि दस्सिता। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति असेक्खभूमि दस्सिता।
Dadato…pe… na cīyatīti puthujjanabhūmi dassitā. Kusalo ca jahāti pāpakanti sekkhabhūmi dassitā. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti asekkhabhūmi dassitā.
ददतो …पे॰… न चीयतीति सग्गगामिनी पटिपदा वुत्ता। कुसलो च जहाति पापकन्ति सेक्खविमुत्ति। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति असेक्खविमुत्ति वुत्ता।
Dadato …pe… na cīyatīti saggagāminī paṭipadā vuttā. Kusalo ca jahāti pāpakanti sekkhavimutti. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti asekkhavimutti vuttā.
ददतो…पे॰… न चीयतीति दानकथं सीलकथं सग्गकथं लोकियानं धम्मानं देसनमाह। कुसलो च जहाति पापकन्ति लोके आदीनवानुपस्सनाय सद्धिं सामुक्कंसिकं धम्मदेसनमाह। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति तस्सा देसनाय फलमाह।
Dadato…pe… na cīyatīti dānakathaṃ sīlakathaṃ saggakathaṃ lokiyānaṃ dhammānaṃ desanamāha. Kusalo ca jahāti pāpakanti loke ādīnavānupassanāya saddhiṃ sāmukkaṃsikaṃ dhammadesanamāha. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti tassā desanāya phalamāha.
ददतो पुञ्ञं पवड्ढतीति धम्मदानं आमिसदानञ्च वदति। संयमतो वेरं न चीयतीति पाणातिपाता वेरमणिया सत्तानं अभयदानं वदति। एवं सब्बानिपि सिक्खापदानि वित्थारेतब्बानि। तेन च सीलसंयमेन सीले पतिट्ठितो चित्तं संयमेति, तस्स समथो पारिपूरिं गच्छति। एवं सो समथे ठितो विपस्सनाकोसल्लयोगतो कुसलो च जहाति पापकं रागं जहाति, दोसं जहाति, मोहं जहाति, अरियमग्गेन सब्बेपि पापके अकुसले धम्मे जहाति। एवं पटिपन्नो च रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति रागादीनं परिक्खया द्वेपि विमुत्तियो अधिगच्छतीति अयं सुत्तनिद्देसो।
Dadato puññaṃ pavaḍḍhatīti dhammadānaṃ āmisadānañca vadati. Saṃyamato veraṃ na cīyatīti pāṇātipātā veramaṇiyā sattānaṃ abhayadānaṃ vadati. Evaṃ sabbānipi sikkhāpadāni vitthāretabbāni. Tena ca sīlasaṃyamena sīle patiṭṭhito cittaṃ saṃyameti, tassa samatho pāripūriṃ gacchati. Evaṃ so samathe ṭhito vipassanākosallayogato kusalo ca jahāti pāpakaṃ rāgaṃ jahāti, dosaṃ jahāti, mohaṃ jahāti, ariyamaggena sabbepi pāpake akusale dhamme jahāti. Evaṃ paṭipanno ca rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti rāgādīnaṃ parikkhayā dvepi vimuttiyo adhigacchatīti ayaṃ suttaniddeso.
