| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमानवत्थु-अट्ठकथा • Vimānavatthu-aṭṭhakathā |
३. नागविमानवण्णना
3. Nāgavimānavaṇṇanā
अलङ्कता मणिकञ्चनाचितन्ति नागविमानं। तस्स का उप्पत्ति? भगवा बाराणसियं विहरति इसिपतने मिगदाये। तेन समयेन बाराणसिवासिनी एका उपासिका सद्धा पसन्ना सीलाचारसम्पन्ना भगवन्तं उद्दिस्स वत्थयुगं वायापेत्वा सुपरिधोतं कारापेत्वा उपसङ्कमित्वा भगवतो पादमूले ठपेत्वा एवमाह ‘‘पटिग्गण्हातु, भन्ते भगवा, इमं वत्थयुगं अनुकम्पं उपादाय यं मम अस्स दीघरत्तं हिताय सुखाया’’ति। भगवा तं पटिग्गहेत्वा तस्सा उपनिस्सयसम्पत्तिं दिस्वा धम्मं देसेसि, सा देसनावसाने सोतापत्तिफले पतिट्ठहित्वा भगवन्तं वन्दित्वा पदक्खिणं कत्वा गेहं अगमासि। सा न चिरस्सेव कालं कत्वा तावतिंसेसु उप्पन्ना सक्कस्स देवराजस्स पिया अहोसि वल्लभा यसुत्तरा नाम नामेन। तस्सा पुञ्ञानुभावेन हेमजालसञ्छन्नो कुञ्जरवरो निब्बत्ति, तस्स च खन्धे मणिमयो मण्डपो, मज्झे सुपञ्ञत्तरतनपल्लङ्को निब्बत्ति, द्वीसु दन्तेसु चस्स कमलकुवलयुज्जला रमणीया द्वे पोक्खरणियो पातुरहेसुं। तत्थ पदुमकण्णिकासु ठिता देवधीता पग्गहितपञ्चङ्गिकतूरिया नच्चन्ति चेव गायन्ति च।
Alaṅkatā maṇikañcanācitanti nāgavimānaṃ. Tassa kā uppatti? Bhagavā bārāṇasiyaṃ viharati isipatane migadāye. Tena samayena bārāṇasivāsinī ekā upāsikā saddhā pasannā sīlācārasampannā bhagavantaṃ uddissa vatthayugaṃ vāyāpetvā suparidhotaṃ kārāpetvā upasaṅkamitvā bhagavato pādamūle ṭhapetvā evamāha ‘‘paṭiggaṇhātu, bhante bhagavā, imaṃ vatthayugaṃ anukampaṃ upādāya yaṃ mama assa dīgharattaṃ hitāya sukhāyā’’ti. Bhagavā taṃ paṭiggahetvā tassā upanissayasampattiṃ disvā dhammaṃ desesi, sā desanāvasāne sotāpattiphale patiṭṭhahitvā bhagavantaṃ vanditvā padakkhiṇaṃ katvā gehaṃ agamāsi. Sā na cirasseva kālaṃ katvā tāvatiṃsesu uppannā sakkassa devarājassa piyā ahosi vallabhā yasuttarā nāma nāmena. Tassā puññānubhāvena hemajālasañchanno kuñjaravaro nibbatti, tassa ca khandhe maṇimayo maṇḍapo, majjhe supaññattaratanapallaṅko nibbatti, dvīsu dantesu cassa kamalakuvalayujjalā ramaṇīyā dve pokkharaṇiyo pāturahesuṃ. Tattha padumakaṇṇikāsu ṭhitā devadhītā paggahitapañcaṅgikatūriyā naccanti ceva gāyanti ca.
सत्था बाराणसियं यथाभिरन्तं विहरित्वा येन सावत्थि तेन चारिकं पक्कामि। अनुपुब्बेन सावत्थिं पत्वा तत्र सुदं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे। अथ सा देवता अत्तना अनुभुय्यमानं दिब्बसम्पत्तिं ओलोकेत्वा तस्सा कारणं उपधारेन्ती ‘‘सत्थु वत्थयुगदानकारण’’न्ति ञत्वा सञ्जातसोमनस्सा भगवति पसादबहुमाना वन्दितुकामा अभिक्कन्ताय रत्तिया हत्थिक्खन्धवरगता आकासेन आगन्त्वा ततो ओतरित्वा भगवन्तं वन्दित्वा अञ्जलिं पग्गय्ह एकमन्तं अट्ठासि। तं आयस्मा वङ्गीसो भगवतो अनुञ्ञाय इमाहि गाथाहि पुच्छि –
Satthā bārāṇasiyaṃ yathābhirantaṃ viharitvā yena sāvatthi tena cārikaṃ pakkāmi. Anupubbena sāvatthiṃ patvā tatra sudaṃ bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme. Atha sā devatā attanā anubhuyyamānaṃ dibbasampattiṃ oloketvā tassā kāraṇaṃ upadhārentī ‘‘satthu vatthayugadānakāraṇa’’nti ñatvā sañjātasomanassā bhagavati pasādabahumānā vanditukāmā abhikkantāya rattiyā hatthikkhandhavaragatā ākāsena āgantvā tato otaritvā bhagavantaṃ vanditvā añjaliṃ paggayha ekamantaṃ aṭṭhāsi. Taṃ āyasmā vaṅgīso bhagavato anuññāya imāhi gāthāhi pucchi –
७०५.
