| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / उदान-अट्ठकथा • Udāna-aṭṭhakathā |
२. नन्दसुत्तवण्णना
2. Nandasuttavaṇṇanā
२२. दुतिये नन्दोति तस्स नामं। सो हि चक्कवत्तिलक्खणूपेतत्ता मातापितरो सपरिजनं सकलञ्च ञातिपरिवट्टं नन्दयन्तो जातोति ‘‘नन्दो’’ति नामं लभि। भगवतो भाताति भगवतो एकपितुपुत्तताय भाता। न हि भगवतो सहोदरा उप्पज्जन्ति, तेन वुत्तं ‘‘मातुच्छापुत्तो’’ति, चूळमातुपुत्तोति अत्थो। महापजापतिगोतमिया हि सो पुत्तो। अनभिरतोति न अभिरतो। ब्रह्मचरियन्ति ब्रह्मं सेट्ठं उत्तमं चरियं एकासनं एकसेय्यं मेथुनविरतिं। सन्धारेतुन्ति पठमचित्ततो यावचरिमकचित्तं सम्मा परिपुण्णं परिसुद्धं धारेतुं पवत्तेतुं। दुतियेन चेत्थ ब्रह्मचरियपदेन मग्गब्रह्मचरियस्सापि सङ्गहो वेदितब्बो। सिक्खं पच्चक्खायाति उपसम्पदकाले भिक्खुभावेन सद्धिं समादिन्नं निब्बत्तेतब्बभावेन अनुट्ठितं तिविधम्पि सिक्खं पटिक्खिपित्वा, विस्सज्जेत्वाति अत्थो। हीनायाति गिहिभावाय। आवत्तिस्सामीति निवत्तिस्सामि।
22. Dutiye nandoti tassa nāmaṃ. So hi cakkavattilakkhaṇūpetattā mātāpitaro saparijanaṃ sakalañca ñātiparivaṭṭaṃ nandayanto jātoti ‘‘nando’’ti nāmaṃ labhi. Bhagavato bhātāti bhagavato ekapituputtatāya bhātā. Na hi bhagavato sahodarā uppajjanti, tena vuttaṃ ‘‘mātucchāputto’’ti, cūḷamātuputtoti attho. Mahāpajāpatigotamiyā hi so putto. Anabhiratoti na abhirato. Brahmacariyanti brahmaṃ seṭṭhaṃ uttamaṃ cariyaṃ ekāsanaṃ ekaseyyaṃ methunaviratiṃ. Sandhāretunti paṭhamacittato yāvacarimakacittaṃ sammā paripuṇṇaṃ parisuddhaṃ dhāretuṃ pavattetuṃ. Dutiyena cettha brahmacariyapadena maggabrahmacariyassāpi saṅgaho veditabbo. Sikkhaṃ paccakkhāyāti upasampadakāle bhikkhubhāvena saddhiṃ samādinnaṃ nibbattetabbabhāvena anuṭṭhitaṃ tividhampi sikkhaṃ paṭikkhipitvā, vissajjetvāti attho. Hīnāyāti gihibhāvāya. Āvattissāmīti nivattissāmi.
कस्मा पनायं एवमारोचेसीति? एत्थायं अनुपुब्बिकथा – भगवा पवत्तवरधम्मचक्को राजगहं गन्त्वा वेळुवने विहरन्तो ‘‘पुत्तं मे आनेत्वा दस्सेथा’’ति सुद्धोदनमहाराजेन पेसितेसु सहस्ससहस्सपरिवारेसु दससु दूतेसु सह परिवारेन अरहत्तं पत्तेसु सब्बपच्छा गन्त्वा अरहत्तप्पत्तेन काळुदायित्थेरेन गमनकालं ञत्वा मग्गवण्णनं वण्णेत्वा जातिभूमिगमनाय याचितो वीसतिसहस्सखीणासवपरिवुत्तो कपिलवत्थुनगरं गन्त्वा ञातिसमागमे पोक्खरवस्सं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा वेस्सन्तरजातकं (जा॰ २.२२.१६५५ आदयो) कथेत्वा पुनदिवसे पिण्डाय पविट्ठो ‘‘उत्तिट्ठे नप्पमज्जेय्या’’ति (ध॰ प॰ १६८) गाथाय पितरं सोतापत्तिफले पतिट्ठापेत्वा निवेसनं गन्त्वा ‘‘धम्मञ्चरे’’ति (ध॰ प॰ १६९) गाथाय महापजापतिं सोतापत्तिफले, राजानं सकदागामिफले पतिट्ठापेसि।
Kasmā panāyaṃ evamārocesīti? Etthāyaṃ anupubbikathā – bhagavā pavattavaradhammacakko rājagahaṃ gantvā veḷuvane viharanto ‘‘puttaṃ me ānetvā dassethā’’ti suddhodanamahārājena pesitesu sahassasahassaparivāresu dasasu dūtesu saha parivārena arahattaṃ pattesu sabbapacchā gantvā arahattappattena kāḷudāyittherena gamanakālaṃ ñatvā maggavaṇṇanaṃ vaṇṇetvā jātibhūmigamanāya yācito vīsatisahassakhīṇāsavaparivutto kapilavatthunagaraṃ gantvā ñātisamāgame pokkharavassaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā vessantarajātakaṃ (jā. 2.22.1655 ādayo) kathetvā punadivase piṇḍāya paviṭṭho ‘‘uttiṭṭhe nappamajjeyyā’’ti (dha. pa. 168) gāthāya pitaraṃ sotāpattiphale patiṭṭhāpetvā nivesanaṃ gantvā ‘‘dhammañcare’’ti (dha. pa. 169) gāthāya mahāpajāpatiṃ sotāpattiphale, rājānaṃ sakadāgāmiphale patiṭṭhāpesi.
भत्तकिच्चावसाने पन राहुलमातुगुणकथं निस्साय चन्दकिन्नरीजातकं (जा॰ १.१४.१८ आदयो) कथेत्वा ततियदिवसे नन्दकुमारस्स अभिसेकगेहप्पवेसनविवाहमङ्गलेसु वत्तमानेसु पिण्डाय पविसित्वा नन्दकुमारस्स हत्थे पत्तं दत्वा मङ्गलं वत्वा उट्ठायासना पक्कमन्तो कुमारस्स हत्थतो पत्तं न गण्हि। सोपि तथागते गारवेन ‘‘पत्तं ते, भन्ते, गण्हथा’’ति वत्तुं नासक्खि। एवं पन चिन्तेसि, ‘‘सोपानसीसे पत्तं गण्हिस्सती’’ति, सत्था तस्मिं ठाने न गण्हि। इतरो ‘‘सोपानमूले गण्हिस्सती’’ति चिन्तेसि, सत्था तत्थपि न गण्हि। इतरो ‘‘राजङ्गणे गण्हिस्सती’’ति चिन्तेसि, सत्था तत्थपि न गण्हि। कुमारो निवत्तितुकामो अनिच्छाय गच्छन्तो गारवेन ‘‘पत्तं गण्हथा’’ति वत्तुं न सक्कोति, ‘‘इध गण्हिस्सति, एत्थ गण्हिस्सती’’ति चिन्तेन्तो गच्छति।
Bhattakiccāvasāne pana rāhulamātuguṇakathaṃ nissāya candakinnarījātakaṃ (jā. 1.14.18 ādayo) kathetvā tatiyadivase nandakumārassa abhisekagehappavesanavivāhamaṅgalesu vattamānesu piṇḍāya pavisitvā nandakumārassa hatthe pattaṃ datvā maṅgalaṃ vatvā uṭṭhāyāsanā pakkamanto kumārassa hatthato pattaṃ na gaṇhi. Sopi tathāgate gāravena ‘‘pattaṃ te, bhante, gaṇhathā’’ti vattuṃ nāsakkhi. Evaṃ pana cintesi, ‘‘sopānasīse pattaṃ gaṇhissatī’’ti, satthā tasmiṃ ṭhāne na gaṇhi. Itaro ‘‘sopānamūle gaṇhissatī’’ti cintesi, satthā tatthapi na gaṇhi. Itaro ‘‘rājaṅgaṇe gaṇhissatī’’ti cintesi, satthā tatthapi na gaṇhi. Kumāro nivattitukāmo anicchāya gacchanto gāravena ‘‘pattaṃ gaṇhathā’’ti vattuṃ na sakkoti, ‘‘idha gaṇhissati, ettha gaṇhissatī’’ti cintento gacchati.
