Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / बुद्धवंस-अट्ठकथा • Buddhavaṃsa-aṭṭhakathā

११. नारदबुद्धवंसवण्णना

11. Nāradabuddhavaṃsavaṇṇanā

पदुमबुद्धे पन परिनिब्बुते तस्स सासने च अन्तरहिते वस्ससतसहस्सायुका मनुस्सा अनुक्‍कमेन परिहायमाना दसवस्सायुका अहेसुं। पुन वड्ढित्वा असङ्ख्येय्यायुका हुत्वा परिहायमाना नवुतिवस्ससहस्सायुका अहेसुं। तदा दसबलधरो तेविज्‍जो चतुवेसारज्‍जविसारदो विमुत्तिसारदो नारदो नाम नरसत्तुत्तमो सत्था लोके उदपादि। सो चत्तारि असङ्ख्येय्यानि कप्पसतसहस्सञ्‍च पारमियो पूरेत्वा तुसितभवने निब्बत्तित्वा ततो चवित्वा धञ्‍ञवती नाम नगरे सकवीरियविजितवासुदेवस्स सुदेवस्स नाम रञ्‍ञो कुले अग्गमहेसिया निरूपमाय अनोमाय नाम देविया कुच्छिस्मिं पटिसन्धिं अग्गहेसि। सो दसन्‍नं मासानं अच्‍चयेन धनञ्‍जयुय्याने मातुकुच्छितो निक्खमि। नामग्गहणदिवसे पन नामकरणे कयिरमाने सकलजम्बुदीपे मनुस्सानं उपभोगक्खमानि अनुरूपानि आभरणानि आकासतो कप्परुक्खादीहि पतिंसु। तेनस्स नरानं अरहानि आभरणानि अदासीति ‘‘नारदो’’ति नामं अकंसु।

Padumabuddhe pana parinibbute tassa sāsane ca antarahite vassasatasahassāyukā manussā anukkamena parihāyamānā dasavassāyukā ahesuṃ. Puna vaḍḍhitvā asaṅkhyeyyāyukā hutvā parihāyamānā navutivassasahassāyukā ahesuṃ. Tadā dasabaladharo tevijjo catuvesārajjavisārado vimuttisārado nārado nāma narasattuttamo satthā loke udapādi. So cattāri asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca pāramiyo pūretvā tusitabhavane nibbattitvā tato cavitvā dhaññavatī nāma nagare sakavīriyavijitavāsudevassa sudevassa nāma rañño kule aggamahesiyā nirūpamāya anomāya nāma deviyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ aggahesi. So dasannaṃ māsānaṃ accayena dhanañjayuyyāne mātukucchito nikkhami. Nāmaggahaṇadivase pana nāmakaraṇe kayiramāne sakalajambudīpe manussānaṃ upabhogakkhamāni anurūpāni ābharaṇāni ākāsato kapparukkhādīhi patiṃsu. Tenassa narānaṃ arahāni ābharaṇāni adāsīti ‘‘nārado’’ti nāmaṃ akaṃsu.

सो नववस्ससहस्सानि अगारमज्झे वसि। विजितो विजितावी विजिताभिरामोति तिण्णं उतूनं अनुच्छविका तयो पासादा अहेसुं। तस्स नारदकुमारस्स कुलसीलाचाररूपसम्पन्‍नं मनोनुकूलं विजितसेनं नाम अतिविय धञ्‍ञं खत्तियकञ्‍ञं अग्गमहेसिं अकंसु। तं आदिं कत्वा वीसतिसहस्साधिकं इत्थीनं सतसहस्सं अहोसि। तस्सा विजितसेनाय देविया सब्बलोकानन्दकरे नन्दुत्तरकुमारे नाम जाते सो चत्तारि निमित्तानि दिस्वा चतुरङ्गिनिया महतिया सेनाय परिवुतो नानाविरागतनुवरवसननिवसनो आमुक्‍कमुत्ताहारमणिकुण्डलो वरकेयूरमकुटकटकधरो परमसुरभिगन्धकुसुमसमलङ्कतो पदसाव उय्यानं गन्त्वा सब्बाभरणानि ओमुञ्‍चित्वा भण्डागारिकस्स हत्थे दत्वा सयमेव विमलनीलकुवलयदलसदिसेनातिनिसितेनासिना परमरुचिररतनविचित्तं सकेसमकुटं छिन्दित्वा गगनतले खिपि। तं सक्‍को देवराजा सुवण्णचङ्कोटकेन पटिग्गहेत्वा तावतिंसभवनं नेत्वा तियोजनुब्बेधं सिनेरुमुद्धनि सत्तरतनमयं चेतियं अकासि।

So navavassasahassāni agāramajjhe vasi. Vijito vijitāvī vijitābhirāmoti tiṇṇaṃ utūnaṃ anucchavikā tayo pāsādā ahesuṃ. Tassa nāradakumārassa kulasīlācārarūpasampannaṃ manonukūlaṃ vijitasenaṃ nāma ativiya dhaññaṃ khattiyakaññaṃ aggamahesiṃ akaṃsu. Taṃ ādiṃ katvā vīsatisahassādhikaṃ itthīnaṃ satasahassaṃ ahosi. Tassā vijitasenāya deviyā sabbalokānandakare nanduttarakumāre nāma jāte so cattāri nimittāni disvā caturaṅginiyā mahatiyā senāya parivuto nānāvirāgatanuvaravasananivasano āmukkamuttāhāramaṇikuṇḍalo varakeyūramakuṭakaṭakadharo paramasurabhigandhakusumasamalaṅkato padasāva uyyānaṃ gantvā sabbābharaṇāni omuñcitvā bhaṇḍāgārikassa hatthe datvā sayameva vimalanīlakuvalayadalasadisenātinisitenāsinā paramaruciraratanavicittaṃ sakesamakuṭaṃ chinditvā gaganatale khipi. Taṃ sakko devarājā suvaṇṇacaṅkoṭakena paṭiggahetvā tāvatiṃsabhavanaṃ netvā tiyojanubbedhaṃ sinerumuddhani sattaratanamayaṃ cetiyaṃ akāsi.

