| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चूळनिद्देस-अट्ठकथा • Cūḷaniddesa-aṭṭhakathā |
१५. मोघराजमाणवसुत्तनिद्देसवण्णना
15. Mogharājamāṇavasuttaniddesavaṇṇanā
८५. पन्नरसमे मोघराजसुत्ते – द्वाहन्ति द्वे वारे अहं। सो हि पुब्बे अजितसुत्तस्स (सु॰ नि॰ १०३८ आदयो) च तिस्समेत्तेय्यसुत्तस्स (सु॰ नि॰ १०४६ आदयो) च अवसाने द्विक्खत्तुं भगवन्तं पुच्छि, भगवा पनस्स इन्द्रियपरिपाकं आगमयमानो न ब्याकासि। तेनाह – ‘‘द्वाहं सक्कं अपुच्छिस्स’’न्ति। यावततियञ्च देवीसि, ब्याकरोतीति मे सुतन्ति यावततियञ्च सहधम्मिकं पुट्ठो विसुद्धिदेवभूतो इसि भगवा सम्मासम्बुद्धो ब्याकरोतीति एवं मे सुतं। गोधावरीतीरेयेव किर सो एवमस्सोसि। तेनाह – ‘‘ब्याकरोतीति मे सुत’’न्ति। इमिस्सा गाथाय निद्देसे यं वत्तब्बं सिया, तं हेट्ठा वुत्तनयं एव।
85. Pannarasame mogharājasutte – dvāhanti dve vāre ahaṃ. So hi pubbe ajitasuttassa (su. ni. 1038 ādayo) ca tissametteyyasuttassa (su. ni. 1046 ādayo) ca avasāne dvikkhattuṃ bhagavantaṃ pucchi, bhagavā panassa indriyaparipākaṃ āgamayamāno na byākāsi. Tenāha – ‘‘dvāhaṃ sakkaṃ apucchissa’’nti. Yāvatatiyañca devīsi, byākarotīti me sutanti yāvatatiyañca sahadhammikaṃ puṭṭho visuddhidevabhūto isi bhagavā sammāsambuddho byākarotīti evaṃ me sutaṃ. Godhāvarītīreyeva kira so evamassosi. Tenāha – ‘‘byākarotīti me suta’’nti. Imissā gāthāya niddese yaṃ vattabbaṃ siyā, taṃ heṭṭhā vuttanayaṃ eva.
८६. अयं लोकोति मनुस्सलोको। परो लोकोति तं ठपेत्वा अवसेसो। सदेवकोति ब्रह्मलोकं ठपेत्वा अवसेसो उपपत्तिदेवसम्मुतिदेवयुत्तो। ‘‘ब्रह्मलोको सदेवको’’ति एतं वा ‘‘सदेवको लोको’’तिआदिनयनिदस्सनमत्तं। तेन सब्बोपि तथावुत्तप्पकारलोको वेदितब्बो।
86.Ayaṃ lokoti manussaloko. Paro lokoti taṃ ṭhapetvā avaseso. Sadevakoti brahmalokaṃ ṭhapetvā avaseso upapattidevasammutidevayutto. ‘‘Brahmaloko sadevako’’ti etaṃ vā ‘‘sadevako loko’’tiādinayanidassanamattaṃ. Tena sabbopi tathāvuttappakāraloko veditabbo.
८७. एवं अभिक्कन्तदस्साविन्ति एवं अग्गदस्साविं, सदेवकस्स लोकस्स अज्झासयाधिमुत्तिगतिपरायणादीनि पस्सितुं समत्थन्ति दस्सेति।
87.Evaṃ abhikkantadassāvinti evaṃ aggadassāviṃ, sadevakassa lokassa ajjhāsayādhimuttigatiparāyaṇādīni passituṃ samatthanti dasseti.
८८. सुञ्ञतो लोकं अवेक्खस्सूति अवसियपवत्तसल्लक्खणवसेन वा तुच्छसङ्खारसमनुपस्सनावसेन वाति द्वीहाकारेहि सुञ्ञतो लोकं पस्स। अत्तानुदिट्ठिं ऊहच्चाति सक्कायदिट्ठिं उद्धरित्वा।
88.Suññato lokaṃ avekkhassūti avasiyapavattasallakkhaṇavasena vā tucchasaṅkhārasamanupassanāvasena vāti dvīhākārehi suññato lokaṃ passa. Attānudiṭṭhiṃ ūhaccāti sakkāyadiṭṭhiṃ uddharitvā.
लुज्जतीति भिज्जति। चक्खतीति चक्खु। तदेतं ससम्भारचक्खुनो सेतमण्डलपरिक्खित्तस्स कण्हमण्डलस्स मज्झे अभिमुखे ठितानं सरीरसण्ठानुप्पत्तिदेसभूते दिट्ठमण्डले चक्खुविञ्ञाणादीनं यथारहं वत्थुद्वारभावं साधयमानं तिट्ठति। रूपयन्तीति रूपा, वण्णविकारमापज्जन्ता हदयङ्गतभावं पकासेन्तीति अत्थो। चक्खुतो पवत्तं विञ्ञाणं , चक्खुस्स वा चक्खुसन्निस्सितं वा विञ्ञाणं चक्खुविञ्ञाणं। चक्खुतो पवत्तो सम्फस्सो चक्खुसम्फस्सो। चक्खुसम्फस्सपच्चयाति चक्खुविञ्ञाणसम्पयुत्तफस्सपच्चया। वेदयितन्ति विन्दनं, वेदनाति अत्थो। तदेव सुखयतीति सुखं, यस्स उप्पज्जति, तं सुखितं करोतीति अत्थो। सुट्ठु वा खादति, खनति च कायचित्ताबाधन्ति सुखं। दुक्खयतीति दुक्खं। यस्स उप्पज्जति, तं दुक्खितं करोतीति अत्थो। न दुक्खं न सुखन्ति अदुक्खमसुखं। म-कारो सन्धिपदवसेन वुत्तो। सो पन चक्खुसम्फस्से अत्तना सम्पयुत्ताय वेदनाय सहजातअञ्ञमञ्ञनिस्सयविपाकआहारसम्पयुत्तअत्थिअविगतवसेन अट्ठधा पच्चयो होति, सम्पटिच्छनसम्पयुत्ताय अनन्तरसमनन्तरूपनिस्सयनत्थिविगतवसेन पञ्चधा, सन्तीरणादिसम्पयुत्तानं उपनिस्सयवसेनेव पच्चयो होति।
Lujjatīti bhijjati. Cakkhatīti cakkhu. Tadetaṃ sasambhāracakkhuno setamaṇḍalaparikkhittassa kaṇhamaṇḍalassa majjhe abhimukhe ṭhitānaṃ sarīrasaṇṭhānuppattidesabhūte diṭṭhamaṇḍale cakkhuviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati. Rūpayantīti rūpā, vaṇṇavikāramāpajjantā hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsentīti attho. Cakkhuto pavattaṃ viññāṇaṃ , cakkhussa vā cakkhusannissitaṃ vā viññāṇaṃ cakkhuviññāṇaṃ. Cakkhuto pavatto samphasso cakkhusamphasso. Cakkhusamphassapaccayāti cakkhuviññāṇasampayuttaphassapaccayā. Vedayitanti vindanaṃ, vedanāti attho. Tadeva sukhayatīti sukhaṃ, yassa uppajjati, taṃ sukhitaṃ karotīti attho. Suṭṭhu vā khādati, khanati ca kāyacittābādhanti sukhaṃ. Dukkhayatīti dukkhaṃ. Yassa uppajjati, taṃ dukkhitaṃ karotīti attho. Na dukkhaṃ na sukhanti adukkhamasukhaṃ. Ma-kāro sandhipadavasena vutto. So pana cakkhusamphasse attanā sampayuttāya vedanāya sahajātaaññamaññanissayavipākaāhārasampayuttaatthiavigatavasena aṭṭhadhā paccayo hoti, sampaṭicchanasampayuttāya anantarasamanantarūpanissayanatthivigatavasena pañcadhā, santīraṇādisampayuttānaṃ upanissayavaseneva paccayo hoti.
