Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / નેત્તિવિભાવિની • Nettivibhāvinī |
નયસમુટ્ઠાનવિભાવના
Nayasamuṭṭhānavibhāvanā
૭૯. યેન યેન સંવણ્ણનાવિસેસભૂતેન દેસનાહારસમ્પાતાદિના હારસમ્પાતેન એકસુત્તપ્પદેસત્થા નિદ્ધારેત્વા વિભત્તા, સો સંવણ્ણનાવિસેસભૂતો દેસનાહારસમ્પાતાદિહારસમ્પાતો પરિપુણ્ણો, ‘‘કતમં નયસમુટ્ઠાન’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમં નયસમુટ્ઠાન’’ન્તિઆદિ આરદ્ધં. અટ્ઠકથાયં પન –‘‘એવં નાનાસુત્તવસેન, એકસુત્તવસેન ચ હારવિચારં દસ્સેત્વા ઇદાનિ નયવિચારં દસ્સેતું ‘તત્થ કતમં નયસમુટ્ઠાન’ન્તિઆદિ આરદ્ધ’’ન્તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૭૯) વુત્તં. ‘‘તત્થ કતમો નન્દિયાવટ્ટનયો’’તિઆદિં અનારભિત્વા ‘‘તત્થ કતમં નયસમુટ્ઠાન’’ન્તિઆદિઆરમ્ભને કારણં અટ્ઠકથાયં વુત્તમેવ. તત્થ તત્થાતિ તેસુ હારાદીસુ યો અત્થનયો સંવણ્ણનાનયેન નિદ્દિટ્ઠો, તસ્સેવ અત્થનયસ્સ સમુટ્ઠાનં ભૂમિં પુચ્છતિ ‘‘કતમં નયસમુટ્ઠાન’’ન્તિ.
79. Yena yena saṃvaṇṇanāvisesabhūtena desanāhārasampātādinā hārasampātena ekasuttappadesatthā niddhāretvā vibhattā, so saṃvaṇṇanāvisesabhūto desanāhārasampātādihārasampāto paripuṇṇo, ‘‘katamaṃ nayasamuṭṭhāna’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha katamaṃ nayasamuṭṭhāna’’ntiādi āraddhaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana –‘‘evaṃ nānāsuttavasena, ekasuttavasena ca hāravicāraṃ dassetvā idāni nayavicāraṃ dassetuṃ ‘tattha katamaṃ nayasamuṭṭhāna’ntiādi āraddha’’nti (netti. aṭṭha. 79) vuttaṃ. ‘‘Tattha katamo nandiyāvaṭṭanayo’’tiādiṃ anārabhitvā ‘‘tattha katamaṃ nayasamuṭṭhāna’’ntiādiārambhane kāraṇaṃ aṭṭhakathāyaṃ vuttameva. Tattha tatthāti tesu hārādīsu yo atthanayo saṃvaṇṇanānayena niddiṭṭho, tasseva atthanayassa samuṭṭhānaṃ bhūmiṃ pucchati ‘‘katamaṃ nayasamuṭṭhāna’’nti.
કિઞ્ચાપિ સંવણ્ણનાનયા નિદ્દિટ્ઠા, તથાપિ અત્થનયસંવણ્ણનાનયાનં વિસેસસ્સ પાકટં કાતું પુન કથયિસ્સામ. તણ્હાઅવિજ્જાહિ સંકિલેસપક્ખસ્સ સુત્તત્થસ્સ ચતુસચ્ચયોજનમુખેન નયનલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો ચેવ સમથવિપસ્સનાહિ વોદાનપક્ખસ્સ સુત્તત્થસ્સ ચતુસચ્ચયોજનમુખેન નયનલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો ચ નન્દિયાવટ્ટો નયો નામ. તીહિ અકુસલમૂલેહિ લોભાદીહિ સંકિલેસપક્ખસ્સ સુત્તત્થસ્સ ચતુસચ્ચયોજનમુખેન નયનલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો ચેવ તીહિ કુસલમૂલેહિ અલોભાદીહિ વોદાનપક્ખસ્સ સુત્તત્થસ્સ ચતુસચ્ચયોજનમુખેન નયનલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો ચ તિપુક્ખલો નયો નામ. ચતૂહિ સુભસઞ્ઞાદીહિ વિપલ્લાસેહિ સકલસંકિલેસપક્ખસ્સ સુત્તત્થસ્સ ચતુસચ્ચયોજનમુખેન નયનલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો ચેવ ચતૂહિ અસુભસઞ્ઞાદીહિ અવિપલ્લાસેહિ સતિપટ્ઠાનેહિ, સદ્ધિન્દ્રિયેહિ વા વોદાનપક્ખસ્સ સુત્તત્થસ્સ ચતુસચ્ચયોજનમુખેન નયનલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો ચ સીહવિક્કીળિતો નયો નામાતિ વુત્તા નયા સંવણ્ણનાનયા નામ. તેસં સંવણ્ણનાનયાનં સમુટ્ઠાનં પુચ્છતિ ‘‘કતમં નયસમુટ્ઠાન’’ન્તિ.
Kiñcāpi saṃvaṇṇanānayā niddiṭṭhā, tathāpi atthanayasaṃvaṇṇanānayānaṃ visesassa pākaṭaṃ kātuṃ puna kathayissāma. Taṇhāavijjāhi saṃkilesapakkhassa suttatthassa catusaccayojanamukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso ceva samathavipassanāhi vodānapakkhassa suttatthassa catusaccayojanamukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso ca nandiyāvaṭṭo nayo nāma. Tīhi akusalamūlehi lobhādīhi saṃkilesapakkhassa suttatthassa catusaccayojanamukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso ceva tīhi kusalamūlehi alobhādīhi vodānapakkhassa suttatthassa catusaccayojanamukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso ca tipukkhalo nayo nāma. Catūhi subhasaññādīhi vipallāsehi sakalasaṃkilesapakkhassa suttatthassa catusaccayojanamukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso ceva catūhi asubhasaññādīhi avipallāsehi satipaṭṭhānehi, saddhindriyehi vā vodānapakkhassa suttatthassa catusaccayojanamukhena nayanalakkhaṇo saṃvaṇṇanāviseso ca sīhavikkīḷito nayo nāmāti vuttā nayā saṃvaṇṇanānayā nāma. Tesaṃ saṃvaṇṇanānayānaṃ samuṭṭhānaṃ pucchati ‘‘katamaṃ nayasamuṭṭhāna’’nti.