महापुरिसो पन देवदत्तानि कासायानि वत्थानि परिदहित्वा तत्थेव उय्याने पब्बजि। पुरिससतसहस्सा च तं अनुपब्बजिंसु। सो सत्ताहं तत्थेव पधानचरियं चरित्वा विसाखपुण्णमाय विजितसेनाय अग्गमहेसिया दिन्‍नं पायासं परिभुञ्‍जित्वा तत्थेव उय्याने दिवाविहारं कत्वा सुदस्सनुय्यानपालेन दिन्‍ना अट्ठ तिणमुट्ठियो गहेत्वा महासोणबोधिं पदक्खिणं कत्वा अट्ठपण्णासहत्थवित्थतं तिणसन्थरं सन्थरित्वा निसीदित्वा मारबलं विधमित्वा तीसु यामेसु तिस्सो विज्‍जा उप्पादेत्वा सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणं पटिविज्झित्वा – ‘‘अनेकजातिसंसारं…पे॰… तण्हानं खयमज्झगा’’ति उदानं उदानेत्वा सत्तसत्ताहानि वीतिनामेत्वा ब्रह्मुनो याचितो पटिञ्‍ञं दत्वा धनञ्‍जयुय्याने अत्तना सह पब्बजितेहि सतसहस्सभिक्खूहि परिवुतो तत्थ धम्मचक्‍कं पवत्तेसि। तदा कोटिसतसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसि। तेन वुत्तं –

Mahāpuriso pana devadattāni kāsāyāni vatthāni paridahitvā tattheva uyyāne pabbaji. Purisasatasahassā ca taṃ anupabbajiṃsu. So sattāhaṃ tattheva padhānacariyaṃ caritvā visākhapuṇṇamāya vijitasenāya aggamahesiyā dinnaṃ pāyāsaṃ paribhuñjitvā tattheva uyyāne divāvihāraṃ katvā sudassanuyyānapālena dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo gahetvā mahāsoṇabodhiṃ padakkhiṇaṃ katvā aṭṭhapaṇṇāsahatthavitthataṃ tiṇasantharaṃ santharitvā nisīditvā mārabalaṃ vidhamitvā tīsu yāmesu tisso vijjā uppādetvā sabbaññutaññāṇaṃ paṭivijjhitvā – ‘‘anekajātisaṃsāraṃ…pe… taṇhānaṃ khayamajjhagā’’ti udānaṃ udānetvā sattasattāhāni vītināmetvā brahmuno yācito paṭiññaṃ datvā dhanañjayuyyāne attanā saha pabbajitehi satasahassabhikkhūhi parivuto tattha dhammacakkaṃ pavattesi. Tadā koṭisatasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Tena vuttaṃ –

१.

‘‘पदुमस्स अपरेन, सम्बुद्धो द्विपदुत्तमो।

‘‘Padumassa aparena, sambuddho dvipaduttamo;

नारदो नाम नामेन, असमो अप्पटिपुग्गलो॥

Nārado nāma nāmena, asamo appaṭipuggalo.

२.

‘‘सो बुद्धो चक्‍कवत्तिस्स, जेट्ठो दयितओरसो।

‘‘So buddho cakkavattissa, jeṭṭho dayitaoraso;

आमुक्‍कमालाभरणो, उय्यानं उपसङ्कमि॥

Āmukkamālābharaṇo, uyyānaṃ upasaṅkami.

३.

‘‘तत्थासि रुक्खो यसविपुलो, अभिरूपो ब्रह्मा सुचि।

‘‘Tatthāsi rukkho yasavipulo, abhirūpo brahmā suci;

तमज्झप्पत्वा उपनिसीदि, महासोणस्स हेट्ठतो॥

Tamajjhappatvā upanisīdi, mahāsoṇassa heṭṭhato.

४.

‘‘तत्थ ञाणवरुप्पज्‍जि, अनन्तं वजिरूपमं।

‘‘Tattha ñāṇavaruppajji, anantaṃ vajirūpamaṃ;

तेन विचिनि सङ्खारे, उक्‍कुज्‍जमवकुज्‍जकं॥

Tena vicini saṅkhāre, ukkujjamavakujjakaṃ.

५.

‘‘तत्थ सब्बकिलेसानि, असेसमभिवाहयि।

‘‘Tattha sabbakilesāni, asesamabhivāhayi;

पापुणी केवलं बोधिं, बुद्धञाणे च चुद्दस॥

Pāpuṇī kevalaṃ bodhiṃ, buddhañāṇe ca cuddasa.

६.

‘‘पापुणित्वान सम्बोधिं, धम्मचक्‍कं पवत्तयि।

‘‘Pāpuṇitvāna sambodhiṃ, dhammacakkaṃ pavattayi;

कोटिसतसहस्सानं, पठमाभिसमयो अहू’’ति॥

Koṭisatasahassānaṃ, paṭhamābhisamayo ahū’’ti.

तत्थ चक्‍कवत्तिस्साति चक्‍कवत्तिरञ्‍ञो। जेट्ठोति पुब्बजो। दयितओरसोति दयितो पियो ओरसो पुत्तो, दयितो ओरसि गहेत्वा लालितो पुत्तो दयितओरसो नाम। आमुक्‍कमालाभरणोति आमुक्‍कमुत्ताहारकेयूरकटकमकुटकुण्डलमालो। उय्यानन्ति बहिनगरे धनञ्‍जयुय्यानं नामारामं अगमासि।

Tattha cakkavattissāti cakkavattirañño. Jeṭṭhoti pubbajo. Dayitaorasoti dayito piyo oraso putto, dayito orasi gahetvā lālito putto dayitaoraso nāma. Āmukkamālābharaṇoti āmukkamuttāhārakeyūrakaṭakamakuṭakuṇḍalamālo. Uyyānanti bahinagare dhanañjayuyyānaṃ nāmārāmaṃ agamāsi.