सुणातीति सोतं, तं ससम्भारसोतबिलस्स अन्तो तनुतम्बलोमाचिते अङ्गुलिवेधकसण्ठाने पदेसे सोतविञ्ञाणादीनं यथारहं वत्थुद्वारभावं साधयमानं तिट्ठति। सद्दीयन्तीति सद्दा, उदाहरीयन्तीति अत्थो। घायतीति घानं, तं ससम्भारघानबिलस्स अन्तो अजपदसण्ठाने पदेसे घानविञ्ञाणादीनं यथारहं वत्थुद्वारभावं साधयमानं तिट्ठति। गन्धियन्तीति गन्धा, अत्तनो वत्थुं सूचियन्तीति अत्थो। जीवितं अव्हायतीति जिव्हा, सायनट्ठेन वा जिव्हा। सा ससम्भारजिव्हाय अतिअग्गमूलपस्सानि वज्जेत्वा उपरिमतलमज्झे भिन्नउप्पलदलग्गसण्ठाने पदेसे जिव्हाविञ्ञाणादीनं यथारहं वत्थुद्वारभावं साधयमाना तिट्ठति। रसन्ति ते सत्ताति रसा, अस्सादेन्तीति अत्थो।
Suṇātīti sotaṃ, taṃ sasambhārasotabilassa anto tanutambalomācite aṅgulivedhakasaṇṭhāne padese sotaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati. Saddīyantīti saddā, udāharīyantīti attho. Ghāyatīti ghānaṃ, taṃ sasambhāraghānabilassa anto ajapadasaṇṭhāne padese ghānaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati. Gandhiyantīti gandhā, attano vatthuṃ sūciyantīti attho. Jīvitaṃ avhāyatīti jivhā, sāyanaṭṭhena vā jivhā. Sā sasambhārajivhāya atiaggamūlapassāni vajjetvā uparimatalamajjhe bhinnauppaladalaggasaṇṭhāne padese jivhāviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānā tiṭṭhati. Rasanti te sattāti rasā, assādentīti attho.
कुच्छितानं आसवधम्मानं आयोति कायो। आयोति उप्पत्तिदेसो। सो यावता इमस्मिं काये उपादिन्नपवत्ति नाम अत्थि, तत्थ येभुय्येन कायप्पसादो कायविञ्ञाणादीनं यथारहं वत्थुद्वारभावं साधयमानो तिट्ठति। फुसियन्तीति फोट्ठब्बा। मनतीति मनो, विजानातीति अत्थो। अत्तनो लक्खणं धारेन्तीति धम्मा। मनोति सहावज्जनभवङ्गं। धम्माति निब्बानं मुञ्चित्वा अवसेसा धम्मारम्मणधम्मा। मनोविञ्ञाणन्ति जवनमनोविञ्ञाणं। मनोसम्फस्सोति तंसम्पयुत्तो फस्सो, सो सम्पयुत्ताय वेदनाय विपाकपच्चयवज्जेहि सेसेहि सत्तहि पच्चयेहि पच्चयो होति। अनन्तराय तेहेव सेसानं उपनिस्सयेनेव पच्चयो होति।
Kucchitānaṃ āsavadhammānaṃ āyoti kāyo. Āyoti uppattideso. So yāvatā imasmiṃ kāye upādinnapavatti nāma atthi, tattha yebhuyyena kāyappasādo kāyaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamāno tiṭṭhati. Phusiyantīti phoṭṭhabbā. Manatīti mano, vijānātīti attho. Attano lakkhaṇaṃ dhārentīti dhammā. Manoti sahāvajjanabhavaṅgaṃ. Dhammāti nibbānaṃ muñcitvā avasesā dhammārammaṇadhammā. Manoviññāṇanti javanamanoviññāṇaṃ. Manosamphassoti taṃsampayutto phasso, so sampayuttāya vedanāya vipākapaccayavajjehi sesehi sattahi paccayehi paccayo hoti. Anantarāya teheva sesānaṃ upanissayeneva paccayo hoti.
अवसियपवत्तसल्लक्खणवसेन वाति अवसो हुत्वा पवत्तसङ्खारे पस्सनवसेन ओलोकनवसेनाति अत्थो। रूपे वसो न लब्भतीति रूपस्मिं वसवत्तिभावो इस्सरभावो न लब्भति। वेदनादीसुपि एसेव नयो।
Avasiyapavattasallakkhaṇavasena vāti avaso hutvā pavattasaṅkhāre passanavasena olokanavasenāti attho. Rūpe vaso na labbhatīti rūpasmiṃ vasavattibhāvo issarabhāvo na labbhati. Vedanādīsupi eseva nayo.
नायं, भिक्खवे, कायो तुम्हाकन्ति अत्तनि सति अत्तनियं नाम होति, अत्तायेव च नत्थि। तस्मा ‘‘नायं, भिक्खवे, कायो तुम्हाक’’न्ति आह। नापि अञ्ञेसन्ति अञ्ञो नाम परेसं अत्ता। तस्मिं सति अञ्ञेसं नाम सिया, सोपि नत्थि। तस्मा ‘‘नापि अञ्ञेस’’न्ति आह। पुराणमिदं, भिक्खवे, कम्मन्ति नयिदं पुराणकम्ममेव, पुराणकम्मनिब्बत्तो पनेस कायो। तस्मा पच्चयवोहारेन एवं वुत्तो। अभिसङ्खतन्तिआदि कम्मवोहारस्सेव वसेन पुरिमलिङ्गसभावताय वुत्तं। अयं पनेत्थ अत्थो – अभिसङ्खतन्ति पच्चयेहि कतोति दट्ठब्बो। अभिसञ्चेतयितन्ति चेतनावत्थुको, चेतनामूलकोति दट्ठब्बो। वेदनियन्ति वेदनाय वत्थूति दट्ठब्बो।
Nāyaṃ, bhikkhave, kāyo tumhākanti attani sati attaniyaṃ nāma hoti, attāyeva ca natthi. Tasmā ‘‘nāyaṃ, bhikkhave, kāyo tumhāka’’nti āha. Nāpi aññesanti añño nāma paresaṃ attā. Tasmiṃ sati aññesaṃ nāma siyā, sopi natthi. Tasmā ‘‘nāpi aññesa’’nti āha. Purāṇamidaṃ, bhikkhave, kammanti nayidaṃ purāṇakammameva, purāṇakammanibbatto panesa kāyo. Tasmā paccayavohārena evaṃ vutto. Abhisaṅkhatantiādi kammavohārasseva vasena purimaliṅgasabhāvatāya vuttaṃ. Ayaṃ panettha attho – abhisaṅkhatanti paccayehi katoti daṭṭhabbo. Abhisañcetayitanti cetanāvatthuko, cetanāmūlakoti daṭṭhabbo. Vedaniyanti vedanāya vatthūti daṭṭhabbo.