નયા પન નાનાસુત્તતો નિદ્ધારિતેહિ તણ્હાઅવિજ્જાદીહિ મૂલપદેહિ ચતુસચ્ચયોજનાય નયતો અનુબુજ્ઝિયમાનો દુક્ખાદિઅત્થો. સો હિ મગ્ગઞાણં નયતિ સમ્પાપેતીતિ ‘‘નયો’’તિ વુત્તો, સો અત્થનયો નામ. તસ્સેવ અત્થનયસ્સ સમુટ્ઠાનં પુચ્છતિ ‘‘કતમં નયસમુટ્ઠાન’’ન્તિ? તસ્મા ચતુસચ્ચયોજનાય નયગ્ગાહતો નીયતિ અનુપુચ્છીયતીતિ નયો, કો સો? સુત્તત્થભૂતો દુક્ખાદિકો અત્થો. નયતિ મગ્ગઞાણં પાપેતીતિ વા નયો, દુક્ખાદિકો અત્થોવ. તેનાહ – ‘‘અનુબુજ્ઝિયમાનો દુક્ખાદિઅત્થો. સો હિ મગ્ગઞાણં નયતિ સમ્પાપેતીતિ નયો’’તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૭૯). સમુટ્ઠહન્તિ નયા એતેનાતિ સમુટ્ઠાનં, કિં તં? અવિજ્જાતણ્હાદિકારણં, તંદીપના સંવણ્ણના ચ. અવિજ્જાતણ્હાદિના હિ દુક્ખાદિઅત્થનયા સમ્ભવન્તિ. અથ વા અવિજ્જાતણ્હાદીહિ ચતુસચ્ચયોજના સમુટ્ઠાનં નામ. તેન વુત્તં – ‘‘કિં પન તં? તંતંમૂલપદેહિ ચતુસચ્ચયોજના’’તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૭૯). એવં અત્થે ગય્હમાને સતિ સંવણ્ણનાનયાપિ ગહિતા હોન્તિ, નયાનં સમુટ્ઠાનં નયસમુટ્ઠાનં, તસ્મિં નયસમુટ્ઠાને.
Nayā pana nānāsuttato niddhāritehi taṇhāavijjādīhi mūlapadehi catusaccayojanāya nayato anubujjhiyamāno dukkhādiattho. So hi maggañāṇaṃ nayati sampāpetīti ‘‘nayo’’ti vutto, so atthanayo nāma. Tasseva atthanayassa samuṭṭhānaṃ pucchati ‘‘katamaṃ nayasamuṭṭhāna’’nti? Tasmā catusaccayojanāya nayaggāhato nīyati anupucchīyatīti nayo, ko so? Suttatthabhūto dukkhādiko attho. Nayati maggañāṇaṃ pāpetīti vā nayo, dukkhādiko atthova. Tenāha – ‘‘anubujjhiyamāno dukkhādiattho. So hi maggañāṇaṃ nayati sampāpetīti nayo’’ti (netti. aṭṭha. 79). Samuṭṭhahanti nayā etenāti samuṭṭhānaṃ, kiṃ taṃ? Avijjātaṇhādikāraṇaṃ, taṃdīpanā saṃvaṇṇanā ca. Avijjātaṇhādinā hi dukkhādiatthanayā sambhavanti. Atha vā avijjātaṇhādīhi catusaccayojanā samuṭṭhānaṃ nāma. Tena vuttaṃ – ‘‘kiṃ pana taṃ? Taṃtaṃmūlapadehi catusaccayojanā’’ti (netti. aṭṭha. 79). Evaṃ atthe gayhamāne sati saṃvaṇṇanānayāpi gahitā honti, nayānaṃ samuṭṭhānaṃ nayasamuṭṭhānaṃ, tasmiṃ nayasamuṭṭhāne.
‘‘કતમં નન્દિયાવટ્ટનયસમુટ્ઠાન’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા પઠમં નન્દિયાવટ્ટનયસમુટ્ઠાનં દસ્સેતું ‘‘પુબ્બા કોટિ ન પઞ્ઞાયતી’’તિઆદિ વુત્તં. નન્દિયાવટ્ટનયસમુટ્ઠાનભૂતાય અવિજ્જાય ચ તણ્હાય ચ પુબ્બા કોટિ ‘‘અસુકસ્સ બુદ્ધસ્સ ભગવતો ઉપ્પજ્જનકાલે ઉપ્પન્ના, અસુકસ્સ ચક્કવત્તિનો ઉપ્પજ્જનકાલે ઉપ્પન્ના’’તિ ન પઞ્ઞાયતિ કોટિયા અભાવતોતિ યોજના. ‘‘અવિજ્જાતણ્હાસુ કતમા નીવરણં, કતમા સંયોજન’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ અવિજ્જા નીવરણં તણ્હા સંયોજન’’ન્તિ વુત્તં. તત્થાતિ તાસુ અવિજ્જાતણ્હાસુ. આદીનવપટિચ્છાદિકત્તા અવિજ્જા નીવરણં. ભવેસુ સંયોજનતો તણ્હા સંયોજનં. ‘‘અવિજ્જાનીવરણા સત્તા કથં વિચરન્તિ, કથં વુચ્ચન્તિ, તણ્હાસંયોજના સત્તા કથં વિચરન્તિ કથં વુચ્ચન્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘અવિજ્જાનીવરણા સત્તા’’તિઆદિ વુત્તં. અવિજ્જાનીવરણમેતેસમત્થીતિ અવિજ્જાનીવરણા. અવિજ્જાય સંયુત્તા વિય પવત્તા અવિજ્જાય અભિનિવિસવત્થૂસુ સંયુત્તા વિય પવત્તા સત્તા અવિજ્જાપક્ખેન વિપલ્લાસેન નિચ્ચાદિઅભિનિવેસવત્થુભૂતે રૂપાદિઆરમ્મણે વિચરન્તિ વિવિધા ચરન્તિ પવત્તન્તિ, તે નિચ્ચાદિઅભિનિવિસન્તા વિચરન્તા સત્તા ‘‘દિટ્ઠિચરિતા’’તિ વુચ્ચન્તિ. તણ્હાસંયોજનમેતેસન્તિ તણ્હાસંયોજના. તણ્હાય સંયુત્તા વિય પવત્તા, તણ્હાય વા આરમ્મણભૂતે વત્થુકામે સંયુત્તા વિય પવત્તા સત્તા તણ્હાપક્ખેન અટ્ઠસતતણ્હાવિચરિતેન આરમ્મણભૂતે વત્થુસ્મિં વિચરન્તિ પવત્તન્તીતિ અત્થો.
‘‘Katamaṃ nandiyāvaṭṭanayasamuṭṭhāna’’nti pucchitabbattā paṭhamaṃ nandiyāvaṭṭanayasamuṭṭhānaṃ dassetuṃ ‘‘pubbā koṭi na paññāyatī’’tiādi vuttaṃ. Nandiyāvaṭṭanayasamuṭṭhānabhūtāya avijjāya ca taṇhāya ca pubbā koṭi ‘‘asukassa buddhassa bhagavato uppajjanakāle uppannā, asukassa cakkavattino uppajjanakāle uppannā’’ti na paññāyati koṭiyā abhāvatoti yojanā. ‘‘Avijjātaṇhāsu katamā nīvaraṇaṃ, katamā saṃyojana’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha avijjā nīvaraṇaṃ taṇhā saṃyojana’’nti vuttaṃ. Tatthāti tāsu avijjātaṇhāsu. Ādīnavapaṭicchādikattā avijjā nīvaraṇaṃ. Bhavesu saṃyojanato taṇhā saṃyojanaṃ. ‘‘Avijjānīvaraṇā sattā kathaṃ vicaranti, kathaṃ vuccanti, taṇhāsaṃyojanā sattā kathaṃ vicaranti kathaṃ vuccantī’’ti pucchitabbattā ‘‘avijjānīvaraṇā sattā’’tiādi vuttaṃ. Avijjānīvaraṇametesamatthīti avijjānīvaraṇā. Avijjāya saṃyuttā viya pavattā avijjāya abhinivisavatthūsu saṃyuttā viya pavattā sattā avijjāpakkhena vipallāsena niccādiabhinivesavatthubhūte rūpādiārammaṇe vicaranti vividhā caranti pavattanti, te niccādiabhinivisantā vicarantā sattā ‘‘diṭṭhicaritā’’ti vuccanti. Taṇhāsaṃyojanametesanti taṇhāsaṃyojanā. Taṇhāya saṃyuttā viya pavattā, taṇhāya vā ārammaṇabhūte vatthukāme saṃyuttā viya pavattā sattā taṇhāpakkhena aṭṭhasatataṇhāvicaritena ārammaṇabhūte vatthusmiṃ vicaranti pavattantīti attho.
