| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / उदान-अट्ठकथा • Udāna-aṭṭhakathā |
५. नागसुत्तवण्णना
5. Nāgasuttavaṇṇanā
३५. पञ्चमे कोसम्बियन्ति कुसुम्बेन नाम इसिना वसितट्ठाने मापितत्ता ‘‘कोसम्बी’’ति एवंलद्धनामके नगरे। घोसितारामेति घोसितसेट्ठिना कारिते आरामे। भगवा आकिण्णो विहरतीति भगवा सम्बाधप्पत्तो विहरति। किं पन भगवतो सम्बाधो अत्थि, संसग्गो वाति? नत्थि। न हि कोचि भगवन्तं अनिच्छाय उपसङ्कमितुं सक्कोति। दुरासदा हि बुद्धा भगवन्तो सब्बत्थ च अनुपलित्तत्ता। हितेसिताय पन सत्तेसु अनुकम्पं उपादाय ‘‘मुत्तो मोचेस्सामी’’ति पटिञ्ञानुरूपं चतुरोघनित्थरणत्थं अट्ठन्नं परिसानं अत्तनो सन्तिकं कालेन कालं उपसङ्कमनं अधिवासेति, सयञ्च महाकरुणासमुस्साहितो कालञ्ञू हुत्वा तत्थ उपसङ्कमति, इदं सब्बबुद्धानं आचिण्णं, अयमिध आकिण्णविहारोति अधिप्पेतो।
35. Pañcame kosambiyanti kusumbena nāma isinā vasitaṭṭhāne māpitattā ‘‘kosambī’’ti evaṃladdhanāmake nagare. Ghositārāmeti ghositaseṭṭhinā kārite ārāme. Bhagavā ākiṇṇo viharatīti bhagavā sambādhappatto viharati. Kiṃ pana bhagavato sambādho atthi, saṃsaggo vāti? Natthi. Na hi koci bhagavantaṃ anicchāya upasaṅkamituṃ sakkoti. Durāsadā hi buddhā bhagavanto sabbattha ca anupalittattā. Hitesitāya pana sattesu anukampaṃ upādāya ‘‘mutto mocessāmī’’ti paṭiññānurūpaṃ caturoghanittharaṇatthaṃ aṭṭhannaṃ parisānaṃ attano santikaṃ kālena kālaṃ upasaṅkamanaṃ adhivāseti, sayañca mahākaruṇāsamussāhito kālaññū hutvā tattha upasaṅkamati, idaṃ sabbabuddhānaṃ āciṇṇaṃ, ayamidha ākiṇṇavihāroti adhippeto.
इध पन कोसम्बिकानं भिक्खूनं कलहजातानं सत्था दीघीतिस्स कोसलरञ्ञो वत्थुं आहरित्वा, ‘‘न हि वेरेन वेरानि, सम्मन्तीध कुदाचन’’न्तिआदिना (ध॰ प॰ ५; म॰ नि॰ ३.२३७; महाव॰ ४६४) ओवादं अदासि, तं दिवसं तेसं कलहं करोन्तानंयेव रत्ति विभाता। दुतियदिवसेपि भगवा तमेव वत्थुं कथेसि, तं दिवसम्पि तेसं कलहं करोन्तानंयेव रत्ति विभाता। ततियदिवसेपि भगवा तमेव वत्थुं कथेसि, अथञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एवमाह – ‘‘अप्पोस्सुक्को, भन्ते भगवा, दिट्ठधम्मसुखविहारमनुयुत्तो विहरतु, मयमेतेन भण्डनेन कलहेन विग्गहेन विवादेन पञ्ञायिस्सामा’’ति। सत्था ‘‘परियादिन्नचित्ता खो इमे मोघपुरिसा न दानिमे सक्का सञ्ञापेतुं, नत्थि चेत्थ सञ्ञापेतब्बा, यंनूनाहं एकचारिकवासं वसेय्यं, एवं इमे भिक्खू कलहतो ओरमिस्सन्ती’’ति चिन्तेसि। एवं तेहि कलहकारकेहि भिक्खूहि सद्धिं एकविहारे वासं विनेतब्बाभावतो उपासकादीहि उपसङ्कमनञ्च आकिण्णविहारं कत्वा वुत्तं – ‘‘तेन खो पन समयेन भगवा आकिण्णो विहरती’’तिआदि।
