| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चूळनिद्देसपाळि • Cūḷaniddesapāḷi |
१५. मोघराजमाणवपुच्छानिद्देसो
15. Mogharājamāṇavapucchāniddeso
८५.
85.
द्वाहं सक्कं अपुच्छिस्सं, [इच्चायस्मा मोघराजा]
Dvāhaṃsakkaṃ apucchissaṃ, [iccāyasmā mogharājā]
न मे ब्याकासि चक्खुमा।
Na me byākāsi cakkhumā;
द्वाहं सक्कं अपुच्छिस्सन्ति सो ब्राह्मणो द्विक्खत्तुं बुद्धं भगवन्तं पञ्हं अपुच्छि। तस्स भगवा पञ्हं पुट्ठो न ब्याकासि – ‘‘तदन्तरा 3 इमस्स ब्राह्मणस्स इन्द्रियपरिपाको भविस्सती’’ति। सक्कन्ति सक्को। भगवा सक्यकुला पब्बजितोतिपि सक्को। अथ वा, अड्ढो महद्धनो धनवातिपि सक्को। तस्सिमानि धनानि, सेय्यथिदं – सद्धाधनं सीलधनं हिरिधनं ओत्तप्पधनं सुतधनं चागधनं पञ्ञाधनं सतिपट्ठानधनं सम्मप्पधानधनं इद्धिपादधनं इन्द्रियधनं बलधनं बोज्झङ्गधनं मग्गधनं फलधनं निब्बानधनं। इमेहि अनेकविधेहि धनरतनेहि अड्ढो महद्धनो धनवातिपि सक्को। अथ वा, सक्को पहु विसवी अलमत्तो सूरो वीरो विक्कन्तो अभीरू अच्छम्भी अनुत्रासी अपलायी पहीनभयभेरवो विगतलोमहंसोतिपि सक्को। द्वाहं सक्कं अपुच्छिस्सन्ति द्वाहं सक्कं अपुच्छिस्सं अयाचिस्सं अज्झेसिस्सं पसादयिस्सन्ति – द्वाहं सक्कं अपुच्छिस्सं।
Dvāhaṃ sakkaṃ apucchissanti so brāhmaṇo dvikkhattuṃ buddhaṃ bhagavantaṃ pañhaṃ apucchi. Tassa bhagavā pañhaṃ puṭṭho na byākāsi – ‘‘tadantarā 4 imassa brāhmaṇassa indriyaparipāko bhavissatī’’ti. Sakkanti sakko. Bhagavā sakyakulā pabbajitotipi sakko. Atha vā, aḍḍho mahaddhano dhanavātipi sakko. Tassimāni dhanāni, seyyathidaṃ – saddhādhanaṃ sīladhanaṃ hiridhanaṃ ottappadhanaṃ sutadhanaṃ cāgadhanaṃ paññādhanaṃ satipaṭṭhānadhanaṃ sammappadhānadhanaṃ iddhipādadhanaṃ indriyadhanaṃ baladhanaṃ bojjhaṅgadhanaṃ maggadhanaṃ phaladhanaṃ nibbānadhanaṃ. Imehi anekavidhehi dhanaratanehi aḍḍho mahaddhano dhanavātipi sakko. Atha vā, sakko pahu visavī alamatto sūro vīro vikkanto abhīrū acchambhī anutrāsī apalāyī pahīnabhayabheravo vigatalomahaṃsotipi sakko. Dvāhaṃ sakkaṃ apucchissanti dvāhaṃ sakkaṃ apucchissaṃ ayācissaṃ ajjhesissaṃ pasādayissanti – dvāhaṃ sakkaṃ apucchissaṃ.
इच्चायस्मा मोघराजाति। इच्चाति पदसन्धि…पे॰… आयस्माति पियवचनं…पे॰… मोघराजाति तस्स ब्राह्मणस्स नामं…पे॰… अभिलापोति – इच्चायस्मा मोघराजा।
Iccāyasmā mogharājāti. Iccāti padasandhi…pe… āyasmāti piyavacanaṃ…pe… mogharājāti tassa brāhmaṇassa nāmaṃ…pe… abhilāpoti – iccāyasmā mogharājā.
न मे ब्याकासि चक्खुमाति। न मे ब्याकासीति न मे ब्याकासि न आचिक्खि न देसेसि न पञ्ञपेसि न पट्ठपेसि न विवरि न विभजि न उत्तानीअकासि न पकासेसि। चक्खुमाति भगवा पञ्चहि चक्खूहि चक्खुमा – मंसचक्खुनापि चक्खुमा, दिब्बचक्खुनापि 5 चक्खुमा, पञ्ञाचक्खुनापि चक्खुमा, बुद्धचक्खुनापि चक्खुमा, समन्तचक्खुनापि चक्खुमा।
Na me byākāsi cakkhumāti. Na me byākāsīti na me byākāsi na ācikkhi na desesi na paññapesi na paṭṭhapesi na vivari na vibhaji na uttānīakāsi na pakāsesi. Cakkhumāti bhagavā pañcahi cakkhūhi cakkhumā – maṃsacakkhunāpi cakkhumā, dibbacakkhunāpi 6 cakkhumā, paññācakkhunāpi cakkhumā, buddhacakkhunāpi cakkhumā, samantacakkhunāpi cakkhumā.
कथं भगवा मंसचक्खुनापि चक्खुमा? मंसचक्खुम्हि भगवतो पञ्च वण्णा संविज्जन्ति – नीलो च वण्णो, पीतको च वण्णो, लोहितको च वण्णो, कण्हो च वण्णो, ओदातो च वण्णो। यत्थ च अक्खिलोमानि पतिट्ठितानि तं नीलं होति सुनीलं पासादिकं दस्सनेय्यं उमापुप्फसमानं 7। तस्स परतो पीतकं होति सुपीतकं सुवण्णवण्णं पासादिकं दस्सनेय्यं कणिकारपुप्फसमानं। उभतो च अक्खिकूटानि भगवतो लोहितकानि होन्ति सुलोहितकानि पासादिकानि दस्सनेय्यानि इन्दगोपकसमानानि। मज्झे कण्हं होति सुकण्हं अलूखं सिनिद्धं पासादिकं दस्सनेय्यं अद्दारिट्ठकसमानं 8। तस्स परतो ओदातं होति सुओदातं सेतं पण्डरं पासादिकं दस्सनेय्यं ओसधितारकसमानं। तेन भगवा पाकतिकेन मंसचक्खुना अत्तभावपरियापन्नेन पुरिमसुचरितकम्माभिनिब्बत्तेन समन्ता योजनं पस्सति दिवा चेव रत्तिञ्च । यदा हि चतुरङ्गसमन्नागतो अन्धकारो होति सूरियो च अत्थङ्गतो 9 होति; काळपक्खो च उपोसथो होति, तिब्बो च वनसण्डो होति, महा च काळमेघो 10 अब्भुट्ठितो होति। एवरूपे चतुरङ्गसमन्नागते अन्धकारे समन्ता योजनं पस्सति। नत्थि सो कुट्टो वा कवाटं वा पाकारो वा पब्बतो वा गच्छो वा लता वा आवरणं रूपानं दस्सनाय। एकं चे तिलफलं निमित्तं कत्वा तिलवाहे पक्खिपेय्य, तंयेव तिलफलं उद्धरेय्य। एवं परिसुद्धं भगवतो पाकतिकं मंसचक्खु। एवं भगवा मंसचक्खुनापि चक्खुमा।
Kathaṃ bhagavā maṃsacakkhunāpi cakkhumā? Maṃsacakkhumhi bhagavato pañca vaṇṇā saṃvijjanti – nīlo ca vaṇṇo, pītako ca vaṇṇo, lohitako ca vaṇṇo, kaṇho ca vaṇṇo, odāto ca vaṇṇo. Yattha ca akkhilomāni patiṭṭhitāni taṃ nīlaṃ hoti sunīlaṃ pāsādikaṃ dassaneyyaṃ umāpupphasamānaṃ 11. Tassa parato pītakaṃ hoti supītakaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ pāsādikaṃ dassaneyyaṃ kaṇikārapupphasamānaṃ. Ubhato ca akkhikūṭāni bhagavato lohitakāni honti sulohitakāni pāsādikāni dassaneyyāni indagopakasamānāni. Majjhe kaṇhaṃ hoti sukaṇhaṃ alūkhaṃ siniddhaṃ pāsādikaṃ dassaneyyaṃ addāriṭṭhakasamānaṃ 12. Tassa parato odātaṃ hoti suodātaṃ setaṃ paṇḍaraṃ pāsādikaṃ dassaneyyaṃ osadhitārakasamānaṃ. Tena bhagavā pākatikena maṃsacakkhunā attabhāvapariyāpannena purimasucaritakammābhinibbattena samantā yojanaṃ passati divā ceva rattiñca . Yadā hi caturaṅgasamannāgato andhakāro hoti sūriyo ca atthaṅgato 13 hoti; kāḷapakkho ca uposatho hoti, tibbo ca vanasaṇḍo hoti, mahā ca kāḷamegho 14 abbhuṭṭhito hoti. Evarūpe caturaṅgasamannāgate andhakāre samantā yojanaṃ passati. Natthi so kuṭṭo vā kavāṭaṃ vā pākāro vā pabbato vā gaccho vā latā vā āvaraṇaṃ rūpānaṃ dassanāya. Ekaṃ ce tilaphalaṃ nimittaṃ katvā tilavāhe pakkhipeyya, taṃyeva tilaphalaṃ uddhareyya. Evaṃ parisuddhaṃ bhagavato pākatikaṃ maṃsacakkhu. Evaṃ bhagavā maṃsacakkhunāpi cakkhumā.