रूपे सारो न लब्भतीति रूपस्मिं निच्चादिसारो न लब्भति। वेदनादीसुपि एसेव नयो। रूपं अस्सारं निस्सारन्ति रूपं अस्सारं सारविरहितञ्च। सारापगतन्ति सारतो अपगतं। निच्चसारसारेन वाति भङ्गं अतिक्कमित्वा पवत्तमानेन निच्चसारेन वा। कस्सचि निच्चसारस्स अभावतो निच्चसारेन सारो नत्थि। सुखसारसारेन वाति ठितिसुखं अतिक्कमित्वा पवत्तमानस्स कस्सचि सुखसारस्स अभावतो सुखसारसारेन वा। अत्तसारसारेन वाति अत्तत्तनियसारसारेन वा। निच्चेन वाति भङ्गं अतिक्कमित्वा पवत्तमानस्स कस्सचि निच्चस्स अभावतो निच्चेन वा। धुवेन वाति विज्जमानकालेपि पच्चयायत्तवुत्तिताय थिरस्स कस्सचि अभावतो धुवेन वा। सस्सतेन वाति अब्बोच्छिन्नस्स सब्बकाले विज्जमानस्स कस्सचि अभावतो सस्सतेन वा। अविपरिणामधम्मेन वाति जराभङ्गवसेन अविपरिणामपकतिकस्स कस्सचि अभावतो अविपरिणामधम्मेन वा।
Rūpe sāro na labbhatīti rūpasmiṃ niccādisāro na labbhati. Vedanādīsupi eseva nayo. Rūpaṃ assāraṃ nissāranti rūpaṃ assāraṃ sāravirahitañca. Sārāpagatanti sārato apagataṃ. Niccasārasārena vāti bhaṅgaṃ atikkamitvā pavattamānena niccasārena vā. Kassaci niccasārassa abhāvato niccasārena sāro natthi. Sukhasārasārena vāti ṭhitisukhaṃ atikkamitvā pavattamānassa kassaci sukhasārassa abhāvato sukhasārasārena vā. Attasārasārena vāti attattaniyasārasārena vā. Niccena vāti bhaṅgaṃ atikkamitvā pavattamānassa kassaci niccassa abhāvato niccena vā. Dhuvena vāti vijjamānakālepi paccayāyattavuttitāya thirassa kassaci abhāvato dhuvena vā. Sassatena vāti abbocchinnassa sabbakāle vijjamānassa kassaci abhāvato sassatena vā. Avipariṇāmadhammena vāti jarābhaṅgavasena avipariṇāmapakatikassa kassaci abhāvato avipariṇāmadhammena vā.
चक्खु सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वाति ‘‘कारको वेदको सयंवसी’’ति एवं परिकप्पिकेन अत्तना वा अत्ताभावतोयेव अत्तनो सन्तकेन परिक्खारेन च सुञ्ञं। सब्बं चक्खादिलोकियधम्मजातं यस्मा अत्ता च एत्थ नत्थि, अत्तनियञ्च एत्थ नत्थि, तस्मा ‘‘सुञ्ञ’’न्ति वुच्चतीति अत्थो । लोकुत्तरापि धम्मा अत्तत्तनियेहि सुञ्ञायेव, सुञ्ञातीतधम्मा नत्थीति वुत्तं होति। तस्मिं धम्मे अत्तत्तनियसारस्स नत्थिभावो वुत्तो होति। लोके च ‘‘सुञ्ञं घरं सुञ्ञो घटो’’ति वुत्तो घरस्स घटस्स च नत्थिभावो न होति, तस्मिं घटे च अञ्ञस्स नत्थिभावो वुत्तो होति। भगवता च इति यम्पि कोचि तत्थ न होति, तेन तं सुञ्ञं। यं पन तत्थ अवसिट्ठं होति, तं सन्तं इदमत्थीति पजानातीति अयमेवत्थो वुत्तो। तथा ञायगन्थे सद्दगन्थे च अयमेवत्थो। इति इमस्मिं सुत्ते अनत्तलक्खणमेव कथितं। अनिस्सरियतोति अत्तनो इस्सरिये अवसवत्तनतो। अकामकारियतोति अत्तनो अकामं अरुचिकरणवसेन। अपापुणियतोति ठातुं पतिट्ठाभावतो। अवसवत्तनतोति अत्तनो वसे अवत्तनतो। परतोति अनिच्चतो पच्चयायत्तवुत्तितो। विवित्ततोति निस्सरतो।
Cakkhusuññaṃ attena vā attaniyena vāti ‘‘kārako vedako sayaṃvasī’’ti evaṃ parikappikena attanā vā attābhāvatoyeva attano santakena parikkhārena ca suññaṃ. Sabbaṃ cakkhādilokiyadhammajātaṃ yasmā attā ca ettha natthi, attaniyañca ettha natthi, tasmā ‘‘suñña’’nti vuccatīti attho . Lokuttarāpi dhammā attattaniyehi suññāyeva, suññātītadhammā natthīti vuttaṃ hoti. Tasmiṃ dhamme attattaniyasārassa natthibhāvo vutto hoti. Loke ca ‘‘suññaṃ gharaṃ suñño ghaṭo’’ti vutto gharassa ghaṭassa ca natthibhāvo na hoti, tasmiṃ ghaṭe ca aññassa natthibhāvo vutto hoti. Bhagavatā ca iti yampi koci tattha na hoti, tena taṃ suññaṃ. Yaṃ pana tattha avasiṭṭhaṃ hoti, taṃ santaṃ idamatthīti pajānātīti ayamevattho vutto. Tathā ñāyaganthe saddaganthe ca ayamevattho. Iti imasmiṃ sutte anattalakkhaṇameva kathitaṃ. Anissariyatoti attano issariye avasavattanato. Akāmakāriyatoti attano akāmaṃ arucikaraṇavasena. Apāpuṇiyatoti ṭhātuṃ patiṭṭhābhāvato. Avasavattanatoti attano vase avattanato. Paratoti aniccato paccayāyattavuttito. Vivittatoti nissarato.
सुद्धन्ति केवलं इस्सरकालपकतीहि विना केवलं पच्चयायत्तपवत्तिवसेन पवत्तमानं सुद्धं नाम। अत्तनियविरहितो सुद्धधम्मपुञ्जोति च। सुद्धं धम्मसमुप्पादं, सुद्धं सङ्खारसन्ततिन्ति सुद्धं पस्सन्तस्स जानन्तस्स सङ्खारानं सन्ततिं अब्बोच्छिन्नसङ्खारसन्ततिं। तथेव सुद्धं पस्सन्तस्स सङ्खारादीनि, एकट्ठानि आदरेन द्वत्तिक्खत्तुं वुत्तानि। एवं पस्सन्तस्स मरणमुखे भयं न होति। गामणीति आलपनं। तिणकट्ठसमं लोकन्ति इमं उपादिन्नक्खन्धसङ्खातं लोकं। यदा तिणकट्ठसमं पञ्ञाय पस्सति। यथा अरञ्ञे तिणकट्ठादीसु गण्हन्तेसु अत्तानं वा अत्तनियं वा गण्हातीति न होति, तेसु वा तिणकट्ठादीसु सयमेव नस्सन्तेसुपि विनस्सन्तेसुपि अत्ता नस्सति, अत्तनियो नस्सतीति न होति। एवं इमस्मिं कायेपि नस्सन्ते वा विनस्सन्ते वा अत्ता वा अत्तनियं वा भिज्जतीति अपस्सन्तो पञ्ञाय तिणकट्ठसमं पस्सतीति वुच्चति। नाञ्ञं पत्थयते किञ्चि, अञ्ञत्रप्पटिसन्धियाति पटिसन्धिविरहितं निब्बानं ठपेत्वा अञ्ञं भवं वा अत्तभावं वा न पत्थेति।
Suddhanti kevalaṃ issarakālapakatīhi vinā kevalaṃ paccayāyattapavattivasena pavattamānaṃ suddhaṃ nāma. Attaniyavirahito suddhadhammapuñjoti ca. Suddhaṃ dhammasamuppādaṃ, suddhaṃ saṅkhārasantatinti suddhaṃ passantassa jānantassa saṅkhārānaṃ santatiṃ abbocchinnasaṅkhārasantatiṃ. Tatheva suddhaṃ passantassa saṅkhārādīni, ekaṭṭhāni ādarena dvattikkhattuṃ vuttāni. Evaṃ passantassa maraṇamukhe bhayaṃ na hoti. Gāmaṇīti ālapanaṃ. Tiṇakaṭṭhasamaṃ lokanti imaṃ upādinnakkhandhasaṅkhātaṃ lokaṃ. Yadā tiṇakaṭṭhasamaṃ paññāya passati. Yathā araññe tiṇakaṭṭhādīsu gaṇhantesu attānaṃ vā attaniyaṃ vā gaṇhātīti na hoti, tesu vā tiṇakaṭṭhādīsu sayameva nassantesupi vinassantesupi attā nassati, attaniyo nassatīti na hoti. Evaṃ imasmiṃ kāyepi nassante vā vinassante vā attā vā attaniyaṃ vā bhijjatīti apassanto paññāya tiṇakaṭṭhasamaṃ passatīti vuccati. Nāññaṃ patthayate kiñci, aññatrappaṭisandhiyāti paṭisandhivirahitaṃ nibbānaṃ ṭhapetvā aññaṃ bhavaṃ vā attabhāvaṃ vā na pattheti.