तत्थासि रुक्खोति तस्मिं उय्याने एको किर रुक्खो रत्तसोणो नाम अहोसि। सो किर नवुतिहत्थुब्बेधो समवट्टक्खन्धो सम्पन्‍नविविधविटपसाखो नीलबहलविपुलपलासो सन्दच्छायो देवताधिवुट्ठत्ता विगतविविधविहगगणसञ्‍चारो धरणीतलतिलकभूतो तरुरज्‍जं विय कुरुमानो परमरमणीयदस्सनो रत्तकुसुमसमलङ्कतसब्बसाखो देवमनुस्सनयनरसायनभूतो अहोसि। यसविपुलोति विपुलयसो, सब्बलोकविख्यातो अत्तनो सम्पत्तिया सब्बत्थ पाकटो विस्सुतोति अत्थो। केचि ‘‘तत्थासि रुक्खो विपुलो’’ति पठन्ति। ब्रहाति महन्तो, देवानं पारिच्छत्तकसदिसोति अत्थो। तमज्झप्पत्वाति तं सोणरुक्खं पत्वा अधिपत्वा उपगम्माति अत्थो। हेट्ठतोति तस्स रुक्खस्स हेट्ठा।

Tatthāsi rukkhoti tasmiṃ uyyāne eko kira rukkho rattasoṇo nāma ahosi. So kira navutihatthubbedho samavaṭṭakkhandho sampannavividhaviṭapasākho nīlabahalavipulapalāso sandacchāyo devatādhivuṭṭhattā vigatavividhavihagagaṇasañcāro dharaṇītalatilakabhūto tarurajjaṃ viya kurumāno paramaramaṇīyadassano rattakusumasamalaṅkatasabbasākho devamanussanayanarasāyanabhūto ahosi. Yasavipuloti vipulayaso, sabbalokavikhyāto attano sampattiyā sabbattha pākaṭo vissutoti attho. Keci ‘‘tatthāsi rukkho vipulo’’ti paṭhanti. Brahāti mahanto, devānaṃ pāricchattakasadisoti attho. Tamajjhappatvāti taṃ soṇarukkhaṃ patvā adhipatvā upagammāti attho. Heṭṭhatoti tassa rukkhassa heṭṭhā.

ञाणवरुप्पज्‍जीति ञाणवरं उदपादि। अनन्तन्ति अप्पमेय्यं अप्पमाणं। वजिरूपमन्ति वजिरसदिसं तिखिणं, अनिच्‍चानुपस्सनादिकस्स विपस्सनाञाणस्सेतं अधिवचनं। तेन विचिनि सङ्खारेति तेन विपस्सनाञाणेन रूपादिके सङ्खारे विचिनि। उक्‍कुज्‍जमवकुज्‍जकन्ति सङ्खारानं उदयञ्‍च वयञ्‍च विचिनीति अत्थो। तस्मा पच्‍चयाकारं सम्मसित्वा आनापानचतुत्थज्झानतो वुट्ठाय पञ्‍चसु खन्धेसु अभिनिविसित्वा उदयब्बयवसेन समपञ्‍ञास लक्खणानि दिस्वा याव गोत्रभुञाणं विपस्सनं वड्ढेत्वा अरियमग्गानुक्‍कमेन सकले बुद्धगुणे पटिलभीति अत्थो।

Ñāṇavaruppajjīti ñāṇavaraṃ udapādi. Anantanti appameyyaṃ appamāṇaṃ. Vajirūpamanti vajirasadisaṃ tikhiṇaṃ, aniccānupassanādikassa vipassanāñāṇassetaṃ adhivacanaṃ. Tena vicini saṅkhāreti tena vipassanāñāṇena rūpādike saṅkhāre vicini. Ukkujjamavakujjakanti saṅkhārānaṃ udayañca vayañca vicinīti attho. Tasmā paccayākāraṃ sammasitvā ānāpānacatutthajjhānato vuṭṭhāya pañcasu khandhesu abhinivisitvā udayabbayavasena samapaññāsa lakkhaṇāni disvā yāva gotrabhuñāṇaṃ vipassanaṃ vaḍḍhetvā ariyamaggānukkamena sakale buddhaguṇe paṭilabhīti attho.

तत्थाति सोणरुक्खे। सब्बकिलेसानीति सब्बेपि किलेसे, लिङ्गविपरियासं कत्वा वुत्तं। केचि ‘‘तत्थ सब्बकिलेसेही’’ति पठन्ति। असेसन्ति निरवसेसं। अभिवाहयीति मग्गोधिना च किलेसोधिना च सब्बे किलेसे अभिवाहयि, विनासमुपनेसीति अत्थो। बोधीति अरहत्तमग्गञाणं। बुद्धञाणे च चुद्दसाति बुद्धञाणानि चुद्दस। तानि कतमानीति? मग्गफलञाणानि अट्ठ, छ असाधारणञाणानीति एवमिमानि चुद्दस बुद्धञाणानि नाम, च-सद्दो सम्पिण्डनत्थो, तेन अपरानिपि चतस्सो पटिसम्भिदाञाणानि चतुवेसारज्‍जञाणानि चतुयोनिपरिच्छेदकञाणानि पञ्‍चगतिपरिच्छेदकञाणानि दसबलञाणानि सकले च बुद्धगुणे पापुणीति अत्थो।

Tatthāti soṇarukkhe. Sabbakilesānīti sabbepi kilese, liṅgavipariyāsaṃ katvā vuttaṃ. Keci ‘‘tattha sabbakilesehī’’ti paṭhanti. Asesanti niravasesaṃ. Abhivāhayīti maggodhinā ca kilesodhinā ca sabbe kilese abhivāhayi, vināsamupanesīti attho. Bodhīti arahattamaggañāṇaṃ. Buddhañāṇe ca cuddasāti buddhañāṇāni cuddasa. Tāni katamānīti? Maggaphalañāṇāni aṭṭha, cha asādhāraṇañāṇānīti evamimāni cuddasa buddhañāṇāni nāma, ca-saddo sampiṇḍanattho, tena aparānipi catasso paṭisambhidāñāṇāni catuvesārajjañāṇāni catuyoniparicchedakañāṇāni pañcagatiparicchedakañāṇāni dasabalañāṇāni sakale ca buddhaguṇe pāpuṇīti attho.