कथं भगवा दिब्बेन चक्खुनापि चक्खुमा? भगवा दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे; सुगते दुग्गते यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति – ‘‘इमे वत भोन्तो सत्ता कायदुच्चरितेन समन्नागता वचीदुच्चरितेन समन्नागता मनोदुच्चरितेन समन्नागता अरियानं उपवादका मिच्छादिट्ठिका मिच्छादिट्ठिकम्मसमादाना, ते कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्ना; इमे वा पन भोन्तो सत्ता कायसुचरितेन समन्नागता वचीसुचरितेन समन्नागता मनोसुचरितेन समन्नागता अरियानं अनुपवादका सम्मादिट्ठिका सम्मादिट्ठिकम्मसमादाना, ते कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्ना’’ति। इति दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे सुगते दुग्गते, यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति। आकङ्खमानो च भगवा एकम्पि लोकधातुं पस्सेय्य, द्वेपि लोकधातुयो पस्सेय्य, तिस्सोपि लोकधातुयो पस्सेय्य, चतस्सोपि लोकधातुयो पस्सेय्य, पञ्चपि लोकधातुयो पस्सेय्य, दसपि लोकधातुयो पस्सेय्य, वीसम्पि लोकधातुयो पस्सेय्य, तिंसम्पि लोकधातुयो पस्सेय्य, चत्तालीसम्पि लोकधातुयो पस्सेय्य, पञ्ञासम्पि लोकधातुयो पस्सेय्य, सतम्पि लोकधातुयो पस्सेय्य, सहस्सिम्पि चूळनिकं लोकधातुं पस्सेय्य, द्विसहस्सिम्पि मज्झिमिकं लोकधातुं पस्सेय्य, तिसहस्सिम्पि लोकधातुं पस्सेय्य, महासहस्सिम्पि 15 लोकधातुं पस्सेय्य, यावतकं वा 16 पन आकङ्खेय्य तावतकं पस्सेय्य। एवं परिसुद्धं भगवतो दिब्बचक्खु। एवं भगवा दिब्बेन चक्खुनापि चक्खुमा।
Kathaṃ bhagavā dibbena cakkhunāpi cakkhumā? Bhagavā dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena satte passati cavamāne upapajjamāne hīne paṇīte suvaṇṇe dubbaṇṇe; sugate duggate yathākammūpage satte pajānāti – ‘‘ime vata bhonto sattā kāyaduccaritena samannāgatā vacīduccaritena samannāgatā manoduccaritena samannāgatā ariyānaṃ upavādakā micchādiṭṭhikā micchādiṭṭhikammasamādānā, te kāyassa bhedā paraṃ maraṇā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ nirayaṃ upapannā; ime vā pana bhonto sattā kāyasucaritena samannāgatā vacīsucaritena samannāgatā manosucaritena samannāgatā ariyānaṃ anupavādakā sammādiṭṭhikā sammādiṭṭhikammasamādānā, te kāyassa bhedā paraṃ maraṇā sugatiṃ saggaṃ lokaṃ upapannā’’ti. Iti dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena satte passati cavamāne upapajjamāne hīne paṇīte suvaṇṇe dubbaṇṇe sugate duggate, yathākammūpage satte pajānāti. Ākaṅkhamāno ca bhagavā ekampi lokadhātuṃ passeyya, dvepi lokadhātuyo passeyya, tissopi lokadhātuyo passeyya, catassopi lokadhātuyo passeyya, pañcapi lokadhātuyo passeyya, dasapi lokadhātuyo passeyya, vīsampi lokadhātuyo passeyya, tiṃsampi lokadhātuyo passeyya, cattālīsampi lokadhātuyo passeyya, paññāsampi lokadhātuyo passeyya, satampi lokadhātuyo passeyya, sahassimpi cūḷanikaṃ lokadhātuṃ passeyya, dvisahassimpi majjhimikaṃ lokadhātuṃ passeyya, tisahassimpi lokadhātuṃ passeyya, mahāsahassimpi 17 lokadhātuṃ passeyya, yāvatakaṃ vā 18 pana ākaṅkheyya tāvatakaṃ passeyya. Evaṃ parisuddhaṃ bhagavato dibbacakkhu. Evaṃ bhagavā dibbena cakkhunāpi cakkhumā.
कथं भगवा पञ्ञाचक्खुनापि चक्खुमा? भगवा महापञ्ञो पुथुपञ्ञो जवनपञ्ञो हासपञ्ञो तिक्खपञ्ञो निब्बेधिकपञ्ञो पञ्ञापभेदकुसलो पभिन्नञाणो अधिगतपटिसम्भिदप्पत्तो चतुवेसारज्जप्पत्तो दसबलधारी पुरिसासभो पुरिससीहो पुरिसनागो पुरिसाजञ्ञो पुरिसधोरय्हो अनन्तञाणो अनन्ततेजो अनन्तयसो अड्ढो महद्धनो धनवा नेता विनेता अनुनेता पञ्ञापेता निज्झापेता पेक्खेता पसादेता। सो हि भगवा अनुप्पन्नस्स मग्गस्स उप्पादेता असञ्जातस्स मग्गस्स सञ्जनेता अनक्खातस्स मग्गस्स अक्खाता, मग्गञ्ञू मग्गविदू मग्गकोविदो मग्गानुगा च पन एतरहि सावका विहरन्ति पच्छा समन्नागता।
Kathaṃ bhagavā paññācakkhunāpi cakkhumā? Bhagavā mahāpañño puthupañño javanapañño hāsapañño tikkhapañño nibbedhikapañño paññāpabhedakusalo pabhinnañāṇo adhigatapaṭisambhidappatto catuvesārajjappatto dasabaladhārī purisāsabho purisasīho purisanāgo purisājañño purisadhorayho anantañāṇo anantatejo anantayaso aḍḍho mahaddhano dhanavā netā vinetā anunetā paññāpetā nijjhāpetā pekkhetā pasādetā. So hi bhagavā anuppannassa maggassa uppādetā asañjātassa maggassa sañjanetā anakkhātassa maggassa akkhātā, maggaññū maggavidū maggakovido maggānugā ca pana etarahi sāvakā viharanti pacchā samannāgatā.
सो हि भगवा जानं जानाति, पस्सं पस्सति, चक्खुभूतो ञाणभूतो धम्मभूतो ब्रह्मभूतो वत्ता पवत्ता अत्थस्स निन्नेता अमतस्स दाता धम्मस्सामी 19 तथागतो। नत्थि तस्स भगवतो अञ्ञातं अदिट्ठं अविदितं असच्छिकतं अफस्सितं 20 पञ्ञाय। अतीतं अनागतं पच्चुप्पन्नं 21 उपादाय सब्बे धम्मा सब्बाकारेन बुद्धस्स भगवतो ञाणमुखे आपाथं आगच्छन्ति। यं किञ्चि नेय्यं नाम अत्थि जानितब्बं 22 अत्तत्थो वा परत्थो वा उभयत्थो वा दिट्ठधम्मिको वा अत्थो सम्परायिको वा अत्थो उत्तानो वा अत्थो गम्भीरो वा अत्थो गूळ्हो वा अत्थो पटिच्छन्नो वा अत्थो नेय्यो वा अत्थो नीतो वा अत्थो अनवज्जो वा अत्थो निक्किलेसो वा अत्थो वोदानो वा अत्थो परमत्थो वा 23, सब्बं तं अन्तो बुद्धञाणे परिवत्तति।
So hi bhagavā jānaṃ jānāti, passaṃ passati, cakkhubhūto ñāṇabhūto dhammabhūto brahmabhūto vattā pavattā atthassa ninnetā amatassa dātā dhammassāmī 24 tathāgato. Natthi tassa bhagavato aññātaṃ adiṭṭhaṃ aviditaṃ asacchikataṃ aphassitaṃ 25 paññāya. Atītaṃ anāgataṃ paccuppannaṃ 26 upādāya sabbe dhammā sabbākārena buddhassa bhagavato ñāṇamukhe āpāthaṃ āgacchanti. Yaṃ kiñci neyyaṃ nāma atthi jānitabbaṃ 27 attattho vā parattho vā ubhayattho vā diṭṭhadhammiko vā attho samparāyiko vā attho uttāno vā attho gambhīro vā attho gūḷho vā attho paṭicchanno vā attho neyyo vā attho nīto vā attho anavajjo vā attho nikkileso vā attho vodāno vā attho paramattho vā 28, sabbaṃ taṃ anto buddhañāṇe parivattati.
सब्बं कायकम्मं बुद्धस्स भगवतो ञाणानुपरिवत्ति, सब्बं वचीकम्मं ञाणानुपरिवत्ति, सब्बं मनोकम्मं ञाणानुपरिवत्ति। अतीते बुद्धस्स भगवतो अप्पटिहतं ञाणं, अनागते अप्पटिहतं ञाणं, पच्चुप्पन्ने अप्पटिहतं ञाणं, यावतकं नेय्यं तावतकं ञाणं, यावतकं ञाणं तावतकं नेय्यं। नेय्यपरियन्तिकं ञाणं, ञाणपरियन्तिकं नेय्यं, नेय्यं अतिक्कमित्वा ञाणं नप्पवत्तति, ञाणं अतिक्कमित्वा नेय्यपथो नत्थि। अञ्ञमञ्ञपरियन्तट्ठायिनो ते धम्मा। यथा द्विन्नं समुग्गपटलानं सम्माफुसितानं हेट्ठिमं समुग्गपटलं उपरिमं नातिवत्तति, उपरिमं समुग्गपटलं हेट्ठिमं नातिवत्तति, अञ्ञमञ्ञपरियन्तट्ठायिनो; एवमेव बुद्धस्स भगवतो नेय्यञ्च ञाणञ्च अञ्ञमञ्ञपरियन्तट्ठायिनो। यावतकं नेय्यं तावतकं ञाणं, यावतकं ञाणं तावतकं नेय्यं, नेय्यपरियन्तिकं ञाणं, ञाणपरियन्तिकं नेय्यं। नेय्यं अतिक्कमित्वा ञाणं नप्पवत्तति, ञाणं अतिक्कमित्वा नेय्यपथो नत्थि। अञ्ञमञ्ञपरियन्तट्ठायिनो ते धम्मा।
Sabbaṃ kāyakammaṃ buddhassa bhagavato ñāṇānuparivatti, sabbaṃ vacīkammaṃ ñāṇānuparivatti, sabbaṃ manokammaṃ ñāṇānuparivatti. Atīte buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, anāgate appaṭihataṃ ñāṇaṃ, paccuppanne appaṭihataṃ ñāṇaṃ, yāvatakaṃ neyyaṃ tāvatakaṃ ñāṇaṃ, yāvatakaṃ ñāṇaṃ tāvatakaṃ neyyaṃ. Neyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ neyyaṃ, neyyaṃ atikkamitvā ñāṇaṃ nappavattati, ñāṇaṃ atikkamitvā neyyapatho natthi. Aññamaññapariyantaṭṭhāyino te dhammā. Yathā dvinnaṃ samuggapaṭalānaṃ sammāphusitānaṃ heṭṭhimaṃ samuggapaṭalaṃ uparimaṃ nātivattati, uparimaṃ samuggapaṭalaṃ heṭṭhimaṃ nātivattati, aññamaññapariyantaṭṭhāyino; evameva buddhassa bhagavato neyyañca ñāṇañca aññamaññapariyantaṭṭhāyino. Yāvatakaṃ neyyaṃ tāvatakaṃ ñāṇaṃ, yāvatakaṃ ñāṇaṃ tāvatakaṃ neyyaṃ, neyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ neyyaṃ. Neyyaṃ atikkamitvā ñāṇaṃ nappavattati, ñāṇaṃ atikkamitvā neyyapatho natthi. Aññamaññapariyantaṭṭhāyino te dhammā.
सब्बधम्मेसु बुद्धस्स भगवतो ञाणं पवत्तति। सब्बे धम्मा बुद्धस्स भगवतो आवज्जनपटिबद्धा आकङ्खपटिबद्धा मनसिकारपटिबद्धा चित्तुप्पादपटिबद्धा। सब्बसत्तेसु बुद्धस्स भगवतो ञाणं पवत्तति। सब्बेसञ्च सत्तानं भगवा आसयं जानाति, अनुसयं जानाति, चरितं जानाति, अधिमुत्तिं जानाति, अप्परजक्खे महारजक्खे तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रिये स्वाकारे द्वाकारे सुविञ्ञापये दुविञ्ञापये भब्बाभब्बे सत्ते जानाति। सदेवको लोको समारको सब्रह्मको सस्समणब्राह्मणी पजा सदेवमनुस्सा अन्तोबुद्धञाणे परिवत्तति।
Sabbadhammesu buddhassa bhagavato ñāṇaṃ pavattati. Sabbe dhammā buddhassa bhagavato āvajjanapaṭibaddhā ākaṅkhapaṭibaddhā manasikārapaṭibaddhā cittuppādapaṭibaddhā. Sabbasattesu buddhassa bhagavato ñāṇaṃ pavattati. Sabbesañca sattānaṃ bhagavā āsayaṃ jānāti, anusayaṃ jānāti, caritaṃ jānāti, adhimuttiṃ jānāti, apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye svākāre dvākāre suviññāpaye duviññāpaye bhabbābhabbe satte jānāti. Sadevako loko samārako sabrahmako sassamaṇabrāhmaṇī pajā sadevamanussā antobuddhañāṇe parivattati.