रूपं समन्नेसतीति रूपस्स सारं परियेसति। अहन्ति वाति दिट्ठिवसेन। ममन्ति वाति तण्हावसेन। अस्मीति वाति मानवसेन। तम्पि तस्स न होतीति तं तिविधम्पि तस्स पुग्गलस्स न होति।
Rūpaṃ samannesatīti rūpassa sāraṃ pariyesati. Ahanti vāti diṭṭhivasena. Mamanti vāti taṇhāvasena. Asmīti vāti mānavasena. Tampi tassa na hotīti taṃ tividhampi tassa puggalassa na hoti.
इधाति देसापदेसे निपातो, स्वायं कत्थचि लोकं उपादाय वुच्चति। यथाह – ‘‘इध तथागतो लोके उप्पज्जती’’ति (सं॰ नि॰ ३.७८; अ॰ नि॰ ४.३३)। कत्थचि सासनं । यथाह – ‘‘इधेव, भिक्खवे, समणो, इध दुतियो समणो’’ति (म॰ नि॰ १.१३९; दी॰ नि॰ २.२१४)। कत्थचि ओकासं। यथाह –
Idhāti desāpadese nipāto, svāyaṃ katthaci lokaṃ upādāya vuccati. Yathāha – ‘‘idha tathāgato loke uppajjatī’’ti (saṃ. ni. 3.78; a. ni. 4.33). Katthaci sāsanaṃ . Yathāha – ‘‘idheva, bhikkhave, samaṇo, idha dutiyo samaṇo’’ti (ma. ni. 1.139; dī. ni. 2.214). Katthaci okāsaṃ. Yathāha –
‘‘इधेव तिट्ठमानस्स, देवभूतस्स मे सतो।
‘‘Idheva tiṭṭhamānassa, devabhūtassa me sato;
पुनरायु च मे लद्धो, एवं जानाहि मारिसा’’ति॥ (दी॰ नि॰ २.३६९)।
Punarāyu ca me laddho, evaṃ jānāhi mārisā’’ti. (dī. ni. 2.369);
कत्थचि पदपूरणमत्तमेव। यथाह – ‘‘इधाहं, भिक्खवे, भुत्तावी अस्सं पवारितो’’ति (म॰ नि॰ १.३०)। इध पन लोकं उपादाय वुत्तोति वेदितब्बो। अस्सुतवा पुथुज्जनोति एत्थ पन आगमाधिगमाभावा ञेय्यो ‘‘अस्सुतवा’’इति। यस्स हि खन्धधातुआयतनपच्चयाकारसतिपट्ठानादीसु उग्गहपरिपुच्छाविनिच्छयरहितत्ता दिट्ठिपटिसेधको नेव आगमो, पटिपत्तिया अधिगन्तब्बस्स अनधिगतत्ता नेव अधिगमो अत्थि, सो आगमाधिगमाभावा ञेय्यो ‘‘अस्सुतवा’’ इति। स्वायं –
Katthaci padapūraṇamattameva. Yathāha – ‘‘idhāhaṃ, bhikkhave, bhuttāvī assaṃ pavārito’’ti (ma. ni. 1.30). Idha pana lokaṃ upādāya vuttoti veditabbo. Assutavā puthujjanoti ettha pana āgamādhigamābhāvā ñeyyo ‘‘assutavā’’iti. Yassa hi khandhadhātuāyatanapaccayākārasatipaṭṭhānādīsu uggahaparipucchāvinicchayarahitattā diṭṭhipaṭisedhako neva āgamo, paṭipattiyā adhigantabbassa anadhigatattā neva adhigamo atthi, so āgamādhigamābhāvā ñeyyo ‘‘assutavā’’ iti. Svāyaṃ –
पुथूनं जननादीहि, कारणेहि पुथुज्जनो।
Puthūnaṃ jananādīhi, kāraṇehi puthujjano;
पुथुज्जनन्तोगधत्ता, पुथुवायं जनो इति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.७; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.५१; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.१.१३०)।
Puthujjanantogadhattā, puthuvāyaṃ jano iti. (dī. ni. aṭṭha. 1.7; ma. ni. aṭṭha. 1.2; a. ni. aṭṭha. 1.1.51; paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.130);
सो हि पुथूनं नानप्पकारानं किलेसादीनं जननादीहिपि कारणेहि पुथुज्जनो। यथाह – पुथु किलेसे जनेन्तीति पुथुज्जना , पुथु अविहतसक्कायदिट्ठिकाति पुथुज्जना, पुथु सत्थारानं मुखुल्लोकिकाति पुथुज्जना, पुथु सब्बगतीहि अवुट्ठिताति पुथुज्जना, पुथु नानाभिसङ्खारे अभिसङ्खरोन्तीति पुथुज्जना, पुथु नानाओघेहि वुय्हन्तीति पुथुज्जना, पुथु नानासन्तापेहि सन्तप्पेन्तीति पुथुज्जना, पुथु नानापरिळाहेहि परिडय्हन्तीति पुथुज्जना, पुथु पञ्चसु कामगुणेसु रत्ता गिद्धा गधिता मुञ्छिता अज्झोसन्ना लग्गा लग्गिता पलिबुद्धाति पुथुज्जना, पुथु पञ्चहि नीवरणेहि आवुटा निवुटा ओवुटा पिहिता पटिच्छन्ना पटिकुज्जिताति पुथुज्जना (महानि॰ ५१, ९४), पुथूनं वा गणनपथमतीतानं अरियधम्मपरम्मुखानं नीचधम्मसमाचारानं जनानं अन्तोगधत्तापि पुथुज्जना, पुथुव अयं विसुंयेव सङ्ख्यं गतो, विसंसट्ठो सीलसुतादिगुणयुत्तेहि अरियेहि जनोतिपि पुथुज्जनो। एवमेतेहि ‘‘अस्सुतवा पुथुज्जनो’’ति द्वीहि पदेहि ये ते –