‘‘દિટ્ઠિચરિતા સત્તા કં પટિપત્તિં અનુયુત્તા વિહરન્તિ, તણ્હાચરિતા સત્તા કં પટિપત્તિં અનુયુત્તા વિહરન્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘દિટ્ઠિચરિતા’’તિઆદિ વુત્તં. દિટ્ઠિચરિતા સત્તા ઇતો સાસનતો બહિદ્ધા પબ્બજિતા હોન્તાપિ ‘‘સુખેન અધિગન્તબ્બં સુખં નત્થિ, દુક્ખેન અધિગન્તબ્બં સુખં પન અત્થી’’તિ મનસિ કરોન્તા અત્તકિલમથાનુયોગં પઞ્ચાતપાદિપટિપત્તિં અનુયુત્તા વિહરન્તિ. તણ્હાચરિતા સત્તા ઇતો સાસનતો બહિદ્ધા પબ્બજિતા હોન્તાપિ ‘‘કામે પટિસેવન્તા લોકં વડ્ઢાપેન્તા બહું પુઞ્ઞં વડ્ઢાપેન્તી’’તિ મનસિ કરોન્તા કામેસુ કામસુખલ્લિકાનુયોગં પટિપત્તિં અનુયુત્તા વિહરન્તિ.
‘‘Diṭṭhicaritā sattā kaṃ paṭipattiṃ anuyuttā viharanti, taṇhācaritā sattā kaṃ paṭipattiṃ anuyuttā viharantī’’ti pucchitabbattā ‘‘diṭṭhicaritā’’tiādi vuttaṃ. Diṭṭhicaritā sattā ito sāsanato bahiddhā pabbajitā hontāpi ‘‘sukhena adhigantabbaṃ sukhaṃ natthi, dukkhena adhigantabbaṃ sukhaṃ pana atthī’’ti manasi karontā attakilamathānuyogaṃ pañcātapādipaṭipattiṃ anuyuttā viharanti. Taṇhācaritā sattā ito sāsanato bahiddhā pabbajitā hontāpi ‘‘kāme paṭisevantā lokaṃ vaḍḍhāpentā bahuṃ puññaṃ vaḍḍhāpentī’’ti manasi karontā kāmesu kāmasukhallikānuyogaṃ paṭipattiṃ anuyuttā viharanti.
‘‘કસ્મા દિટ્ઠિચરિતા તથાવિધં પટિપત્તિં અનુયુત્તા વિહરન્તિ, કસ્મા તણ્હાચરિતા તથાવિધં પટિપત્તિં અનુયુત્તા વિહરન્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કિં કારણ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ તત્થ તેસુ દિટ્ઠિચરિતતણ્હાચરિતેસુ. યં યસ્મા કારણા વિહરન્તિ, તં કારણં કિન્તિ પુચ્છતિ. ઇતો સાસનતો બહિદ્ધા યેસં પુગ્ગલાનં સચ્ચવવત્થાનં નત્થિ, ચતુસચ્ચપ્પકાસના કુતો ચ અત્થિ, સમથવિપસ્સનાકોસલ્લં વા ઉપસમસુખપ્પત્તિ વા કુતો અત્થિ, તે પુગ્ગલા ઉપસમસુખસ્સ અનભિઞ્ઞા વિપરીતચેતા હુત્વા એવં આહંસુ ‘‘સુખેન અધિગન્તબ્બં સુખં નત્થિ , દુક્ખેન અધિગન્તબ્બં સુખં નામ અત્થી’’તિ. તે એવંસઞ્ઞી એવંદિટ્ઠી દુક્ખેન સુખં પત્થયમાના હુત્વા અત્તકિલમથાનુયોગમનુયુત્તા વિહરન્તિ. ઇતો સાસનતો બહિદ્ધા યેસં પુગ્ગલાનં સચ્ચવવત્થાનં નત્થિ, ચતુસચ્ચપ્પકાસના કુતો ચ અત્થિ, સમથવિપસ્સનાકોસલ્લં વા ઉપસમસુખપ્પત્તિ વા કુતો અત્થિ, તે પુગ્ગલા ઉપસમસુખસ્સ અનભિઞ્ઞા વિપરીતચેતા હુત્વા એવમાહંસુ ‘‘યો કામે પટિસેવતિ, સો લોકં વડ્ઢયતિ, યો લોકં વડ્ઢયતિ, સો બહું પુઞ્ઞં પસવતી’’તિ. તે એવંસઞ્ઞી એવંદિટ્ઠી કામેસુ સુખસઞ્ઞી હુત્વા કામસુખલ્લિકાનુયોગં અનુયુત્તા ચ વિહરન્તીતિ યોજના કાતબ્બા.
‘‘Kasmā diṭṭhicaritā tathāvidhaṃ paṭipattiṃ anuyuttā viharanti, kasmā taṇhācaritā tathāvidhaṃ paṭipattiṃ anuyuttā viharantī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha kiṃ kāraṇa’’ntiādi vuttaṃ. Tatthāti tattha tesu diṭṭhicaritataṇhācaritesu. Yaṃ yasmā kāraṇā viharanti, taṃ kāraṇaṃ kinti pucchati. Ito sāsanato bahiddhā yesaṃ puggalānaṃ saccavavatthānaṃ natthi, catusaccappakāsanā kuto ca atthi, samathavipassanākosallaṃ vā upasamasukhappatti vā kuto atthi, te puggalā upasamasukhassa anabhiññā viparītacetā hutvā evaṃ āhaṃsu ‘‘sukhena adhigantabbaṃ sukhaṃ natthi , dukkhena adhigantabbaṃ sukhaṃ nāma atthī’’ti. Te evaṃsaññī evaṃdiṭṭhī dukkhena sukhaṃ patthayamānā hutvā attakilamathānuyogamanuyuttā viharanti. Ito sāsanato bahiddhā yesaṃ puggalānaṃ saccavavatthānaṃ natthi, catusaccappakāsanā kuto ca atthi, samathavipassanākosallaṃ vā upasamasukhappatti vā kuto atthi, te puggalā upasamasukhassa anabhiññā viparītacetā hutvā evamāhaṃsu ‘‘yo kāme paṭisevati, so lokaṃ vaḍḍhayati, yo lokaṃ vaḍḍhayati, so bahuṃ puññaṃ pasavatī’’ti. Te evaṃsaññī evaṃdiṭṭhī kāmesu sukhasaññī hutvā kāmasukhallikānuyogaṃ anuyuttā ca viharantīti yojanā kātabbā.