यथा ये केचि मच्छकच्छपा अन्तमसो तिमितिमिङ्गलं 29 उपादाय अन्तोमहासमुद्दे परिवत्तन्ति, एवमेव सदेवको लोको समारको लोको सब्रह्मको लोको सस्समणब्राह्मणी पजा सदेवमनुस्सा अन्तोबुद्धञाणे परिवत्तति। यथा ये केचि पक्खी अन्तमसो गरुळं वेनतेय्यं उपादाय आकासस्स पदेसे परिवत्तन्ति, एवमेव येपि ते सारिपुत्तसमा पञ्ञाय समन्नागता तेपि बुद्धञाणस्स पदेसे परिवत्तन्ति; बुद्धञाणं देवमनुस्सानं पञ्ञं फरित्वा अभिभवित्वा तिट्ठति।
Yathā ye keci macchakacchapā antamaso timitimiṅgalaṃ 30 upādāya antomahāsamudde parivattanti, evameva sadevako loko samārako loko sabrahmako loko sassamaṇabrāhmaṇī pajā sadevamanussā antobuddhañāṇe parivattati. Yathā ye keci pakkhī antamaso garuḷaṃ venateyyaṃ upādāya ākāsassa padese parivattanti, evameva yepi te sāriputtasamā paññāya samannāgatā tepi buddhañāṇassa padese parivattanti; buddhañāṇaṃ devamanussānaṃ paññaṃ pharitvā abhibhavitvā tiṭṭhati.
येपि ते खत्तियपण्डिता ब्राह्मणपण्डिता गहपतिपण्डिता समणपण्डिता निपुणा कतपरप्पवादा वालवेधिरूपा वोभिन्दन्ता 31 मञ्ञे चरन्ति पञ्ञागतेन दिट्ठिगतानि, ते पञ्हे अभिसङ्खरित्वा अभिसङ्खरित्वा तथागतं उपसङ्कमित्वा पुच्छन्ति गूळ्हानि च पटिच्छन्नानि। कथिता विसज्जिता च ते पञ्हा भगवता 32 होन्ति निद्दिट्ठकारणा। उपक्खित्तका च ते भगवतो सम्पज्जन्ति। अथ खो भगवाव तत्थ अतिरोचति – यदिदं पञ्ञायाति। एवं भगवा पञ्ञाचक्खुनापि चक्खुमा।
Yepi te khattiyapaṇḍitā brāhmaṇapaṇḍitā gahapatipaṇḍitā samaṇapaṇḍitā nipuṇā kataparappavādā vālavedhirūpā vobhindantā 33 maññe caranti paññāgatena diṭṭhigatāni, te pañhe abhisaṅkharitvā abhisaṅkharitvā tathāgataṃ upasaṅkamitvā pucchanti gūḷhāni ca paṭicchannāni. Kathitā visajjitā ca te pañhā bhagavatā 34 honti niddiṭṭhakāraṇā. Upakkhittakā ca te bhagavato sampajjanti. Atha kho bhagavāva tattha atirocati – yadidaṃ paññāyāti. Evaṃ bhagavā paññācakkhunāpi cakkhumā.
कथं भगवा बुद्धचक्खुनापि चक्खुमा? भगवा बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो 35 अद्दस सत्ते अप्परजक्खे महारजक्खे तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रिये स्वाकारे द्वाकारे सुविञ्ञापये दुविञ्ञापये अप्पेकच्चे परलोकवज्जभयदस्साविनो 36 विहरन्ते। सेय्यथापि नाम उप्पलिनियं वा पदुमिनियं वा पुण्डरीकिनियं वा अप्पेकच्चानि उप्पलानि वा पदुमानि वा पुण्डरीकानि वा उदके जातानि उदके संवड्ढानि उदकानुग्गतानि अन्तोनिमुग्गपोसीनि 37, अप्पेकच्चानि उप्पलानि वा पदुमानि वा पुण्डरीकानि वा उदके जातानि उदके संवड्ढानि समोदकं ठितानि, अप्पेकच्चानि उप्पलानि वा पदुमानि वा पुण्डरीकानि वा उदके जातानि उदके संवड्ढानि उदका अच्चुग्गम्म तिट्ठन्ति अनुपलित्तानि उदकेन; एवमेवं भगवा बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो अद्दस सत्ते अप्परजक्खे महारजक्खे तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रिये स्वाकारे द्वाकारे सुविञ्ञापये दुविञ्ञापये अप्पेकच्चे परलोकवज्जभयदस्साविनो विहरन्ते। जानाति भगवा – ‘‘अयं पुग्गलो रागचरितो, अयं दोसचरितो, अयं मोहचरितो, अयं वितक्कचरितो, अयं सद्धाचरितो, अयं ञाणचरितो’’ति। रागचरितस्स भगवा पुग्गलस्स असुभकथं कथेति; दोसचरितस्स भगवा पुग्गलस्स मेत्ताभावनं आचिक्खति; मोहचरितस्स भगवा पुग्गलस्स उद्देसे परिपुच्छाय कालेन धम्मस्सवने कालेन धम्मसाकच्छाय गरुसंवासे निवेसेति; वितक्कचरितस्स भगवा पुग्गलस्स आनापानस्सतिं आचिक्खति; सद्धाचरितस्स भगवा पुग्गलस्स पसादनीयं निमित्तं आचिक्खति बुद्धसुबोधिं 38 धम्मसुधम्मतं सङ्घसुप्पटिपत्तिं सीलानि च; अत्तनो ञाणचरितस्स भगवा पुग्गलस्स विपस्सनानिमित्तं आचिक्खति अनिच्चाकारं दुक्खाकारं अनत्ताकारं।
Kathaṃ bhagavā buddhacakkhunāpi cakkhumā? Bhagavā buddhacakkhunā lokaṃ volokento 39 addasa satte apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye svākāre dvākāre suviññāpaye duviññāpaye appekacce paralokavajjabhayadassāvino 40 viharante. Seyyathāpi nāma uppaliniyaṃ vā paduminiyaṃ vā puṇḍarīkiniyaṃ vā appekaccāni uppalāni vā padumāni vā puṇḍarīkāni vā udake jātāni udake saṃvaḍḍhāni udakānuggatāni antonimuggaposīni 41, appekaccāni uppalāni vā padumāni vā puṇḍarīkāni vā udake jātāni udake saṃvaḍḍhāni samodakaṃ ṭhitāni, appekaccāni uppalāni vā padumāni vā puṇḍarīkāni vā udake jātāni udake saṃvaḍḍhāni udakā accuggamma tiṭṭhanti anupalittāni udakena; evamevaṃ bhagavā buddhacakkhunā lokaṃ volokento addasa satte apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye svākāre dvākāre suviññāpaye duviññāpaye appekacce paralokavajjabhayadassāvino viharante. Jānāti bhagavā – ‘‘ayaṃ puggalo rāgacarito, ayaṃ dosacarito, ayaṃ mohacarito, ayaṃ vitakkacarito, ayaṃ saddhācarito, ayaṃ ñāṇacarito’’ti. Rāgacaritassa bhagavā puggalassa asubhakathaṃ katheti; dosacaritassa bhagavā puggalassa mettābhāvanaṃ ācikkhati; mohacaritassa bhagavā puggalassa uddese paripucchāya kālena dhammassavane kālena dhammasākacchāya garusaṃvāse niveseti; vitakkacaritassa bhagavā puggalassa ānāpānassatiṃ ācikkhati; saddhācaritassa bhagavā puggalassa pasādanīyaṃ nimittaṃ ācikkhati buddhasubodhiṃ 42 dhammasudhammataṃ saṅghasuppaṭipattiṃ sīlāni ca; attano ñāṇacaritassa bhagavā puggalassa vipassanānimittaṃ ācikkhati aniccākāraṃ dukkhākāraṃ anattākāraṃ.
‘‘सेले यथा पब्बतमुद्धनिट्ठितो, यथापि पस्से जनतं समन्ततो।
‘‘Sele yathā pabbatamuddhaniṭṭhito, yathāpi passe janataṃ samantato;
तथूपमं धम्ममयं सुमेध, पासादमारुय्ह समन्तचक्खु।
Tathūpamaṃ dhammamayaṃ sumedha, pāsādamāruyha samantacakkhu;
सोकावतिण्णं 43 जनतमपेतसोको, अवेक्खस्सु जातिजराभिभूत’’न्ति॥
Sokāvatiṇṇaṃ 44 janatamapetasoko, avekkhassu jātijarābhibhūta’’nti.
एवं भगवा बुद्धचक्खुनापि चक्खुमा।
Evaṃ bhagavā buddhacakkhunāpi cakkhumā.
कथं भगवा समन्तचक्खुनापि चक्खुमा? समन्तचक्खु वुच्चति सब्बञ्ञुतञाणं। भगवा सब्बञ्ञुतञाणेन उपेतो समुपेतो उपागतो समुपागतो उपपन्नो समुपपन्नो समन्नागतो।
Kathaṃ bhagavā samantacakkhunāpi cakkhumā? Samantacakkhu vuccati sabbaññutañāṇaṃ. Bhagavā sabbaññutañāṇena upeto samupeto upāgato samupāgato upapanno samupapanno samannāgato.
‘‘न तस्स अद्दिट्ठमिधत्थि किञ्चि, अथो अविञ्ञातमजानितब्बं।
‘‘Na tassa addiṭṭhamidhatthi kiñci, atho aviññātamajānitabbaṃ;
सब्बं अभिञ्ञासि यदत्थि नेय्यं, तथागतो तेन समन्तचक्खू’’ति॥
Sabbaṃ abhiññāsi yadatthi neyyaṃ, tathāgato tena samantacakkhū’’ti.
एवं भगवा समन्तचक्खुनापि चक्खुमाति – न मे ब्याकासि चक्खुमा।
Evaṃ bhagavā samantacakkhunāpi cakkhumāti – na me byākāsi cakkhumā.
