Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણિ-અટ્ઠકથા • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
નવમચિત્તં
Navamacittaṃ
૪૧૩. નવમં છસુ આરમ્મણેસુ દોમનસ્સિતસ્સ પટિઘં ઉપ્પાદયતો ઉપ્પજ્જતિ. તસ્સ સમયવવત્થાનવારે તાવ દુટ્ઠુ મનો, હીનવેદનત્તા વા કુચ્છિતં મનોતિ દુમ્મનો; દુમ્મનસ્સ ભાવો દોમનસ્સં. તેન સહગતન્તિ દોમનસ્સસહગતં. અસમ્પિયાયનભાવેન આરમ્મણસ્મિં પટિહઞ્ઞતીતિ પટિઘં. તેન સમ્પયુત્તન્તિ પટિઘસમ્પયુત્તં.
413. Navamaṃ chasu ārammaṇesu domanassitassa paṭighaṃ uppādayato uppajjati. Tassa samayavavatthānavāre tāva duṭṭhu mano, hīnavedanattā vā kucchitaṃ manoti dummano; dummanassa bhāvo domanassaṃ. Tena sahagatanti domanassasahagataṃ. Asampiyāyanabhāvena ārammaṇasmiṃ paṭihaññatīti paṭighaṃ. Tena sampayuttanti paṭighasampayuttaṃ.
ધમ્મુદ્દેસે તીસુપિ ઠાનેસુ દોમનસ્સવેદનાવ આગતા. તત્થ વેદનાપદં વુત્તમેવ. તથા દુક્ખદોમનસ્સપદાનિ લક્ખણાદિતો પન અનિટ્ઠારમ્મણાનુભવનલક્ખણં દોમનસ્સં, યથાતથા વા અનિટ્ઠાકારસમ્ભોગરસં, ચેતસિકાબાધપચ્ચુપટ્ઠાનં, એકન્તેનેવ હદયવત્થુપદટ્ઠાનં.
Dhammuddese tīsupi ṭhānesu domanassavedanāva āgatā. Tattha vedanāpadaṃ vuttameva. Tathā dukkhadomanassapadāni lakkhaṇādito pana aniṭṭhārammaṇānubhavanalakkhaṇaṃ domanassaṃ, yathātathā vā aniṭṭhākārasambhogarasaṃ, cetasikābādhapaccupaṭṭhānaṃ, ekanteneva hadayavatthupadaṭṭhānaṃ.
મૂલકમ્મપથેસુ યથા પુરિમચિત્તેસુ લોભો હોતિ, અભિજ્ઝા હોતીતિ આગતં, એવં દોસો હોતિ, બ્યાપાદો હોતીતિ વુત્તં. તત્થ દુસ્સન્તિ તેન, સયં વા દુસ્સતિ, દુસ્સનમત્તમેવ વા તન્તિ દોસો સો ચણ્ડિક્કલક્ખણો પહટાસિવિસો વિય, વિસપ્પનરસો વિસનિપાતો વિય, અત્તનો નિસ્સયદહનરસો વા દાવગ્ગિ વિય, દુસ્સનપચ્ચુપટ્ઠાનો લદ્ધોકાસો વિય સપત્તો, આઘાતવત્થુપદટ્ઠાનો વિસસંસટ્ઠપૂતિમુત્તં વિય દટ્ઠબ્બો.
Mūlakammapathesu yathā purimacittesu lobho hoti, abhijjhā hotīti āgataṃ, evaṃ doso hoti, byāpādo hotīti vuttaṃ. Tattha dussanti tena, sayaṃ vā dussati, dussanamattameva vā tanti doso so caṇḍikkalakkhaṇo pahaṭāsiviso viya, visappanaraso visanipāto viya, attano nissayadahanaraso vā dāvaggi viya, dussanapaccupaṭṭhāno laddhokāso viya sapatto, āghātavatthupadaṭṭhāno visasaṃsaṭṭhapūtimuttaṃ viya daṭṭhabbo.