एवं बुद्धत्तं पत्वा ब्रह्मायाचनं अधिवासेत्वा धनञ्‍जयुय्याने अत्तना सह पब्बजिते सतसहस्सभिक्खू सम्मुखे कत्वा धम्मचक्‍कं पवत्तेसि। तदा कोटिसतसहस्सस्स पठमाभिसमयो अहोसि। तदा किर महादोणनगरे दोणो नाम नागराजा गङ्गातीरे पटिवसति महिद्धिको महानुभावो महाजनेन सक्‍कतो गरुकतो मानितो पूजितो। सो यस्मिं विसये जनपदवासिनो मनुस्सा तस्स बलिकम्मं न करोन्ति, तेसं विसयं अवस्सेन वा अतिवस्सेन वा सक्खरवस्सेन वा विनासेति।

Evaṃ buddhattaṃ patvā brahmāyācanaṃ adhivāsetvā dhanañjayuyyāne attanā saha pabbajite satasahassabhikkhū sammukhe katvā dhammacakkaṃ pavattesi. Tadā koṭisatasahassassa paṭhamābhisamayo ahosi. Tadā kira mahādoṇanagare doṇo nāma nāgarājā gaṅgātīre paṭivasati mahiddhiko mahānubhāvo mahājanena sakkato garukato mānito pūjito. So yasmiṃ visaye janapadavāsino manussā tassa balikammaṃ na karonti, tesaṃ visayaṃ avassena vā ativassena vā sakkharavassena vā vināseti.

अथ तीरदस्सनो नारदो सत्था दोणस्स नागराजस्स विनयने बहूनं पाणीनं उपनिस्सयं दिस्वा महता भिक्खुसङ्घेन परिवारितो तस्स नागराजस्स निवासट्ठानमगमासि। ततो तं मनुस्सा दिस्वा एवमाहंसु – ‘‘भगवा, एत्थ घोरविसो उग्गतेजो महिद्धिको महानुभावो नागराजा पटिवसति, सो तं मा विहेठेस्सति न गन्तब्ब’’न्ति। भगवा पन तेसं वचनं असुणन्तो विय अगमासि। गन्त्वा च तत्थस्स नागराजस्स सक्‍कारत्थाय कते परमसुरभिगन्धे पुप्फसन्थरे निसीदि। महाजनो किर ‘‘नारदस्स च मुनिराजस्स दोणस्स च नागराजस्स द्विन्‍नम्पि युद्धं पस्सिस्सामा’’ति सन्‍निपति।

Atha tīradassano nārado satthā doṇassa nāgarājassa vinayane bahūnaṃ pāṇīnaṃ upanissayaṃ disvā mahatā bhikkhusaṅghena parivārito tassa nāgarājassa nivāsaṭṭhānamagamāsi. Tato taṃ manussā disvā evamāhaṃsu – ‘‘bhagavā, ettha ghoraviso uggatejo mahiddhiko mahānubhāvo nāgarājā paṭivasati, so taṃ mā viheṭhessati na gantabba’’nti. Bhagavā pana tesaṃ vacanaṃ asuṇanto viya agamāsi. Gantvā ca tatthassa nāgarājassa sakkāratthāya kate paramasurabhigandhe pupphasanthare nisīdi. Mahājano kira ‘‘nāradassa ca munirājassa doṇassa ca nāgarājassa dvinnampi yuddhaṃ passissāmā’’ti sannipati.

अथ अहिनागो मुनिनागं तथा निसिन्‍नं दिस्वा मक्खं असहमानो सन्दिस्समानकायो हुत्वा पधूपायि। दसबलोपि पधूपायि। पुन नागराजा पज्‍जलि । मुनिराजापि पज्‍जलि। अथ सो नागराजा दसबलस्स सरीरतो निक्खन्ताहि धूमजालाहि अतिविय किलन्तसरीरो दुक्खं असहमानो ‘‘विसवेगेन नं मारेस्सामी’’ति विसं विस्सज्‍जेसि। विसस्स वेगेन सकलोपि जम्बुदीपो विनस्सेय्य। तं पन विसं दसबलस्स सरीरे एकलोमम्पि कम्पेतुं नासक्खि। अथ सो नागराजा – ‘‘का नु खो समणस्स पवत्ती’’ति ओलोकेन्तो सरदसमये सूरियं विय चन्दं विय च परिपुण्णं छब्बण्णाहि बुद्धरस्मीहि विरोचमानं विप्पसन्‍नवदनसोभं भगवन्तं दिस्वा – ‘‘अहो! महिद्धिको वतायं समणो, मया पन अत्तनो बलं अजानन्तेन अपरद्ध’’न्ति चिन्तेत्वा ताणं गवेसी भगवन्तंयेव सरणमुपगञ्छि। अथ नारदो मुनिराजा तं नागराजं विनेत्वा तत्थ सन्‍निपतितस्स महाजनस्स चित्तप्पसादनत्थं यमकपाटिहारियं अकासि। तदा पाणीनं नवुतिकोटिसहस्सानि अरहत्ते पतिट्ठहिंसु। सो दुतियो अभिसमयो अहोसि। तेन वुत्तं –

Atha ahināgo munināgaṃ tathā nisinnaṃ disvā makkhaṃ asahamāno sandissamānakāyo hutvā padhūpāyi. Dasabalopi padhūpāyi. Puna nāgarājā pajjali . Munirājāpi pajjali. Atha so nāgarājā dasabalassa sarīrato nikkhantāhi dhūmajālāhi ativiya kilantasarīro dukkhaṃ asahamāno ‘‘visavegena naṃ māressāmī’’ti visaṃ vissajjesi. Visassa vegena sakalopi jambudīpo vinasseyya. Taṃ pana visaṃ dasabalassa sarīre ekalomampi kampetuṃ nāsakkhi. Atha so nāgarājā – ‘‘kā nu kho samaṇassa pavattī’’ti olokento saradasamaye sūriyaṃ viya candaṃ viya ca paripuṇṇaṃ chabbaṇṇāhi buddharasmīhi virocamānaṃ vippasannavadanasobhaṃ bhagavantaṃ disvā – ‘‘aho! Mahiddhiko vatāyaṃ samaṇo, mayā pana attano balaṃ ajānantena aparaddha’’nti cintetvā tāṇaṃ gavesī bhagavantaṃyeva saraṇamupagañchi. Atha nārado munirājā taṃ nāgarājaṃ vinetvā tattha sannipatitassa mahājanassa cittappasādanatthaṃ yamakapāṭihāriyaṃ akāsi. Tadā pāṇīnaṃ navutikoṭisahassāni arahatte patiṭṭhahiṃsu. So dutiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaṃ –

७.