So hi puthūnaṃ nānappakārānaṃ kilesādīnaṃ jananādīhipi kāraṇehi puthujjano. Yathāha – puthu kilese janentīti puthujjanā , puthu avihatasakkāyadiṭṭhikāti puthujjanā, puthu satthārānaṃ mukhullokikāti puthujjanā, puthu sabbagatīhi avuṭṭhitāti puthujjanā, puthu nānābhisaṅkhāre abhisaṅkharontīti puthujjanā, puthu nānāoghehi vuyhantīti puthujjanā, puthu nānāsantāpehi santappentīti puthujjanā, puthu nānāpariḷāhehi pariḍayhantīti puthujjanā, puthu pañcasu kāmaguṇesu rattā giddhā gadhitā muñchitā ajjhosannā laggā laggitā palibuddhāti puthujjanā, puthu pañcahi nīvaraṇehi āvuṭā nivuṭā ovuṭā pihitā paṭicchannā paṭikujjitāti puthujjanā (mahāni. 51, 94), puthūnaṃ vā gaṇanapathamatītānaṃ ariyadhammaparammukhānaṃ nīcadhammasamācārānaṃ janānaṃ antogadhattāpi puthujjanā, puthuva ayaṃ visuṃyeva saṅkhyaṃ gato, visaṃsaṭṭho sīlasutādiguṇayuttehi ariyehi janotipi puthujjano. Evametehi ‘‘assutavā puthujjano’’ti dvīhi padehi ye te –
‘‘दुवे पुथुज्जना वुत्ता, बुद्धेनादिच्चबन्धुना।
‘‘Duve puthujjanā vuttā, buddhenādiccabandhunā;
अन्धो पुथुज्जनो एको, कल्याणेको पुथुज्जनो’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.७; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२; सं॰ नि॰ अट्ठ॰ २.२.६१; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.५१; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.१.१३०; ध॰ स॰ अट्ठ॰ १००७) –
Andho puthujjano eko, kalyāṇeko puthujjano’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.7; ma. ni. aṭṭha. 1.2; saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.61; a. ni. aṭṭha. 1.1.51; paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.130; dha. sa. aṭṭha. 1007) –
द्वे पुथुज्जना वुत्ता, तेसु अन्धपुथुज्जनो वुत्तो होतीति वेदितब्बो।
Dve puthujjanā vuttā, tesu andhaputhujjano vutto hotīti veditabbo.
अरियानं अदस्सावीतिआदीसु अरियाति आरकत्ता किलेसेहि, अनये न इरियनतो, अये इरियनतो, सदेवकेन च लोकेन अरणीयतो बुद्धा च पच्चेकबुद्धा च बुद्धसावका च वुच्चन्ति, बुद्धा एव वा इध अरिया। यथाह – ‘‘सदेवके, भिक्खवे, लोके…पे॰… तथागतो अरियोति वुच्चती’’ति (सं॰ नि॰ ५.१०९८)।
Ariyānaṃ adassāvītiādīsu ariyāti ārakattā kilesehi, anaye na iriyanato, aye iriyanato, sadevakena ca lokena araṇīyato buddhā ca paccekabuddhā ca buddhasāvakā ca vuccanti, buddhā eva vā idha ariyā. Yathāha – ‘‘sadevake, bhikkhave, loke…pe… tathāgato ariyoti vuccatī’’ti (saṃ. ni. 5.1098).
सप्पुरिसाति एत्थ पन पच्चेकबुद्धा तथागतसावका च ‘‘सप्पुरिसा’’ति वेदितब्बा। ते हि लोकुत्तरगुणयोगेन सोभना पुरिसाति सप्पुरिसा। सब्बेव वा एते द्विधापि वुत्ता। बुद्धापि हि अरिया च सप्पुरिसा च पच्चेकबुद्धापि बुद्धसावकापि। यथाह –
Sappurisāti ettha pana paccekabuddhā tathāgatasāvakā ca ‘‘sappurisā’’ti veditabbā. Te hi lokuttaraguṇayogena sobhanā purisāti sappurisā. Sabbeva vā ete dvidhāpi vuttā. Buddhāpi hi ariyā ca sappurisā ca paccekabuddhāpi buddhasāvakāpi. Yathāha –
‘‘यो वे कतञ्ञू कतवेदि धीरो, कल्याणमित्तो दळ्हभत्ति च होति।
‘‘Yo ve kataññū katavedi dhīro, kalyāṇamitto daḷhabhatti ca hoti;
दुखितस्स सक्कच्च करोति किच्चं, तथाविधं सप्पुरिसं वदन्ती’’ति॥ (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.१.१३०; ध॰ स॰ अट्ठ॰ १००७)।
Dukhitassa sakkacca karoti kiccaṃ, tathāvidhaṃ sappurisaṃ vadantī’’ti. (ma. ni. aṭṭha. 1.2; paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.130; dha. sa. aṭṭha. 1007);
‘‘कल्याणमित्तो दळ्हभत्ति च होती’’ति एत्तावता हि बुद्धसावको वुत्तो। कतञ्ञुतादीहि पच्चेकबुद्धा बुद्धाति, यो इमेसं अरियानं अदस्सनसीलो, न च दस्सने साधुकारी, सो अरियानं अदस्सावीति वेदितब्बो। सो चक्खुना अदस्सावी, ञाणेन अदस्सावीति दुविधो, तेसु ञाणेन अदस्सावी इध अधिप्पेतो। मंसचक्खुना हि दिब्बचक्खुना वा अरिया दिट्ठापि अदिट्ठाव होन्ति तेसं चक्खुना वण्णमत्तगहणतो, न अरियभावगोचरतो। सोणसिङ्गालादयोपि चक्खुना अरिये पस्सन्ति, न च ते अरियानं दस्साविनो।
‘‘Kalyāṇamitto daḷhabhatti ca hotī’’ti ettāvatā hi buddhasāvako vutto. Kataññutādīhi paccekabuddhā buddhāti, yo imesaṃ ariyānaṃ adassanasīlo, na ca dassane sādhukārī, so ariyānaṃ adassāvīti veditabbo. So cakkhunā adassāvī, ñāṇena adassāvīti duvidho, tesu ñāṇena adassāvī idha adhippeto. Maṃsacakkhunā hi dibbacakkhunā vā ariyā diṭṭhāpi adiṭṭhāva honti tesaṃ cakkhunā vaṇṇamattagahaṇato, na ariyabhāvagocarato. Soṇasiṅgālādayopi cakkhunā ariye passanti, na ca te ariyānaṃ dassāvino.