तत्थ कतमो देसनाहारसम्पातो? इमस्मिं सुत्ते किं देसितं? द्वे सुगतियो देवा च मनुस्सा च, दिब्बा च पञ्च कामगुणा, मानुसका च पञ्च कामगुणा, दिब्बा च पञ्चुपादानक्खन्धा, मानुसका च पञ्चुपादानक्खन्धा। इदं वुच्चति दुक्खं अरियसच्चं। तस्स कारणभावेन पुरिमपुरिमनिप्फन्ना तण्हा समुदयो अरियसच्चं। तयिदं वुच्चति अस्सादो च आदीनवो च। सब्बस्स पुरिमेहि द्वीहि पदेहि निद्देसो ‘‘ददतो…पे॰… न चीयती’’ति। कुसलो च जहाति पापकन्ति मग्गो वुत्तो। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति द्वे निब्बानधातुयो सउपादिसेसा च अनुपादिसेसा च। इदं निस्सरणं। फलादीनि पन यथारहं वेदितब्बानीति। अयं देसनाहारसम्पातो।
Tattha katamo desanāhārasampāto? Imasmiṃ sutte kiṃ desitaṃ? Dve sugatiyo devā ca manussā ca, dibbā ca pañca kāmaguṇā, mānusakā ca pañca kāmaguṇā, dibbā ca pañcupādānakkhandhā, mānusakā ca pañcupādānakkhandhā. Idaṃ vuccati dukkhaṃ ariyasaccaṃ. Tassa kāraṇabhāvena purimapurimanipphannā taṇhā samudayo ariyasaccaṃ. Tayidaṃ vuccati assādo ca ādīnavo ca. Sabbassa purimehi dvīhi padehi niddeso ‘‘dadato…pe… na cīyatī’’ti. Kusalo ca jahāti pāpakanti maggo vutto. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti dve nibbānadhātuyo saupādisesā ca anupādisesā ca. Idaṃ nissaraṇaṃ. Phalādīni pana yathārahaṃ veditabbānīti. Ayaṃ desanāhārasampāto.
विचयोति ‘‘ददतो पुञ्ञं पवड्ढती’’ति इमिना पठमेन पदेन तिविधम्पि दानमयं सीलमयं भावनामयं पुञ्ञकिरियवत्थु वुत्तं। दसविधस्सपि देय्यधम्मस्स परिच्चागो वुत्तो। तथा छब्बिधस्सपि रूपादिआरम्मणस्स। ‘‘संयमतो वेरं न चीयती’’ति दुतियेन पदेन अवेरा असपत्ता अब्यापादा च पटिपदा वुत्ता। ‘‘कुसलो च जहाति पापक’’न्ति ततियेन पदेन ञाणुप्पादो अञ्ञाणनिरोधो सब्बोपि अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो सब्बेपि बोधिपक्खिया धम्मा वुत्ता । ‘‘रागदोसमोहक्खया स निब्बुतो’’ति रागक्खयेन रागविरागा चेतोविमुत्ति, मोहक्खयेन अविज्जाविरागा पञ्ञाविमुत्ति वुत्ताति। अयं विचयो हारसम्पातो।
Vicayoti ‘‘dadato puññaṃ pavaḍḍhatī’’ti iminā paṭhamena padena tividhampi dānamayaṃ sīlamayaṃ bhāvanāmayaṃ puññakiriyavatthu vuttaṃ. Dasavidhassapi deyyadhammassa pariccāgo vutto. Tathā chabbidhassapi rūpādiārammaṇassa. ‘‘Saṃyamato veraṃ na cīyatī’’ti dutiyena padena averā asapattā abyāpādā ca paṭipadā vuttā. ‘‘Kusalo ca jahāti pāpaka’’nti tatiyena padena ñāṇuppādo aññāṇanirodho sabbopi ariyo aṭṭhaṅgiko maggo sabbepi bodhipakkhiyā dhammā vuttā . ‘‘Rāgadosamohakkhayā sa nibbuto’’ti rāgakkhayena rāgavirāgā cetovimutti, mohakkhayena avijjāvirāgā paññāvimutti vuttāti. Ayaṃ vicayo hārasampāto.
युत्तीति दाने ठितो उभयं परिपूरेति मच्छरियप्पहानञ्च पुञ्ञाभिसन्दञ्चाति अत्थेसा युत्ति। सीलसंयमे ठितो उभयं परिपूरेति उपचारसमाधिं अप्पनासमाधिञ्चाति अत्थेसा युत्ति। पापके धम्मे पजहन्तो दुक्खं परिजानाति, निरोधं सच्छिकरोति, मग्गं भावेतीति अत्थेसा युत्ति। रागदोसमोहेसु सब्बसो परिक्खीणेसु अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायतीति अत्थेसा युत्तीति। अयं युत्तिहारसम्पातो।
Yuttīti dāne ṭhito ubhayaṃ paripūreti macchariyappahānañca puññābhisandañcāti atthesā yutti. Sīlasaṃyame ṭhito ubhayaṃ paripūreti upacārasamādhiṃ appanāsamādhiñcāti atthesā yutti. Pāpake dhamme pajahanto dukkhaṃ parijānāti, nirodhaṃ sacchikaroti, maggaṃ bhāvetīti atthesā yutti. Rāgadosamohesu sabbaso parikkhīṇesu anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyatīti atthesā yuttīti. Ayaṃ yuttihārasampāto.