Idha pana kosambikānaṃ bhikkhūnaṃ kalahajātānaṃ satthā dīghītissa kosalarañño vatthuṃ āharitvā, ‘‘na hi verena verāni, sammantīdha kudācana’’ntiādinā (dha. pa. 5; ma. ni. 3.237; mahāva. 464) ovādaṃ adāsi, taṃ divasaṃ tesaṃ kalahaṃ karontānaṃyeva ratti vibhātā. Dutiyadivasepi bhagavā tameva vatthuṃ kathesi, taṃ divasampi tesaṃ kalahaṃ karontānaṃyeva ratti vibhātā. Tatiyadivasepi bhagavā tameva vatthuṃ kathesi, athaññataro bhikkhu bhagavantaṃ evamāha – ‘‘appossukko, bhante bhagavā, diṭṭhadhammasukhavihāramanuyutto viharatu, mayametena bhaṇḍanena kalahena viggahena vivādena paññāyissāmā’’ti. Satthā ‘‘pariyādinnacittā kho ime moghapurisā na dānime sakkā saññāpetuṃ, natthi cettha saññāpetabbā, yaṃnūnāhaṃ ekacārikavāsaṃ vaseyyaṃ, evaṃ ime bhikkhū kalahato oramissantī’’ti cintesi. Evaṃ tehi kalahakārakehi bhikkhūhi saddhiṃ ekavihāre vāsaṃ vinetabbābhāvato upāsakādīhi upasaṅkamanañca ākiṇṇavihāraṃ katvā vuttaṃ – ‘‘tena kho pana samayena bhagavā ākiṇṇo viharatī’’tiādi.
तत्थ दुक्खन्ति न सुखं, अनाराधितचित्तताय न इट्ठन्ति अत्थो। तेनेवाह ‘‘न फासु विहरामी’’ति। वूपकट्ठोति पविवेकट्ठो दूरीभूतो। तथा चिन्तेत्वाव भगवा पातोव सरीरप्पटिजग्गनं कत्वा कोसम्बियं पिण्डाय चरित्वा कञ्चि अनामन्तेत्वा एको अदुतियो गन्त्वा कोसलरट्ठे पालिलेय्यके वनसण्डे भद्दसालमूले विहासि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो भगवा पुब्बण्हसमयं…पे॰… भद्दसालमूले’’ति। तत्थ सामन्ति सयं। संसामेत्वाति पटिसामेत्वा। पत्तचीवरमादायाति एत्थापि सामन्ति पदं आनेत्वा योजेतब्बं। उपट्ठाकेति कोसम्बिनगरवासिनो घोसितसेट्ठिआदिके उपट्ठाके, विहारे च अग्गुपट्ठाकं आयस्मन्तं आनन्दं अनामन्तेत्वा।
Tattha dukkhanti na sukhaṃ, anārādhitacittatāya na iṭṭhanti attho. Tenevāha ‘‘na phāsu viharāmī’’ti. Vūpakaṭṭhoti pavivekaṭṭho dūrībhūto. Tathā cintetvāva bhagavā pātova sarīrappaṭijagganaṃ katvā kosambiyaṃ piṇḍāya caritvā kañci anāmantetvā eko adutiyo gantvā kosalaraṭṭhe pālileyyake vanasaṇḍe bhaddasālamūle vihāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho bhagavā pubbaṇhasamayaṃ…pe… bhaddasālamūle’’ti. Tattha sāmanti sayaṃ. Saṃsāmetvāti paṭisāmetvā. Pattacīvaramādāyāti etthāpi sāmanti padaṃ ānetvā yojetabbaṃ. Upaṭṭhāketi kosambinagaravāsino ghositaseṭṭhiādike upaṭṭhāke, vihāre ca aggupaṭṭhākaṃ āyasmantaṃ ānandaṃ anāmantetvā.