यावततियञ्च देवीसि, ब्याकरोतीति मे सुतन्ति यावततियं बुद्धो सहधम्मिकं पञ्हं पुट्ठो ब्याकरोति नो संसारेतीति 45 – एवं मया उग्गहितं, एवं मया उपधारितं, एवं मया उपलक्खितं। देवीसीति भगवा चेव इसि चाति – देवीसि। यथा राजा पब्बजिता वुच्चन्ति राजिसयो, ब्राह्मणा पब्बजिता वुच्चन्ति ब्राह्मणिसयो, एवमेव भगवा देवो चेव इसि चाति – देवीसि।
Yāvatatiyañca devīsi, byākarotīti me sutanti yāvatatiyaṃ buddho sahadhammikaṃ pañhaṃ puṭṭho byākaroti no saṃsāretīti 46 – evaṃ mayā uggahitaṃ, evaṃ mayā upadhāritaṃ, evaṃ mayā upalakkhitaṃ. Devīsīti bhagavā ceva isi cāti – devīsi. Yathā rājā pabbajitā vuccanti rājisayo, brāhmaṇā pabbajitā vuccanti brāhmaṇisayo, evameva bhagavā devo ceva isi cāti – devīsi.
अथ वा, भगवा पब्बजितोतिपि इसि। महन्तं सीलक्खन्धं एसी गवेसी परियेसीतिपि इसि। महन्तं समाधिक्खन्धं…पे॰… महन्तं पञ्ञाक्खन्धं… महन्तं विमुत्तिक्खन्धं… महन्तं विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धं एसी गवेसी परियेसीतिपि इसि। महतो तमोकायस्स पदालनं एसी गवेसी परियेसीतिपि इसि। महतो विपल्लासस्स पभेदनं एसी गवेसी परियेसीतिपि इसि। महतो तण्हासल्लस्स अब्बहनं… महतो दिट्ठिसङ्घाटस्स विनिवेठनं… महतो मानद्धजस्स पपातनं… महतो अभिसङ्खारस्स वूपसमं… महतो ओघस्स नित्थरणं… महतो भारस्स निक्खेपनं… महतो संसारवट्टस्स उपच्छेदं… महतो सन्तापस्स निब्बापनं… महतो परिळाहस्स पटिप्पस्सद्धिं… महतो धम्मद्धजस्स उस्सापनं एसी गवेसी परियेसीतिपि इसि। महन्ते सतिपट्ठाने… महन्ते सम्मप्पधाने… महन्तानि इन्द्रियानि… महन्तानि बलानि… महन्ते बोज्झङ्गे… महन्तं अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं… महन्तं परमत्थं ं१अतं निब्बानं एसी गवेसी परियेसीतिपि इसि। महेसक्खेहि वा सत्तेहि एसितो गवेसितो परियेसितो – ‘‘कहं बुद्धो, कहं भगवा, कहं देवदेवो, कहं नरासभो’’तिपि इसीति – यावततियञ्च देवीसि ब्याकरोतीति मे सुतं। तेनाह सो ब्राह्मणो –
Atha vā, bhagavā pabbajitotipi isi. Mahantaṃ sīlakkhandhaṃ esī gavesī pariyesītipi isi. Mahantaṃ samādhikkhandhaṃ…pe… mahantaṃ paññākkhandhaṃ… mahantaṃ vimuttikkhandhaṃ… mahantaṃ vimuttiñāṇadassanakkhandhaṃ esī gavesī pariyesītipi isi. Mahato tamokāyassa padālanaṃ esī gavesī pariyesītipi isi. Mahato vipallāsassa pabhedanaṃ esī gavesī pariyesītipi isi. Mahato taṇhāsallassa abbahanaṃ… mahato diṭṭhisaṅghāṭassa viniveṭhanaṃ… mahato mānaddhajassa papātanaṃ… mahato abhisaṅkhārassa vūpasamaṃ… mahato oghassa nittharaṇaṃ… mahato bhārassa nikkhepanaṃ… mahato saṃsāravaṭṭassa upacchedaṃ… mahato santāpassa nibbāpanaṃ… mahato pariḷāhassa paṭippassaddhiṃ… mahato dhammaddhajassa ussāpanaṃ esī gavesī pariyesītipi isi. Mahante satipaṭṭhāne… mahante sammappadhāne… mahantāni indriyāni… mahantāni balāni… mahante bojjhaṅge… mahantaṃ ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ… mahantaṃ paramatthaṃ ṃ1ataṃ nibbānaṃ esī gavesī pariyesītipi isi. Mahesakkhehi vā sattehi esito gavesito pariyesito – ‘‘kahaṃ buddho, kahaṃ bhagavā, kahaṃ devadevo, kahaṃ narāsabho’’tipi isīti – yāvatatiyañca devīsi byākarotīti me sutaṃ. Tenāha so brāhmaṇo –
‘‘द्वाहं सक्कं अपुच्छिस्सं, [इच्चायस्मा मोघराजा]
‘‘Dvāhaṃ sakkaṃ apucchissaṃ, [iccāyasmā mogharājā]
न मे ब्याकासि चक्खुमा।
Na me byākāsi cakkhumā;
यावततियञ्च देवीसि, ब्याकरोतीति मे सुत’’न्ति॥
Yāvatatiyañca devīsi, byākarotīti me suta’’nti.
८६.
86.
अयं लोको परो लोको, ब्रह्मलोको सदेवको।
Ayaṃ loko paro loko, brahmaloko sadevako;
दिट्ठिं ते नाभिजानाति, गोतमस्स यसस्सिनो॥
Diṭṭhiṃ te nābhijānāti, gotamassa yasassino.
अयं लोको परो लोकोति। अयं लोकोति मनुस्सलोको। परो लोकोति मनुस्सलोकं ठपेत्वा सब्बो परो लोकोति – अयं लोको परो लोको।
Ayaṃ loko paro lokoti. Ayaṃ lokoti manussaloko. Paro lokoti manussalokaṃ ṭhapetvā sabbo paro lokoti – ayaṃ loko paro loko.
ब्रह्मलोको सदेवकोति सदेवको लोको समारको सब्रह्मको सस्समणब्राह्मणी पजा सदेवमनुस्साति – ब्रह्मलोको सदेवको।
Brahmaloko sadevakoti sadevako loko samārako sabrahmako sassamaṇabrāhmaṇī pajā sadevamanussāti – brahmaloko sadevako.
दिट्ठिं ते नाभिजानातीति तुय्हं दिट्ठिं खन्तिं रुचिं लद्धिं अज्झासयं अधिप्पायं लोको न जानाति – ‘‘अयं एवंदिट्ठिको एवंखन्तिको एवंरुचिको एवंलद्धिको एवंअज्झासयो एवंअधिप्पायो’’ति न जानाति न पस्सति न दक्खति नाधिगच्छति न विन्दति न पटिलभतीति – दिट्ठिं ते नाभिजानाति।
Diṭṭhiṃ te nābhijānātīti tuyhaṃ diṭṭhiṃ khantiṃ ruciṃ laddhiṃ ajjhāsayaṃ adhippāyaṃ loko na jānāti – ‘‘ayaṃ evaṃdiṭṭhiko evaṃkhantiko evaṃruciko evaṃladdhiko evaṃajjhāsayo evaṃadhippāyo’’ti na jānāti na passati na dakkhati nādhigacchati na vindati na paṭilabhatīti – diṭṭhiṃ te nābhijānāti.
गोतमस्स यसस्सिनोति भगवा यसप्पत्तोति यसस्सी। अथ वा, भगवा सक्कतो गरुकतो मानितो पूजितो अपचितो लाभी चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारानन्तिपि यसस्सीति – गोतमस्स यस्सिनो। तेनाह सो ब्राह्मणो –
Gotamassa yasassinoti bhagavā yasappattoti yasassī. Atha vā, bhagavā sakkato garukato mānito pūjito apacito lābhī cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārānantipi yasassīti – gotamassa yassino. Tenāha so brāhmaṇo –
‘‘अयं लोको परो लोको, ब्रह्मलोको सदेवको।
‘‘Ayaṃ loko paro loko, brahmaloko sadevako;
दिट्ठिं ते नाभिजानाति, गोतमस्स यसस्सिनो’’ति॥
Diṭṭhiṃ te nābhijānāti, gotamassa yasassino’’ti.
८७.
87.
एवं अभिक्कन्तदस्साविं, अत्थि पञ्हेन आगमं।
Evaṃabhikkantadassāviṃ, atthi pañhena āgamaṃ;
कथं लोकं अवेक्खन्तं, मच्चुराजा न पस्सति॥
Kathaṃ lokaṃ avekkhantaṃ, maccurājā na passati.
एवं अभिक्कन्तदस्साविन्ति एवं अभिक्कन्तदस्साविं अग्गदस्साविं सेट्ठदस्साविं विसेट्ठदस्साविं पामोक्खदस्साविं उत्तमदस्साविं परमदस्साविन्ति – एवं अभिक्कन्तदस्साविं।
Evaṃ abhikkantadassāvinti evaṃ abhikkantadassāviṃ aggadassāviṃ seṭṭhadassāviṃ viseṭṭhadassāviṃ pāmokkhadassāviṃ uttamadassāviṃ paramadassāvinti – evaṃ abhikkantadassāviṃ.
अत्थि पञ्हेन आगमन्ति पञ्हेन अत्थिको आगतोम्हि…पे॰… वहस्सेतं भारन्ति, एवम्पि अत्थि पञ्हेन आगमं।
Atthi pañhena āgamanti pañhena atthiko āgatomhi…pe… vahassetaṃ bhāranti, evampi atthi pañhena āgamaṃ.
कथं लोकं अवेक्खन्तन्ति कथं लोकं अवेक्खन्तं पच्चवेक्खन्तं तुलयन्तं तीरयन्तं विभावयन्तं विभूतं करोन्तन्ति – कथं लोकं अवेक्खन्तं।
Kathaṃ lokaṃ avekkhantanti kathaṃ lokaṃ avekkhantaṃ paccavekkhantaṃ tulayantaṃ tīrayantaṃ vibhāvayantaṃ vibhūtaṃ karontanti – kathaṃ lokaṃ avekkhantaṃ.
मच्चुराजा न पस्सतीति मच्चुराजा न पस्सति न दक्खति नाधिगच्छति न विन्दति न पटिलभतीति – मच्चुराजा न पस्सति। तेनाह सो ब्राह्मणो –
Maccurājā na passatīti maccurājā na passati na dakkhati nādhigacchati na vindati na paṭilabhatīti – maccurājā na passati. Tenāha so brāhmaṇo –
‘‘एवं अभिक्कन्तदस्साविं, अत्थि पञ्हेन आगमं।
‘‘Evaṃ abhikkantadassāviṃ, atthi pañhena āgamaṃ;
कथं लोकं अवेक्खन्तं, मच्चुराजा न पस्सती’’ति॥
Kathaṃ lokaṃ avekkhantaṃ, maccurājā na passatī’’ti.
८८.
88.
सुञ्ञतो लोकं अवेक्खस्सु, मोघराज सदा सतो।
Suññatolokaṃ avekkhassu, mogharāja sadā sato;
अत्तानुदिट्ठिं ऊहच्च, एवं मच्चुतरो सिया।
Attānudiṭṭhiṃ ūhacca, evaṃ maccutaro siyā;
एवं लोकं अवेक्खन्तं, मच्चुराजा न पस्सति॥
Evaṃ lokaṃ avekkhantaṃ, maccurājā na passati.