‘‘તથા વિહરન્તા કિં વડ્ઢયન્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તે તદભિઞ્ઞા સન્તા રોગમેવ વડ્ઢયન્તી’’તિ વુત્તં. ‘‘તથા વડ્ઢયન્તા રોગાદીનં ભેસજ્જં સમથવિપસ્સનં વડ્ઢયન્તિ કિ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તે રોગાભિતુન્ના ગણ્ડપટિપીળિતા સલ્લાનુવિદ્ધા નિરયતિરચ્છાનયોનિપેતાસુરેસુ ઉમ્મુજ્જનિમુજ્જાનિ કરોન્તા ઉગ્ઘાતનિગ્ઘાતં પચ્ચનુભોન્તા રોગગણ્ડસલ્લભેસજ્જં ન વિન્દન્તી’’તિ વુત્તં. અત્થો પન અટ્ઠકથાયં (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૭૯) વુત્તો. ‘‘કતમે સંકિલેસવોદાના, કતમે રોગાદયો, કતમં ભેસજ્જ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ અત્તકિલમથાનુયોગો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ તેસુ સંકિલેસવોદાનરોગભેસજ્જાદીસુ. અત્તકિલમથાનુયોગો ચ કામસુખલ્લિકાનુયોગો ચ સંકિલેસો હોતિ, સમથવિપસ્સના વોદાનં હોતિ, અત્તકિલમથાનુયોગો ચ રોગો હોતિ, સમથવિપસ્સના રોગનિગ્ઘાતકભેસજ્જં…પે॰.. સમથવિપસ્સના સલ્લુદ્ધારણભેસજ્જં હોતિ.
‘‘Tathā viharantā kiṃ vaḍḍhayantī’’ti pucchitabbattā ‘‘te tadabhiññā santā rogameva vaḍḍhayantī’’ti vuttaṃ. ‘‘Tathā vaḍḍhayantā rogādīnaṃ bhesajjaṃ samathavipassanaṃ vaḍḍhayanti ki’’nti pucchitabbattā ‘‘te rogābhitunnā gaṇḍapaṭipīḷitā sallānuviddhā nirayatiracchānayonipetāsuresu ummujjanimujjāni karontā ugghātanigghātaṃ paccanubhontā rogagaṇḍasallabhesajjaṃ navindantī’’ti vuttaṃ. Attho pana aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 79) vutto. ‘‘Katame saṃkilesavodānā, katame rogādayo, katamaṃ bhesajja’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha attakilamathānuyogo’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu saṃkilesavodānarogabhesajjādīsu. Attakilamathānuyogo ca kāmasukhallikānuyogo ca saṃkileso hoti, samathavipassanā vodānaṃ hoti, attakilamathānuyogo ca rogo hoti, samathavipassanā roganigghātakabhesajjaṃ…pe... samathavipassanā salluddhāraṇabhesajjaṃ hoti.
‘‘કતમો કતમં સચ્ચ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ સંકિલેસો દુક્ખ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ તેસુ સંકિલેસાદીસુ સંકિલેસો એકદેસવસેન દુક્ખં દુક્ખસચ્ચં હોતિ. તદભિસઙ્ગોતિ તસ્મિં સંકિલેસે અભિસઙ્ગો વિય પવત્તો લોકિયધમ્મો નિરવસેસવસેન દુક્ખસચ્ચં હોતિ. અથ વા તસ્મિં દુક્ખે અભિસઙ્ગો વિય પવત્તા તણ્હા દુક્ખસમુદયો સમુદયસચ્ચં હોતિ. તણ્હાનિરોધો દુક્ખનિરોધો નિરોધસચ્ચં હોતિ. સમથવિપસ્સના દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા મગ્ગસચ્ચં હોતિ. ઇમાનિ ચત્તારિ સચ્ચાનિ નિદ્ધારેત્વા યોજેતબ્બાનિ. ‘‘તેસુ ચતૂસુ સચ્ચેસુ કતમં પરિઞ્ઞેય્યં, કતમો પહાતબ્બો, કતમો ભાવેતબ્બો, કતમો સચ્છિકાતબ્બો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘દુક્ખં પરિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિઆદિ વુત્તં.
‘‘Katamo katamaṃ sacca’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha saṃkileso dukkha’’ntiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu saṃkilesādīsu saṃkileso ekadesavasena dukkhaṃ dukkhasaccaṃ hoti. Tadabhisaṅgoti tasmiṃ saṃkilese abhisaṅgo viya pavatto lokiyadhammo niravasesavasena dukkhasaccaṃ hoti. Atha vā tasmiṃ dukkhe abhisaṅgo viya pavattā taṇhā dukkhasamudayo samudayasaccaṃ hoti. Taṇhānirodho dukkhanirodho nirodhasaccaṃ hoti. Samathavipassanā dukkhanirodhagāminī paṭipadā maggasaccaṃ hoti. Imāni cattāri saccāni niddhāretvā yojetabbāni. ‘‘Tesu catūsu saccesu katamaṃ pariññeyyaṃ, katamo pahātabbo, katamo bhāvetabbo, katamo sacchikātabbo’’ti pucchitabbattā ‘‘dukkhaṃ pariññeyya’’ntiādi vuttaṃ.
૮૦. દિટ્ઠિચરિતતણ્હાચરિતાનં અત્તકિલમથાનુયોગાદિવસેન ચત્તારિ સચ્ચાનિ નિદ્ધારિતાનિ, ‘‘કથં દિટ્ઠિચરિતતણ્હાચરિતાનં સક્કાયદસ્સને પવત્તિભેદવસેન ચત્તારિ સચ્ચાનિ નિદ્ધારિતાની’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ દિટ્ઠિચરિતા’’તિઆદિ વુત્તં. અથ વા ‘‘દિટ્ઠિચરિતતણ્હાચરિતાનં સક્કાયદસ્સને કતમો પવત્તિભેદો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ઇમેસં સક્કાયદસ્સને અયં પવત્તિભેદોતિ વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘‘તત્થ દિટ્ઠિચરિતા’’તિઆદિ વુત્તં. તેન વુત્તં – ‘‘ઇદાનિ દિટ્ઠિચરિતતણ્હાચરિતાનં સક્કાયદિટ્ઠિદસ્સને પવત્તિભેદં દસ્સેતું ‘દિટ્ઠિચરિતા’તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ. તત્થાતિ તેસુ દિટ્ઠિચરિતતણ્હાચરિતેસુ. દિટ્ઠિચરિતા પુગ્ગલા રૂપં ‘‘અત્તા’’તિ અત્તતો ઉપગચ્છન્તિ…પે॰… વિઞ્ઞાણં ‘‘અત્તા’’તિ અત્તતો ઉપગચ્છન્તિ દિટ્ઠિચરિતાનં અત્તાભિનિવેસસ્સ બલવભાવતો, તણ્હાચરિતા પન રૂપં વા ‘‘અત્તા’’તિ રૂપવન્તં અત્તાનં ઉપગચ્છન્તિ અત્તનિ વા રૂપં, રૂપસ્મિં વા ‘‘અત્તા’’તિ અત્તાનં ઉપગચ્છન્તિ…પે॰… વિઞ્ઞાણસ્મિં વા ‘‘અત્તા’’તિ અત્તાનં ઉપગચ્છન્તિ તણ્હાચરિતાનં અત્તનિયાભિનિવેસસ્સ બલવભાવતો. પઞ્ચસુ ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ એકેકં નિસ્સાય ચતુબ્બિધત્તા વીસતિવત્થુકા અયં મિચ્છાદિટ્ઠિ ‘‘સક્કાયદિટ્ઠી’’તિ વુચ્ચતિ. એવં દિટ્ઠિચરિતતણ્હાચરિતાનં સક્કાયદસ્સને પવત્તિભેદો વિઞ્ઞાતબ્બોતિ અત્થો.