तस्मिं खणे जनपदकल्याणिया आचिक्खिंसु, ‘‘अय्ये भगवा, नन्दराजानं गहेत्वा गच्छति, तुम्हेहि विना करिस्सती’’ति। सा उदकबिन्दूहि पग्घरन्तेहि अड्ढुल्लिखितेहि केसेहि वेगेन पासादं आरुय्ह सीहपञ्जरद्वारे ठत्वा ‘‘तुवटं खो, अय्यपुत्त, आगच्छेय्यासी’’ति आह। तं तस्सा वचनं तस्स हदये तिरियं पतित्वा विय ठितं। सत्थापिस्स हत्थतो पत्तं अग्गहेत्वाव तं विहारं नेत्वा ‘‘पब्बजिस्ससि नन्दा’’ति आह। सो बुद्धगारवेन ‘‘न पब्बजिस्सामी’’ति अवत्वा, ‘‘आम, पब्बजिस्सामी’’ति आह। सत्था तेन हि नन्दं पब्बाजेथाति कपिलवत्थुपुरं गन्त्वा ततियदिवसे तं पब्बाजेसि। सत्तमे दिवसे मातरा अलङ्करित्वा पेसितं ‘‘दायज्जं मे, समण, देही’’ति वत्वा अत्तना सद्धिं आरामागतं राहुलकुमारं पब्बाजेसि। पुनेकदिवसं महाधम्मपालजातकं (जा॰ १.१०.९२ आदयो) कथेत्वा राजानं अनागामिफले पतिट्ठापेसि।
Tasmiṃ khaṇe janapadakalyāṇiyā ācikkhiṃsu, ‘‘ayye bhagavā, nandarājānaṃ gahetvā gacchati, tumhehi vinā karissatī’’ti. Sā udakabindūhi paggharantehi aḍḍhullikhitehi kesehi vegena pāsādaṃ āruyha sīhapañjaradvāre ṭhatvā ‘‘tuvaṭaṃ kho, ayyaputta, āgaccheyyāsī’’ti āha. Taṃ tassā vacanaṃ tassa hadaye tiriyaṃ patitvā viya ṭhitaṃ. Satthāpissa hatthato pattaṃ aggahetvāva taṃ vihāraṃ netvā ‘‘pabbajissasi nandā’’ti āha. So buddhagāravena ‘‘na pabbajissāmī’’ti avatvā, ‘‘āma, pabbajissāmī’’ti āha. Satthā tena hi nandaṃ pabbājethāti kapilavatthupuraṃ gantvā tatiyadivase taṃ pabbājesi. Sattame divase mātarā alaṅkaritvā pesitaṃ ‘‘dāyajjaṃ me, samaṇa, dehī’’ti vatvā attanā saddhiṃ ārāmāgataṃ rāhulakumāraṃ pabbājesi. Punekadivasaṃ mahādhammapālajātakaṃ (jā. 1.10.92 ādayo) kathetvā rājānaṃ anāgāmiphale patiṭṭhāpesi.
इति भगवा महापजापतिं सोतापत्तिफले, पितरं तीसु फलेसु पतिट्ठापेत्वा भिक्खुसङ्घपरिवुतो पुनदेव राजगहं गन्त्वा ततो अनाथपिण्डिकेन सावत्थिं आगमनत्थाय गहितपटिञ्ञो निट्ठिते जेतवनमहाविहारे तत्थ गन्त्वा वासं कप्पेसि। एवं सत्थरि जेतवने विहरन्ते आयस्मा नन्दो अत्तनो अनिच्छाय पब्बजितो कामेसु अनादीनवदस्सावी जनपदकल्याणिया वुत्तवचनमनुस्सरन्तो उक्कण्ठितो हुत्वा भिक्खूनं अत्तनो अनभिरतिं आरोचेसि। तेन वुत्तं ‘‘तेन खो पन समयेन आयस्मा नन्दो…पे॰… हीनायावत्तिस्सामी’’ति।
Iti bhagavā mahāpajāpatiṃ sotāpattiphale, pitaraṃ tīsu phalesu patiṭṭhāpetvā bhikkhusaṅghaparivuto punadeva rājagahaṃ gantvā tato anāthapiṇḍikena sāvatthiṃ āgamanatthāya gahitapaṭiñño niṭṭhite jetavanamahāvihāre tattha gantvā vāsaṃ kappesi. Evaṃ satthari jetavane viharante āyasmā nando attano anicchāya pabbajito kāmesu anādīnavadassāvī janapadakalyāṇiyā vuttavacanamanussaranto ukkaṇṭhito hutvā bhikkhūnaṃ attano anabhiratiṃ ārocesi. Tena vuttaṃ ‘‘tena kho pana samayena āyasmā nando…pe… hīnāyāvattissāmī’’ti.
कस्मा पन नं भगवा एवं पब्बाजेसीति? ‘‘पुरेतरमेव आदीनवं दस्सेत्वा कामेहि नं विवेचेतुं न सक्का, पब्बाजेत्वा पन उपायेन ततो विवेचेत्वा उपरिविसेसं निब्बत्तेस्सामी’’ति वेनेय्यदमनकुसलो सत्था एवं नं पठमं पब्बाजेसि।
Kasmā pana naṃ bhagavā evaṃ pabbājesīti? ‘‘Puretarameva ādīnavaṃ dassetvā kāmehi naṃ vivecetuṃ na sakkā, pabbājetvā pana upāyena tato vivecetvā uparivisesaṃ nibbattessāmī’’ti veneyyadamanakusalo satthā evaṃ naṃ paṭhamaṃ pabbājesi.
साकियानीति सक्यराजधीता। जनपदकल्याणीति जनपदम्हि कल्याणी रूपेन उत्तमा छसरीरदोसरहिता, पञ्चकल्याणसमन्नागता। सा हि यस्मा नातिदीघा नातिरस्सा नातिकिसा नातिथूला नातिकाळिका नच्चोदाता अतिक्कन्ता मानुसकवण्णं अप्पत्ता दिब्बवण्णं, तस्मा छसरीरदोसरहिता। छविकल्याणं मंसकल्याणं नखकल्याणं अट्ठिकल्याणं वयकल्याणन्ति इमेहि पञ्चहि कल्याणेहि समन्नागता।
Sākiyānīti sakyarājadhītā. Janapadakalyāṇīti janapadamhi kalyāṇī rūpena uttamā chasarīradosarahitā, pañcakalyāṇasamannāgatā. Sā hi yasmā nātidīghā nātirassā nātikisā nātithūlā nātikāḷikā naccodātā atikkantā mānusakavaṇṇaṃ appattā dibbavaṇṇaṃ, tasmā chasarīradosarahitā. Chavikalyāṇaṃ maṃsakalyāṇaṃ nakhakalyāṇaṃ aṭṭhikalyāṇaṃ vayakalyāṇanti imehi pañcahi kalyāṇehi samannāgatā.
तत्थ अत्तनो सरीरोभासेन दसद्वादसहत्थे ठाने आलोकं करोति, पियङ्गुसमा वा सुवण्णसमा वा होति, अयमस्सा छविकल्याणता। चत्तारो पनस्सा हत्थपादा मुखपरियोसानञ्च लाखारसपरिकम्मकतं विय रत्तपवाळरत्तकम्बलेन सदिसं होति, अयमस्सा मंसकल्याणता। वीसति नखपत्तानि मंसतो अमुत्तट्ठाने लाखारसपरिकितानि विय मुत्तट्ठाने खीरधारासदिसानि होन्ति, अयमस्सा नखकल्याणता। द्वत्तिंसदन्ता सुफुसिता परिसुद्धपवाळपन्तिसदिसा वजिरपन्ती विय खायन्ति, अयमस्सा अट्ठिकल्याणता। वीसतिवस्ससतिकापि समाना सोळसवस्सुद्देसिका विय होति निप्पलिता, अयमस्सा वयकल्याणता। सुन्दरी च होति एवरूपगुणसमन्नागता, तेन वुत्तं ‘‘जनपदकल्याणी’’ति।
Tattha attano sarīrobhāsena dasadvādasahatthe ṭhāne ālokaṃ karoti, piyaṅgusamā vā suvaṇṇasamā vā hoti, ayamassā chavikalyāṇatā. Cattāro panassā hatthapādā mukhapariyosānañca lākhārasaparikammakataṃ viya rattapavāḷarattakambalena sadisaṃ hoti, ayamassā maṃsakalyāṇatā. Vīsati nakhapattāni maṃsato amuttaṭṭhāne lākhārasaparikitāni viya muttaṭṭhāne khīradhārāsadisāni honti, ayamassā nakhakalyāṇatā. Dvattiṃsadantā suphusitā parisuddhapavāḷapantisadisā vajirapantī viya khāyanti, ayamassā aṭṭhikalyāṇatā. Vīsativassasatikāpi samānā soḷasavassuddesikā viya hoti nippalitā, ayamassā vayakalyāṇatā. Sundarī ca hoti evarūpaguṇasamannāgatā, tena vuttaṃ ‘‘janapadakalyāṇī’’ti.