सुञ्ञतो लोकं अवेक्खस्सूति। लोकोति निरयलोको तिरच्छानलोको पेत्तिविसयलोको मनुस्सलोको देवलोको खन्धलोको धातुलोको आयतनलोको अयं लोको परो लोको ब्रह्मलोको सदेवको 47। अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘लोको लोकोति, भन्ते, वुच्चति। कित्तावता नु खो, भन्ते, लोकोति वुच्चती’’ति? ‘‘लुज्जतीति खो, भिक्खु, तस्मा लोकोति वुच्चति। किञ्च लुज्जति? चक्खु खो भिक्खु लुज्जति, रूपा लुज्जन्ति, चक्खुविञाणं लुज्जति, चक्खुसम्फस्सो लुज्जति, यम्पिदं 48 चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि लुज्जति; सोतं लुज्जति, गन्धा लुज्जन्ति…पे॰… कायो लुज्जति , फोट्ठब्बा लुज्जन्ति; मनो लुज्जति, धम्मा लुज्जन्ति, मनोविञ्ञाणं लुज्जति, मनोसम्फस्सो लुज्जति; यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि लुज्जति। लुज्जतीति खो, भिक्खु, तस्मा लोकोति वुच्चति’’।
Suññatolokaṃ avekkhassūti. Lokoti nirayaloko tiracchānaloko pettivisayaloko manussaloko devaloko khandhaloko dhātuloko āyatanaloko ayaṃ loko paro loko brahmaloko sadevako 49. Aññataro bhikkhu bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘loko lokoti, bhante, vuccati. Kittāvatā nu kho, bhante, lokoti vuccatī’’ti? ‘‘Lujjatīti kho, bhikkhu, tasmā lokoti vuccati. Kiñca lujjati? Cakkhu kho bhikkhu lujjati, rūpā lujjanti, cakkhuviñāṇaṃ lujjati, cakkhusamphasso lujjati, yampidaṃ 50 cakkhusamphassapaccayā uppajjati vedayitaṃ sukhaṃ vā dukkhaṃ vā adukkhamasukhaṃ vā tampi lujjati; sotaṃ lujjati, gandhā lujjanti…pe… kāyo lujjati , phoṭṭhabbā lujjanti; mano lujjati, dhammā lujjanti, manoviññāṇaṃ lujjati, manosamphasso lujjati; yampidaṃ manosamphassapaccayā uppajjati vedayitaṃ sukhaṃ vā dukkhaṃ vā adukkhamasukhaṃ vā tampi lujjati. Lujjatīti kho, bhikkhu, tasmā lokoti vuccati’’.
सुञ्ञतो लोकं अवेक्खस्सूति द्वीहि कारणेहि सुञ्ञतो लोकं अवेक्खति – अवसियपवत्तसल्लक्खणवसेन 51 वा तुच्छसङ्खारसमनुपस्सनावसेन वा। कथं अवसियपवत्तसल्लक्खणवसेन सुञ्ञतो लोकं अवेक्खति? रूपे वसो न लब्भति, वेदनाय वसो न लब्भति, सञ्ञाय वसो न लब्भति, सङ्खारेसु वसो न लब्भति, विञ्ञाणे वसो न लब्भति। वुत्तञ्हेतं भगवता 52 – ‘‘रूपं, भिक्खवे, अनत्ता। रूपञ्च हिदं, भिक्खवे, अत्ता अभविस्स, नयिदं रूपं आबाधाय संवत्तेय्य; लब्भेथ च रूपे – ‘एवं मे रूपं होतु, एवं मे रूपं मा अहोसी’ति। यस्मा च खो, भिक्खवे, रूपं अनत्ता, तस्मा रूपं आबाधाय संवत्तति न च लब्भति रूपे – ‘एवं मे रूपं होतु, एवं मे रूपं मा अहोसी’ति।
Suññato lokaṃ avekkhassūti dvīhi kāraṇehi suññato lokaṃ avekkhati – avasiyapavattasallakkhaṇavasena 53 vā tucchasaṅkhārasamanupassanāvasena vā. Kathaṃ avasiyapavattasallakkhaṇavasena suññato lokaṃ avekkhati? Rūpe vaso na labbhati, vedanāya vaso na labbhati, saññāya vaso na labbhati, saṅkhāresu vaso na labbhati, viññāṇe vaso na labbhati. Vuttañhetaṃ bhagavatā 54 – ‘‘rūpaṃ, bhikkhave, anattā. Rūpañca hidaṃ, bhikkhave, attā abhavissa, nayidaṃ rūpaṃ ābādhāya saṃvatteyya; labbhetha ca rūpe – ‘evaṃ me rūpaṃ hotu, evaṃ me rūpaṃ mā ahosī’ti. Yasmā ca kho, bhikkhave, rūpaṃ anattā, tasmā rūpaṃ ābādhāya saṃvattati na ca labbhati rūpe – ‘evaṃ me rūpaṃ hotu, evaṃ me rūpaṃ mā ahosī’ti.
‘‘वेदना अनत्ता। वेदना च हिदं, भिक्खवे, अत्ता अभविस्स, नयिदं वेदना आबाधाय संवत्तेय्य; लब्भेथ च वेदनाय – ‘एवं मे वेदना होतु, एवं मे वेदना मा अहोसी’ति। यस्मा च खो, भिक्खवे, वेदना अनत्ता, तस्मा वेदना आबाधाय संवत्तति, न च लब्भति वेदनाय – ‘एवं मे वेदना होतु, एवं मे वेदना मा अहोसी’ति।
‘‘Vedanā anattā. Vedanā ca hidaṃ, bhikkhave, attā abhavissa, nayidaṃ vedanā ābādhāya saṃvatteyya; labbhetha ca vedanāya – ‘evaṃ me vedanā hotu, evaṃ me vedanā mā ahosī’ti. Yasmā ca kho, bhikkhave, vedanā anattā, tasmā vedanā ābādhāya saṃvattati, na ca labbhati vedanāya – ‘evaṃ me vedanā hotu, evaṃ me vedanā mā ahosī’ti.
‘‘सञ्ञा अनत्ता। सञ्ञा च हिदं, भिक्खवे, अत्ता अभविस्स, नयिदं सञ्ञा आबाधाय संवत्तेय्य; लब्भेथ च सञ्ञाय – ‘एवं मे सञ्ञा होतु, एवं मे सञ्ञा मा अहोसी’ति। यस्मा च खो, भिक्खवे, सञ्ञा अनत्ता, तस्मा सञ्ञा आबाधाय संवत्तति, न च लब्भति सञ्ञाय – ‘एवं मे सञ्ञा होतु, एवं मे सञ्ञा मा अहोसी’ति।
‘‘Saññā anattā. Saññā ca hidaṃ, bhikkhave, attā abhavissa, nayidaṃ saññā ābādhāya saṃvatteyya; labbhetha ca saññāya – ‘evaṃ me saññā hotu, evaṃ me saññā mā ahosī’ti. Yasmā ca kho, bhikkhave, saññā anattā, tasmā saññā ābādhāya saṃvattati, na ca labbhati saññāya – ‘evaṃ me saññā hotu, evaṃ me saññā mā ahosī’ti.
‘‘सङ्खारा अनत्ता। सङ्खारा च हिदं, भिक्खवे, अत्ता अभविस्संसु, नयिदं सङ्खारा आबाधाय संवत्तेय्युं; लब्भेथ च सङ्खारेसु – ‘एवं मे सङ्खारा होन्तु, एवं मे सङ्खारा मा अहेसु’न्ति। यस्मा च खो, भिक्खवे , सङ्खारा अनत्ता, तस्मा सङ्खारा आबाधाय संवत्तन्ति, न च लब्भति सङ्खारेसु – ‘एवं मे सङ्खारा होन्तु, एवं मे सङ्खारा मा अहेसु’न्ति।
‘‘Saṅkhārā anattā. Saṅkhārā ca hidaṃ, bhikkhave, attā abhavissaṃsu, nayidaṃ saṅkhārā ābādhāya saṃvatteyyuṃ; labbhetha ca saṅkhāresu – ‘evaṃ me saṅkhārā hontu, evaṃ me saṅkhārā mā ahesu’nti. Yasmā ca kho, bhikkhave , saṅkhārā anattā, tasmā saṅkhārā ābādhāya saṃvattanti, na ca labbhati saṅkhāresu – ‘evaṃ me saṅkhārā hontu, evaṃ me saṅkhārā mā ahesu’nti.
‘‘विञ्ञाणं अनत्ता। विञ्ञाणञ्च हिदं, भिक्खवे, अत्ता अभविस्स, नयिदं विञ्ञाणं आबाधाय संवत्तेय्य; लब्भेथ च विञ्ञाणे – ‘एवं मे विञ्ञाणं होतु, एवं मे विञ्ञाणं मा अहोसी’ति। यस्मा च खो, भिक्खवे, विञ्ञाणं अनत्ता, तस्मा विञ्ञाणं आबाधाय संवत्तति, न च लब्भति विञ्ञाणे – ‘एवं मे विञ्ञाणं होतु, एवं मे विञ्ञाणं मा अहोसी’’’ति।
‘‘Viññāṇaṃ anattā. Viññāṇañca hidaṃ, bhikkhave, attā abhavissa, nayidaṃ viññāṇaṃ ābādhāya saṃvatteyya; labbhetha ca viññāṇe – ‘evaṃ me viññāṇaṃ hotu, evaṃ me viññāṇaṃ mā ahosī’ti. Yasmā ca kho, bhikkhave, viññāṇaṃ anattā, tasmā viññāṇaṃ ābādhāya saṃvattati, na ca labbhati viññāṇe – ‘evaṃ me viññāṇaṃ hotu, evaṃ me viññāṇaṃ mā ahosī’’’ti.
वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘नायं, भिक्खवे, कायो तुम्हाकं, नपि अञ्ञेसं 55। पुराणमिदं, भिक्खवे, कम्मं अभिसङ्खतं अभिसञ्चेतयितं वेदनियं दट्ठब्बं। तत्र खो, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको पटिच्चसमुप्पादंयेव साधुकं योनिसो मनसि करोति – ‘इति इमस्मिं सति इदं होति, इमस्सुप्पादा इदं उप्पज्जति; इमस्मिं असति इदं न होति, इमस्स निरोधा इदं निरुज्झति, यदिदं – अविज्जापच्चया सङ्खारा, सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं, विञ्ञाणपच्चया नामरूपं, नामरूपपच्चया सळायतनं, सळायतनपच्चया फस्सो, फस्सपच्चया वेदना, वेदनापच्चया तण्हा, तण्हापच्चया उपादानं, उपादानपच्चया भवो, भवपच्चया जाति, जातिपच्चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति – एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति’’’।
Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘nāyaṃ, bhikkhave, kāyo tumhākaṃ, napi aññesaṃ 56. Purāṇamidaṃ, bhikkhave, kammaṃ abhisaṅkhataṃ abhisañcetayitaṃ vedaniyaṃ daṭṭhabbaṃ. Tatra kho, bhikkhave, sutavā ariyasāvako paṭiccasamuppādaṃyeva sādhukaṃ yoniso manasi karoti – ‘iti imasmiṃ sati idaṃ hoti, imassuppādā idaṃ uppajjati; imasmiṃ asati idaṃ na hoti, imassa nirodhā idaṃ nirujjhati, yadidaṃ – avijjāpaccayā saṅkhārā, saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ, viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ, nāmarūpapaccayā saḷāyatanaṃ, saḷāyatanapaccayā phasso, phassapaccayā vedanā, vedanāpaccayā taṇhā, taṇhāpaccayā upādānaṃ, upādānapaccayā bhavo, bhavapaccayā jāti, jātipaccayā jarāmaraṇaṃ sokaparidevadukkhadomanassupāyāsā sambhavanti – evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa samudayo hoti’’’.