‘‘महादोणं नागराजं, विनयन्तो महामुनि।

‘‘Mahādoṇaṃ nāgarājaṃ, vinayanto mahāmuni;

पाटिहेरं तदाकासि, दस्सयन्तो सदेवके॥

Pāṭiheraṃ tadākāsi, dassayanto sadevake.

८.

‘‘तदा देवमनुस्सानं, तम्हि धम्मप्पकासने।

‘‘Tadā devamanussānaṃ, tamhi dhammappakāsane;

नवुतिकोटिसहस्सानि, तरिंसु सब्बसंसय’’न्ति॥

Navutikoṭisahassāni, tariṃsu sabbasaṃsaya’’nti.

तत्थ पाटिहेरं तदाकासीति अकासि यमकपाटिहारियन्ति अत्थो। अयमेव वा पाठो। ‘‘तदा देवमनुस्सा वा’’तिपि पाठो। तत्थ देवमनुस्सानन्ति सामिअत्थे पच्‍चत्तं। तस्मा देवानं मनुस्सानञ्‍च नवुतिकोटिसहस्सानीति अत्थो। तरिंसूति अतिक्‍कमिंसु।

Tattha pāṭiheraṃ tadākāsīti akāsi yamakapāṭihāriyanti attho. Ayameva vā pāṭho. ‘‘Tadā devamanussā vā’’tipi pāṭho. Tattha devamanussānanti sāmiatthe paccattaṃ. Tasmā devānaṃ manussānañca navutikoṭisahassānīti attho. Tariṃsūti atikkamiṃsu.

यदा पन अत्तनो पुत्तं नन्दुत्तरकुमारं ओवदि, तदा असीतिया कोटिसहस्सानं ततियाभिसमयो अहोसि। तेन वुत्तं –

Yadā pana attano puttaṃ nanduttarakumāraṃ ovadi, tadā asītiyā koṭisahassānaṃ tatiyābhisamayo ahosi. Tena vuttaṃ –

९.

‘‘यम्हि काले महावीरो, ओवदी सकमत्रजं।

‘‘Yamhi kāle mahāvīro, ovadī sakamatrajaṃ;

असीतिकोटिसहस्सानं, ततियाभिसमयो अहू’’ति॥

Asītikoṭisahassānaṃ, tatiyābhisamayo ahū’’ti.

यदा पन थुल्‍लकोट्ठितनगरे भद्दसालो च विजितमित्तो च द्वे ब्राह्मणसहायका अमतरहदं गवेसमाना परिसति निसिन्‍नं अतिविसारदं नारदसम्मासम्बुद्धं अद्दसंसु। ते भगवतो काये द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणानि दिस्वा – ‘‘अयं लोके विवटच्छदो सम्मासम्बुद्धो’’ति निट्ठं गन्त्वा भगवति सञ्‍जातसद्धा सपरिवारा भगवतो सन्तिके पब्बजिंसु। तेसु पब्बजित्वा अरहत्तं पत्तेसु भगवा भिक्खूनं कोटिसतसहस्समज्झे पातिमोक्खं उद्दिसि, सो पठमो सन्‍निपातो अहोसि। तेन वुत्तं –

Yadā pana thullakoṭṭhitanagare bhaddasālo ca vijitamitto ca dve brāhmaṇasahāyakā amatarahadaṃ gavesamānā parisati nisinnaṃ ativisāradaṃ nāradasammāsambuddhaṃ addasaṃsu. Te bhagavato kāye dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇāni disvā – ‘‘ayaṃ loke vivaṭacchado sammāsambuddho’’ti niṭṭhaṃ gantvā bhagavati sañjātasaddhā saparivārā bhagavato santike pabbajiṃsu. Tesu pabbajitvā arahattaṃ pattesu bhagavā bhikkhūnaṃ koṭisatasahassamajjhe pātimokkhaṃ uddisi, so paṭhamo sannipāto ahosi. Tena vuttaṃ –

१०.

10.

‘‘सन्‍निपाता तयो आसुं, नारदस्स महेसिनो।

‘‘Sannipātā tayo āsuṃ, nāradassa mahesino;

कोटिसतसहस्सानं, पठमो आसि समागमो’’ति॥

Koṭisatasahassānaṃ, paṭhamo āsi samāgamo’’ti.

यस्मिं समये नारदो सम्मासम्बुद्धो ञातिसमागमे अत्तनो पणिधानतो पट्ठाय बुद्धवंसं कथेसि, तदा नवुतिकोटिभिक्खुसहस्सानं दुतियो सन्‍निपातो अहोसि। तेन वुत्तं –

Yasmiṃ samaye nārado sammāsambuddho ñātisamāgame attano paṇidhānato paṭṭhāya buddhavaṃsaṃ kathesi, tadā navutikoṭibhikkhusahassānaṃ dutiyo sannipāto ahosi. Tena vuttaṃ –

११.

11.

‘‘यदा बुद्धो बुद्धगुणं, सनिदानं पकासयि।

‘‘Yadā buddho buddhaguṇaṃ, sanidānaṃ pakāsayi;

नवुतिकोटिसहस्सानि, समिंसु विमला तदा’’ति॥

Navutikoṭisahassāni, samiṃsu vimalā tadā’’ti.

तत्थ विमलाति विगतमला, खीणासवाति अत्थो।

Tattha vimalāti vigatamalā, khīṇāsavāti attho.