एवं गते सत्थरि पञ्चसता भिक्खू आयस्मन्तं आनन्दं आहंसु – ‘‘आवुसो आनन्द, सत्था एककोव गतो, मयं अनुबन्धिस्सामा’’ति। ‘‘आवुसो, यदा भगवा सामं सेनासनं संसामेत्वा पत्तचीवरमादाय अनामन्तेत्वा उपट्ठाके च अनपलोकेत्वा भिक्खुसङ्घं अदुतियो गच्छति, तदा एकचारं चरितुं भगवतो अज्झासयो, सावकेन नाम सत्थु अज्झासयानुरूपं पटिपज्जितब्बं, तस्मा न इमेसु दिवसेसु भगवा अनुगन्तब्बो’’ति निवारेसि, सयम्पि नानुगच्छि।
Evaṃ gate satthari pañcasatā bhikkhū āyasmantaṃ ānandaṃ āhaṃsu – ‘‘āvuso ānanda, satthā ekakova gato, mayaṃ anubandhissāmā’’ti. ‘‘Āvuso, yadā bhagavā sāmaṃ senāsanaṃ saṃsāmetvā pattacīvaramādāya anāmantetvā upaṭṭhāke ca anapaloketvā bhikkhusaṅghaṃ adutiyo gacchati, tadā ekacāraṃ carituṃ bhagavato ajjhāsayo, sāvakena nāma satthu ajjhāsayānurūpaṃ paṭipajjitabbaṃ, tasmā na imesu divasesu bhagavā anugantabbo’’ti nivāresi, sayampi nānugacchi.
अनुपुब्बेनाति अनुक्कमेन, गामनिगमपटिपाटिया चारिकं चरमानो ‘‘एकचारवासं ताव वसमानं भिक्खुं पस्सिस्सामी’’ति बालकलोणकारगामं गन्त्वा तत्थ भगुत्थेरस्स सकलं पच्छाभत्तञ्चेव तियामञ्च रत्तिं एकचारवासे आनिसंसं कथेत्वा पुनदिवसे तेन पच्छासमणेन पिण्डाय चरित्वा तं तत्थेव निवत्तेत्वा ‘‘समग्गवासं वसमाने तयो कुलपुत्ते पस्सिस्सामी’’ति पाचीनवंसमिगदायं गन्त्वा तेसम्पि सकलरत्तिं समग्गवासे आनिसंसं कथेत्वा तेपि तत्थेव निवत्तेत्वा एककोव पालिलेय्यगामं सम्पत्तो। पालिलेय्यगामवासिनो पच्चुग्गन्त्वा भगवतो दानं दत्वा पालिलेय्यगामस्स अविदूरे रक्खितवनसण्डो नाम अत्थि, तत्थ भगवतो पण्णसालं कत्वा ‘‘एत्थ भगवा वसतू’’ति याचित्वा वासयिंसु। भद्दसालोति पन तत्थेको मनापो भद्दको सालरुक्खो, भगवा तं गामं उपनिस्साय वनसण्डे पण्णसालसमीपे तस्मिं रुक्खमूले विहासि। तेन वुत्तं – ‘‘पालिलेय्यके विहरति रक्खितवनसण्डे भद्दसालमूले’’ति।
Anupubbenāti anukkamena, gāmanigamapaṭipāṭiyā cārikaṃ caramāno ‘‘ekacāravāsaṃ tāva vasamānaṃ bhikkhuṃ passissāmī’’ti bālakaloṇakāragāmaṃ gantvā tattha bhaguttherassa sakalaṃ pacchābhattañceva tiyāmañca rattiṃ ekacāravāse ānisaṃsaṃ kathetvā punadivase tena pacchāsamaṇena piṇḍāya caritvā taṃ tattheva nivattetvā ‘‘samaggavāsaṃ vasamāne tayo kulaputte passissāmī’’ti pācīnavaṃsamigadāyaṃ gantvā tesampi sakalarattiṃ samaggavāse ānisaṃsaṃ kathetvā tepi tattheva nivattetvā ekakova pālileyyagāmaṃ sampatto. Pālileyyagāmavāsino paccuggantvā bhagavato dānaṃ datvā pālileyyagāmassa avidūre rakkhitavanasaṇḍo nāma atthi, tattha bhagavato paṇṇasālaṃ katvā ‘‘ettha bhagavā vasatū’’ti yācitvā vāsayiṃsu. Bhaddasāloti pana tattheko manāpo bhaddako sālarukkho, bhagavā taṃ gāmaṃ upanissāya vanasaṇḍe paṇṇasālasamīpe tasmiṃ rukkhamūle vihāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘pālileyyake viharati rakkhitavanasaṇḍe bhaddasālamūle’’ti.