‘‘अविज्जाय त्वेव असेसविरागनिरोधा सङ्खारनिरोधो, सङ्खारनिरोधा विञ्ञाणनिरोधो …पे॰… जातिनिरोधा जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा निरुज्झन्ति , एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती’’ति। एवं अवसियपवत्तसल्लक्खणवसेन सुञ्ञतो लोकं अवेक्खति।
‘‘Avijjāya tveva asesavirāganirodhā saṅkhāranirodho, saṅkhāranirodhā viññāṇanirodho …pe… jātinirodhā jarāmaraṇaṃ sokaparidevadukkhadomanassupāyāsā nirujjhanti , evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa nirodho hotī’’ti. Evaṃ avasiyapavattasallakkhaṇavasena suññato lokaṃ avekkhati.
कथं तुच्छसङ्खारसमनुपस्सनावसेन सुञ्ञतो लोकं अवेक्खति? रूपे सारो न लब्भति, वेदनाय सारो न लब्भति, सञ्ञाय सारो न लब्भति, सङ्खारेसु सारो न लब्भति, विञ्ञाणे सारो न लब्भति; रूपं अस्सारं निस्सारं सारापगतं निच्चसारसारेन वा सुखसारसारेन वा अत्तसारसारेन वा निच्चेन वा धुवेन वा सस्सतेन वा अविपरिणामधम्मेन वा। वेदना अस्सारा निस्सारा सारापगता…पे॰… सञ्ञा अस्सारा निस्सारा सारापगता… सङ्खारा अस्सारा निस्सारा सारापगता… विञ्ञाणं अस्सारं निस्सारं सारापगतं निच्चसारसारेन वा सुखसारसारेन वा अत्तसारसारेन वा निच्चेन वा धुवेन वा सस्सतेन वा अविपरिणामधम्मेन वा। यथा नळो अस्सारो निस्सारो सारापगतो, यथा च एरण्डो…पे॰… यथा च उदुम्बरो अस्सारो निस्सारो सारापगतो, यथा च सेतगच्छो 57 अस्सारो निस्सारो सारापगतो, यथा च पालिभद्दको 58 अस्सारो निस्सारो सारापगतो, यथा च फेणपिण्डो 59 अस्सारो निस्सारो सारापगतो, यथा च उदकपुब्बुळं 60 अस्सारं निस्सारं सारापगतं, यथा च मरीचि अस्सारा निस्सारा सारापगता, यथा कदलिक्खन्धो अस्सारो निस्सारो सारापगतो, यथा माया अस्सारा निस्सारा सारापगता – एवमेव रूपं अस्सारं निस्सारं सारापगतं निच्चसारसारेन वा सुखसारसारेन वा अत्तसारसारेन वा निच्चेन वा धुवेन वा सस्सतेन वा अविपरिणामधम्मेन वा। वेदना अस्सारा निस्सारा सारापगता…पे॰… सञ्ञा अस्सारा निस्सारा सारापगता… सङ्खारा अस्सारा निस्सारा सारापगता… विञ्ञाणं अस्सारं निस्सारं सारापगतं निच्चसारसारेन वा सुखसारसारेन वा अत्तसारसारेन वा निच्चेन वा धुवेन वा सस्सतेन वा अविपरिणामधम्मेन वा। एवं तुच्छसङ्खारसमनुपस्सनावसेन सुञ्ञतो लोकं अवेक्खति। इमेहि द्वीहि कारणेहि सुञ्ञतो लोकं अवेक्खति।
Kathaṃ tucchasaṅkhārasamanupassanāvasena suññato lokaṃ avekkhati? Rūpe sāro na labbhati, vedanāya sāro na labbhati, saññāya sāro na labbhati, saṅkhāresu sāro na labbhati, viññāṇe sāro na labbhati; rūpaṃ assāraṃ nissāraṃ sārāpagataṃ niccasārasārena vā sukhasārasārena vā attasārasārena vā niccena vā dhuvena vā sassatena vā avipariṇāmadhammena vā. Vedanā assārā nissārā sārāpagatā…pe… saññā assārā nissārā sārāpagatā… saṅkhārā assārā nissārā sārāpagatā… viññāṇaṃ assāraṃ nissāraṃ sārāpagataṃ niccasārasārena vā sukhasārasārena vā attasārasārena vā niccena vā dhuvena vā sassatena vā avipariṇāmadhammena vā. Yathā naḷo assāro nissāro sārāpagato, yathā ca eraṇḍo…pe… yathā ca udumbaro assāro nissāro sārāpagato, yathā ca setagaccho 61 assāro nissāro sārāpagato, yathā ca pālibhaddako 62 assāro nissāro sārāpagato, yathā ca pheṇapiṇḍo 63 assāro nissāro sārāpagato, yathā ca udakapubbuḷaṃ 64 assāraṃ nissāraṃ sārāpagataṃ, yathā ca marīci assārā nissārā sārāpagatā, yathā kadalikkhandho assāro nissāro sārāpagato, yathā māyā assārā nissārā sārāpagatā – evameva rūpaṃ assāraṃ nissāraṃ sārāpagataṃ niccasārasārena vā sukhasārasārena vā attasārasārena vā niccena vā dhuvena vā sassatena vā avipariṇāmadhammena vā. Vedanā assārā nissārā sārāpagatā…pe… saññā assārā nissārā sārāpagatā… saṅkhārā assārā nissārā sārāpagatā… viññāṇaṃ assāraṃ nissāraṃ sārāpagataṃ niccasārasārena vā sukhasārasārena vā attasārasārena vā niccena vā dhuvena vā sassatena vā avipariṇāmadhammena vā. Evaṃ tucchasaṅkhārasamanupassanāvasena suññato lokaṃ avekkhati. Imehi dvīhi kāraṇehi suññato lokaṃ avekkhati.
अपि च, छहाकारेहि सुञ्ञतो लोकं अवेक्खति। चक्खु सुञ्ञं 65 अत्तेन वा अत्तनियेन वा निच्चेन वा धुवेन वा सस्सतेन वा अविपरिणामधम्मेन वा, सोतं सुञ्ञं…पे॰… घानं सुञ्ञं… जिव्हा सुञ्ञा… कायो सुञ्ञो… मनो सुञ्ञो अत्तेन वा अत्तनियेन वा निच्चेन वा धुवेन वा सस्सतेन वा अविपरिणामधम्मेन वा। रूपा सुञ्ञा…पे॰… सद्दा सुञ्ञा… गन्धा सुञ्ञा… रसा सुञ्ञा… फोट्ठब्बा सुञ्ञा… धम्मा सुञ्ञा अत्तेन वा अत्तनियेन वा निच्चेन वा धुवेन वा सस्सतेन वा अविपरिणामधम्मेन वा । चक्खुविञ्ञाणं सुञ्ञं…पे॰… मनोविञ्ञाणं सुञ्ञं… चक्खुसम्फस्सो सुञ्ञो … मनोसम्फस्सो सुञ्ञो… चक्खुसम्फस्सजा वेदना सुञ्ञा… मनोसम्फस्सजा वेदना सुञ्ञा… रूपसञ्ञा सुञ्ञा… धम्मसञ्ञा सुञ्ञा… रूपसञ्चेतना सुञ्ञा… धम्मसञ्चेतना सुञ्ञा… रूपतण्हा सुञ्ञा… रूपवितक्को सुञ्ञो… रूपविचारो सुञ्ञो… धम्मविचारो सुञ्ञो अत्तेन वा अत्तनियेन वा निच्चेन वा धुवेन वा सस्सतेन वा अविपरिणामधम्मेन वा। एवं छहाकारेहि सुञ्ञतो लोकं अवेक्खति।
Api ca, chahākārehi suññato lokaṃ avekkhati. Cakkhu suññaṃ 66 attena vā attaniyena vā niccena vā dhuvena vā sassatena vā avipariṇāmadhammena vā, sotaṃ suññaṃ…pe… ghānaṃ suññaṃ… jivhā suññā… kāyo suñño… mano suñño attena vā attaniyena vā niccena vā dhuvena vā sassatena vā avipariṇāmadhammena vā. Rūpā suññā…pe… saddā suññā… gandhā suññā… rasā suññā… phoṭṭhabbā suññā… dhammā suññā attena vā attaniyena vā niccena vā dhuvena vā sassatena vā avipariṇāmadhammena vā . Cakkhuviññāṇaṃ suññaṃ…pe… manoviññāṇaṃ suññaṃ… cakkhusamphasso suñño … manosamphasso suñño… cakkhusamphassajā vedanā suññā… manosamphassajā vedanā suññā… rūpasaññā suññā… dhammasaññā suññā… rūpasañcetanā suññā… dhammasañcetanā suññā… rūpataṇhā suññā… rūpavitakko suñño… rūpavicāro suñño… dhammavicāro suñño attena vā attaniyena vā niccena vā dhuvena vā sassatena vā avipariṇāmadhammena vā. Evaṃ chahākārehi suññato lokaṃ avekkhati.
अपि च, दसहाकारेहि सुञ्ञतो लोकं अवेक्खति। रूपं रित्ततो तुच्छतो सुञ्ञतो अनत्ततो असारकतो वधकतो विभवतो अघमूलतो सासवतो सङ्खततो; वेदनं…पे॰… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं… चुतिं… उपपत्तिं… पटिसन्धिं… भवं… संसारवट्टं रित्ततो तुच्छतो सुञ्ञतो अनत्ततो असारकतो वधकतो विभवतो अघमूलतो सासवतो सङ्खततो। एवं दसहाकारेहि सुञ्ञतो लोकं अवेक्खति।
Api ca, dasahākārehi suññato lokaṃ avekkhati. Rūpaṃ rittato tucchato suññato anattato asārakato vadhakato vibhavato aghamūlato sāsavato saṅkhatato; vedanaṃ…pe… saññaṃ… saṅkhāre… viññāṇaṃ… cutiṃ… upapattiṃ… paṭisandhiṃ… bhavaṃ… saṃsāravaṭṭaṃ rittato tucchato suññato anattato asārakato vadhakato vibhavato aghamūlato sāsavato saṅkhatato. Evaṃ dasahākārehi suññato lokaṃ avekkhati.