यदा पन महादोणनागराजस्स विनयने पसन्‍नो वेरोचनो नाम नागराजा गङ्गाय नदिया तिगावुतप्पमाणं सत्तरतनमयं मण्डपं निम्मिनित्वा सपरिवारं भगवन्तं तत्थ निसीदापेत्वा सपरिवारो सजनपदे अत्तनो दानग्गदस्सनत्थाय निमन्तेत्वा नागनाटकानि च ताळावचरे विविधवेसालङ्कारधरे सन्‍निपातेत्वा महासक्‍कारेन भगवतो सपरिवारस्स महादानं अदासि। भोजनावसाने भगवा महागङ्गं ओतारेन्तो विय अनुमोदनमकासि। तदा भत्तानुमोदने धम्मं सुत्वा पसन्‍नानं एहिभिक्खुपब्बज्‍जाय पब्बजितानं असीतिभिक्खुसतसहस्सानं मज्झे पातिमोक्खं उद्दिसि, सो ततियो सन्‍निपातो अहोसि। तेन वुत्तं –

Yadā pana mahādoṇanāgarājassa vinayane pasanno verocano nāma nāgarājā gaṅgāya nadiyā tigāvutappamāṇaṃ sattaratanamayaṃ maṇḍapaṃ nimminitvā saparivāraṃ bhagavantaṃ tattha nisīdāpetvā saparivāro sajanapade attano dānaggadassanatthāya nimantetvā nāganāṭakāni ca tāḷāvacare vividhavesālaṅkāradhare sannipātetvā mahāsakkārena bhagavato saparivārassa mahādānaṃ adāsi. Bhojanāvasāne bhagavā mahāgaṅgaṃ otārento viya anumodanamakāsi. Tadā bhattānumodane dhammaṃ sutvā pasannānaṃ ehibhikkhupabbajjāya pabbajitānaṃ asītibhikkhusatasahassānaṃ majjhe pātimokkhaṃ uddisi, so tatiyo sannipāto ahosi. Tena vuttaṃ –

१२.

12.

‘‘यदा वेरोचनो नागो, दानं ददाति सत्थुनो।

‘‘Yadā verocano nāgo, dānaṃ dadāti satthuno;

तदा समिंसु जिनपुत्ता, असीतिसतसहस्सियो’’ति॥

Tadā samiṃsu jinaputtā, asītisatasahassiyo’’ti.

तत्थ असीतिसतसहस्सियोति सतसहस्सानं असीतियो।

Tattha asītisatasahassiyoti satasahassānaṃ asītiyo.

तदा अम्हाकं बोधिसत्तो इसिपब्बज्‍जं पब्बजित्वा हिमवन्तपस्से अस्समं मापेत्वा पञ्‍चसु अभिञ्‍ञासु अट्ठसु समापत्तीसु च चिण्णवसी हुत्वा पटिवसति। अथ तस्मिं अनुकम्पाय नारदो भगवा असीतिया अरहन्तकोटीहि दसहि च अनागामिफलट्ठेहि उपासकसहस्सेहि परिवुतो तं अस्समपदं अगमासि। तापसो भगवन्तं दिस्वाव पमुदितहदयो सपरिवारस्स भगवतो निवासत्थाय अस्समं मापेत्वा सकलरत्तिं सत्थुगुणं कित्तेत्वा भगवतो धम्मकथं सुत्वा पुनदिवसे उत्तरकुरुं गन्त्वा ततो आहारं आहरित्वा सपरिवारस्स बुद्धस्स महादानं अदासि। एवं सत्ताहं महादानं दत्वा हिमवन्ततो अनग्घं लोहितचन्दनं आहरित्वा तेन लोहितचन्दनेन भगवन्तं पूजेसि। तदा नं दसबलो अमरनरपरिवुतो धम्मकथं कथेत्वा – ‘‘अनागते गोतमो नाम बुद्धो भविस्सती’’ति ब्याकासि। तेन वुत्तं –

Tadā amhākaṃ bodhisatto isipabbajjaṃ pabbajitvā himavantapasse assamaṃ māpetvā pañcasu abhiññāsu aṭṭhasu samāpattīsu ca ciṇṇavasī hutvā paṭivasati. Atha tasmiṃ anukampāya nārado bhagavā asītiyā arahantakoṭīhi dasahi ca anāgāmiphalaṭṭhehi upāsakasahassehi parivuto taṃ assamapadaṃ agamāsi. Tāpaso bhagavantaṃ disvāva pamuditahadayo saparivārassa bhagavato nivāsatthāya assamaṃ māpetvā sakalarattiṃ satthuguṇaṃ kittetvā bhagavato dhammakathaṃ sutvā punadivase uttarakuruṃ gantvā tato āhāraṃ āharitvā saparivārassa buddhassa mahādānaṃ adāsi. Evaṃ sattāhaṃ mahādānaṃ datvā himavantato anagghaṃ lohitacandanaṃ āharitvā tena lohitacandanena bhagavantaṃ pūjesi. Tadā naṃ dasabalo amaranaraparivuto dhammakathaṃ kathetvā – ‘‘anāgate gotamo nāma buddho bhavissatī’’ti byākāsi. Tena vuttaṃ –

१३.

13.

‘‘अहं तेन समयेन, जटिलो उग्गतापनो।

‘‘Ahaṃ tena samayena, jaṭilo uggatāpano;

अन्तलिक्खचरो आसिं, पञ्‍चाभिञ्‍ञासु पारगू॥

Antalikkhacaro āsiṃ, pañcābhiññāsu pāragū.

१४.

14.

‘‘तदापाहं असमसमं, ससङ्घं सपरिज्‍जनं।

‘‘Tadāpāhaṃ asamasamaṃ, sasaṅghaṃ saparijjanaṃ;

अन्‍नपानेन तप्पेत्वा, चन्दनेनाभिपूजयिं॥

Annapānena tappetvā, candanenābhipūjayiṃ.

१५.

15.

‘‘सोपि मं तदा ब्याकासि, नारदो लोकनायको।

‘‘Sopi maṃ tadā byākāsi, nārado lokanāyako;

अपरिमेय्यितो कप्पे, बुद्धो लोके भविस्सति॥

Aparimeyyito kappe, buddho loke bhavissati.

१६.

16.