80. Diṭṭhicaritataṇhācaritānaṃ attakilamathānuyogādivasena cattāri saccāni niddhāritāni, ‘‘kathaṃ diṭṭhicaritataṇhācaritānaṃ sakkāyadassane pavattibhedavasena cattāri saccāni niddhāritānī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha diṭṭhicaritā’’tiādi vuttaṃ. Atha vā ‘‘diṭṭhicaritataṇhācaritānaṃ sakkāyadassane katamo pavattibhedo’’ti pucchitabbattā imesaṃ sakkāyadassane ayaṃ pavattibhedoti vibhajitvā dassetuṃ ‘‘tattha diṭṭhicaritā’’tiādi vuttaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘idāni diṭṭhicaritataṇhācaritānaṃ sakkāyadiṭṭhidassane pavattibhedaṃ dassetuṃ ‘diṭṭhicaritā’tiādi vutta’’nti. Tatthāti tesu diṭṭhicaritataṇhācaritesu. Diṭṭhicaritā puggalā rūpaṃ ‘‘attā’’ti attato upagacchanti…pe… viññāṇaṃ ‘‘attā’’ti attato upagacchanti diṭṭhicaritānaṃ attābhinivesassa balavabhāvato, taṇhācaritā pana rūpaṃ vā ‘‘attā’’ti rūpavantaṃ attānaṃ upagacchanti attani vā rūpaṃ, rūpasmiṃ vā ‘‘attā’’ti attānaṃ upagacchanti…pe… viññāṇasmiṃ vā ‘‘attā’’ti attānaṃ upagacchanti taṇhācaritānaṃ attaniyābhinivesassa balavabhāvato. Pañcasu upādānakkhandhesu ekekaṃ nissāya catubbidhattā vīsativatthukā ayaṃ micchādiṭṭhi ‘‘sakkāyadiṭṭhī’’ti vuccati. Evaṃ diṭṭhicaritataṇhācaritānaṃ sakkāyadassane pavattibhedo viññātabboti attho.
‘‘સક્કાયદિટ્ઠિયા કતમો પટિપક્ખો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તસ્સા પટિપક્ખો’’તિઆદિ વુત્તં. તસ્સા સક્કાયદિટ્ઠિયા પજહનવસેન લોકુત્તરા સમ્માદિટ્ઠિ પટિપક્ખો, તસ્સા સમ્માદિટ્ઠિયા અન્વાયિકા અનુગુણભાવેન પવત્તનકા ધમ્મા ચ સક્કાયદિટ્ઠિયા પજહનવસેન પટિપક્ખા ભવન્તિ. ‘‘કતમે ધમ્મા અન્વાયિકા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘સમ્માસઙ્કપ્પો’’તિઆદિ વુત્તં. સમ્માસઙ્કપ્પો…પે॰… સમ્માસમાધિ ઇમે ધમ્મા અન્વાયિકા હોન્તિ. અયં સમ્માદિટ્ઠિઆદિકો અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો તસ્સા સક્કાયદિટ્ઠિયા પટિપક્ખો હોતિ પહાયકત્તા. ‘‘તે સમ્માદિટ્ઠિયાદયો ધમ્મા ખન્ધતો કિત્તકા હોન્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તે તયો ખન્ધા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘કતમો ખન્ધો સમથો, કતમો ખન્ધો વિપસ્સના’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘સીલક્ખન્ધો સમાધિક્ખન્ધો ચ સમથો, પઞ્ઞાક્ખન્ધો વિપસ્સના’’તિ વુત્તં. ‘‘સક્કાયાદીસુ કતમો કતમં સચ્ચં, કતમો કતમં સચ્ચ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ સક્કાયો’’તિઆદિ વુત્તં.
‘‘Sakkāyadiṭṭhiyā katamo paṭipakkho’’ti pucchitabbattā ‘‘tassā paṭipakkho’’tiādi vuttaṃ. Tassā sakkāyadiṭṭhiyā pajahanavasena lokuttarā sammādiṭṭhi paṭipakkho, tassā sammādiṭṭhiyā anvāyikā anuguṇabhāvena pavattanakā dhammā ca sakkāyadiṭṭhiyā pajahanavasena paṭipakkhā bhavanti. ‘‘Katame dhammā anvāyikā’’ti pucchitabbattā ‘‘sammāsaṅkappo’’tiādi vuttaṃ. Sammāsaṅkappo…pe… sammāsamādhi ime dhammā anvāyikā honti. Ayaṃ sammādiṭṭhiādiko ariyo aṭṭhaṅgiko maggo tassā sakkāyadiṭṭhiyā paṭipakkho hoti pahāyakattā. ‘‘Te sammādiṭṭhiyādayo dhammā khandhato kittakā hontī’’ti pucchitabbattā ‘‘te tayo khandhā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Katamo khandho samatho, katamo khandho vipassanā’’ti pucchitabbattā ‘‘sīlakkhandho samādhikkhandho ca samatho, paññākkhandho vipassanā’’ti vuttaṃ. ‘‘Sakkāyādīsu katamo katamaṃ saccaṃ, katamo katamaṃ sacca’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha sakkāyo’’tiādi vuttaṃ.