पदट्ठानन्ति ददतो पुञ्ञं पवड्ढतीति चागाधिट्ठानस्स पदट्ठानं। संयमतो वेरं न चीयतीति सच्चाधिट्ठानस्स पदट्ठानं। कुसलो च जहाति पापकन्ति पञ्ञाधिट्ठानस्स पदट्ठानं। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति उपसमाधिट्ठानस्स पदट्ठानन्ति। अयं पदट्ठानो हारसम्पातो।
Padaṭṭhānanti dadato puññaṃ pavaḍḍhatīti cāgādhiṭṭhānassa padaṭṭhānaṃ. Saṃyamato veraṃ na cīyatīti saccādhiṭṭhānassa padaṭṭhānaṃ. Kusalo ca jahāti pāpakanti paññādhiṭṭhānassa padaṭṭhānaṃ. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti upasamādhiṭṭhānassa padaṭṭhānanti. Ayaṃ padaṭṭhāno hārasampāto.
लक्खणोति ‘‘ददतो’’ति एतेन पेय्यवज्जं अत्थचरियं समानत्तता च दस्सिताति वेदितब्बा सङ्गहवत्थुभावेन एकलक्खणत्ता। ‘‘संयमतो’’ति एतेन खन्तिमेत्ताअविहिंसाअनुद्दयादयो दस्सिताति वेदितब्बा वेरानुप्पादनलक्खणेन एकलक्खणत्ता। ‘‘वेरं न चीयती’’ति एतेन हिरीओत्तप्पअप्पिच्छतासन्तुट्ठितादयो दस्सिता वेरावड्ढनेन एकलक्खणत्ता। तथा अहिरीकानोत्तप्पादयो अचेतब्बभावेन एकलक्खणत्ता। ‘‘कुसलो’’ति एतेन कोसल्लदीपनेन सम्मासङ्कप्पादयो दस्सिता मग्गङ्गादिभावेन एकलक्खणत्ता। ‘‘जहाति पापक’’न्ति एतेन परिञ्ञाभिसमयादयोपि दस्सिता अभिसमयलक्खणेन एकलक्खणत्ता। ‘‘रागदोसमोहक्खया’’ति एतेन अवसिट्ठकिलेसादीनम्पि खया दस्सिता खेपेतब्बभावेन एकलक्खणत्ताति अयं लक्खणो।
Lakkhaṇoti ‘‘dadato’’ti etena peyyavajjaṃ atthacariyaṃ samānattatā ca dassitāti veditabbā saṅgahavatthubhāvena ekalakkhaṇattā. ‘‘Saṃyamato’’ti etena khantimettāavihiṃsāanuddayādayo dassitāti veditabbā verānuppādanalakkhaṇena ekalakkhaṇattā. ‘‘Veraṃ na cīyatī’’ti etena hirīottappaappicchatāsantuṭṭhitādayo dassitā verāvaḍḍhanena ekalakkhaṇattā. Tathā ahirīkānottappādayo acetabbabhāvena ekalakkhaṇattā. ‘‘Kusalo’’ti etena kosalladīpanena sammāsaṅkappādayo dassitā maggaṅgādibhāvena ekalakkhaṇattā. ‘‘Jahāti pāpaka’’nti etena pariññābhisamayādayopi dassitā abhisamayalakkhaṇena ekalakkhaṇattā. ‘‘Rāgadosamohakkhayā’’ti etena avasiṭṭhakilesādīnampi khayā dassitā khepetabbabhāvena ekalakkhaṇattāti ayaṃ lakkhaṇo.