બ્યાપજ્જતિ તેન ચિત્તં, પૂતિભાવં ઉપગચ્છતિ, બ્યાપાદયતિ વા વિનયાચારરૂપસમ્પત્તિહિતસુખાદીનીતિ બ્યાપાદો. અત્થતો પનેસ દોસોયેવ. ઇધ પદપટિપાટિયા એકૂનતિંસ પદાનિ હોન્તિ. અગ્ગહિતગ્ગહણેન ચુદ્દસ. તેસં વસેન સવિભત્તિકાવિભત્તિકરાસિભેદો વેદિતબ્બો.
Byāpajjati tena cittaṃ, pūtibhāvaṃ upagacchati, byāpādayati vā vinayācārarūpasampattihitasukhādīnīti byāpādo. Atthato panesa dosoyeva. Idha padapaṭipāṭiyā ekūnatiṃsa padāni honti. Aggahitaggahaṇena cuddasa. Tesaṃ vasena savibhattikāvibhattikarāsibhedo veditabbo.
યેવાપનકેસુ છન્દાધિમોક્ખમનસિકારઉદ્ધચ્ચાનિ નિયતાનિ. ઇસ્સામચ્છરિયકુક્કુચ્ચેસુ પન અઞ્ઞતરેન સદ્ધિં પઞ્ચ પઞ્ચ હુત્વાપિ ઉપ્પજ્જન્તિ. એવમેપિ તયો ધમ્મા અનિયતયેવાપનકા નામ. તેસુ ઇસ્સતીતિ ‘ઇસ્સા’. સા પરસમ્પત્તીનં ઉસૂયનલક્ખણા, તત્થેવ અનભિરતિરસા, તતો વિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, પરસમ્પત્તિપદટ્ઠાના. સંયોજનન્તિ દટ્ઠબ્બા. મચ્છેરભાવો ‘મચ્છરિયં’. તં લદ્ધાનં વા લભિતબ્બાનં વા અત્તનો સમ્પત્તીનં નિગૂહનલક્ખણં, તાસંયેવ પરેહિ સાધારણભાવઅક્ખમનરસં, સઙ્કોચનપચ્ચુપટ્ઠાનં કટુકઞ્ચુકતાપચ્ચુપટ્ઠાનં વા, અત્તસમ્પત્તિપદટ્ઠાનં. ચેતસો વિરૂપભાવોતિ દટ્ઠબ્બં. કુચ્છિતં કતં કુકતં. તસ્સ ભાવો ‘કુક્કુચ્ચં’. તં પચ્છાનુતાપલક્ખણં, કતાકતાનુસોચનરસં, વિપ્પટિસારપચ્ચુપટ્ઠાનં, કતાકતપદટ્ઠાનં. દાસબ્યં વિય દટ્ઠબ્બં. અયં તાવ ઉદ્દેસવારે વિસેસો.
Yevāpanakesu chandādhimokkhamanasikārauddhaccāni niyatāni. Issāmacchariyakukkuccesu pana aññatarena saddhiṃ pañca pañca hutvāpi uppajjanti. Evamepi tayo dhammā aniyatayevāpanakā nāma. Tesu issatīti ‘issā’. Sā parasampattīnaṃ usūyanalakkhaṇā, tattheva anabhiratirasā, tato vimukhabhāvapaccupaṭṭhānā, parasampattipadaṭṭhānā. Saṃyojananti daṭṭhabbā. Maccherabhāvo ‘macchariyaṃ’. Taṃ laddhānaṃ vā labhitabbānaṃ vā attano sampattīnaṃ nigūhanalakkhaṇaṃ, tāsaṃyeva parehi sādhāraṇabhāvaakkhamanarasaṃ, saṅkocanapaccupaṭṭhānaṃ kaṭukañcukatāpaccupaṭṭhānaṃ vā, attasampattipadaṭṭhānaṃ. Cetaso virūpabhāvoti daṭṭhabbaṃ. Kucchitaṃ kataṃ kukataṃ. Tassa bhāvo ‘kukkuccaṃ’. Taṃ pacchānutāpalakkhaṇaṃ, katākatānusocanarasaṃ, vippaṭisārapaccupaṭṭhānaṃ, katākatapadaṭṭhānaṃ. Dāsabyaṃ viya daṭṭhabbaṃ. Ayaṃ tāva uddesavāre viseso.