705.
‘‘अलङ्कता मणिकञ्चनाचितं, सोवण्णजालचितं महन्तं।
‘‘Alaṅkatā maṇikañcanācitaṃ, sovaṇṇajālacitaṃ mahantaṃ;
अभिरुय्ह गजवरं सुकप्पितं, इधागमा वेहायसं अन्तलिक्खे॥
Abhiruyha gajavaraṃ sukappitaṃ, idhāgamā vehāyasaṃ antalikkhe.
७०६.
706.
‘‘नागस्स दन्तेसु दुवेसु निम्मिता, अच्छोदका पदुमिनियो सुफुल्ला।
‘‘Nāgassa dantesu duvesu nimmitā, acchodakā paduminiyo suphullā;
पदुमेसु च तूरियगणा पभिज्जरे, इमा च नच्चन्ति मनोहरायो॥
Padumesu ca tūriyagaṇā pabhijjare, imā ca naccanti manoharāyo.
७०७.
707.
‘‘देविद्धिपत्तासि महानुभावे, मनुस्सभूता किमकासि पुञ्ञं।
‘‘Deviddhipattāsi mahānubhāve, manussabhūtā kimakāsi puññaṃ;
केनासि एवं जलितानुभावा, वण्णो च ते सब्बदिसा पभासती’’ति॥
Kenāsi evaṃ jalitānubhāvā, vaṇṇo ca te sabbadisā pabhāsatī’’ti.
७०५. तत्थ अलङ्कताति सब्बाभरणविभूसिता। मणिकञ्चनाचितन्ति तेहि दिब्बमानेहि मणिसुवण्णेहि आचितं। सोवण्णजालचितन्ति हेमजालसञ्छन्नं। महन्तन्ति विपुलं। सुकप्पितन्ति गमनसन्नाहवसेन सुट्ठु सन्नद्धं। वेहायसन्ति वेहायसभूते हत्थिपिट्ठे। अन्तलिक्खेति आकासे, ‘‘अलङ्कतमणिकञ्चनाचित’’न्तिपि पाठो। अयञ्हेत्थ सङ्खेपत्थो – देवते, त्वं सब्बालङ्कारेहि अलङ्कता अलङ्कतमणिकञ्चनाचितं, अतिविय दिब्बमानेहि मणीहि कञ्चनेहि च अलङ्करणवसेन खचितं, हेमजालेहि कुम्भालङ्कारादिभेदेहि हत्थालङ्कारेहि चितं आमुत्तं महन्तं अतिविय ब्रहन्तं उत्तमं गजं आरुय्ह हत्थिपिट्ठिया निसिन्ना आकासेनेव इध अम्हाकं सन्तिकं आगताति।
705. Tattha alaṅkatāti sabbābharaṇavibhūsitā. Maṇikañcanācitanti tehi dibbamānehi maṇisuvaṇṇehi ācitaṃ. Sovaṇṇajālacitanti hemajālasañchannaṃ. Mahantanti vipulaṃ. Sukappitanti gamanasannāhavasena suṭṭhu sannaddhaṃ. Vehāyasanti vehāyasabhūte hatthipiṭṭhe. Antalikkheti ākāse, ‘‘alaṅkatamaṇikañcanācita’’ntipi pāṭho. Ayañhettha saṅkhepattho – devate, tvaṃ sabbālaṅkārehi alaṅkatā alaṅkatamaṇikañcanācitaṃ, ativiya dibbamānehi maṇīhi kañcanehi ca alaṅkaraṇavasena khacitaṃ, hemajālehi kumbhālaṅkārādibhedehi hatthālaṅkārehi citaṃ āmuttaṃ mahantaṃ ativiya brahantaṃ uttamaṃ gajaṃ āruyha hatthipiṭṭhiyā nisinnā ākāseneva idha amhākaṃ santikaṃ āgatāti.