‘‘દિટ્ઠિચરિતતણ્હાચરિતાનં સક્કાયદિટ્ઠિતપ્પટિપક્ખવસેન ચત્તારિ સચ્ચાનિ નિદ્ધારિતાનિ, કથં અન્તદ્વયમજ્ઝિમપટિપદા નિદ્ધારિતા’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તત્થ યે રૂપં અત્તતો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ તેસુ દિટ્ઠિચરિતતણ્હાચરિતેસુ યે દિટ્ઠિચરિતા પુગ્ગલા રૂપં ‘‘અત્તા’’તિ અત્તતો ઉપગચ્છન્તિ…પે॰… વિઞ્ઞાણં ‘‘અત્તા’’તિ અત્તતો ઉપગચ્છન્તિ. ઇમે દિટ્ઠિચરિતા પુગ્ગલા ‘‘રૂપાદયો ચ અત્તા, રૂપાદીનઞ્ચ અનિચ્ચત્તા, અત્તસ્સાપિ અનિચ્ચત્તા અત્તા ઉચ્છિજ્જતિ, અત્તા વિનસ્સતિ, અત્તા પરં મરણા ન હોતી’’તિ અભિનિવિસનતો ‘‘ઉચ્છેદવાદિનો’’તિ વુચ્ચન્તિ. યે તણ્હાચરિતા પુગ્ગલા રૂપં વા ‘‘અત્તા’’તિ રૂપવન્તં અત્તાનં ઉપગચ્છન્તિ…પે॰… વિઞ્ઞાણં વા ‘‘અત્તા’’તિ વિઞ્ઞાણવન્તં અત્તાનં ઉપગચ્છન્તિ. અત્તનિ વા વિઞ્ઞાણં, વિઞ્ઞાણસ્મિં વા અત્તાનં ઉપગચ્છન્તિ. ઇમે તણ્હાચરિતા પુગ્ગલા ‘‘રૂપાદીહિ અત્તા અઞ્ઞો અઞ્ઞત્તા અત્તા નિચ્ચો સસ્સતો’’તિ અભિનિવિસનતો ‘‘સસ્સતવાદિનો’’તિ વુચ્ચન્તિ.
‘‘Diṭṭhicaritataṇhācaritānaṃ sakkāyadiṭṭhitappaṭipakkhavasena cattāri saccāni niddhāritāni, kathaṃ antadvayamajjhimapaṭipadā niddhāritā’’ti vattabbattā ‘‘tattha ye rūpaṃ attato’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu diṭṭhicaritataṇhācaritesu ye diṭṭhicaritā puggalā rūpaṃ ‘‘attā’’ti attato upagacchanti…pe… viññāṇaṃ ‘‘attā’’ti attato upagacchanti. Ime diṭṭhicaritā puggalā ‘‘rūpādayo ca attā, rūpādīnañca aniccattā, attassāpi aniccattā attā ucchijjati, attā vinassati, attā paraṃ maraṇā na hotī’’ti abhinivisanato ‘‘ucchedavādino’’ti vuccanti. Ye taṇhācaritā puggalā rūpaṃ vā ‘‘attā’’ti rūpavantaṃ attānaṃ upagacchanti…pe… viññāṇaṃ vā ‘‘attā’’ti viññāṇavantaṃ attānaṃ upagacchanti. Attani vā viññāṇaṃ, viññāṇasmiṃ vā attānaṃ upagacchanti. Ime taṇhācaritā puggalā ‘‘rūpādīhi attā añño aññattā attā nicco sassato’’ti abhinivisanato ‘‘sassatavādino’’ti vuccanti.
તત્થ તેસુ ઉચ્છેદવાદીસસ્સતવાદીપુગ્ગલેસુ પવત્તા ઉચ્છેદવાદસસ્સતવાદા ઉભો અન્તા અન્તદ્વયપટિપદા હોન્તિ. અયં અન્તદ્વયપટિપદા સંસારપવત્તનસ્સ હેતુભાવતો સંસારપવત્તિ હોતિ, તસ્સ અન્તદ્વયસ્સ પટિપજ્જનસ્સ પજહનવસેન મજ્ઝિમપટિપદાસઙ્ખાતોવ અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો પટિપક્ખો હોતિ પહાયકત્તા. અયં મગ્ગો સંસારનિવત્તનસ્સ હેતુભાવતો સંસારનિવત્તિ હોતિ. તત્થ સંસારપવત્તિસંસારનિવત્તીસુ પવત્તિ સંસારપવત્તિ દુક્ખં દુક્ખસચ્ચં, તદભિસઙ્ગો તસ્મિં દુક્ખે અભિસઙ્ગો તણ્હા સમુદયો સમુદયસચ્ચં, તણ્હાનિરોધો દુક્ખનિરોધો નિરોધસચ્ચં, અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા મગ્ગસચ્ચં, ઇતિ ઇમાનિ ચત્તારિ સચ્ચાનિ નિદ્ધારિતાનિ. ‘‘દુક્ખં પરિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિઆદિમ્હિ વુત્તનયોવ અત્થો.
Tattha tesu ucchedavādīsassatavādīpuggalesu pavattā ucchedavādasassatavādā ubho antā antadvayapaṭipadā honti. Ayaṃ antadvayapaṭipadā saṃsārapavattanassa hetubhāvato saṃsārapavatti hoti, tassa antadvayassa paṭipajjanassa pajahanavasena majjhimapaṭipadāsaṅkhātova ariyo aṭṭhaṅgiko maggo paṭipakkho hoti pahāyakattā. Ayaṃ maggo saṃsāranivattanassa hetubhāvato saṃsāranivatti hoti. Tattha saṃsārapavattisaṃsāranivattīsu pavatti saṃsārapavatti dukkhaṃ dukkhasaccaṃ, tadabhisaṅgo tasmiṃ dukkhe abhisaṅgo taṇhā samudayo samudayasaccaṃ, taṇhānirodho dukkhanirodho nirodhasaccaṃ, ariyo aṭṭhaṅgiko maggo dukkhanirodhagāminī paṭipadā maggasaccaṃ, iti imāni cattāri saccāni niddhāritāni. ‘‘Dukkhaṃ pariññeyya’’ntiādimhi vuttanayova attho.
‘‘ઉચ્છેદસસ્સતસ્સ કિત્તકો પભેદો, મગ્ગસ્સ કિત્તકો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ ઉચ્છેદસસ્સત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઉચ્છેદસસ્સતઅરિયમગ્ગેસુ ઉચ્છેદસસ્સતદસ્સનં સમાસતો સઙ્ખેપતો વીસતિવત્થુકા સક્કાયદિટ્ઠિ. ઉચ્છેદો પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધે નિસ્સાય પવત્તત્તા પઞ્ચવિધો, સસ્સતદસ્સનં એકેકસ્મિં તિધા ઉપ્પજ્જનતો પન્નરસવિધન્તિ વીસતિવિધં હોતિ. વિત્થારતો દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ. કતમાનિ? ચત્તારો સસ્સતવાદા, ચત્તારો એકચ્ચસસ્સતવાદા, ચત્તારો અન્તાનન્તવાદા, ચત્તારો અમરાવિક્ખેપવાદા, દ્વે અધિચ્ચસમુપ્પન્નવાદા, સોળસ સઞ્ઞીવાદા, અટ્ઠ અસઞ્ઞીવાદા, અટ્ઠ નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીવાદા, સત્ત ઉચ્છેદવાદા, પઞ્ચ દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદાતિ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ વેદિતબ્બાનિ. વિત્થારતો પન બ્રહ્મજાલસુત્તે (દી॰ નિ॰ ૧.૩૦ આદયો) આગતાનિ. તેસં ઉચ્છેદસસ્સતદસ્સનાનં તેચત્તાલીસં બોધિપક્ખિયધમ્મા પટિપક્ખો મગ્ગો. કતમે તેચત્તાલીસં? ‘‘અનિચ્ચસઞ્ઞા દુક્ખસઞ્ઞા અનત્તસઞ્ઞા’’તિ તિસ્સો સઞ્ઞા ચ ‘‘પહાનસઞ્ઞા વિરાગસઞ્ઞા નિરોધસઞ્ઞા’’તિ તિસ્સો સઞ્ઞા ચાતિ છ સઞ્ઞા ચ ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના, ચત્તારો સમ્મપ્પધાના, ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા, પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ, પઞ્ચ બલાનિ, સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા, અટ્ઠ મગ્ગઙ્ગાની’’તિ તેચત્તાલીસં બોધિપક્ખિયધમ્મા વિપસ્સનાવસેન પટિપક્ખો મગ્ગો નામ.