चतुब्यूहोति ददतोति गाथायं भगवतो को अधिप्पायो? ये महाभोगतं पत्थयिस्सन्ति, ते दानं दस्सन्ति दालिद्दियप्पहानाय। ये अवेरतं इच्छन्ति, ते पञ्च वेरानि पजहिस्सन्ति। ये कुसलधम्मेहि छन्दकामा, ते अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सन्ति। ये निब्बायितुकामा, ते रागदोसमोहं पजहिस्सन्तीति अयमेत्थ भगवतो अधिप्पायो। एवं निब्बचननिदानसन्धयो वत्तब्बाति। अयं चतुब्यूहो।
Catubyūhoti dadatoti gāthāyaṃ bhagavato ko adhippāyo? Ye mahābhogataṃ patthayissanti, te dānaṃ dassanti dāliddiyappahānāya. Ye averataṃ icchanti, te pañca verāni pajahissanti. Ye kusaladhammehi chandakāmā, te aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvessanti. Ye nibbāyitukāmā, te rāgadosamohaṃ pajahissantīti ayamettha bhagavato adhippāyo. Evaṃ nibbacananidānasandhayo vattabbāti. Ayaṃ catubyūho.
आवट्टोति यञ्च अददतो मच्छरियं, यञ्च असंयमतो वेरं, यञ्च अकुसलस्स पापस्स अप्पहानं, अयं पटिपक्खनिद्देसेन समुदयो। तस्स अलोभेन च अदोसेन च अमोहेन च दानादीहि पहानं, इमानि तीणि कुसलमूलानि। तेसं पच्चयो अट्ठ सम्मत्तानि, अयं मग्गो। यो रागदोसमोहानं खयो, अयं निरोधोति। अयं आवट्टो।
Āvaṭṭoti yañca adadato macchariyaṃ, yañca asaṃyamato veraṃ, yañca akusalassa pāpassa appahānaṃ, ayaṃ paṭipakkhaniddesena samudayo. Tassa alobhena ca adosena ca amohena ca dānādīhi pahānaṃ, imāni tīṇi kusalamūlāni. Tesaṃ paccayo aṭṭha sammattāni, ayaṃ maggo. Yo rāgadosamohānaṃ khayo, ayaṃ nirodhoti. Ayaṃ āvaṭṭo.
विभत्तीति ददतो पुञ्ञं पवड्ढतीति एकंसेन यो भयहेतु देति, रागहेतु देति, आमिसकिञ्चिक्खहेतु देति, न तस्स पुञ्ञं वड्ढति। यञ्च दण्डदानं सत्थदानं परविहेठनत्थं अपुञ्ञं अस्स पवड्ढति। यं पन कुसलेन चित्तेन अनुकम्पन्तो वा अपचायमानो वा अन्नं देति, पानं वत्थं यानं मालागन्धविलेपनं सेय्यावसथं पदीपेय्यं देति, सब्बसत्तानं वा अभयदानं देति, मेत्तचित्तो हितज्झासयो निस्सरणसञ्ञी धम्मं देसेति। संयमतो वेरं न चीयतीति एकंसेन अभयूपरतस्स चीयति, किंकारणं? यं असमत्थो, भयूपरतो दिट्ठधम्मिकस्स भायति ‘‘मा मं राजानो गहेत्वा हत्थं वा छिन्देय्युं…पे॰… जीवन्तम्पि सूले उत्तासेय्यु’’न्ति, तेन संयमेन अवेरं चीयति। यो पन एवं समानो वेरं न चीयति। यो पन एवं समादियति, पाणातिपातस्स पापको विपाको दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्पराये च, एवं सब्बस्स अकुसलस्स, सो ततो आरमति, इमिना संयमेन वेरं न चीयति। संयमो नाम सीलं। तं चतुब्बिधं चेतना सीलं, चेतसिकं सीलं, संवरो सीलं, अवीतिक्कमो सीलन्ति। कुसलो च जहाति पापकन्ति पापपहायका सत्तत्तिंस बोधिपक्खिया धम्मा वत्तब्बाति। अयं विभत्ति।