‘‘पधानं पदहित्वान…पे॰… हेस्साम सम्मुखा इमं॥

‘‘Padhānaṃ padahitvāna…pe… hessāma sammukhā imaṃ.

१७.

17.

‘‘तस्सापि वचनं सुत्वा, भिय्यो हासेत्व मानसं।

‘‘Tassāpi vacanaṃ sutvā, bhiyyo hāsetva mānasaṃ;

अधिट्ठहिं वतं उग्गं, दसपारमिपूरिया’’ति॥

Adhiṭṭhahiṃ vataṃ uggaṃ, dasapāramipūriyā’’ti.

तत्थ तदापाहन्ति तदापि अहं। असमसमन्ति असमा नाम अतीता बुद्धा, तेहि असमेहि समं तुल्यं असमसमं। अथ वा असमा विसमा, समा अविसमा साधवो, तेसु असमसमेसु समो ‘‘असमसमसमो’’ति वत्तब्बे एकस्स समसद्दस्स लोपं कत्वा वुत्तन्ति वेदितब्बं, असमाविसमसमन्ति अत्थो। सपरिज्‍जनन्ति सउपासकजनं। ‘‘सोपि मं तदा नरमरूनं, मज्झे ब्याकासि चक्खुमा’’तिपि पाठो , सो उत्तानत्थोव। भिय्यो हासेत्व मानसन्ति उत्तरिम्पि हासेत्वा तोसेत्वा हदयं। अधिट्ठहिं वतं उग्गन्ति उग्गं वतं अधिट्ठासिं। ‘‘उत्तरिं वतमधिट्ठासिं, दसपारमिपूरिया’’तिपि पाठो।

Tattha tadāpāhanti tadāpi ahaṃ. Asamasamanti asamā nāma atītā buddhā, tehi asamehi samaṃ tulyaṃ asamasamaṃ. Atha vā asamā visamā, samā avisamā sādhavo, tesu asamasamesu samo ‘‘asamasamasamo’’ti vattabbe ekassa samasaddassa lopaṃ katvā vuttanti veditabbaṃ, asamāvisamasamanti attho. Saparijjananti saupāsakajanaṃ. ‘‘Sopi maṃ tadā naramarūnaṃ, majjhe byākāsi cakkhumā’’tipi pāṭho , so uttānatthova. Bhiyyo hāsetva mānasanti uttarimpi hāsetvā tosetvā hadayaṃ. Adhiṭṭhahiṃ vataṃ ugganti uggaṃ vataṃ adhiṭṭhāsiṃ. ‘‘Uttariṃ vatamadhiṭṭhāsiṃ, dasapāramipūriyā’’tipi pāṭho.

तस्स पन भगवतो नारदस्स धञ्‍ञवती नाम नगरं अहोसि, सुदेवो नाम खत्तियो पिता, अनोमा नाम माता, भद्दसालो च जितमित्तो च द्वे अग्गसावका, वासेट्ठो नाम उपट्ठाको, उत्तरा च फग्गुनी च द्वे अग्गसाविका, महासोणरुक्खो बोधि, सरीरं अट्ठासीतिहत्थुब्बेधं अहोसि। तस्स सरीरप्पभा निच्‍चं योजनं फरति, नवुतिवस्ससहस्सानि आयु, तस्स पन विजितसेना नाम अग्गमहेसी, नन्दुत्तरकुमारो नामस्स पुत्तो अहोसि, विजितो विजितावी विजिताभिरामोति तयो पासादा अहेसुं। सो नववस्ससहस्सानि अगारं अज्झावसि। सो पदसाव महाभिनिक्खमनं निक्खमीति। तेन वुत्तं –

Tassa pana bhagavato nāradassa dhaññavatī nāma nagaraṃ ahosi, sudevo nāma khattiyo pitā, anomā nāma mātā, bhaddasālo ca jitamitto ca dve aggasāvakā, vāseṭṭho nāma upaṭṭhāko, uttarā ca phaggunī ca dve aggasāvikā, mahāsoṇarukkho bodhi, sarīraṃ aṭṭhāsītihatthubbedhaṃ ahosi. Tassa sarīrappabhā niccaṃ yojanaṃ pharati, navutivassasahassāni āyu, tassa pana vijitasenā nāma aggamahesī, nanduttarakumāro nāmassa putto ahosi, vijito vijitāvī vijitābhirāmoti tayo pāsādā ahesuṃ. So navavassasahassāni agāraṃ ajjhāvasi. So padasāva mahābhinikkhamanaṃ nikkhamīti. Tena vuttaṃ –

१८.

18.

‘‘नगरं धञ्‍ञवती नाम, सुदेवो नाम खत्तियो।

‘‘Nagaraṃ dhaññavatī nāma, sudevo nāma khattiyo;

अनोमा नाम जनिका, नारदस्स महेसिनो॥

Anomā nāma janikā, nāradassa mahesino.

२३.

23.

‘‘भद्दसालो जितमित्तो, अहेसुं अग्गसावका।

‘‘Bhaddasālo jitamitto, ahesuṃ aggasāvakā;

वासेट्ठो नामुपट्ठाको, नारदस्स महेसिनो॥

Vāseṭṭho nāmupaṭṭhāko, nāradassa mahesino.

२४.

24.

‘‘उत्तरा फग्गुनी चेव, अहेसुं अग्गसाविका।

‘‘Uttarā phaggunī ceva, ahesuṃ aggasāvikā;

बोधि तस्स भगवतो, महासोणोति वुच्‍चति॥

Bodhi tassa bhagavato, mahāsoṇoti vuccati.

२६.

26.

‘‘अट्ठासीतिरतनानि, अच्‍चुग्गतो महामुनि।

‘‘Aṭṭhāsītiratanāni, accuggato mahāmuni;

कञ्‍चनग्घियसङ्कासो, दससहस्सी विरोचति॥

Kañcanagghiyasaṅkāso, dasasahassī virocati.

२७.

27.

‘‘तस्स ब्यामप्पभा काया, निद्धावति दिसोदिसं।

‘‘Tassa byāmappabhā kāyā, niddhāvati disodisaṃ;

निरन्तरं दिवारत्तिं, योजनं फरते सदा॥

Nirantaraṃ divārattiṃ, yojanaṃ pharate sadā.