घरा निक्खमन्तस्साति अनादरे सामिवचनं, घरतो निक्खमतोति अत्थो। ‘‘घरा निक्खमन्त’’न्तिपि पठन्ति। उपड्ढुल्लिखितेहि केसेहीति इत्थम्भूतलक्खणे करणवचनं, विप्पकतुल्लिखितेहि केसेहि उपलक्खिताति अत्थो। ‘‘अड्ढुल्लिखितेही’’तिपि पठन्ति। उल्लिखनन्ति च फणकादीहि केससण्ठापनं, ‘‘अड्ढकारविधान’’न्तिपि वदन्ति। अपलोकेत्वाति सिनेहरसविप्फारसंसूचकेन अड्ढक्खिना आबन्धन्ती विय ओलोकेत्वा। मं, भन्तेति पुब्बेपि ‘‘म’’न्ति वत्वा उक्कण्ठाकुलचित्तताय पुन ‘‘मं एतदवोचा’’ति आह। तुवटन्ति सीघं। तमनुस्सरमानोति तं तस्सा वचनं, तं वा तस्सा आकारसहितं वचनं अनुस्सरन्तो।
Gharā nikkhamantassāti anādare sāmivacanaṃ, gharato nikkhamatoti attho. ‘‘Gharā nikkhamanta’’ntipi paṭhanti. Upaḍḍhullikhitehikesehīti itthambhūtalakkhaṇe karaṇavacanaṃ, vippakatullikhitehi kesehi upalakkhitāti attho. ‘‘Aḍḍhullikhitehī’’tipi paṭhanti. Ullikhananti ca phaṇakādīhi kesasaṇṭhāpanaṃ, ‘‘aḍḍhakāravidhāna’’ntipi vadanti. Apaloketvāti sineharasavipphārasaṃsūcakena aḍḍhakkhinā ābandhantī viya oloketvā. Maṃ, bhanteti pubbepi ‘‘ma’’nti vatvā ukkaṇṭhākulacittatāya puna ‘‘maṃ etadavocā’’ti āha. Tuvaṭanti sīghaṃ. Tamanussaramānoti taṃ tassā vacanaṃ, taṃ vā tassā ākārasahitaṃ vacanaṃ anussaranto.
भगवा तस्स वचनं सुत्वा ‘‘उपायेनस्स रागं वूपसमेस्सामी’’ति इद्धिबलेन नं तावतिंसभवनं नेन्तो अन्तरामग्गे एकस्मिं झामखेत्ते झामखाणुमत्थके निसिन्नं छिन्नकण्णनासानङ्गुट्ठं एकं पलुट्ठमक्कटिं दस्सेत्वा तावतिंसभवनं नेसि। पाळियं पन एकक्खणेनेव सत्थारा तावतिंसभवनं गतं विय वुत्तं, तं गमनं अवत्वा तावतिंसभवनं सन्धाय वुत्तं। गच्छन्तोयेव हि भगवा आयस्मतो नन्दस्स अन्तरामग्गे तं पलुट्ठमक्कटिं दस्सेति। यदि एवं कथं समिञ्जनादिनिदस्सनं? तं अन्तरधाननिदस्सनन्ति गहेतब्बं। एवं सत्था तं तावतिंसभवनं नेत्वा सक्कस्स देवरञ्ञो उपट्ठानं आगतानि ककुटपादानि पञ्च अच्छरासतानि अत्तानं वन्दित्वा ठितानि दस्सेत्वा जनपदकल्याणिया तासं पञ्चन्नं अच्छरासतानं रूपसम्पत्तिं पटिच्च विसेसं पुच्छि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो भगवा आयस्मन्तं नन्दं बाहायं गहेत्वा…पे॰… ककुटपादानी’’ति।
Bhagavā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘upāyenassa rāgaṃ vūpasamessāmī’’ti iddhibalena naṃ tāvatiṃsabhavanaṃ nento antarāmagge ekasmiṃ jhāmakhette jhāmakhāṇumatthake nisinnaṃ chinnakaṇṇanāsānaṅguṭṭhaṃ ekaṃ paluṭṭhamakkaṭiṃ dassetvā tāvatiṃsabhavanaṃ nesi. Pāḷiyaṃ pana ekakkhaṇeneva satthārā tāvatiṃsabhavanaṃ gataṃ viya vuttaṃ, taṃ gamanaṃ avatvā tāvatiṃsabhavanaṃ sandhāya vuttaṃ. Gacchantoyeva hi bhagavā āyasmato nandassa antarāmagge taṃ paluṭṭhamakkaṭiṃ dasseti. Yadi evaṃ kathaṃ samiñjanādinidassanaṃ? Taṃ antaradhānanidassananti gahetabbaṃ. Evaṃ satthā taṃ tāvatiṃsabhavanaṃ netvā sakkassa devarañño upaṭṭhānaṃ āgatāni kakuṭapādāni pañca accharāsatāni attānaṃ vanditvā ṭhitāni dassetvā janapadakalyāṇiyā tāsaṃ pañcannaṃ accharāsatānaṃ rūpasampattiṃ paṭicca visesaṃ pucchi. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho bhagavā āyasmantaṃ nandaṃ bāhāyaṃ gahetvā…pe… kakuṭapādānī’’ti.
तत्थ बाहायं गहेत्वाति बाहुम्हि गहेत्वा विय। भगवा हि तदा तादिसं इद्धाभिसङ्खारं अभिसङ्खारेसि, यथा आयस्मा नन्दो भुजे गहेत्वा भगवता नीयमानो विय अहोसि। तत्थ च भगवता सचे तस्स आयस्मतो तावतिंसदेवलोकस्स दस्सनं पवेसनमेव वा इच्छितं सिया, यथानिसिन्नस्सेव तस्स तं देवलोकं दस्सेय्य लोकविवरणिद्धिकाले विय, तमेव वा इद्धिया तत्थ पेसेय्य। यस्मा पनस्स दिब्बत्तभावतो मनुस्सत्तभावस्स यो निहीनजिगुच्छनीयभावो, तस्स सुखग्गहणत्थं अन्तरामग्गे तं मक्कटिं दस्सेतुकामो, देवलोकसिरिविभवसम्पत्तियो च ओगाहेत्वा दस्सेतुकामो अहोसि, तस्मा तं गहेत्वा तत्थ नेसि। एवञ्हिस्स तदत्थं ब्रह्मचरियवासे विसेसतो अभिरति भविस्सतीति।
Tattha bāhāyaṃ gahetvāti bāhumhi gahetvā viya. Bhagavā hi tadā tādisaṃ iddhābhisaṅkhāraṃ abhisaṅkhāresi, yathā āyasmā nando bhuje gahetvā bhagavatā nīyamāno viya ahosi. Tattha ca bhagavatā sace tassa āyasmato tāvatiṃsadevalokassa dassanaṃ pavesanameva vā icchitaṃ siyā, yathānisinnasseva tassa taṃ devalokaṃ dasseyya lokavivaraṇiddhikāle viya, tameva vā iddhiyā tattha peseyya. Yasmā panassa dibbattabhāvato manussattabhāvassa yo nihīnajigucchanīyabhāvo, tassa sukhaggahaṇatthaṃ antarāmagge taṃ makkaṭiṃ dassetukāmo, devalokasirivibhavasampattiyo ca ogāhetvā dassetukāmo ahosi, tasmā taṃ gahetvā tattha nesi. Evañhissa tadatthaṃ brahmacariyavāse visesato abhirati bhavissatīti.