‘‘Ucchedasassatassa kittako pabhedo, maggassa kittako’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha ucchedasassata’’ntiādi vuttaṃ. Tattha ucchedasassataariyamaggesu ucchedasassatadassanaṃ samāsato saṅkhepato vīsativatthukā sakkāyadiṭṭhi. Ucchedo pañcupādānakkhandhe nissāya pavattattā pañcavidho, sassatadassanaṃ ekekasmiṃ tidhā uppajjanato pannarasavidhanti vīsatividhaṃ hoti. Vitthārato dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni. Katamāni? Cattāro sassatavādā, cattāro ekaccasassatavādā, cattāro antānantavādā, cattāro amarāvikkhepavādā, dve adhiccasamuppannavādā, soḷasa saññīvādā, aṭṭha asaññīvādā, aṭṭha nevasaññīnāsaññīvādā, satta ucchedavādā, pañca diṭṭhadhammanibbānavādāti dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni veditabbāni. Vitthārato pana brahmajālasutte (dī. ni. 1.30 ādayo) āgatāni. Tesaṃ ucchedasassatadassanānaṃ tecattālīsaṃ bodhipakkhiyadhammā paṭipakkho maggo. Katame tecattālīsaṃ? ‘‘Aniccasaññā dukkhasaññā anattasaññā’’ti tisso saññā ca ‘‘pahānasaññā virāgasaññā nirodhasaññā’’ti tisso saññā cāti cha saññā ca ‘‘cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, pañcindriyāni, pañca balāni, satta bojjhaṅgā, aṭṭha maggaṅgānī’’ti tecattālīsaṃ bodhipakkhiyadhammā vipassanāvasena paṭipakkho maggo nāma.
‘‘સમથવસેન કતમો પટિપક્ખો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘અટ્ઠ વિમોક્ખા’’તિઆદિ વુત્તં. અટ્ઠ વિમોક્ખા પાકટા. દસ કસિણાયતનાનિ સમથવસેન પટિપક્ખો મગ્ગો નામ. ‘‘કતમં ઞાણં કતમસ્સ ધમ્મસ્સ પદાલન’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાની’’તિઆદિ વુત્તં. દિટ્ઠિચરિતે પવત્તાનિ દિટ્ઠિગતાનિ, મોહો. તણ્હાચરિતે પવત્તાનિ દિટ્ઠિગતાનિ, જાલં. અનાદિવસેન પવત્તો મોહો. અનિધનવસેન પવત્તં જાલં. અટ્ઠ સમાપત્તિયો સમાપજ્જિત્વા તેજેત્વા તિક્ખં વિપસ્સનાઞાણઞ્ચ અરિયમગ્ગઞાણઞ્ચઞાણવજિરં નામ બોધિપક્ખિયધમ્માનં ઞાણપદટ્ઠાનત્તા. મોહો ચ જાલઞ્ચ મોહજાલં. પદાલેતીતિ પદાલનં, કત્તરિ યુપચ્ચયો, મોહજાલસ્સ પદાલનન્તિ મોહજાલપદાલનં. પદાલનઞ્હિ દુવિધં વિક્ખમ્ભનપદાલનં સમુચ્છેદપદાલનન્તિ. પુબ્બભાગે સમથવિપસ્સનાવસેન વિક્ખમ્ભનપદાલનં, મગ્ગક્ખણે સમુચ્છેદપદાલનં એવ દટ્ઠબ્બં. તત્થાતિ તસ્મિં મોહજાલે અવિજ્જા મોહો, ભવતણ્હા જાલં. અત્તનો આધારં પુગ્ગલં દુક્ખાદીસુ અટ્ઠસુ ઠાનેસુ મોહેતીતિ મોહો. પઠમં જાલં જટં લાયિત્વા જટાવસેન લાતિ પવત્તતીતિ જાલં, અત્તનિ જાતં મચ્છસકુણાદિકં લાતિ ગણ્હાતિ, લાપેતિ ગણ્હાપેતીતિ વા જાલં, જાલં વિયાતિ જાલં. તેન વુત્તં – ‘‘અતીતાદિભેદભિન્નેસુ રૂપાદીસુ, સકઅત્તભાવાદીસુ ચ સંસિબ્બનવસેન પવત્તનતો જાલં ભવતણ્હા’’તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૮૦). ‘‘અવિજ્જાતણ્હાહિ અત્તકિલમથાનુયોગાદીનં કિલેસપક્ખાનં નિદ્ધારણં કતં કથં કેન સદ્દહિતબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેન વુચ્ચતિ ‘પુબ્બા કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ અવિજ્જાય ચ ભવતણ્હાય ચા’તિ’’ વુત્તં.
‘‘Samathavasena katamo paṭipakkho’’ti vattabbattā ‘‘aṭṭha vimokkhā’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭha vimokkhā pākaṭā. Dasa kasiṇāyatanāni samathavasena paṭipakkho maggo nāma. ‘‘Katamaṃ ñāṇaṃ katamassa dhammassa padālana’’nti pucchitabbattā ‘‘dvāsaṭṭhi diṭṭhigatānī’’tiādi vuttaṃ. Diṭṭhicarite pavattāni diṭṭhigatāni, moho. Taṇhācarite pavattāni diṭṭhigatāni, jālaṃ. Anādivasena pavatto moho. Anidhanavasena pavattaṃ jālaṃ. Aṭṭha samāpattiyo samāpajjitvā tejetvā tikkhaṃ vipassanāñāṇañca ariyamaggañāṇañcañāṇavajiraṃ nāma bodhipakkhiyadhammānaṃ ñāṇapadaṭṭhānattā. Moho ca jālañca mohajālaṃ. Padāletīti padālanaṃ, kattari yupaccayo, mohajālassa padālananti mohajālapadālanaṃ. Padālanañhi duvidhaṃ vikkhambhanapadālanaṃ samucchedapadālananti. Pubbabhāge samathavipassanāvasena vikkhambhanapadālanaṃ, maggakkhaṇe samucchedapadālanaṃ eva daṭṭhabbaṃ. Tatthāti tasmiṃ mohajāle avijjā moho, bhavataṇhā jālaṃ. Attano ādhāraṃ puggalaṃ dukkhādīsu aṭṭhasu ṭhānesu mohetīti moho. Paṭhamaṃ jālaṃ jaṭaṃ lāyitvā jaṭāvasena lāti pavattatīti jālaṃ, attani jātaṃ macchasakuṇādikaṃ lāti gaṇhāti, lāpeti gaṇhāpetīti vā jālaṃ, jālaṃ viyāti jālaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘atītādibhedabhinnesu rūpādīsu, sakaattabhāvādīsu ca saṃsibbanavasena pavattanato jālaṃ bhavataṇhā’’ti (netti. aṭṭha. 80). ‘‘Avijjātaṇhāhi attakilamathānuyogādīnaṃ kilesapakkhānaṃ niddhāraṇaṃ kataṃ kathaṃ kena saddahitabba’’nti vattabbattā ‘‘tena vuccati ‘pubbā koṭi na paññāyati avijjāya ca bhavataṇhāya cā’ti’’ vuttaṃ.