२८.

28.

‘‘न केचि तेन समयेन, समन्ता योजने जना।

‘‘Na keci tena samayena, samantā yojane janā;

उक्‍कापदीपे उज्‍जालेन्ति, बुद्धरंसीहि ओत्थटा॥

Ukkāpadīpe ujjālenti, buddharaṃsīhi otthaṭā.

२९.

29.

‘‘नवुतिवस्ससहस्सानि, आयु विज्‍जति तावदे।

‘‘Navutivassasahassāni, āyu vijjati tāvade;

तावता तिट्ठमानो सो, तारेसि जनतं बहुं॥

Tāvatā tiṭṭhamāno so, tāresi janataṃ bahuṃ.

३०.

30.

‘‘यथा उळूहि गगनं, विचित्तं उपसोभति।

‘‘Yathā uḷūhi gaganaṃ, vicittaṃ upasobhati;

तथेव सासनं तस्स, अरहन्तेहि सोभति॥

Tatheva sāsanaṃ tassa, arahantehi sobhati.

३१.

31.

‘‘संसारसोतं तरणाय, सेसके पटिपन्‍नके।

‘‘Saṃsārasotaṃ taraṇāya, sesake paṭipannake;

धम्मसेतुं दळ्हं कत्वा, निब्बुतो सो नरासभो॥

Dhammasetuṃ daḷhaṃ katvā, nibbuto so narāsabho.

३२.

32.

‘‘सोपि बुद्धो असमसमो, तेपि खीणासवा अतुलतेजा।

‘‘Sopi buddho asamasamo, tepi khīṇāsavā atulatejā;

सब्बं तमन्तरहितं, ननु रित्ता सब्बसङ्खारा’’ति॥

Sabbaṃ tamantarahitaṃ, nanu rittā sabbasaṅkhārā’’ti.

तत्थ कञ्‍चनग्घियसङ्कासोति विविधरतनविचित्तकञ्‍चनमयग्घिकसदिसरूपसोभो। दससहस्सी विरोचतीति तस्स पभाय दससहस्सीपि लोकधातु विरोचति, विराजतीति अत्थो। तमेवत्थं पकासेन्तो भगवा ‘‘तस्स ब्यामप्पभा काया, निद्धावति दिसोदिस’’न्ति आह। तत्थ ब्यामप्पभा कायाति ब्यामप्पभा वियाति ब्यामप्पभा, अम्हाकं भगवतो ब्यामप्पभा वियाति अत्थो।

Tattha kañcanagghiyasaṅkāsoti vividharatanavicittakañcanamayagghikasadisarūpasobho. Dasasahassī virocatīti tassa pabhāya dasasahassīpi lokadhātu virocati, virājatīti attho. Tamevatthaṃ pakāsento bhagavā ‘‘tassa byāmappabhā kāyā, niddhāvati disodisa’’nti āha. Tattha byāmappabhā kāyāti byāmappabhā viyāti byāmappabhā, amhākaṃ bhagavato byāmappabhā viyāti attho.

न केचीति एत्थ न-कारो पटिसेधत्थो, तस्स उज्‍जालेन्ति-सद्देन सम्बन्धो दट्ठब्बो। उक्‍काति दण्डदीपिका। उक्‍का वा पदीपे वा केचिपि जना न उज्‍जालेन्ति न पज्‍जालेन्ति। कस्माति चे? बुद्धसरीरप्पभाय ओभासितत्ता। बुद्धरंसीहीति बुद्धरस्मीहि। ओत्थटाति अधिगता।

Na kecīti ettha na-kāro paṭisedhattho, tassa ujjālenti-saddena sambandho daṭṭhabbo. Ukkāti daṇḍadīpikā. Ukkā vā padīpe vā kecipi janā na ujjālenti na pajjālenti. Kasmāti ce? Buddhasarīrappabhāya obhāsitattā. Buddharaṃsīhīti buddharasmīhi. Otthaṭāti adhigatā.

उळूहीति ताराहि, यथा ताराहि गगनतलं विचित्तं सोभति, तथेव तस्स सासनं अरहन्तेहि विचित्तं उपसोभतीति अत्थो। संसारसोतं तरणायाति संसारसागरस्स तरणत्थं। सेसके पटिपन्‍नकेति अरहन्ते ठपेत्वा कल्याणपुथुज्‍जनेहि सद्धिं सेसे सेक्खपुग्गलेति अत्थो। धम्मसेतुन्ति मग्गसेतुं, सेसपुग्गले संसारतो तारेतुं धम्मसेतुं ठपेत्वा कतसब्बकिच्‍चो हुत्वा परिनिब्बायीति अत्थो। सेसं हेट्ठा वुत्तत्ता सब्बत्थ उत्तानमेवाति।

Uḷūhīti tārāhi, yathā tārāhi gaganatalaṃ vicittaṃ sobhati, tatheva tassa sāsanaṃ arahantehi vicittaṃ upasobhatīti attho. Saṃsārasotaṃ taraṇāyāti saṃsārasāgarassa taraṇatthaṃ. Sesake paṭipannaketi arahante ṭhapetvā kalyāṇaputhujjanehi saddhiṃ sese sekkhapuggaleti attho. Dhammasetunti maggasetuṃ, sesapuggale saṃsārato tāretuṃ dhammasetuṃ ṭhapetvā katasabbakicco hutvā parinibbāyīti attho. Sesaṃ heṭṭhā vuttattā sabbattha uttānamevāti.

नारदबुद्धवंसवण्णना निट्ठिता।

Nāradabuddhavaṃsavaṇṇanā niṭṭhitā.

निट्ठितो नवमो बुद्धवंसो।

Niṭṭhito navamo buddhavaṃso.

Next: १२. पदुमुत्तरबुद्धवंसवण्णना • 12. Padumuttarabuddhavaṃsavaṇṇanā

Related texts:

तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / बुद्धवंसपाळि • Buddhavaṃsapāḷi / ११. नारदबुद्धवंसो • 11. Nāradabuddhavaṃso

© 1991-2025 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea^® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
Contact