ककुटपादानीति रत्तवण्णताय पारावतसदिसपादानि। ता किर सब्बापि कस्सपस्स भगवतो सावकानं पादमक्खनतेलदानेन तादिसा सुकुमारपादा अहेसुं। पस्ससि नोति पस्ससि नु। अभिरूपतराति विसिट्ठरूपतरा। दस्सनीयतराति दिवसम्पि पस्सन्तानं अतित्तिकरणट्ठेन पस्सितब्बतरा। पासादिकतराति सब्बावयवसोभाय समन्ततो पसादावहतरा।
Kakuṭapādānīti rattavaṇṇatāya pārāvatasadisapādāni. Tā kira sabbāpi kassapassa bhagavato sāvakānaṃ pādamakkhanateladānena tādisā sukumārapādā ahesuṃ. Passasi noti passasi nu. Abhirūpatarāti visiṭṭharūpatarā. Dassanīyatarāti divasampi passantānaṃ atittikaraṇaṭṭhena passitabbatarā. Pāsādikatarāti sabbāvayavasobhāya samantato pasādāvahatarā.
कस्मा पन भगवा अवस्सुतचित्तं आयस्मन्तं नन्दं अच्छरायो ओलोकापेसि? सुखेनेवस्स किलेसे नीहरितुं। यथा हि कुसलो वेज्जो उस्सन्नदोसं पुग्गलं तिकिच्छन्तो सिनेहपानादिना पठमं दोसे उक्किलेदेत्वा पच्छा वमनविरेचनेहि सम्मदेव नीहरापेति, एवं विनेय्यदमनकुसलो भगवा उस्सन्नरागं आयस्मन्तं नन्दं देवच्छरायो दस्सेत्वा उक्किलेदेसि अरियमग्गभेसज्जेन अनवसेसतो नीहरितुकामोति वेदितब्बं।
Kasmā pana bhagavā avassutacittaṃ āyasmantaṃ nandaṃ accharāyo olokāpesi? Sukhenevassa kilese nīharituṃ. Yathā hi kusalo vejjo ussannadosaṃ puggalaṃ tikicchanto sinehapānādinā paṭhamaṃ dose ukkiledetvā pacchā vamanavirecanehi sammadeva nīharāpeti, evaṃ vineyyadamanakusalo bhagavā ussannarāgaṃ āyasmantaṃ nandaṃ devaccharāyo dassetvā ukkiledesi ariyamaggabhesajjena anavasesato nīharitukāmoti veditabbaṃ.
पलुट्ठमक्कटीति झामङ्गपच्चङ्गमक्कटी। एवमेव खोति यथा सा, भन्ते, तुम्हेहि मय्हं दस्सिता छिन्नकण्णनासा पलुट्ठमक्कटी जनपदकल्याणिं उपादाय , एवमेव जनपदकल्याणी इमानि पञ्च अच्छरासतानि उपादायाति अत्थो। पञ्चन्नं अच्छरासतानन्ति उपयोगे सामिवचनं, पञ्च अच्छरासतानीति अत्थो। अवयवसम्बन्धे वा एतं सामिवचनं, तेन पञ्चन्नं अच्छरासतानं रूपसम्पत्तिं उपनिधायाति अधिप्पायो। उपनिधायाति च समीपे ठपेत्वा, उपादायाति अत्थो। सङ्ख्यन्ति इत्थीति गणनं। कलभागन्ति कलायपि भागं, एकं सोळसकोट्ठासे कत्वा ततो एककोट्ठासं गहेत्वा सोळसधा गणिते तत्थ यो एकेको कोट्ठासो, सो कलभागोति अधिप्पेतो, तम्पि कलभागं न उपेतीति वदति। उपनिधिन्ति ‘‘इमाय अयं सदिसी’’ति उपमाभावेन गहेत्वा समीपे ठपनम्पि।
Paluṭṭhamakkaṭīti jhāmaṅgapaccaṅgamakkaṭī. Evameva khoti yathā sā, bhante, tumhehi mayhaṃ dassitā chinnakaṇṇanāsā paluṭṭhamakkaṭī janapadakalyāṇiṃ upādāya , evameva janapadakalyāṇī imāni pañca accharāsatāni upādāyāti attho. Pañcannaṃ accharāsatānanti upayoge sāmivacanaṃ, pañca accharāsatānīti attho. Avayavasambandhe vā etaṃ sāmivacanaṃ, tena pañcannaṃ accharāsatānaṃ rūpasampattiṃ upanidhāyāti adhippāyo. Upanidhāyāti ca samīpe ṭhapetvā, upādāyāti attho. Saṅkhyanti itthīti gaṇanaṃ. Kalabhāganti kalāyapi bhāgaṃ, ekaṃ soḷasakoṭṭhāse katvā tato ekakoṭṭhāsaṃ gahetvā soḷasadhā gaṇite tattha yo ekeko koṭṭhāso, so kalabhāgoti adhippeto, tampi kalabhāgaṃ na upetīti vadati. Upanidhinti ‘‘imāya ayaṃ sadisī’’ti upamābhāvena gahetvā samīpe ṭhapanampi.
यत्थायं अनभिरतो, तं ब्रह्मचरियं पुब्बे वुत्तं पाकटञ्चाति तं अनामसित्वा तत्थ अभिरतियं आदरजननत्थं अभिरम, नन्द, अभिरम, नन्दा’’ति आमेडितवसेन वुत्तं। अहं ते पाटिभोगोति कस्मा भगवा तस्स ब्रह्मचरियवासं इच्छन्तो अब्रह्मचरियवासस्स पाटिभोगं उपगञ्छि? यत्थस्स आरम्मणे रागो दळ्हं निपति, तं आगन्तुकारम्मणे सङ्कामेत्वा सुखेन सक्का जहापेतुन्ति पाटिभोगं उपगञ्छि। अनुपुब्बिकथायं सग्गकथा इमस्स अत्थस्स निदस्सनं।
Yatthāyaṃ anabhirato, taṃ brahmacariyaṃ pubbe vuttaṃ pākaṭañcāti taṃ anāmasitvā tattha abhiratiyaṃ ādarajananatthaṃ abhirama, nanda, abhirama, nandā’’ti āmeḍitavasena vuttaṃ. Ahaṃ te pāṭibhogoti kasmā bhagavā tassa brahmacariyavāsaṃ icchanto abrahmacariyavāsassa pāṭibhogaṃ upagañchi? Yatthassa ārammaṇe rāgo daḷhaṃ nipati, taṃ āgantukārammaṇe saṅkāmetvā sukhena sakkā jahāpetunti pāṭibhogaṃ upagañchi. Anupubbikathāyaṃ saggakathā imassa atthassa nidassanaṃ.
अस्सोसुन्ति कथमस्सोसुं? भगवा हि तदा आयस्मन्ते नन्दे वत्तं दस्सेत्वा अत्तनो दिवाट्ठानं गते उपट्ठानं आगतानं भिक्खूनं तं पवत्तिं कथेत्वा यथा नाम कुसलो पुरिसो अनिक्खन्तं आणिं अञ्ञाय आणिया नीहरित्वा पुन तं हत्थादीहि सञ्चालेत्वा अपनेति, एवमेव आचिण्णविसये तस्स रागं आगन्तुकविसयेन नीहरित्वा पुन तदपि ब्रह्मचरियमग्गहेतुं कत्वा अपनेतुकामो ‘‘एथ तुम्हे, भिक्खवे, नन्दं भिक्खुं भतकवादेन च उपक्कितकवादेन च समुदाचरथा’’ति आणापेसि, एवं भिक्खू अस्सोसुं। केचि पन ‘‘भगवा तथारूपं इद्धाभिसङ्खारं अभिसङ्खारेसि, यथा ते भिक्खू तमत्थं जानिंसू’’ति वदन्ति।
Assosunti kathamassosuṃ? Bhagavā hi tadā āyasmante nande vattaṃ dassetvā attano divāṭṭhānaṃ gate upaṭṭhānaṃ āgatānaṃ bhikkhūnaṃ taṃ pavattiṃ kathetvā yathā nāma kusalo puriso anikkhantaṃ āṇiṃ aññāya āṇiyā nīharitvā puna taṃ hatthādīhi sañcāletvā apaneti, evameva āciṇṇavisaye tassa rāgaṃ āgantukavisayena nīharitvā puna tadapi brahmacariyamaggahetuṃ katvā apanetukāmo ‘‘etha tumhe, bhikkhave, nandaṃ bhikkhuṃ bhatakavādena ca upakkitakavādena ca samudācarathā’’ti āṇāpesi, evaṃ bhikkhū assosuṃ. Keci pana ‘‘bhagavā tathārūpaṃ iddhābhisaṅkhāraṃ abhisaṅkhāresi, yathā te bhikkhū tamatthaṃ jāniṃsū’’ti vadanti.