Vibhattīti dadato puññaṃ pavaḍḍhatīti ekaṃsena yo bhayahetu deti, rāgahetu deti, āmisakiñcikkhahetu deti, na tassa puññaṃ vaḍḍhati. Yañca daṇḍadānaṃ satthadānaṃ paraviheṭhanatthaṃ apuññaṃ assa pavaḍḍhati. Yaṃ pana kusalena cittena anukampanto vā apacāyamāno vā annaṃ deti, pānaṃ vatthaṃ yānaṃ mālāgandhavilepanaṃ seyyāvasathaṃ padīpeyyaṃ deti, sabbasattānaṃ vā abhayadānaṃ deti, mettacitto hitajjhāsayo nissaraṇasaññī dhammaṃ deseti. Saṃyamato veraṃ na cīyatīti ekaṃsena abhayūparatassa cīyati, kiṃkāraṇaṃ? Yaṃ asamattho, bhayūparato diṭṭhadhammikassa bhāyati ‘‘mā maṃ rājāno gahetvā hatthaṃ vā chindeyyuṃ…pe… jīvantampi sūle uttāseyyu’’nti, tena saṃyamena averaṃ cīyati. Yo pana evaṃ samāno veraṃ na cīyati. Yo pana evaṃ samādiyati, pāṇātipātassa pāpako vipāko diṭṭhe ceva dhamme abhisamparāye ca, evaṃ sabbassa akusalassa, so tato āramati, iminā saṃyamena veraṃ na cīyati. Saṃyamo nāma sīlaṃ. Taṃ catubbidhaṃ cetanā sīlaṃ, cetasikaṃ sīlaṃ, saṃvaro sīlaṃ, avītikkamo sīlanti. Kusalo ca jahāti pāpakanti pāpapahāyakā sattattiṃsa bodhipakkhiyā dhammā vattabbāti. Ayaṃ vibhatti.
परिवत्तनोति ददतो पुञ्ञं पवड्ढति, अददतोपि पुञ्ञं पवड्ढति, न दानमयिकं। संयमतो वेरं न चीयति असंयमतोपि वेरं न चीयति, यं दानेन पटिसङ्खानबलेन भावनाबलेन। कुसलो च जहाति पापकं, अकुसलो पन न जहाति। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतो, तेसं अपरिक्खया नत्थि निब्बुतीति। अयं परिवत्तनो।
Parivattanoti dadato puññaṃ pavaḍḍhati, adadatopi puññaṃ pavaḍḍhati, na dānamayikaṃ. Saṃyamato veraṃ na cīyati asaṃyamatopi veraṃ na cīyati, yaṃ dānena paṭisaṅkhānabalena bhāvanābalena. Kusalo ca jahāti pāpakaṃ, akusalo pana na jahāti. Rāgadosamohakkhayā sa nibbuto, tesaṃ aparikkhayā natthi nibbutīti. Ayaṃ parivattano.
वेवचनोति ददतो पुञ्ञं पवड्ढति। परिच्चागतो कुसलं उपचीयति। अनुमोदतोपि पुञ्ञं पवड्ढति चित्तप्पसादतोपि वेय्यावच्चकिरियायपि। संयमतोति सीलसंवरतो सोरच्चतो। वेरं न चीयतीति पापं न वड्ढति, अकुसलं न वड्ढति। कुसलोति पण्डितो निपुणो मेधावी परिक्खको। जहातीति समुच्छिन्दति समुग्घाटेति। अयं वेवचनो।
Vevacanoti dadato puññaṃ pavaḍḍhati. Pariccāgato kusalaṃ upacīyati. Anumodatopi puññaṃ pavaḍḍhati cittappasādatopi veyyāvaccakiriyāyapi. Saṃyamatoti sīlasaṃvarato soraccato. Veraṃ na cīyatīti pāpaṃ na vaḍḍhati, akusalaṃ na vaḍḍhati. Kusaloti paṇḍito nipuṇo medhāvī parikkhako. Jahātīti samucchindati samugghāṭeti. Ayaṃ vevacano.