हत्थिनागोति महाहत्थी यूथपति। हत्थिकलभेहीति हत्थिपोतकेहि। हत्थिच्छापेहीति खीरूपगेहि दहरहत्थिपोतकेहि, ये ‘‘भिङ्का’’तिपि वुच्चन्ति। छिन्नग्गानीति पुरतो पुरतो गच्छन्तेहि तेहि हत्थिआदीहि छिन्नग्गानि खादितावसेसानि खाणुसदिसानि खादति। ओभग्गोभग्गन्ति तेन हत्थिनागेन उच्चट्ठानतो भञ्जित्वा भञ्जित्वा पातितं। अस्स साखाभङ्गन्ति एतस्स सन्तकं साखाभङ्गं ते खादन्ति। आविलानीति तेहि पठमतरं ओतरित्वा पिवन्तेहि आलुळितत्ता आविलानि कद्दममिस्सानि पानीयानि पिवति। ओगाहाति तित्थतो। ‘‘ओगाह’’न्तिपि पाळि। अस्साति हत्थिनागस्स। उपनिघंसन्तियोति घट्टेन्तियो, उपनिघंसियमानोपि अत्तनो उळारभावेन न कुज्झति, तेन ता तं घंसन्तियेव। यूथाति हत्थिघटा।
Hatthināgoti mahāhatthī yūthapati. Hatthikalabhehīti hatthipotakehi. Hatthicchāpehīti khīrūpagehi daharahatthipotakehi, ye ‘‘bhiṅkā’’tipi vuccanti. Chinnaggānīti purato purato gacchantehi tehi hatthiādīhi chinnaggāni khāditāvasesāni khāṇusadisāni khādati. Obhaggobhagganti tena hatthināgena uccaṭṭhānato bhañjitvā bhañjitvā pātitaṃ. Assa sākhābhaṅganti etassa santakaṃ sākhābhaṅgaṃ te khādanti. Āvilānīti tehi paṭhamataraṃ otaritvā pivantehi āluḷitattā āvilāni kaddamamissāni pānīyāni pivati. Ogāhāti titthato. ‘‘Ogāha’’ntipi pāḷi. Assāti hatthināgassa. Upanighaṃsantiyoti ghaṭṭentiyo, upanighaṃsiyamānopi attano uḷārabhāvena na kujjhati, tena tā taṃ ghaṃsantiyeva. Yūthāti hatthighaṭā.
येन भगवा तेनुपसङ्कमीति सो किर हत्थिनागो यूथवासे उक्कण्ठितो तं वनसण्डं पविट्ठो तत्थ भगवन्तं दिस्वा घटसहस्सेन निब्बापितसन्तापो विय निब्बुतो हुत्वा पसन्नचित्तो भगवतो सन्तिके अट्ठासि, ततो पट्ठाय वत्तसीसे ठत्वा भद्दसालस्स पण्णसालाय च समन्ततो अप्पहरितकं कत्वा साखाभङ्गेहि सम्मज्जति, भगवतो मुखधोवनं देति, न्हानोदकं आहरति, दन्तकट्ठं देति, अरञ्ञतो मधुरानि फलानि आहरित्वा सत्थु उपनेति, सत्था तानि परिभुञ्जति । तेन वुत्तं – ‘‘तत्र सुदं सो हत्थिनागो यस्मिं पदेसे भगवा विहरति, तं पदेसं अप्पहरितञ्च करोति, सोण्डाय भगवतो पानीयं परिभोजनीयं उपट्ठापेती’’ति। सोण्डाय दारूनि आहरित्वा अञ्ञमञ्ञं घंसित्वा अग्गिं उट्ठापेत्वा दारूनि जालापेत्वा तत्थ पासाणखण्डानि तापेत्वा तानि दण्डकेहि पवट्टेत्वा सोण्डियं खिपित्वा उदकस्स तत्तभावं ञत्वा भगवतो सन्तिकं उपगन्त्वा तिट्ठति, भगवा ‘‘हत्थिनागो मम न्हानं इच्छती’’ति तत्थ गन्त्वा न्हानकिच्चं करोति, पानीयेपि एसेव नयो। तस्मिं पन सीतले सञ्जाते उपसङ्कमति, तं सन्धाय वुत्तं – ‘‘सोण्डाय भगवतो पानीयं परिभोजनीयं उपट्ठापेती’’ति।
Yena bhagavā tenupasaṅkamīti so kira hatthināgo yūthavāse ukkaṇṭhito taṃ vanasaṇḍaṃ paviṭṭho tattha bhagavantaṃ disvā ghaṭasahassena nibbāpitasantāpo viya nibbuto hutvā pasannacitto bhagavato santike aṭṭhāsi, tato paṭṭhāya vattasīse ṭhatvā bhaddasālassa paṇṇasālāya ca samantato appaharitakaṃ katvā sākhābhaṅgehi sammajjati, bhagavato mukhadhovanaṃ deti, nhānodakaṃ āharati, dantakaṭṭhaṃ deti, araññato madhurāni phalāni āharitvā satthu upaneti, satthā tāni paribhuñjati . Tena vuttaṃ – ‘‘tatra sudaṃ so hatthināgo yasmiṃ padese bhagavā viharati, taṃ padesaṃ appaharitañca karoti, soṇḍāya bhagavato pānīyaṃ paribhojanīyaṃ upaṭṭhāpetī’’ti. Soṇḍāya dārūni āharitvā aññamaññaṃ ghaṃsitvā aggiṃ uṭṭhāpetvā dārūni jālāpetvā tattha pāsāṇakhaṇḍāni tāpetvā tāni daṇḍakehi pavaṭṭetvā soṇḍiyaṃ khipitvā udakassa tattabhāvaṃ ñatvā bhagavato santikaṃ upagantvā tiṭṭhati, bhagavā ‘‘hatthināgo mama nhānaṃ icchatī’’ti tattha gantvā nhānakiccaṃ karoti, pānīyepi eseva nayo. Tasmiṃ pana sītale sañjāte upasaṅkamati, taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘soṇḍāya bhagavato pānīyaṃ paribhojanīyaṃ upaṭṭhāpetī’’ti.