भतकवादेनाति भतकोति वादेन। यो हि भतिया कम्मं करोति, सो भतकोति वुच्चति, अयम्पि आयस्मा अच्छरासम्भोगनिमित्तं ब्रह्मचरियं चरन्तो भतको विय होतीति वुत्तं ‘‘भतकवादेना’’ति । उपक्कितकवादेनाति यो कहापणादीहि किञ्चि किणाति, सो उपक्कितकोति वुच्चति, अयम्पि आयस्मा अच्छरानं हेतु अत्तनो ब्रह्मचरियं किणाति, तस्मा ‘‘उपक्कितको’’ति एवं वचनेन। अथ वा भगवतो आणाय अच्छरासम्भोगसङ्खाताय भतिया ब्रह्मचरियवाससङ्खातं जीवितं पवत्तेन्तो ताय भतिया यापने भगवता भरियमानो विय होतीति ‘‘भतको’’ति वुत्तो, तथा अच्छरासम्भोगसङ्खातं विक्कयं आदातब्बं कत्वा भगवतो आणत्तियं तिट्ठन्तो तेन विक्कयेन भगवता उपक्कितो विय होतीति वुत्तं ‘‘उपक्कितको’’ति।
Bhatakavādenāti bhatakoti vādena. Yo hi bhatiyā kammaṃ karoti, so bhatakoti vuccati, ayampi āyasmā accharāsambhoganimittaṃ brahmacariyaṃ caranto bhatako viya hotīti vuttaṃ ‘‘bhatakavādenā’’ti . Upakkitakavādenāti yo kahāpaṇādīhi kiñci kiṇāti, so upakkitakoti vuccati, ayampi āyasmā accharānaṃ hetu attano brahmacariyaṃ kiṇāti, tasmā ‘‘upakkitako’’ti evaṃ vacanena. Atha vā bhagavato āṇāya accharāsambhogasaṅkhātāya bhatiyā brahmacariyavāsasaṅkhātaṃ jīvitaṃ pavattento tāya bhatiyā yāpane bhagavatā bhariyamāno viya hotīti ‘‘bhatako’’ti vutto, tathā accharāsambhogasaṅkhātaṃ vikkayaṃ ādātabbaṃ katvā bhagavato āṇattiyaṃ tiṭṭhanto tena vikkayena bhagavatā upakkito viya hotīti vuttaṃ ‘‘upakkitako’’ti.
अट्टीयमानोति पीळियमानो दुक्खापियमानो। हरायमानोति लज्जमानो। जिगुच्छमानोति पाटिकुल्यतो दहन्तो। एकोति असहायो। वूपकट्ठोति वत्थुकामेहि किलेसकामेहि च कायेन चेव चित्तेन च वूपकट्ठो। अप्पमत्तोति कम्मट्ठाने सतिं अविजहन्तो। आतापीति कायिकचेतसिकवीरियातापेन आतापवा, आतापेति किलेसेति आतापो, वीरियं। पहितत्तोति काये च जीविते च अनपेक्खताय पेसितत्तो विस्सट्ठअत्तभावो, निब्बाने वा पेसितचित्तो। न चिरस्सेवाति कम्मट्ठानारम्भतो न चिरेनेव। यस्सत्थायाति यस्स अत्थाय। कुलपुत्ताति दुविधा कुलपुत्ता जातिकुलपुत्ता च आचारकुलपुत्ता च, अयं पन उभयथापि कुलपुत्तो। सम्मदेवाति हेतुना च कारणेन च। अगारस्माति घरतो। अनगारियन्ति पब्बज्जं। कसिवणिज्जादिकम्मञ्हि अगारस्स हितन्ति अगारियं नाम, तं एत्थ नत्थीति पब्बज्जा अनगारियाति वुच्चति। पब्बजन्तीति उपगच्छन्ति। तदनुत्तरन्ति तं अनुत्तरं। ब्रह्मचरियपरियोसानन्ति मग्गब्रह्मचरियस्स परियोसानभूतं अरहत्तफलं। तस्स हि अत्थाय कुलपुत्ता इध पब्बजन्ति। दिट्ठेव धम्मेति तस्मिंयेव अत्तभावे। सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वाति अत्तनायेव पञ्ञाय पच्चक्खं कत्वा, अपरप्पच्चयेन ञत्वाति अत्थो। उपसम्पज्ज विहासीति पापुणित्वा सम्पादेत्वा वा विहासि। एवं विहरन्तोव खीणा जाति…पे॰… अब्भञ्ञासीति। इमिना अस्स पच्चवेक्खणभूमि दस्सिता।
Aṭṭīyamānoti pīḷiyamāno dukkhāpiyamāno. Harāyamānoti lajjamāno. Jigucchamānoti pāṭikulyato dahanto. Ekoti asahāyo. Vūpakaṭṭhoti vatthukāmehi kilesakāmehi ca kāyena ceva cittena ca vūpakaṭṭho. Appamattoti kammaṭṭhāne satiṃ avijahanto. Ātāpīti kāyikacetasikavīriyātāpena ātāpavā, ātāpeti kileseti ātāpo, vīriyaṃ. Pahitattoti kāye ca jīvite ca anapekkhatāya pesitatto vissaṭṭhaattabhāvo, nibbāne vā pesitacitto. Na cirassevāti kammaṭṭhānārambhato na cireneva. Yassatthāyāti yassa atthāya. Kulaputtāti duvidhā kulaputtā jātikulaputtā ca ācārakulaputtā ca, ayaṃ pana ubhayathāpi kulaputto. Sammadevāti hetunā ca kāraṇena ca. Agārasmāti gharato. Anagāriyanti pabbajjaṃ. Kasivaṇijjādikammañhi agārassa hitanti agāriyaṃ nāma, taṃ ettha natthīti pabbajjā anagāriyāti vuccati. Pabbajantīti upagacchanti. Tadanuttaranti taṃ anuttaraṃ. Brahmacariyapariyosānanti maggabrahmacariyassa pariyosānabhūtaṃ arahattaphalaṃ. Tassa hi atthāya kulaputtā idha pabbajanti. Diṭṭheva dhammeti tasmiṃyeva attabhāve. Sayaṃ abhiññā sacchikatvāti attanāyeva paññāya paccakkhaṃ katvā, aparappaccayena ñatvāti attho. Upasampajja vihāsīti pāpuṇitvā sampādetvā vā vihāsi. Evaṃ viharantova khīṇā jāti…pe… abbhaññāsīti. Iminā assa paccavekkhaṇabhūmi dassitā.