तत्रिदं वत्थु – चित्तलपब्बतवासिनो किर खीणासवत्थेरस्स उपट्ठाको वुड्ढपब्बजितो एकदिवसं थेरेन सद्धिं पिण्डाय चरित्वा थेरस्स पत्तचीवरं गहेत्वा पिट्ठितो आगच्छन्तो थेरं पुच्छि – ‘‘अरिया नाम, भन्ते, कीदिसा’’ति? थेरो आह – ‘‘इधेकच्चो महल्लको अरियानं पत्तचीवरं गहेत्वा वत्तपटिपत्तिं कत्वा सह चरन्तोपि नेव अरिये जानाति, एवं दुज्जाना, आवुसो, अरिया’’ति। एवं वुत्तेपि सो नेव अञ्ञासि। तस्मा चक्खुना दस्सनं न दस्सनं, ञाणेन दस्सनमेव दस्सनं। यथाह – ‘‘अलं ते, वक्कलि, किं ते इमिना पूतिकायेन दिट्ठेन, यो खो, वक्कलि, धम्मं पस्सति, सो मं पस्सती’’ति (सं॰ नि॰ ३.८७)। तस्मा चक्खुना पस्सन्तोपि ञाणेन अरियेहि दिट्ठं अनिच्चादिलक्खणं अपस्सन्तो, अरियानं अधिगतञ्च धम्मं अनधिगच्छन्तो, अरियकरधम्मानं अरियभावस्स च अदिट्ठत्ता ‘‘अरियानं अदस्सावी’’ति वेदितब्बो।
Tatridaṃ vatthu – cittalapabbatavāsino kira khīṇāsavattherassa upaṭṭhāko vuḍḍhapabbajito ekadivasaṃ therena saddhiṃ piṇḍāya caritvā therassa pattacīvaraṃ gahetvā piṭṭhito āgacchanto theraṃ pucchi – ‘‘ariyā nāma, bhante, kīdisā’’ti? Thero āha – ‘‘idhekacco mahallako ariyānaṃ pattacīvaraṃ gahetvā vattapaṭipattiṃ katvā saha carantopi neva ariye jānāti, evaṃ dujjānā, āvuso, ariyā’’ti. Evaṃ vuttepi so neva aññāsi. Tasmā cakkhunā dassanaṃ na dassanaṃ, ñāṇena dassanameva dassanaṃ. Yathāha – ‘‘alaṃ te, vakkali, kiṃ te iminā pūtikāyena diṭṭhena, yo kho, vakkali, dhammaṃ passati, so maṃ passatī’’ti (saṃ. ni. 3.87). Tasmā cakkhunā passantopi ñāṇena ariyehi diṭṭhaṃ aniccādilakkhaṇaṃ apassanto, ariyānaṃ adhigatañca dhammaṃ anadhigacchanto, ariyakaradhammānaṃ ariyabhāvassa ca adiṭṭhattā ‘‘ariyānaṃ adassāvī’’ti veditabbo.
अरियधम्मस्स अकोविदोति सतिपट्ठानादिभेदे अरियधम्मे अकुसलो। अरियधम्मे अविनीतोति एत्थ पन –
Ariyadhammassa akovidoti satipaṭṭhānādibhede ariyadhamme akusalo. Ariyadhamme avinītoti ettha pana –
दुविधो विनयो नाम, एकमेकेत्थ पञ्चधा।
Duvidho vinayo nāma, ekamekettha pañcadhā;
अभावतो तस्स अयं, ‘‘अविनीतो’’ति वुच्चति॥ (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२; सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.उरगसुत्तवण्णना; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.१.१३०; ध॰ स॰ अट्ठ॰ १००७)।
Abhāvato tassa ayaṃ, ‘‘avinīto’’ti vuccati. (ma. ni. aṭṭha. 1.2; su. ni. aṭṭha. 1.uragasuttavaṇṇanā; paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.130; dha. sa. aṭṭha. 1007);
अयञ्हि संवरविनयो पहानविनयोति दुविधो विनयो। एत्थ च दुविधेपि विनये एकमेकोपि विनयो पञ्चधा भिज्जति। संवरविनयोपि हि सीलसंवरो सतिसंवरो ञाणसंवरो खन्तिसंवरो वीरियसंवरोति पञ्चविधो। पहानविनयोपि तदङ्गप्पहानं विक्खम्भनप्पहानं समुच्छेदप्पहानं पटिप्पस्सद्धिप्पहानं निस्सरणप्पहानन्ति पञ्चविधो।
Ayañhi saṃvaravinayo pahānavinayoti duvidho vinayo. Ettha ca duvidhepi vinaye ekamekopi vinayo pañcadhā bhijjati. Saṃvaravinayopi hi sīlasaṃvaro satisaṃvaro ñāṇasaṃvaro khantisaṃvaro vīriyasaṃvaroti pañcavidho. Pahānavinayopi tadaṅgappahānaṃ vikkhambhanappahānaṃ samucchedappahānaṃ paṭippassaddhippahānaṃ nissaraṇappahānanti pañcavidho.
तत्थ ‘‘इमिना पातिमोक्खसंवरेन उपेतो होति समुपेतो’’ति (विभ॰ ५११) अयं सीलसंवरो। ‘‘रक्खति चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जती’’ति (म॰ नि॰ १.२९५; सं॰ नि॰ ४.२३९; अ॰ नि॰ ३.१६) अयं सतिसंवरो।
Tattha ‘‘iminā pātimokkhasaṃvarena upeto hoti samupeto’’ti (vibha. 511) ayaṃ sīlasaṃvaro. ‘‘Rakkhati cakkhundriyaṃ, cakkhundriye saṃvaraṃ āpajjatī’’ti (ma. ni. 1.295; saṃ. ni. 4.239; a. ni. 3.16) ayaṃ satisaṃvaro.
‘‘यानि सोतानि लोकस्मिं, (अजिताति भगवा,)
‘‘Yāni sotāni lokasmiṃ, (ajitāti bhagavā,)
सति तेसं निवारणं।
Sati tesaṃ nivāraṇaṃ;
सोतानं संवरं ब्रूमि, पञ्ञायेते पिधिय्यरे’’ति॥ (सु॰ नि॰ १०४१; चूळनि॰ अजितमाणवपुच्छानिद्देस ४; नेत्ति॰ ११, ४५; ध॰ स॰ अट्ठ॰ १००७) –
Sotānaṃ saṃvaraṃ brūmi, paññāyete pidhiyyare’’ti. (su. ni. 1041; cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 4; netti. 11, 45; dha. sa. aṭṭha. 1007) –
अयं ञाणसंवरो। ‘‘खमो होति सीतस्स उण्हस्सा’’ति (म॰ नि॰ १.२४; अ॰ नि॰ ४.११४; ६.५८) अयं खन्तिसंवरो। ‘‘उप्पन्नं कामवितक्कं नाधिवासेती’’ति (म॰ नि॰ १.२६; अ॰ नि॰ ४.११४; ६.५८) अयं वीरियसंवरो। सब्बोपि चायं संवरो यथासकं संवरितब्बानं विनेतब्बानञ्च कायदुच्चरितादीनं संवरणतो ‘‘संवरो’’, विनयनतो ‘‘विनयो’’ति वुच्चति। एवं ताव संवरविनयो पञ्चधा भिज्जतीति वेदितब्बो।
Ayaṃ ñāṇasaṃvaro. ‘‘Khamo hoti sītassa uṇhassā’’ti (ma. ni. 1.24; a. ni. 4.114; 6.58) ayaṃ khantisaṃvaro. ‘‘Uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāsetī’’ti (ma. ni. 1.26; a. ni. 4.114; 6.58) ayaṃ vīriyasaṃvaro. Sabbopi cāyaṃ saṃvaro yathāsakaṃ saṃvaritabbānaṃ vinetabbānañca kāyaduccaritādīnaṃ saṃvaraṇato ‘‘saṃvaro’’, vinayanato ‘‘vinayo’’ti vuccati. Evaṃ tāva saṃvaravinayo pañcadhā bhijjatīti veditabbo.