अपि च, द्वादसहाकारेहि सुञ्ञतो लोकं अवेक्खति। रूपं न सत्तो न जीवो न नरो न माणवो न इत्थी न पुरिसो न अत्ता न अत्तनियं नाहं न मम न कोचि न कस्सचि; वेदना…पे॰… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं न सत्तो न जीवो न नरो न माणवो न इत्थी न पुरिसो न अत्ता न अत्तनियं नाहं न मम न कोचि न कस्सचि। एवं द्वादसहाकारेहि सुञ्ञतो लोकं अवेक्खति।
Api ca, dvādasahākārehi suññato lokaṃ avekkhati. Rūpaṃ na satto na jīvo na naro na māṇavo na itthī na puriso na attā na attaniyaṃ nāhaṃ na mama na koci na kassaci; vedanā…pe… saññā… saṅkhārā… viññāṇaṃ na satto na jīvo na naro na māṇavo na itthī na puriso na attā na attaniyaṃ nāhaṃ na mama na koci na kassaci. Evaṃ dvādasahākārehi suññato lokaṃ avekkhati.
वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘यं, भिक्खवे, न तुम्हाकं तं पजहथ। तं वो पहीनं दीघरत्तं हिताय सुखाय भविस्सति। किञ्च, भिक्खवे, न तुम्हाकं? रूपं, भिक्खवे, न तुम्हाकं; तं पजहथ। तं वो पहीनं दीघरत्तं हिताय सुखाय भविस्सति। वेदना, भिक्खवे, न तुम्हाकं; तं पजहथ। सा वो पहीना दीघरत्तं हिताय सुखाय भविस्सति। सञ्ञा, भिक्खवे, न तुम्हाकं; तं पजहथ। सा वो पहीना दीघरत्तं हिताय सुखाय भविस्सति। सङ्खारा, भिक्खवे, न तुम्हाकं; ते पजहथ। ते वो पहीना दीघरत्तं हिताय सुखाय भविस्सन्ति। विञ्ञाणं, भिक्खवे, न तुम्हाकं; तं पजहथ। तं वो पहीनं दीघरत्तं हिताय सुखाय भविस्सति। सेय्यथापि 67, भिक्खवे, यं इमस्मिं जेतवने तिणकट्ठसाखापलासं तं जनो हरेय्य वा डहेय्य वा यथापच्चयं वा करेय्य। अपि नु तुम्हाकं एवमस्स – ‘अम्हे जनो हरति वा डहति वा यथापच्चयं वा करोती’ति? ‘नो हेतं, भन्ते’। ‘तं किस्स हेतु’? ‘न हि नो एतं, भन्ते, अत्ता वा अत्तनियं वा’ति। एवमेव खो, भिक्खवे, यं न तुम्हाकं तं पजहथ; तं वो पहीनं दीघरत्तं हिताय सुखाय भविस्सति। किञ्च, भिक्खवे, न तुम्हाकं? रूपं, भिक्खवे, न तुम्हाकं; तं पजहथ। तं वो पहीनं दीघरत्तं हिताय सुखाय भविस्सति। वेदना…पे॰… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं, भिक्खवे, न तुम्हाकं; तं पजहथ। तं वो पहीनं दीघरत्तं हिताय सुखाय भविस्सती’’ति। एवम्पि सुञ्ञतो लोकं अवेक्खति।
Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘yaṃ, bhikkhave, na tumhākaṃ taṃ pajahatha. Taṃ vo pahīnaṃ dīgharattaṃ hitāya sukhāya bhavissati. Kiñca, bhikkhave, na tumhākaṃ? Rūpaṃ, bhikkhave, na tumhākaṃ; taṃ pajahatha. Taṃ vo pahīnaṃ dīgharattaṃ hitāya sukhāya bhavissati. Vedanā, bhikkhave, na tumhākaṃ; taṃ pajahatha. Sā vo pahīnā dīgharattaṃ hitāya sukhāya bhavissati. Saññā, bhikkhave, na tumhākaṃ; taṃ pajahatha. Sā vo pahīnā dīgharattaṃ hitāya sukhāya bhavissati. Saṅkhārā, bhikkhave, na tumhākaṃ; te pajahatha. Te vo pahīnā dīgharattaṃ hitāya sukhāya bhavissanti. Viññāṇaṃ, bhikkhave, na tumhākaṃ; taṃ pajahatha. Taṃ vo pahīnaṃ dīgharattaṃ hitāya sukhāya bhavissati. Seyyathāpi 68, bhikkhave, yaṃ imasmiṃ jetavane tiṇakaṭṭhasākhāpalāsaṃ taṃ jano hareyya vā ḍaheyya vā yathāpaccayaṃ vā kareyya. Api nu tumhākaṃ evamassa – ‘amhe jano harati vā ḍahati vā yathāpaccayaṃ vā karotī’ti? ‘No hetaṃ, bhante’. ‘Taṃ kissa hetu’? ‘Na hi no etaṃ, bhante, attā vā attaniyaṃ vā’ti. Evameva kho, bhikkhave, yaṃ na tumhākaṃ taṃ pajahatha; taṃ vo pahīnaṃ dīgharattaṃ hitāya sukhāya bhavissati. Kiñca, bhikkhave, na tumhākaṃ? Rūpaṃ, bhikkhave, na tumhākaṃ; taṃ pajahatha. Taṃ vo pahīnaṃ dīgharattaṃ hitāya sukhāya bhavissati. Vedanā…pe… saññā… saṅkhārā… viññāṇaṃ, bhikkhave, na tumhākaṃ; taṃ pajahatha. Taṃ vo pahīnaṃ dīgharattaṃ hitāya sukhāya bhavissatī’’ti. Evampi suññato lokaṃ avekkhati.
आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘सुञ्ञो 69 लोको, सुञ्ञो लोको’ति, भन्ते, वुच्चति। कित्तावता नु खो, भन्ते, सुञ्ञो लोकोति वुच्चती’’ति? ‘‘यस्मा च खो, आनन्द, सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा, तस्मा सुञ्ञो लोकोति वुच्चति। किञ्चानन्द, सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा? चक्खु खो, आनन्द, सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा। रूपा सुञ्ञा…पे॰… चक्खुविञ्ञाणं सुञ्ञं… चक्खुसम्फस्सो सुञ्ञो… यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा। सोतं सुञ्ञं… सद्दा सुञ्ञा… घानं सुञ्ञं… गन्धा सुञ्ञा… जिव्हा सुञ्ञा… रसा सुञ्ञा… कायो सुञ्ञो … फोट्ठब्बा सुञ्ञा… मनो सुञ्ञो… धम्मा सुञ्ञा… मनोविञ्ञाणं सुञ्ञं… मनोसम्फस्सो सुञ्ञो… यम्पिदं सुञ्ञं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा। यस्मा च खो, आनन्द, सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा, तस्मा सुञ्ञो लोकोति वुच्चती’’ति। एवम्पि सुञ्ञतो लोकं अवेक्खति।
Āyasmā ānando bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘‘suñño 70 loko, suñño loko’ti, bhante, vuccati. Kittāvatā nu kho, bhante, suñño lokoti vuccatī’’ti? ‘‘Yasmā ca kho, ānanda, suññaṃ attena vā attaniyena vā, tasmā suñño lokoti vuccati. Kiñcānanda, suññaṃ attena vā attaniyena vā? Cakkhu kho, ānanda, suññaṃ attena vā attaniyena vā. Rūpā suññā…pe… cakkhuviññāṇaṃ suññaṃ… cakkhusamphasso suñño… yampidaṃ cakkhusamphassapaccayā uppajjati vedayitaṃ sukhaṃ vā dukkhaṃ vā adukkhamasukhaṃ vā tampi suññaṃ attena vā attaniyena vā. Sotaṃ suññaṃ… saddā suññā… ghānaṃ suññaṃ… gandhā suññā… jivhā suññā… rasā suññā… kāyo suñño … phoṭṭhabbā suññā… mano suñño… dhammā suññā… manoviññāṇaṃ suññaṃ… manosamphasso suñño… yampidaṃ suññaṃ manosamphassapaccayā uppajjati vedayitaṃ sukhaṃ vā dukkhaṃ vā adukkhamasukhaṃ vā tampi suññaṃ attena vā attaniyena vā. Yasmā ca kho, ānanda, suññaṃ attena vā attaniyena vā, tasmā suñño lokoti vuccatī’’ti. Evampi suññato lokaṃ avekkhati.
‘‘सुद्धं धम्मसमुप्पादं, सुद्धसङ्खारसन्ततिं।
‘‘Suddhaṃ dhammasamuppādaṃ, suddhasaṅkhārasantatiṃ;
पस्सन्तस्स यथाभूतं, न भयं होति गामणि॥
Passantassa yathābhūtaṃ, na bhayaṃ hoti gāmaṇi.
‘‘तिणकट्ठसमं लोकं, यदा पञ्ञाय पस्सति।
‘‘Tiṇakaṭṭhasamaṃ lokaṃ, yadā paññāya passati;
नाञ्ञं 71 पत्थयते किञ्चि, अञ्ञत्रप्पटिसन्धिया’’ति॥
Nāññaṃ 72 patthayate kiñci, aññatrappaṭisandhiyā’’ti.
एवम्पि सुञ्ञतो लोकं अवेक्खति।
Evampi suññato lokaṃ avekkhati.
वुत्तञ्हेतं भगवता 73 – ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु रूपं समन्नेसति यावता रूपस्स गति, वेदनं समन्नेसति यावता वेदनाय गति, सञ्ञं समन्नेसति यावता सञ्ञाय गति, सङ्खारे समन्नेसति यावता सङ्खारानं गति, विञ्ञाणं समन्नेसति यावता विञ्ञाणस्स गति । तस्स रूपं 74 समन्नेसतो यावता रूपस्स गति, वेदनं…पे॰… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं समन्नेसतो यावता विञ्ञाणस्स गति, यम्पिस्स तं होति अहन्ति वा ममन्ति वा अस्मीति वा, तम्पि तस्स न होती’’ति। एवम्पि सुञ्ञतो लोकं अवेक्खति।
Vuttañhetaṃ bhagavatā 75 – ‘‘evameva kho, bhikkhave, bhikkhu rūpaṃ samannesati yāvatā rūpassa gati, vedanaṃ samannesati yāvatā vedanāya gati, saññaṃ samannesati yāvatā saññāya gati, saṅkhāre samannesati yāvatā saṅkhārānaṃ gati, viññāṇaṃ samannesati yāvatā viññāṇassa gati . Tassa rūpaṃ 76 samannesato yāvatā rūpassa gati, vedanaṃ…pe… saññaṃ… saṅkhāre… viññāṇaṃ samannesato yāvatā viññāṇassa gati, yampissa taṃ hoti ahanti vā mamanti vā asmīti vā, tampi tassa na hotī’’ti. Evampi suññato lokaṃ avekkhati.
सुञ्ञतो लोकं अवेक्खस्सूति सुञ्ञतो लोकं अवेक्खस्सु पच्चवेक्खस्सु दक्खस्सु तुलेहि तीरेहि विभावेहि विभूतं करोहीति – सुञ्ञतो लोकं अवेक्खस्सु।
Suññato lokaṃ avekkhassūti suññato lokaṃ avekkhassu paccavekkhassu dakkhassu tulehi tīrehi vibhāvehi vibhūtaṃ karohīti – suññato lokaṃ avekkhassu.