तत्थ खीणा जातीति न तावस्स अतीता जाति खीणा पुब्बेव खीणत्ता, न अनागता अनागतत्ता एव, न पच्चुप्पन्ना विज्जमानत्ता। मग्गस्स पन अभावितत्ता या एकचतुपञ्चवोकारभवेसु एकचतुपञ्चक्खन्धप्पभेदा जाति उप्पज्जेय्य, सा मग्गस्स भावितत्ता अनुप्पादधम्मतं आपज्जनेन खीणा। तं सो मग्गभावनाय पहीनकिलेसे पच्चवेक्खित्वा किलेसाभावेन विज्जमानम्पि कम्मं आयतिं अप्पटिसन्धिकं होतीति जाननेन अब्भञ्ञासि। वुसितन्ति वुत्थं परिवुत्थं कतं चरितं, निट्ठापितन्ति अत्थो। ब्रह्मचरियन्ति मग्गब्रह्मचरियं। पुथुज्जनकल्याणकेन हि सद्धिं सत्त सेक्खा ब्रह्मचरियवासं वसन्ति नाम, खीणासवो वुत्थवासो, तस्मा सो अत्तनो ब्रह्मचरियवासं पच्चवेक्खन्तो ‘‘वुसितं ब्रह्मचरिय’’न्ति अब्भञ्ञासि। कतं करणीयन्ति चतूसु सच्चेसु चतूहि मग्गेहि परिञ्ञापहानसच्छिकिरियाभावनावसेन सोळसविधम्पि किच्चं निट्ठापितं। पुथुज्जनकल्याणकादयो हि तं किच्चं करोन्ति नाम, खीणासवो कतकरणीयो, तस्मा सो अत्तनो करणीयं पच्चवेक्खन्तो ‘‘कतं करणीय’’न्ति अब्भञ्ञासि। नापरं इत्थत्तायाति ‘‘इदानि पुन इत्थभावाय एवं सोळसकिच्चभावाय किलेसक्खयाय वा मग्गभावनाय किच्चं मे नत्थी’’ति अब्भञ्ञासि। नापरं इत्थत्तायाति वा ‘‘इत्थभावतो इमस्मा एवंपकारा वत्तमानक्खन्धसन्ताना अपरं खन्धसन्तानं मय्हं नत्थि, इमे पन पञ्चक्खन्धा परिञ्ञाता तिट्ठन्ति छिन्नमूलका विय रुक्खा, ते चरिमकचित्तनिरोधेन अनुपादानो विय जातवेदो निब्बायिस्सन्ति, अपण्णत्तिकभावं गमिस्सन्ती’’ति अब्भञ्ञासि। अञ्ञतरोति एको। अरहतन्ति भगवतो सावकानं अरहन्तानं अब्भन्तरो एको महासावको अहोसीति अत्थो।
Tattha khīṇā jātīti na tāvassa atītā jāti khīṇā pubbeva khīṇattā, na anāgatā anāgatattā eva, na paccuppannā vijjamānattā. Maggassa pana abhāvitattā yā ekacatupañcavokārabhavesu ekacatupañcakkhandhappabhedā jāti uppajjeyya, sā maggassa bhāvitattā anuppādadhammataṃ āpajjanena khīṇā. Taṃ so maggabhāvanāya pahīnakilese paccavekkhitvā kilesābhāvena vijjamānampi kammaṃ āyatiṃ appaṭisandhikaṃ hotīti jānanena abbhaññāsi. Vusitanti vutthaṃ parivutthaṃ kataṃ caritaṃ, niṭṭhāpitanti attho. Brahmacariyanti maggabrahmacariyaṃ. Puthujjanakalyāṇakena hi saddhiṃ satta sekkhā brahmacariyavāsaṃ vasanti nāma, khīṇāsavo vutthavāso, tasmā so attano brahmacariyavāsaṃ paccavekkhanto ‘‘vusitaṃ brahmacariya’’nti abbhaññāsi. Kataṃ karaṇīyanti catūsu saccesu catūhi maggehi pariññāpahānasacchikiriyābhāvanāvasena soḷasavidhampi kiccaṃ niṭṭhāpitaṃ. Puthujjanakalyāṇakādayo hi taṃ kiccaṃ karonti nāma, khīṇāsavo katakaraṇīyo, tasmā so attano karaṇīyaṃ paccavekkhanto ‘‘kataṃ karaṇīya’’nti abbhaññāsi. Nāparaṃ itthattāyāti ‘‘idāni puna itthabhāvāya evaṃ soḷasakiccabhāvāya kilesakkhayāya vā maggabhāvanāya kiccaṃ me natthī’’ti abbhaññāsi. Nāparaṃ itthattāyāti vā ‘‘itthabhāvato imasmā evaṃpakārā vattamānakkhandhasantānā aparaṃ khandhasantānaṃ mayhaṃ natthi, ime pana pañcakkhandhā pariññātā tiṭṭhanti chinnamūlakā viya rukkhā, te carimakacittanirodhena anupādāno viya jātavedo nibbāyissanti, apaṇṇattikabhāvaṃ gamissantī’’ti abbhaññāsi. Aññataroti eko. Arahatanti bhagavato sāvakānaṃ arahantānaṃ abbhantaro eko mahāsāvako ahosīti attho.
अञ्ञतरा देवताति अधिगतमग्गा एका ब्रह्मदेवता। सा हि सयं असेक्खत्ता असेक्खविसयं अब्भञ्ञासि। सेक्खा हि तं तं सेक्खविसयं, पुथुज्जना च अत्तनो पुथुज्जनविसयमेव जानन्ति। अभिक्कन्ताय रत्तियाति परिक्खीणाय रत्तिया, मज्झिमयामेति अत्थो। अभिक्कन्तवण्णाति अतिउत्तमवण्णा। केवलकप्पन्ति अनवसेसेन समन्ततो। ओभासेत्वाति अत्तनो पभाय चन्दो विय सूरियो विय च जेतवनं एकोभासं कत्वा। तेनुपसङ्कमीति आयस्मतो नन्दस्स अरहत्तप्पत्तिं विदित्वा पीतिसोमनस्सजाता ‘‘तं भगवतो पटिवेदेस्सामी’’ति उपसङ्कमि।
Aññatarā devatāti adhigatamaggā ekā brahmadevatā. Sā hi sayaṃ asekkhattā asekkhavisayaṃ abbhaññāsi. Sekkhā hi taṃ taṃ sekkhavisayaṃ, puthujjanā ca attano puthujjanavisayameva jānanti. Abhikkantāya rattiyāti parikkhīṇāya rattiyā, majjhimayāmeti attho. Abhikkantavaṇṇāti atiuttamavaṇṇā. Kevalakappanti anavasesena samantato. Obhāsetvāti attano pabhāya cando viya sūriyo viya ca jetavanaṃ ekobhāsaṃ katvā. Tenupasaṅkamīti āyasmato nandassa arahattappattiṃ viditvā pītisomanassajātā ‘‘taṃ bhagavato paṭivedessāmī’’ti upasaṅkami.
आसवानं खयाति एत्थ आसवन्तीति आसवा, चक्खुद्वारादीहि पवत्तन्तीति अत्थो। अथ वा आगोत्रभुं आभवग्गं वा सवन्तीति आसवा, एते धम्मे एतञ्च ओकासं अन्तो करित्वा पवत्तन्तीति अत्थो। चिरपारिवासियट्ठेन मदिरादिआसवा वियाति आसवा। ‘‘पुरिमा, भिक्खवे, कोटि न पञ्ञायति अविज्जाया’’तिआदिवचनेहि (अ॰ नि॰ १०.६१) नेसं चिरपारिवासियता वेदितब्बा। अथ वा आयतं संसारदुक्खं सवन्ति पसवन्तीतिपि, आसवा। पुरिमो चेत्थ अत्थो किलेसेसु युज्जति, पच्छिमो कम्मेपि। न केवलञ्च कम्मकिलेसा एव आसवा, अथ खो नानप्पकारा उपद्दवापि। तथा हि ‘‘नाहं, चुन्द , दिट्ठधम्मिकानंयेव आसवानं संवराय धम्मं देसेमी’’ति एत्थ (दी॰ नि॰ ३.१८२) विवादमूलभूता किलेसा आसवाति आगता।
Āsavānaṃ khayāti ettha āsavantīti āsavā, cakkhudvārādīhi pavattantīti attho. Atha vā āgotrabhuṃ ābhavaggaṃ vā savantīti āsavā, ete dhamme etañca okāsaṃ anto karitvā pavattantīti attho. Cirapārivāsiyaṭṭhena madirādiāsavā viyāti āsavā. ‘‘Purimā, bhikkhave, koṭi na paññāyati avijjāyā’’tiādivacanehi (a. ni. 10.61) nesaṃ cirapārivāsiyatā veditabbā. Atha vā āyataṃ saṃsāradukkhaṃ savanti pasavantītipi, āsavā. Purimo cettha attho kilesesu yujjati, pacchimo kammepi. Na kevalañca kammakilesā eva āsavā, atha kho nānappakārā upaddavāpi. Tathā hi ‘‘nāhaṃ, cunda , diṭṭhadhammikānaṃyeva āsavānaṃ saṃvarāya dhammaṃ desemī’’ti ettha (dī. ni. 3.182) vivādamūlabhūtā kilesā āsavāti āgatā.