तथा यं नामरूपपरिच्छेदादीसु विपस्सनाञाणेसु पटिपक्खभावतो दीपालोकेनेव तमस्स, तेन तेन विपस्सनाञाणेन तस्स तस्स अनत्थस्स पहानं। सेय्यथिदं – नामरूपववत्थानेन सक्कायदिट्ठिया, पच्चयपरिग्गहेन अहेतुविसमहेतुदिट्ठीनं, तस्सेव अपरभागेन कङ्खावितरणेन कथंकथीभावस्स, कलापसम्मसनेन ‘‘अहं ममा’’ति गाहस्स, मग्गामग्गववत्थानेन अमग्गे मग्गसञ्ञाय, उदयदस्सनेन उच्छेददिट्ठिया, वयदस्सनेन सस्सतदिट्ठिया, भयदस्सनेन सभये अभयसञ्ञाय, आदीनवदस्सनेन अस्सादसञ्ञाय, निब्बिदानुपस्सनाय अभिरतिसञ्ञाय , मुञ्चितुकम्यताञाणेन अमुञ्चितुकामताय, उपेक्खाञाणेन अनुपेक्खाय, अनुलोमेन धम्मट्ठितियं निब्बाने च पटिलोमभावस्स, गोत्रभुना सङ्खारनिमित्तग्गाहस्स पहानं। एतं तदङ्गप्पहानं नाम।
Tathā yaṃ nāmarūpaparicchedādīsu vipassanāñāṇesu paṭipakkhabhāvato dīpālokeneva tamassa, tena tena vipassanāñāṇena tassa tassa anatthassa pahānaṃ. Seyyathidaṃ – nāmarūpavavatthānena sakkāyadiṭṭhiyā, paccayapariggahena ahetuvisamahetudiṭṭhīnaṃ, tasseva aparabhāgena kaṅkhāvitaraṇena kathaṃkathībhāvassa, kalāpasammasanena ‘‘ahaṃ mamā’’ti gāhassa, maggāmaggavavatthānena amagge maggasaññāya, udayadassanena ucchedadiṭṭhiyā, vayadassanena sassatadiṭṭhiyā, bhayadassanena sabhaye abhayasaññāya, ādīnavadassanena assādasaññāya, nibbidānupassanāya abhiratisaññāya , muñcitukamyatāñāṇena amuñcitukāmatāya, upekkhāñāṇena anupekkhāya, anulomena dhammaṭṭhitiyaṃ nibbāne ca paṭilomabhāvassa, gotrabhunā saṅkhāranimittaggāhassa pahānaṃ. Etaṃ tadaṅgappahānaṃ nāma.
यं पन उपचारप्पनाभेदेन समाधिना पवत्तिभावनिवारणतो घटप्पहारेनेव उदकपिट्ठे सेवालस्स तेसं तेसं नीवरणादिधम्मानं पहानं, एतं विक्खम्भनप्पहानं नाम। यं चतुन्नं अरियमग्गानं भावितत्ता तंतंमग्गवतो अत्तनो अत्तनो सन्ताने ‘‘दिट्ठिगतानं पहानाया’’तिआदिना (ध॰ स॰ २७७; विभ॰ ६२८) नयेन वुत्तस्स समुदयपक्खियस्स किलेसगणस्स अच्चन्तअप्पवत्तिभावेन पहानं, इदं समुच्छेदप्पहानं नाम। यं पन फलक्खणे पटिप्पस्सद्धत्तं किलेसानं, एतं पटिप्पस्सद्धिप्पहानं नाम। यं सब्बसङ्खतनिस्सटत्ता पहीनसब्बसङ्खतं निब्बानं, एतं निस्सरणप्पहानं नाम। सब्बम्पि चेतं पहानं यस्मा चागट्ठेन पहानं, विनयनट्ठेन विनयो, तस्मा ‘‘पहानविनयो’’ति वुच्चति। तं तं पहानवतो वा तस्स तस्स विनयस्स सम्भवतोपेतं ‘‘पहानविनयो’’ति वुच्चति। एवं पहानविनयोपि पञ्चधा भिज्जतीति वेदितब्बो (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२; सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.उरगसुत्तवण्णना; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.१.१३०)।
Yaṃ pana upacārappanābhedena samādhinā pavattibhāvanivāraṇato ghaṭappahāreneva udakapiṭṭhe sevālassa tesaṃ tesaṃ nīvaraṇādidhammānaṃ pahānaṃ, etaṃ vikkhambhanappahānaṃ nāma. Yaṃ catunnaṃ ariyamaggānaṃ bhāvitattā taṃtaṃmaggavato attano attano santāne ‘‘diṭṭhigatānaṃ pahānāyā’’tiādinā (dha. sa. 277; vibha. 628) nayena vuttassa samudayapakkhiyassa kilesagaṇassa accantaappavattibhāvena pahānaṃ, idaṃ samucchedappahānaṃ nāma. Yaṃ pana phalakkhaṇe paṭippassaddhattaṃ kilesānaṃ, etaṃ paṭippassaddhippahānaṃ nāma. Yaṃ sabbasaṅkhatanissaṭattā pahīnasabbasaṅkhataṃ nibbānaṃ, etaṃ nissaraṇappahānaṃ nāma. Sabbampi cetaṃ pahānaṃ yasmā cāgaṭṭhena pahānaṃ, vinayanaṭṭhena vinayo, tasmā ‘‘pahānavinayo’’ti vuccati. Taṃ taṃ pahānavato vā tassa tassa vinayassa sambhavatopetaṃ ‘‘pahānavinayo’’ti vuccati. Evaṃ pahānavinayopi pañcadhā bhijjatīti veditabbo (ma. ni. aṭṭha. 1.2; su. ni. aṭṭha. 1.uragasuttavaṇṇanā; paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.130).
एवमयं सङ्खेपतो दुविधो भेदतो च दसविधो विनयो भिन्नसंवरत्ता, पहातब्बस्स च अप्पहीनत्ता यस्मा एतस्स अस्सुतवतो पुथुज्जनस्स नत्थि, तस्मा अभावतो तस्स अयं ‘‘अविनीतो’’ति वुच्चतीति। एसेव नयो सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो, सप्पुरिसधम्मे अविनीतोति एत्थपि। निन्नानाकरणञ्हि एतमत्थतो। यथाह – ‘‘येव ते अरिया, तेव ते सप्पुरिसा। येव ते सप्पुरिसा, तेव ते अरिया। यो एव सो अरियानं धम्मो, सो एव सो सप्पुरिसानं धम्मो। यो एव सो सप्पुरिसानं धम्मो, सो एव सो अरियानं धम्मो। येव ते अरियविनया, तेव ते सप्पुरिसविनया। येव ते सप्पुरिसविनया, तेव ते अरियविनया। अरियेति वा, सप्पुरिसेति वा, अरियधम्मेति वा, सप्पुरिसधम्मेति वा, अरियविनयेति वा, सप्पुरिसविनयेति वा एसेसे एके एकट्ठे समे समभागे तज्जाते तञ्ञेवाति (ध॰ स॰ अट्ठ॰ १००७; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.१.१३०)।
Evamayaṃ saṅkhepato duvidho bhedato ca dasavidho vinayo bhinnasaṃvarattā, pahātabbassa ca appahīnattā yasmā etassa assutavato puthujjanassa natthi, tasmā abhāvato tassa ayaṃ ‘‘avinīto’’ti vuccatīti. Eseva nayo sappurisānaṃ adassāvī sappurisadhammassa akovido, sappurisadhamme avinītoti etthapi. Ninnānākaraṇañhi etamatthato. Yathāha – ‘‘yeva te ariyā, teva te sappurisā. Yeva te sappurisā, teva te ariyā. Yo eva so ariyānaṃ dhammo, so eva so sappurisānaṃ dhammo. Yo eva so sappurisānaṃ dhammo, so eva so ariyānaṃ dhammo. Yeva te ariyavinayā, teva te sappurisavinayā. Yeva te sappurisavinayā, teva te ariyavinayā. Ariyeti vā, sappuriseti vā, ariyadhammeti vā, sappurisadhammeti vā, ariyavinayeti vā, sappurisavinayeti vā esese eke ekaṭṭhe same samabhāge tajjāte taññevāti (dha. sa. aṭṭha. 1007; paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.130).