पञ्ञत्तीति ददतो पुञ्ञं पवड्ढतीति लोभस्स पटिनिस्सग्गपञ्ञत्ति, अलोभस्स निक्खेपपञ्ञत्ति। संयमतो वेरं न चीयतीति दोसस्स विक्खम्भनपञ्ञत्ति, अदोसस्स निक्खेपपञ्ञत्ति। कुसलो च जहाति पापकन्ति मोहस्स समुग्घातपञ्ञत्ति, अमोहस्स भावनापञ्ञत्ति। रागदोसमोहस्स पहानपञ्ञत्ति, अलोभादोसामोहस्स भावनापञ्ञत्ति। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति किलेसानं पटिप्पस्सद्धिपञ्ञत्ति, निब्बानस्स सच्छिकिरियपञ्ञत्तीति। अयं पञ्ञत्ति।
Paññattīti dadato puññaṃ pavaḍḍhatīti lobhassa paṭinissaggapaññatti, alobhassa nikkhepapaññatti. Saṃyamato veraṃ na cīyatīti dosassa vikkhambhanapaññatti, adosassa nikkhepapaññatti. Kusalo ca jahāti pāpakanti mohassa samugghātapaññatti, amohassa bhāvanāpaññatti. Rāgadosamohassa pahānapaññatti, alobhādosāmohassa bhāvanāpaññatti. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti kilesānaṃ paṭippassaddhipaññatti, nibbānassa sacchikiriyapaññattīti. Ayaṃ paññatti.
ओतरणोति ददतो पुञ्ञं पवड्ढतीति दानं नाम सद्धादीहि इन्द्रियेहि होतीति अयं इन्द्रियेहि ओतरणो। संयमतो वेरं न चीयतीति संयमो नाम सीलक्खन्धोति अयं खन्धेहि ओतरणो। कुसलो च जहाति पापकन्ति पापप्पहानं नाम तीहि विमोक्खेहि होति। तेसं उपायभूतानि तीणि विमोक्खमुखानीति अयं विमोक्खमुखेहि ओतरणो। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति विमुत्तिक्खन्धो। सो च धम्मधातु धम्मायतनञ्चाति अयं धातूहि च आयतनेहि च ओतरणोति। अयं ओतरणो।
Otaraṇoti dadato puññaṃ pavaḍḍhatīti dānaṃ nāma saddhādīhi indriyehi hotīti ayaṃ indriyehi otaraṇo. Saṃyamato veraṃ na cīyatīti saṃyamo nāma sīlakkhandhoti ayaṃ khandhehi otaraṇo. Kusalo ca jahāti pāpakanti pāpappahānaṃ nāma tīhi vimokkhehi hoti. Tesaṃ upāyabhūtāni tīṇi vimokkhamukhānīti ayaṃ vimokkhamukhehi otaraṇo. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti vimuttikkhandho. So ca dhammadhātu dhammāyatanañcāti ayaṃ dhātūhi ca āyatanehi ca otaraṇoti. Ayaṃ otaraṇo.
सोधनोति ददतोतिआदिका पदसुद्धि, नो आरम्भसुद्धि। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति अयं पदसुद्धि च आरम्भसुद्धि चाति। अयं सोधनो।
Sodhanoti dadatotiādikā padasuddhi, no ārambhasuddhi. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti ayaṃ padasuddhi ca ārambhasuddhi cāti. Ayaṃ sodhano.
अधिट्ठानोति ददतोति अयं एकत्तता, चागो परिच्चागो धम्मदानं आमिसदानं अभयदानं, अट्ठ दानानि वित्थारेतब्बानि। अयं वेमत्तता। संयमोति अयं एकत्तता। पातिमोक्खसंवरो सतिसंवरोति अयं वेमत्तता। कुसलो च जहाति पापकन्ति अयं एकत्तता। सक्कायदिट्ठिं पजहति विचिकिच्छं पजहतीतिआदिका अयं वेमत्तता। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति अयं एकत्तता। सउपादिसेसा निब्बानधातु अनुपादिसेसा निब्बानधातूति अयं वेमत्तताति। अयं अधिट्ठानो।
Adhiṭṭhānoti dadatoti ayaṃ ekattatā, cāgo pariccāgo dhammadānaṃ āmisadānaṃ abhayadānaṃ, aṭṭha dānāni vitthāretabbāni. Ayaṃ vemattatā. Saṃyamoti ayaṃ ekattatā. Pātimokkhasaṃvaro satisaṃvaroti ayaṃ vemattatā. Kusalo ca jahāti pāpakanti ayaṃ ekattatā. Sakkāyadiṭṭhiṃ pajahati vicikicchaṃ pajahatītiādikā ayaṃ vemattatā. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti ayaṃ ekattatā. Saupādisesā nibbānadhātu anupādisesā nibbānadhātūti ayaṃ vemattatāti. Ayaṃ adhiṭṭhāno.