अथ खो भगवतो रहोगतस्सातिआदि उभिन्नं महानागानं विवेकसुखपच्चवेक्खणदस्सनं, तं वुत्तत्थमेव। अत्तनो च पविवेकं विदित्वाति केहिचि अनाकिण्णभावलद्धं कायविवेकं जानित्वा, इतरे पन विवेका भगवतो सब्बकालं विज्जन्तियेव।
Atha kho bhagavato rahogatassātiādi ubhinnaṃ mahānāgānaṃ vivekasukhapaccavekkhaṇadassanaṃ, taṃ vuttatthameva. Attano ca pavivekaṃ viditvāti kehici anākiṇṇabhāvaladdhaṃ kāyavivekaṃ jānitvā, itare pana vivekā bhagavato sabbakālaṃ vijjantiyeva.
इमं उदानन्ति इमं अत्तनो हत्थिनागस्स च पविवेकाभिरतिया समानज्झासयभावदीपनं उदानं उदानेसि।
Imaṃudānanti imaṃ attano hatthināgassa ca pavivekābhiratiyā samānajjhāsayabhāvadīpanaṃ udānaṃ udānesi.
तत्थायं सङ्खेपत्थो – एतं ईसादन्तस्स रथईसासदिसदन्तस्स हत्थिनागस्स चित्तं नागेन बुद्धनागस्स चित्तेन समेति संसन्दति। कथं समेति चे? यदेको रमती वने यस्मा बुद्धनागो ‘‘अहं खो पुब्बे आकिण्णो विहासि’’न्ति पुरिमं आकिण्णविहारं जिगुच्छित्वा विवेकं उपब्रूहयमानो इदानि यथा एको अदुतियो वने अरञ्ञे रमति अभिरमति, एवं अयम्पि हत्थिनागो पुब्बे अत्तनो हत्थिआदीहि आकिण्णविहारं जिगुच्छित्वा विवेकं उपब्रूहयमानो इदानि एको असहायो वने अरञ्ञे रमति अभिरमति। तस्मास्स चित्तं नागेन समेति तस्स चित्तेन समेतीति कत्वा एकीभावरतिया एकसदिसं होतीति अत्थो।
Tatthāyaṃ saṅkhepattho – etaṃ īsādantassa rathaīsāsadisadantassa hatthināgassa cittaṃ nāgena buddhanāgassa cittena sameti saṃsandati. Kathaṃ sameti ce? Yadeko ramatī vane yasmā buddhanāgo ‘‘ahaṃ kho pubbe ākiṇṇo vihāsi’’nti purimaṃ ākiṇṇavihāraṃ jigucchitvā vivekaṃ upabrūhayamāno idāni yathā eko adutiyo vane araññe ramati abhiramati, evaṃ ayampi hatthināgo pubbe attano hatthiādīhi ākiṇṇavihāraṃ jigucchitvā vivekaṃ upabrūhayamāno idāni eko asahāyo vane araññe ramati abhiramati. Tasmāssa cittaṃ nāgena sameti tassa cittena sametīti katvā ekībhāvaratiyā ekasadisaṃ hotīti attho.
पञ्चमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Pañcamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / उदानपाळि • Udānapāḷi / ५. नागसुत्तं • 5. Nāgasuttaṃ