७०६. नागस्स दन्तेसु दुवेसु निम्मिताति एरावणस्स विय नागराजस्स इमस्स द्वीसु दन्तेसु द्वे पोक्खरणियो सुचरितसिप्पिना सुट्ठु विरचिता। तूरियगणाति पञ्चङ्गिकतूरियसमूहा। पभिज्जरेति द्वादसन्नं लयभेदानं वसेन पभेदं गच्छन्ति। ‘‘पवज्जरे’’ति च पठन्ति, पकारेहि वादीयन्तीति अत्थो।
706.Nāgassa dantesu duvesu nimmitāti erāvaṇassa viya nāgarājassa imassa dvīsu dantesu dve pokkharaṇiyo sucaritasippinā suṭṭhu viracitā. Tūriyagaṇāti pañcaṅgikatūriyasamūhā. Pabhijjareti dvādasannaṃ layabhedānaṃ vasena pabhedaṃ gacchanti. ‘‘Pavajjare’’ti ca paṭhanti, pakārehi vādīyantīti attho.
एवं थेरेन पुट्ठा देवता इमाहि गाथाहि विस्सज्जेसि –
Evaṃ therena puṭṭhā devatā imāhi gāthāhi vissajjesi –
७०८.
708.
‘‘बाराणसियं उपसङ्कमित्वा, बुद्धस्सहं वत्थयुगं अदासिं।
‘‘Bārāṇasiyaṃ upasaṅkamitvā, buddhassahaṃ vatthayugaṃ adāsiṃ;
पादानि वन्दित्वा छमा निसीदिं, वित्ता चहं अञ्जलिकं अकासिं॥
Pādāni vanditvā chamā nisīdiṃ, vittā cahaṃ añjalikaṃ akāsiṃ.
७०९.
709.
‘‘बुद्धो च मे कञ्चनसन्निभत्तचो, अदेसयि समुदयदुक्खनिच्चतं।
‘‘Buddho ca me kañcanasannibhattaco, adesayi samudayadukkhaniccataṃ;
असङ्खतं दुक्खनिरोधसस्सतं, मग्गं अदेसयि यतो विजानिसं॥
Asaṅkhataṃ dukkhanirodhasassataṃ, maggaṃ adesayi yato vijānisaṃ.
७१०.
710.
‘‘अप्पायुकी कालकता ततो चुता, उपपन्ना तिदसगणं यसस्सिनी।
‘‘Appāyukī kālakatā tato cutā, upapannā tidasagaṇaṃ yasassinī;
सक्कस्सहं अञ्ञतरा पजापति, यसुत्तरा नाम दिसासु विस्सुता’’ति॥
Sakkassahaṃ aññatarā pajāpati, yasuttarā nāma disāsu vissutā’’ti.
७०८-९. तत्थ छमाति भूमियं। भुम्मत्थे हि इदं पच्चत्तवचनं। वित्ताति तुट्ठा। यतोति यतो सत्थु सामुक्कंसिकधम्मदेसनतो। विजानिसन्ति चत्तारि अरियसच्चानि पटिविज्झिं।
708-9. Tattha chamāti bhūmiyaṃ. Bhummatthe hi idaṃ paccattavacanaṃ. Vittāti tuṭṭhā. Yatoti yato satthu sāmukkaṃsikadhammadesanato. Vijānisanti cattāri ariyasaccāni paṭivijjhiṃ.
७१०. अप्पायुकीति ‘‘ईदिसं नाम उळारं पुञ्ञं कत्वा न तया एतस्मिं दुक्खबहुले मनुस्सत्तभावे एवं ठातब्ब’’न्ति सञ्जाताभिसन्धिना विय परिक्खयं गतेन कम्मुना अप्पायुका समाना। अञ्ञतरा पजापतीति सोळससहस्सानं महेसीनं अञ्ञतरा। दिसासु विस्सुताति द्वीसु देवलोकेसु सब्बदिसासु पाकटा पञ्ञाता। सेसं वुत्तनयमेव।
710.Appāyukīti ‘‘īdisaṃ nāma uḷāraṃ puññaṃ katvā na tayā etasmiṃ dukkhabahule manussattabhāve evaṃ ṭhātabba’’nti sañjātābhisandhinā viya parikkhayaṃ gatena kammunā appāyukā samānā. Aññatarā pajāpatīti soḷasasahassānaṃ mahesīnaṃ aññatarā. Disāsu vissutāti dvīsu devalokesu sabbadisāsu pākaṭā paññātā. Sesaṃ vuttanayameva.
नागविमानवण्णना निट्ठिता।
Nāgavimānavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / विमानवत्थुपाळि • Vimānavatthupāḷi / ३. नागविमानवत्थु • 3. Nāgavimānavatthu