परिक्खारोति दानस्स पामोज्जं पच्चयो। अलोभो हेतु, संयमस्स हिरोत्तप्पादयो पच्चयो। योनिसोमनसिकारो अदोसो च हेतु, पापप्पहानस्स समाधि यथाभूतञाणदस्सनञ्च पच्चयो। तिस्सो अनुपस्सना हेतु, निब्बुतिया मग्गसम्मादिट्ठि हेतु, सम्मासङ्कप्पादयो पच्चयोति। अयं परिक्खारो।
Parikkhāroti dānassa pāmojjaṃ paccayo. Alobho hetu, saṃyamassa hirottappādayo paccayo. Yonisomanasikāro adoso ca hetu, pāpappahānassa samādhi yathābhūtañāṇadassanañca paccayo. Tisso anupassanā hetu, nibbutiyā maggasammādiṭṭhi hetu, sammāsaṅkappādayo paccayoti. Ayaṃ parikkhāro.
समारोपनो हारसम्पातोति ददतो पुञ्ञं पवड्ढतीति दानमयं पुञ्ञकिरियवत्थु, तं सीलस्स पदट्ठानं। संयमतो वेरं न चीयतीति सीलमयं पुञ्ञकिरियवत्थु, तं समाधिस्स पदट्ठानं। सीलेन हि झानेनपि रागादिकिलेसा न चीयन्ति। येपिस्स तप्पच्चया उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा, तेपिस्स न होन्ति। कुसलो च जहाति पापकन्ति पहानपरिञ्ञा, तं भावनामयं पुञ्ञकिरियवत्थु। रागदोसमोहक्खया स निब्बुतोति रागस्सपि खया दोसस्सपि खया मोहस्सपि खया। तत्थ रागोति यो रागो सारागो चेतसो सारज्जना लोभो लुब्भना लुब्भितत्तं अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। दोसोति यो दोसो दुस्सना दुस्सितत्तं ब्यापादो चेतसो ब्यापज्जना दोसो अकुसलमूलं। मोहोति यं अञ्ञाणं अदस्सनं अनभिसमयो असम्बोधो अप्पटिवेधो दुम्मेज्झं बाल्यं असम्पजञ्ञं मोहो अकुसलमूलं। इति इमेसं रागादीनं खयो निरोधो पटिनिस्सग्गो निब्बुति निब्बायना परिनिब्बानं सउपादिसेसा निब्बानधातु अनुपादिसेसा निब्बानधातूति। अयं समारोपनो हारसम्पातो।
Samāropanohārasampātoti dadato puññaṃ pavaḍḍhatīti dānamayaṃ puññakiriyavatthu, taṃ sīlassa padaṭṭhānaṃ. Saṃyamato veraṃ na cīyatīti sīlamayaṃ puññakiriyavatthu, taṃ samādhissa padaṭṭhānaṃ. Sīlena hi jhānenapi rāgādikilesā na cīyanti. Yepissa tappaccayā uppajjeyyuṃ āsavā vighātapariḷāhā, tepissa na honti. Kusalo ca jahāti pāpakanti pahānapariññā, taṃ bhāvanāmayaṃ puññakiriyavatthu. Rāgadosamohakkhayā sa nibbutoti rāgassapi khayā dosassapi khayā mohassapi khayā. Tattha rāgoti yo rāgo sārāgo cetaso sārajjanā lobho lubbhanā lubbhitattaṃ abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Dosoti yo doso dussanā dussitattaṃ byāpādo cetaso byāpajjanā doso akusalamūlaṃ. Mohoti yaṃ aññāṇaṃ adassanaṃ anabhisamayo asambodho appaṭivedho dummejjhaṃ bālyaṃ asampajaññaṃ moho akusalamūlaṃ. Iti imesaṃ rāgādīnaṃ khayo nirodho paṭinissaggo nibbuti nibbāyanā parinibbānaṃ saupādisesā nibbānadhātu anupādisesā nibbānadhātūti. Ayaṃ samāropano hārasampāto.
मिस्सकहारसम्पातवण्णना निट्ठिता।
Missakahārasampātavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā / मिस्सकहारसम्पातवण्णना • Missakahārasampātavaṇṇanā