૪૧૫. નિદ્દેસવારે વેદનાનિદ્દેસે અસાતં સાતપટિપક્ખવસેન વેદિતબ્બં.
415. Niddesavāre vedanāniddese asātaṃ sātapaṭipakkhavasena veditabbaṃ.
૪૧૮. દોસનિદ્દેસે દુસ્સતીતિ દોસો. દુસ્સનાતિ દુસ્સનાકારો. દુસ્સિતત્તન્તિ દુસ્સિતભાવો. પકતિભાવવિજહનટ્ઠેન બ્યાપજ્જનં બ્યાપત્તિ. બ્યાપજ્જનાતિ બ્યાપજ્જનાકારો. વિરુજ્ઝતીતિ વિરોધો. પુનપ્પુનં વિરુજ્ઝતીતિ પટિવિરોધો. વિરુદ્ધાકારપટિવિરુદ્ધાકારવસેન વા ઇદં વુત્તં. ચણ્ડિકો વુચ્ચતિ ચણ્ડો, થદ્ધપુગ્ગલો; તસ્સ ભાવો ચણ્ડિક્કં. ન એતેન સુરોપિતં વચનં હોતિ, દુરુત્તં અપરિપુણ્ણમેવ હોતીતિ અસુરોપો. કુદ્ધકાલે હિ પરિપુણ્ણવચનં નામ નત્થિ. સચેપિ કસ્સચિ હોતિ તં અપ્પમાણં. અપરે પન અસ્સુજનનટ્ઠેન અસ્સુરોપનતો અસ્સુરોપોતિ વદન્તિ. તં અકારણં, સોમનસ્સસ્સાપિ અસ્સુજનનતો. હેટ્ઠા વુત્તઅત્તમનતાપટિપક્ખતો ન અત્તમનતાતિ અનત્તમનતા. સા પન યસ્મા ચિત્તસ્સેવ, ન સત્તસ્સ, તસ્મા ચિત્તસ્સાતિ વુત્તં. સેસમેત્થ સઙ્ગહસુઞ્ઞતવારેસુ ચ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.
418. Dosaniddese dussatīti doso. Dussanāti dussanākāro. Dussitattanti dussitabhāvo. Pakatibhāvavijahanaṭṭhena byāpajjanaṃ byāpatti. Byāpajjanāti byāpajjanākāro. Virujjhatīti virodho. Punappunaṃ virujjhatīti paṭivirodho. Viruddhākārapaṭiviruddhākāravasena vā idaṃ vuttaṃ. Caṇḍiko vuccati caṇḍo, thaddhapuggalo; tassa bhāvo caṇḍikkaṃ. Na etena suropitaṃ vacanaṃ hoti, duruttaṃ aparipuṇṇameva hotīti asuropo. Kuddhakāle hi paripuṇṇavacanaṃ nāma natthi. Sacepi kassaci hoti taṃ appamāṇaṃ. Apare pana assujananaṭṭhena assuropanato assuropoti vadanti. Taṃ akāraṇaṃ, somanassassāpi assujananato. Heṭṭhā vuttaattamanatāpaṭipakkhato na attamanatāti anattamanatā. Sā pana yasmā cittasseva, na sattassa, tasmā cittassāti vuttaṃ. Sesamettha saṅgahasuññatavāresu ca heṭṭhā vuttanayeneva veditabbanti.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણીપાળિ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / દ્વાદસ અકુસલાનિ • Dvādasa akusalāni
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ધમ્મસઙ્ગણી-મૂલટીકા • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / નવમચિત્તવણ્ણના • Navamacittavaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ધમ્મસઙ્ગણી-અનુટીકા • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / નવમચિત્તવણ્ણના • Navamacittavaṇṇanā