मोघराज सदा सतोति। मोघराजाति भगवा तं ब्राह्मणं नामेन आलपति। सदाति सब्बकालं…पे॰… पच्छिमे वयोखन्धे। सतोति चतूहि कारणेहि सतो – काये कायानुपस्सनासतिपट्ठानं भावेन्तो सतो…पे॰… सो वुच्चति सतोति – मोघराज सदा सतो।
Mogharāja sadā satoti. Mogharājāti bhagavā taṃ brāhmaṇaṃ nāmena ālapati. Sadāti sabbakālaṃ…pe… pacchime vayokhandhe. Satoti catūhi kāraṇehi sato – kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato…pe… so vuccati satoti – mogharāja sadā sato.
अत्तानुदिट्ठिं ऊहच्चाति अत्तानुदिट्ठि वुच्चति वीसतिवत्थुका सक्कायदिट्ठि। इध अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी अरियधम्मस्स अकोविदो अरियधम्मे अविनीतो सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो सप्पुरिसधम्मे अविनीतो रूपं अत्ततो समनुपस्सति रूपवन्तं वा अत्तानं अत्तनि वा रूपं रूपस्मिं वा अत्तानं, वेदनं…पे॰… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं अत्तनि वा विञ्ञाणं विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानं। या एवरूपा दिट्ठि दिट्ठिगतं दिट्ठिगहनं दिट्ठिकन्तारो दिट्ठिविसूकायिकं दिट्ठिविप्फन्दितं दिट्ठिसंयोजनं गाहो पटिग्गाहो अभिनिवेसो परामासो कुम्मग्गो मिच्छापथो मिच्छत्तं तित्थायतनं विपरियेसग्गाहो विपरीतग्गाहो विपल्लासग्गाहो मिच्छागाहो अयाथावकस्मिं याथावकन्ति गाहो यावता द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि, अयं अत्तानुदिट्ठि। अत्तानुदिट्ठिं ऊहच्चाति अत्तानुदिट्ठिं ऊहच्च समूहच्च 77 उद्धरित्वा समुद्धरित्वा उप्पाटयित्वा समुप्पाटयित्वा पजहित्वा विनोदेत्वा ब्यन्तीकरित्वा अनभावं गमेत्वाति – अत्तानुदिट्ठिं ऊहच्च।
Attānudiṭṭhiṃ ūhaccāti attānudiṭṭhi vuccati vīsativatthukā sakkāyadiṭṭhi. Idha assutavā puthujjano ariyānaṃ adassāvī ariyadhammassa akovido ariyadhamme avinīto sappurisānaṃ adassāvī sappurisadhammassa akovido sappurisadhamme avinīto rūpaṃ attato samanupassati rūpavantaṃ vā attānaṃ attani vā rūpaṃ rūpasmiṃ vā attānaṃ, vedanaṃ…pe… saññaṃ… saṅkhāre… viññāṇaṃ attato samanupassati viññāṇavantaṃ vā attānaṃ attani vā viññāṇaṃ viññāṇasmiṃ vā attānaṃ. Yā evarūpā diṭṭhi diṭṭhigataṃ diṭṭhigahanaṃ diṭṭhikantāro diṭṭhivisūkāyikaṃ diṭṭhivipphanditaṃ diṭṭhisaṃyojanaṃ gāho paṭiggāho abhiniveso parāmāso kummaggo micchāpatho micchattaṃ titthāyatanaṃ vipariyesaggāho viparītaggāho vipallāsaggāho micchāgāho ayāthāvakasmiṃ yāthāvakanti gāho yāvatā dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni, ayaṃ attānudiṭṭhi. Attānudiṭṭhiṃ ūhaccāti attānudiṭṭhiṃ ūhacca samūhacca 78 uddharitvā samuddharitvā uppāṭayitvā samuppāṭayitvā pajahitvā vinodetvā byantīkaritvā anabhāvaṃ gametvāti – attānudiṭṭhiṃ ūhacca.
एवं मच्चुतरो सियाति एवं मच्चुपि तरेय्यासि, जरापि तरेय्यासि, मरणम्पि तरेय्यासि उत्तरेय्यासि पतरेय्यासि समतिक्कमेय्यासि वीतिवत्तेय्यासीति – एवं मच्चुतरो सिया।
Evaṃ maccutaro siyāti evaṃ maccupi tareyyāsi, jarāpi tareyyāsi, maraṇampi tareyyāsi uttareyyāsi patareyyāsi samatikkameyyāsi vītivatteyyāsīti – evaṃ maccutaro siyā.
एवं लोकं अवेक्खन्तन्ति एवं लोकं अवेक्खन्तं पच्चवेक्खन्तं तुलयन्तं तीरयन्तं विभावयन्तं विभूतं करोन्तन्ति – एवं लोकं अवेक्खन्तं।
Evaṃlokaṃ avekkhantanti evaṃ lokaṃ avekkhantaṃ paccavekkhantaṃ tulayantaṃ tīrayantaṃ vibhāvayantaṃ vibhūtaṃ karontanti – evaṃ lokaṃ avekkhantaṃ.
मच्चुराजा न पस्सतीति मच्चुपि मच्चुराजा, मारोपि मच्चुराजा, मरणम्पि मच्चुराजा। न पस्सतीति मच्चुराजा न पस्सती न दक्खति नाधिगच्छति न विन्दति न पटिलभति। वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, आरञ्ञिको मिगो अरञ्ञे पवने चरमानो विस्सत्थो गच्छति विस्सत्थो 79 तिट्ठति विस्सत्थो निसीदति विस्सत्थो सेय्यं कप्पेति। तं किस्स हेतु? अनापाथगतो 80, भिक्खवे, लुद्दस्स। एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अन्धमकासि 81 मारं, अपदं वधित्वा मारचक्खुं अदस्सनं गतो पापिमतो’।
Maccurājā na passatīti maccupi maccurājā, māropi maccurājā, maraṇampi maccurājā. Na passatīti maccurājā na passatī na dakkhati nādhigacchati na vindati na paṭilabhati. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘seyyathāpi, bhikkhave, āraññiko migo araññe pavane caramāno vissattho gacchati vissattho 82 tiṭṭhati vissattho nisīdati vissattho seyyaṃ kappeti. Taṃ kissa hetu? Anāpāthagato 83, bhikkhave, luddassa. Evameva kho, bhikkhave, bhikkhu vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ pītisukhaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Ayaṃ vuccati, bhikkhave, ‘bhikkhu andhamakāsi 84 māraṃ, apadaṃ vadhitvā māracakkhuṃ adassanaṃ gato pāpimato’.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं…पे॰… ततियं झानं… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अन्धमकासि मारं, अपदं वधित्वा मारचक्खुं अदस्सनं गतो पापिमतो’।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhu vitakkavicārānaṃ vūpasamā ajjhattaṃ sampasādanaṃ cetaso ekodibhāvaṃ avitakkaṃ avicāraṃ samādhijaṃ pītisukhaṃ dutiyaṃ jhānaṃ…pe… tatiyaṃ jhānaṃ… catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Ayaṃ vuccati, bhikkhave, ‘bhikkhu andhamakāsi māraṃ, apadaṃ vadhitvā māracakkhuṃ adassanaṃ gato pāpimato’.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सब्बसो रूपसञ्ञानं समतिक्कमा, पटिघसञ्ञानं अत्थङ्गमा, नानत्तसञ्ञानं अमनसिकारा, अनन्तो आकासोति आकासानञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अन्धमकासि मारं, अपदं वधित्वा मारचक्खुं अदस्सनं गतो पापिमतो’।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhu sabbaso rūpasaññānaṃ samatikkamā, paṭighasaññānaṃ atthaṅgamā, nānattasaññānaṃ amanasikārā, ananto ākāsoti ākāsānañcāyatanaṃ upasampajja viharati. Ayaṃ vuccati, bhikkhave, ‘bhikkhu andhamakāsi māraṃ, apadaṃ vadhitvā māracakkhuṃ adassanaṃ gato pāpimato’.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सब्बसो आकासानञ्चायतनं समतिक्कम्म अनन्तं विञ्ञाणन्ति विञ्ञाणञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति…पे॰…।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhu sabbaso ākāsānañcāyatanaṃ samatikkamma anantaṃ viññāṇanti viññāṇañcāyatanaṃ upasampajja viharati…pe….
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, सब्बसो विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म नत्थि किञ्चीति आकिञ्चञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति…पे॰…।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, sabbaso viññāṇañcāyatanaṃ samatikkamma natthi kiñcīti ākiñcaññāyatanaṃ upasampajja viharati…pe….
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, सब्बसो आकिञ्चञ्ञायतनं समतिक्कम्म नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति…पे॰…।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, sabbaso ākiñcaññāyatanaṃ samatikkamma nevasaññānāsaññāyatanaṃ upasampajja viharati…pe….
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, सब्बसो नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समतिक्कम्म सञ्ञावेदयितनिरोधं उपसम्पज्ज विहरति; पञ्ञाय चस्स दिस्वा आसवा परिक्खीणा होन्ति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अन्धमकासि मारं, अपदं वधित्वा मारचक्खुं अदस्सनं गतो पापिमतो, तिण्णो लोके विसत्तिक’न्ति। सो विस्सत्थो गच्छति विस्सत्थो तिट्ठति विस्सत्थो निसीदति विस्सत्थो सेय्यं कप्पेति। तं किस्स हेतु? अनापाथगतो भिक्खु पापिमतो’’ति – मच्चुराजा न पस्सति। तेनाह भगवा –
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, sabbaso nevasaññānāsaññāyatanaṃ samatikkamma saññāvedayitanirodhaṃ upasampajja viharati; paññāya cassa disvā āsavā parikkhīṇā honti. Ayaṃ vuccati, bhikkhave, ‘bhikkhu andhamakāsi māraṃ, apadaṃ vadhitvā māracakkhuṃ adassanaṃ gato pāpimato, tiṇṇo loke visattika’nti. So vissattho gacchati vissattho tiṭṭhati vissattho nisīdati vissattho seyyaṃ kappeti. Taṃ kissa hetu? Anāpāthagato bhikkhu pāpimato’’ti – maccurājā na passati. Tenāha bhagavā –
‘‘सुञ्ञतो लोकं अवेक्खस्सु, मोघराज सदा सतो।
‘‘Suññato lokaṃ avekkhassu, mogharāja sadā sato;
अत्तानुदिट्ठिं ऊहच्च, एवं मच्चुतरो सिया।
Attānudiṭṭhiṃ ūhacca, evaṃ maccutaro siyā;
एवं लोकं अवेक्खन्तं, मच्चुराजा न पस्सती’’ति॥
Evaṃ lokaṃ avekkhantaṃ, maccurājā na passatī’’ti.
सह गाथापरियोसाना…पे॰… सत्था मे, भन्ते भगवा, सावकोहमस्मीति।
Saha gāthāpariyosānā…pe… satthā me, bhante bhagavā, sāvakohamasmīti.
मोघराजमाणवपुच्छानिद्देसो पन्नरसमो।
Mogharājamāṇavapucchāniddeso pannarasamo.
Footnotes:
Related texts:
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / चूळनिद्देस-अट्ठकथा • Cūḷaniddesa-aṭṭhakathā / १५. मोघराजमाणवसुत्तनिद्देसवण्णना • 15. Mogharājamāṇavasuttaniddesavaṇṇanā