‘‘येन देवूपपत्यस्स, गन्धब्बो वा विहङ्गमो।
‘‘Yena devūpapatyassa, gandhabbo vā vihaṅgamo;
यक्खत्तं येन गच्छेय्य, मनुस्सत्तञ्च अब्बजे।
Yakkhattaṃ yena gaccheyya, manussattañca abbaje;
ते मय्हं आसवा खीणा, विद्धस्ता विनलीकता’’ति॥ (अ॰ नि॰ ४.३६) –
Te mayhaṃ āsavā khīṇā, viddhastā vinalīkatā’’ti. (a. ni. 4.36) –
एत्थ तेभूमिकं कम्मं अवसेसा च अकुसला धम्मा आसवाति आगता। ‘‘दिट्ठधम्मिकानं आसवानं संवराय, सम्परायिकानं आसवानं पटिघाताया’’ति (पारा॰ ३९) परूपघातविप्पटिसारवधबन्धादयो चेव अपायदुक्खभूता च नानप्पकारा उपद्दवा।
Ettha tebhūmikaṃ kammaṃ avasesā ca akusalā dhammā āsavāti āgatā. ‘‘Diṭṭhadhammikānaṃ āsavānaṃ saṃvarāya, samparāyikānaṃ āsavānaṃ paṭighātāyā’’ti (pārā. 39) parūpaghātavippaṭisāravadhabandhādayo ceva apāyadukkhabhūtā ca nānappakārā upaddavā.
ते पनेते आसवा विनये – ‘‘दिट्ठधम्मिकानं आसवानं संवराय सम्परायिकानं आसवानं पटिघाताया’’ति (पारा॰ ३९) द्विधा आगता। सळायतने ‘‘तयोमे, आवुसो, आसवा – कामासवो, भवासवो, अविज्जासवो’’ति (दी॰ नि॰ ३.३०५) तिधा आगता, तथा अञ्ञेसु च सुत्तन्तेसु। अभिधम्मे तेयेव दिट्ठासवेन सद्धिं चतुधा आगता। निब्बेधिकपरियाये ‘‘अत्थि, भिक्खवे, आसवा निरयगामिनिया’’तिआदिना (अ॰ नि॰ ६.६३) पञ्चधा आगता। छक्कनिपाते ‘‘अत्थि, भिक्खवे, आसवा संवराय पहातब्बा’’तिआदिना (अ॰ नि॰ ६.५८) नयेन छधा आगता। सब्बासवपरियाये (म॰ नि॰ १.२२) तेयेव दस्सनपहातब्बेहि सद्धिं सत्तधा आगता। इध पन अभिधम्मनयेन चत्तारो आसवा वेदितब्बा।
Te panete āsavā vinaye – ‘‘diṭṭhadhammikānaṃ āsavānaṃ saṃvarāya samparāyikānaṃ āsavānaṃ paṭighātāyā’’ti (pārā. 39) dvidhā āgatā. Saḷāyatane ‘‘tayome, āvuso, āsavā – kāmāsavo, bhavāsavo, avijjāsavo’’ti (dī. ni. 3.305) tidhā āgatā, tathā aññesu ca suttantesu. Abhidhamme teyeva diṭṭhāsavena saddhiṃ catudhā āgatā. Nibbedhikapariyāye ‘‘atthi, bhikkhave, āsavā nirayagāminiyā’’tiādinā (a. ni. 6.63) pañcadhā āgatā. Chakkanipāte ‘‘atthi, bhikkhave, āsavā saṃvarāya pahātabbā’’tiādinā (a. ni. 6.58) nayena chadhā āgatā. Sabbāsavapariyāye (ma. ni. 1.22) teyeva dassanapahātabbehi saddhiṃ sattadhā āgatā. Idha pana abhidhammanayena cattāro āsavā veditabbā.
खयाति एत्थ पन ‘‘यो आसवानं खयो भेदो परिभेदो’’तिआदीसु आसवानं सरसभेदो आसवक्खयोति वुत्तो। ‘‘जानतो अहं, भिक्खवे, पस्सतो आसवानं खयं वदामी’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.१५) आसवानं आयतिं अनुप्पादो आसवक्खयोति वुत्तो।
Khayāti ettha pana ‘‘yo āsavānaṃ khayo bhedo paribhedo’’tiādīsu āsavānaṃ sarasabhedo āsavakkhayoti vutto. ‘‘Jānato ahaṃ, bhikkhave, passato āsavānaṃ khayaṃ vadāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.15) āsavānaṃ āyatiṃ anuppādo āsavakkhayoti vutto.
‘‘सेक्खस्स सिक्खमानस्स, उजुमग्गानुसारिनो।
‘‘Sekkhassa sikkhamānassa, ujumaggānusārino;
खयस्मिं पठमं ञाणं, ततो अञ्ञा अनन्तरा’’ति॥ (इतिवु॰ ६२) –
Khayasmiṃ paṭhamaṃ ñāṇaṃ, tato aññā anantarā’’ti. (itivu. 62) –
आदीसु मग्गो आसवक्खयोति वुत्तो। ‘‘आसवानं खया समणो होती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.४३८) फलं।
Ādīsu maggo āsavakkhayoti vutto. ‘‘Āsavānaṃ khayā samaṇo hotī’’tiādīsu (ma. ni. 1.438) phalaṃ.
‘‘परवज्जानुपस्सिस्स, निच्चं उज्झानसञ्ञिनो।
‘‘Paravajjānupassissa, niccaṃ ujjhānasaññino;
आसवा तस्स वड्ढन्ति, आरा सो आसवक्खया’’ति॥ –
Āsavā tassa vaḍḍhanti, ārā so āsavakkhayā’’ti. –
आदीसु (ध॰ प॰ २५३) निब्बानं। इध पन आसवानं अच्चन्तखयो अनुप्पादो वा मग्गो वा ‘‘आसवानं खयो’’ति वुत्तो।
Ādīsu (dha. pa. 253) nibbānaṃ. Idha pana āsavānaṃ accantakhayo anuppādo vā maggo vā ‘‘āsavānaṃ khayo’’ti vutto.
अनासवन्ति पटिपस्सद्धिवसेन सब्बसो पहीनासवं। चेतोविमुत्तिन्ति अरहत्तफलसमाधिं। पञ्ञाविमुत्तिन्ति अरहत्तफलपञ्ञं। उभयवचनं मग्गे विय फलेपि समथविपस्सनानं युगनन्धभावदस्सनत्थं। ञाणन्ति सब्बञ्ञुतञ्ञाणं। देवताय वचनसमनन्तरमेव ‘‘कथं नु खो’’ति आवज्जेन्तस्स भगवतो ञाणं उप्पज्जि ‘‘नन्देन अरहत्तं सच्छिकत’’न्ति। सो हि आयस्मा सहायभिक्खूहि तथा उप्पण्डियमानो ‘‘भारियं वत मया कतं, योहं एवं स्वाक्खाते धम्मविनये पब्बजित्वा अच्छरानं पटिलाभाय सत्थारं पाटिभोगं अकासि’’न्ति उप्पन्नसंवेगो हिरोत्तप्पं पच्चुपट्ठपेत्वा घटेन्तो वायमन्तो अरहत्तं पत्वा चिन्तेसि – ‘‘यंनूनाहं भगवन्तं एतस्मा पटिस्सवा मोचेय्य’’न्ति। सो भगवन्तं उपसङ्कमित्वा अत्तनो अधिप्पायं सत्थु आरोचेसि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो आयस्मा नन्दो…पे॰… एतस्मा पटिस्सवा’’ति। तत्थ पटिस्सवाति पाटिभोगप्पटिस्सवा, ‘‘अच्छरानं पटिलाभाय अहं पटिभूतो’’ति पटिञ्ञाय।
Anāsavanti paṭipassaddhivasena sabbaso pahīnāsavaṃ. Cetovimuttinti arahattaphalasamādhiṃ. Paññāvimuttinti arahattaphalapaññaṃ. Ubhayavacanaṃ magge viya phalepi samathavipassanānaṃ yuganandhabhāvadassanatthaṃ. Ñāṇanti sabbaññutaññāṇaṃ. Devatāya vacanasamanantarameva ‘‘kathaṃ nu kho’’ti āvajjentassa bhagavato ñāṇaṃ uppajji ‘‘nandena arahattaṃ sacchikata’’nti. So hi āyasmā sahāyabhikkhūhi tathā uppaṇḍiyamāno ‘‘bhāriyaṃ vata mayā kataṃ, yohaṃ evaṃ svākkhāte dhammavinaye pabbajitvā accharānaṃ paṭilābhāya satthāraṃ pāṭibhogaṃ akāsi’’nti uppannasaṃvego hirottappaṃ paccupaṭṭhapetvā ghaṭento vāyamanto arahattaṃ patvā cintesi – ‘‘yaṃnūnāhaṃ bhagavantaṃ etasmā paṭissavā moceyya’’nti. So bhagavantaṃ upasaṅkamitvā attano adhippāyaṃ satthu ārocesi. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho āyasmā nando…pe… etasmā paṭissavā’’ti. Tattha paṭissavāti pāṭibhogappaṭissavā, ‘‘accharānaṃ paṭilābhāya ahaṃ paṭibhūto’’ti paṭiññāya.