रूपं अत्ततो समनुपस्सतीति इधेकच्चो रूपं अत्ततो समनुपस्सति, ‘‘यं रूपं, सो अहं, यो अहं, तं रूप’’न्ति रूपञ्च अत्तानञ्च अद्वयं समनुपस्सति। सेय्यथापि तेलप्पदीपस्स झायतो ‘‘या अच्चि, सो वण्णो। यो वण्णो, सा अच्ची’’ति अच्चिञ्च वण्णञ्च अद्वयं समनुपस्सति, एवमेव इधेकच्चो रूपं अत्ततो…पे॰… समनुपस्सतीति (पटि॰ म॰ १.१३०-१३१) एवं रूपं ‘‘अत्ता’’ति दिट्ठिपस्सनाय पस्सति। रूपवन्तं वा अत्तानन्ति अरूपं ‘‘अत्ता’’ति गहेत्वा छायावन्तं रुक्खं विय तं रूपवन्तं ‘‘अत्ता’’ति समनुपस्सति। अत्तनि वा रूपन्ति अरूपमेव ‘‘अत्ता’’ति गहेत्वा पुप्फस्मिं गन्धं विय अत्तनि रूपं समनुपस्सति। रूपस्मिं वा अत्तानन्ति अरूपमेव ‘‘अत्ता’’ति गहेत्वा करण्डके मणिं विय तं अत्तानं रूपस्मिं समनुपस्सति। वेदनादीसुपि एसेव नयो।
Rūpaṃ attato samanupassatīti idhekacco rūpaṃ attato samanupassati, ‘‘yaṃ rūpaṃ, so ahaṃ, yo ahaṃ, taṃ rūpa’’nti rūpañca attānañca advayaṃ samanupassati. Seyyathāpi telappadīpassa jhāyato ‘‘yā acci, so vaṇṇo. Yo vaṇṇo, sā accī’’ti acciñca vaṇṇañca advayaṃ samanupassati, evameva idhekacco rūpaṃ attato…pe… samanupassatīti (paṭi. ma. 1.130-131) evaṃ rūpaṃ ‘‘attā’’ti diṭṭhipassanāya passati. Rūpavantaṃ vā attānanti arūpaṃ ‘‘attā’’ti gahetvā chāyāvantaṃ rukkhaṃ viya taṃ rūpavantaṃ ‘‘attā’’ti samanupassati. Attani vā rūpanti arūpameva ‘‘attā’’ti gahetvā pupphasmiṃ gandhaṃ viya attani rūpaṃ samanupassati. Rūpasmiṃ vā attānanti arūpameva ‘‘attā’’ti gahetvā karaṇḍake maṇiṃ viya taṃ attānaṃ rūpasmiṃ samanupassati. Vedanādīsupi eseva nayo.
तत्थ ‘‘रूपं अत्ततो समनुपस्सती’’ति सुद्धरूपंयेव ‘‘अत्ता’’ति कथितं। ‘‘रूपवन्तं वा अत्तानं, अत्तनि वा रूपं, रूपस्मिं वा अत्तानं। वेदनं अत्ततो… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सती’’ति (पटि॰ म॰ १.१३१) इमेसु सत्तसु ठानेसु अरूपं ‘‘अत्ता’’ति कथितं, ‘‘वेदनावन्तं वा अत्तानं, अत्तनि वा वेदना, वेदनाय वा अत्तान’’न्ति एवं चतूसु खन्धेसु तिण्णं तिण्णं वसेन द्वादससु ठानेसु रूपारूपमिस्सको अत्ता कथितो। तत्थ रूपं अत्ततो समनुपस्सति। वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सतीति पञ्चसु ठानेसु उच्छेददिट्ठि कथिता। अवसेसेसु सस्सतदिट्ठि। एवमेत्थ पन्नरस भवदिट्ठियो पञ्च विभवदिट्ठियो होन्ति। ता सब्बापि मग्गावरणा, न सग्गावरणा, पठममग्गवज्झाति वेदितब्बा।
Tattha ‘‘rūpaṃ attato samanupassatī’’ti suddharūpaṃyeva ‘‘attā’’ti kathitaṃ. ‘‘Rūpavantaṃ vā attānaṃ, attani vā rūpaṃ, rūpasmiṃ vā attānaṃ. Vedanaṃ attato… saññaṃ… saṅkhāre… viññāṇaṃ attato samanupassatī’’ti (paṭi. ma. 1.131) imesu sattasu ṭhānesu arūpaṃ ‘‘attā’’ti kathitaṃ, ‘‘vedanāvantaṃ vā attānaṃ, attani vā vedanā, vedanāya vā attāna’’nti evaṃ catūsu khandhesu tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ vasena dvādasasu ṭhānesu rūpārūpamissako attā kathito. Tattha rūpaṃ attato samanupassati. Vedanaṃ… saññaṃ… saṅkhāre… viññāṇaṃ attato samanupassatīti pañcasu ṭhānesu ucchedadiṭṭhi kathitā. Avasesesu sassatadiṭṭhi. Evamettha pannarasa bhavadiṭṭhiyo pañca vibhavadiṭṭhiyo honti. Tā sabbāpi maggāvaraṇā, na saggāvaraṇā, paṭhamamaggavajjhāti veditabbā.
आरञ्ञिकोति अरञ्ञे निवासं। पवनेति महन्ते गम्भीरवने। चरमानोति तहिं तहिं विचरमानो। विस्सत्थो गच्छतीति निब्भयो निरासङ्को चरति। अनापाथगतो लुद्दस्साति मिगलुद्दस्स परम्मुखगतो। अन्तमकासि मारन्ति किलेसमारं वा देवपुत्तमारं वा अन्तं अकासि। अपदं वधित्वाति किलेसपदं हन्त्वा नासेत्वा। मारचक्खुं अदस्सनं गतोति मारस्स अदस्सनविसयं पत्तो। अनापाथगतोति मारस्स परम्मुखं पत्तो। सेसं सब्बत्थ पाकटमेव।
Āraññikoti araññe nivāsaṃ. Pavaneti mahante gambhīravane. Caramānoti tahiṃ tahiṃ vicaramāno. Vissattho gacchatīti nibbhayo nirāsaṅko carati. Anāpāthagato luddassāti migaluddassa parammukhagato. Antamakāsi māranti kilesamāraṃ vā devaputtamāraṃ vā antaṃ akāsi. Apadaṃ vadhitvāti kilesapadaṃ hantvā nāsetvā. Māracakkhuṃ adassanaṃ gatoti mārassa adassanavisayaṃ patto. Anāpāthagatoti mārassa parammukhaṃ patto. Sesaṃ sabbattha pākaṭameva.
एवं भगवा इदम्पि सुत्तं अरहत्तनिकूटेनेव देसेसि, देसनापरियोसाने च वुत्तसदिसोयेव धम्माभिसमयो अहोसीति।
Evaṃ bhagavā idampi suttaṃ arahattanikūṭeneva desesi, desanāpariyosāne ca vuttasadisoyeva dhammābhisamayo ahosīti.
सद्धम्मप्पज्जोतिकाय चूळनिद्देस-अट्ठकथाय
Saddhammappajjotikāya cūḷaniddesa-aṭṭhakathāya
मोघराजमाणवसुत्तनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Mogharājamāṇavasuttaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / चूळनिद्देसपाळि • Cūḷaniddesapāḷi
१५. मोघराजमाणवपुच्छा • 15. Mogharājamāṇavapucchā
१५. मोघराजमाणवपुच्छानिद्देसो • 15. Mogharājamāṇavapucchāniddeso