अथस्स भगवा ‘‘यस्मा तया अञ्ञा आराधिताति ञातमेतं मया, देवतापि मे आरोचेसि, तस्मा नाहं पटिस्सवा इदानि मोचेतब्बो अरहत्तप्पत्तियाव मोचितत्ता’’ति आह। तेन वुत्तं ‘‘यदेव खो ते नन्दा’’तिआदि। तत्थ यदेवाति यदा एव। तेति तव। मुत्तोति पमुत्तो। इदं वुत्तं होति – यस्मिंयेव काले आसवेहि तव चित्तं विमुत्तं, अथ अनन्तरमेवाहं ततो पाटिभोगतो मुत्तोति।
Athassa bhagavā ‘‘yasmā tayā aññā ārādhitāti ñātametaṃ mayā, devatāpi me ārocesi, tasmā nāhaṃ paṭissavā idāni mocetabbo arahattappattiyāva mocitattā’’ti āha. Tena vuttaṃ ‘‘yadeva kho te nandā’’tiādi. Tattha yadevāti yadā eva. Teti tava. Muttoti pamutto. Idaṃ vuttaṃ hoti – yasmiṃyeva kāle āsavehi tava cittaṃ vimuttaṃ, atha anantaramevāhaṃ tato pāṭibhogato muttoti.
सोपि आयस्मा विपस्सनाकालेयेव ‘‘यदेवाहं इन्द्रियासंवरं निस्साय इमं विप्पकारं पत्तो, तमेव सुट्ठु निग्गहेस्सामी’’ति उस्साहजातो बलवहिरोत्तप्पो तत्थ च कताधिकारत्ता इन्द्रियसंवरे उक्कट्ठपटिपदम्पि अगमासि। वुत्तञ्हेतं –
Sopi āyasmā vipassanākāleyeva ‘‘yadevāhaṃ indriyāsaṃvaraṃ nissāya imaṃ vippakāraṃ patto, tameva suṭṭhu niggahessāmī’’ti ussāhajāto balavahirottappo tattha ca katādhikārattā indriyasaṃvare ukkaṭṭhapaṭipadampi agamāsi. Vuttañhetaṃ –
‘‘सचे , भिक्खवे, नन्दस्स पुरत्थिमा दिसा आलोकेतब्बा होति, सब्बं चेतसो समन्नाहरित्वा नन्दो पुरत्थिमं दिसं आलोकेति ‘एवं मे पुरत्थिमं दिसं आलोकयतो न अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्यु’न्ति, इतिह तत्थ सम्पजानो होति।
‘‘Sace , bhikkhave, nandassa puratthimā disā āloketabbā hoti, sabbaṃ cetaso samannāharitvā nando puratthimaṃ disaṃ āloketi ‘evaṃ me puratthimaṃ disaṃ ālokayato na abhijjhādomanassā pāpakā akusalā dhammā anvāssaveyyu’nti, itiha tattha sampajāno hoti.
‘‘सचे, भिक्खवे, नन्दस्स पच्छिमा…पे॰… उत्तरा… दक्खिणा… उद्धं… अधो… अनुदिसा आलोकेतब्बा होति, सब्बं चेतसो समन्नाहरित्वा नन्दो अनुदिसं आलोकेति ‘एवं मे…पे॰… सम्पजानो होती’’’ति (अ॰ नि॰ ८.९)।
‘‘Sace, bhikkhave, nandassa pacchimā…pe… uttarā… dakkhiṇā… uddhaṃ… adho… anudisā āloketabbā hoti, sabbaṃ cetaso samannāharitvā nando anudisaṃ āloketi ‘evaṃ me…pe… sampajāno hotī’’’ti (a. ni. 8.9).
तेनेव तं आयस्मन्तं सत्था ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं इन्द्रियेसु गुत्तद्वारानं यदिदं नन्दो’’ति (अ॰ नि॰ १.२३०) एतदग्गे ठपेसि।
Teneva taṃ āyasmantaṃ satthā ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ indriyesu guttadvārānaṃ yadidaṃ nando’’ti (a. ni. 1.230) etadagge ṭhapesi.
एतमत्थं विदित्वाति एतं आयस्मतो नन्दस्स सब्बासवे खेपेत्वा सुखादीसु तादिभावप्पत्तिसङ्खातं अत्थं सब्बाकारतो विदित्वा। इमं उदानन्ति तदत्थविभावनं इमं उदानं उदानेसि।
Etamatthaṃ viditvāti etaṃ āyasmato nandassa sabbāsave khepetvā sukhādīsu tādibhāvappattisaṅkhātaṃ atthaṃ sabbākārato viditvā. Imaṃ udānanti tadatthavibhāvanaṃ imaṃ udānaṃ udānesi.
तत्थ यस्स नित्तिण्णो पङ्कोति येन अरियपुग्गलेन अरियमग्गसेतुना सब्बो दिट्ठिपङ्को संसारपङ्को एव वा निब्बानपारगमनेन तिण्णो। मद्दितो कामकण्डकोति येन सत्तानं विज्झनतो। ‘‘कामकण्डको’’ति लद्धनामो सब्बो किलेसकामो सब्बो कामविसूको अग्गञाणदण्डेन मद्दितो भग्गो अनवसेसतो मथितो। मोहक्खयं अनुप्पत्तोति एवंभूतो च दुक्खादिविसयस्स सब्बस्स सम्मोहस्स खेपनेन मोहक्खयं पत्तो, अरहत्तफलं निब्बानञ्च अनुप्पत्तो। सुखदुक्खेसु न वेधती स भिक्खूति सो भिन्नकिलेसो भिक्खु इट्ठारम्मणसमायोगतो उप्पन्नेसु सुखेसु अनिट्ठारम्मणसमायोगतो उप्पन्नेसु दुक्खेसु च न वेधति न कम्पति, तं निमित्तं चित्तविकारं नापज्जति। ‘‘सुखदुक्खेसू’’ति च देसनामत्तं, सब्बेसुपि लोकधम्मेसु न वेधतीति वेदितब्बं।
Tattha yassa nittiṇṇo paṅkoti yena ariyapuggalena ariyamaggasetunā sabbo diṭṭhipaṅko saṃsārapaṅko eva vā nibbānapāragamanena tiṇṇo. Maddito kāmakaṇḍakoti yena sattānaṃ vijjhanato. ‘‘Kāmakaṇḍako’’ti laddhanāmo sabbo kilesakāmo sabbo kāmavisūko aggañāṇadaṇḍena maddito bhaggo anavasesato mathito. Mohakkhayaṃ anuppattoti evaṃbhūto ca dukkhādivisayassa sabbassa sammohassa khepanena mohakkhayaṃ patto, arahattaphalaṃ nibbānañca anuppatto. Sukhadukkhesu na vedhatī sa bhikkhūti so bhinnakileso bhikkhu iṭṭhārammaṇasamāyogato uppannesu sukhesu aniṭṭhārammaṇasamāyogato uppannesu dukkhesu ca na vedhati na kampati, taṃ nimittaṃ cittavikāraṃ nāpajjati. ‘‘Sukhadukkhesū’’ti ca desanāmattaṃ, sabbesupi lokadhammesu na vedhatīti veditabbaṃ.
दुतियसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Dutiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / उदानपाळि • Udānapāḷi / २. नन्दसुत्तं • 2. Nandasuttaṃ