૮૧. ‘‘ઇતો સાસનતો બહિદ્ધા દિટ્ઠિચરિતતણ્હાચરિતાનં પટિપદાદયો નિદ્ધારિતા, સાસને દિટ્ઠિચરિતતણ્હાચરિતાનં પટિપદાદયો કથં નિદ્ધારિતબ્બા’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘સંકિલેસપક્ખા સુત્તત્થા આચરિયેન દસ્સિતા, વોદાનપક્ખસુત્તત્થા કથં દસ્સિતબ્બા’’તિ વત્તબ્બત્તા વા ‘‘તત્થ દિટ્ઠિચરિતો અસ્મિં સાસને’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ તેસુ દિટ્ઠિચરિતતણ્હાચરિતેસુ. દિટ્ઠિચરિતો પુગ્ગલો અસ્મિં સાસને પબ્બજિતો હુત્વા ચતૂસુ પચ્ચયેસુ સલ્લેખાનુસન્તતવુત્તિ ભવતિ. કસ્મા? યસ્મા સલ્લેખે તિબ્બગારવો, તસ્મા સલ્લેખે તિબ્બગારવત્તા. તણ્હાચરિતો પુગ્ગલો અસ્મિં સાસને પબ્બજિતો હુત્વા સિક્ખાનુસન્તતવુત્તિ ભવતિ . કસ્મા? યસ્મા સિક્ખાય તિબ્બગારવો, તસ્મા સિક્ખાય તિબ્બગારવત્તા. દિટ્ઠિચરિતો પુગ્ગલો સમ્મત્તનિયામં ઓક્કમન્તો હુત્વા ધમ્માનુસારી પુગ્ગલો ભવતિ. કસ્મા? દિટ્ઠિયા દિટ્ઠિવિસયે પઞ્ઞાસદિસપવત્તનતો. તણ્હાચરિતો પુગ્ગલો સમ્મત્તનિયામં ઓક્કમન્તો હુત્વા સદ્ધાનુસારી ભવતિ. કસ્મા? તણ્હાવસેન મિચ્છાધિમોક્ખત્તા. દિટ્ઠિચરિતો પુગ્ગલો સુખાય પટિપદાય, દન્ધાભિઞ્ઞાય ચ નિય્યાતિ, સુખાય પટિપદાય, ખિપ્પાભિઞ્ઞાય ચ નિય્યાતિ સુખેન કિલેસેહિ વિક્ખમ્ભિતું સમત્થત્તા. તણ્હાચરિતો પુગ્ગલો દુક્ખાય પટિપદાય, દન્ધાભિઞ્ઞાય ચ નિય્યાતિ, દુક્ખાય પટિપદાય, ખિપ્પાભિઞ્ઞાય ચ નિય્યાતિ દુક્ખેન કિલેસેહિ વિક્ખમ્ભિતું સમત્થત્તા.
81. ‘‘Ito sāsanato bahiddhā diṭṭhicaritataṇhācaritānaṃ paṭipadādayo niddhāritā, sāsane diṭṭhicaritataṇhācaritānaṃ paṭipadādayo kathaṃ niddhāritabbā’’ti vattabbattā ‘‘saṃkilesapakkhā suttatthā ācariyena dassitā, vodānapakkhasuttatthā kathaṃ dassitabbā’’ti vattabbattā vā ‘‘tattha diṭṭhicarito asmiṃ sāsane’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu diṭṭhicaritataṇhācaritesu. Diṭṭhicarito puggalo asmiṃ sāsane pabbajito hutvā catūsu paccayesu sallekhānusantatavutti bhavati. Kasmā? Yasmā sallekhe tibbagāravo, tasmā sallekhe tibbagāravattā. Taṇhācarito puggalo asmiṃ sāsane pabbajito hutvā sikkhānusantatavutti bhavati . Kasmā? Yasmā sikkhāya tibbagāravo, tasmā sikkhāya tibbagāravattā. Diṭṭhicarito puggalo sammattaniyāmaṃ okkamanto hutvā dhammānusārī puggalo bhavati. Kasmā? Diṭṭhiyā diṭṭhivisaye paññāsadisapavattanato. Taṇhācarito puggalo sammattaniyāmaṃ okkamanto hutvā saddhānusārī bhavati. Kasmā? Taṇhāvasena micchādhimokkhattā. Diṭṭhicarito puggalo sukhāya paṭipadāya, dandhābhiññāya ca niyyāti, sukhāya paṭipadāya, khippābhiññāya ca niyyāti sukhena kilesehi vikkhambhituṃ samatthattā. Taṇhācarito puggalo dukkhāya paṭipadāya, dandhābhiññāya ca niyyāti, dukkhāya paṭipadāya, khippābhiññāya ca niyyāti dukkhena kilesehi vikkhambhituṃ samatthattā.
‘‘તથા કસ્મા નિય્યાતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કિં કારણં ય’’ન્તિઆદિ વુત્તં. યં યેન કારણેન નિય્યાતિ, તં કારણં કિન્તિ પુચ્છતિ. તસ્સ તણ્હાચરિતસ્સ કામા સુખેન અપરિચ્ચત્તા હિ યસ્મા ભવન્તિ, તસ્મા કામાનં સુખેન અપરિચ્ચત્તત્તા તથા નિય્યાતિ. સો તણ્હાચરિતો કામેહિ વત્થુકામકિલેસકામેહિ વિવેચિયમાનો દુક્ખેન પટિનિસ્સરતિ, દન્ધઞ્ચ ધમ્મં ચતુસચ્ચધમ્મં આજાનાતિ. યો પન અયં પુગ્ગલો દિટ્ઠિચરિતો હોતિ, સો અયં દિટ્ઠિચરિતો પુગ્ગલો આદિતો આદિમ્હિયેવ કામેહિ કિલેસકામવત્થુકામેહિ અનત્થિકો ભવતિ. સો દિટ્ઠિચરિતો તતો તેહિ કામેહિ વિવેચિયમાનો ખિપ્પઞ્ચ સુખેન પટિનિસ્સરતિ, ખિપ્પઞ્ચ ધમ્મં આજાનાતિ.
‘‘Tathā kasmā niyyātī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha kiṃ kāraṇaṃ ya’’ntiādi vuttaṃ. Yaṃ yena kāraṇena niyyāti, taṃ kāraṇaṃ kinti pucchati. Tassa taṇhācaritassa kāmā sukhena apariccattā hi yasmā bhavanti, tasmā kāmānaṃ sukhena apariccattattā tathā niyyāti. So taṇhācarito kāmehi vatthukāmakilesakāmehi viveciyamāno dukkhena paṭinissarati, dandhañca dhammaṃ catusaccadhammaṃ ājānāti. Yo pana ayaṃ puggalo diṭṭhicarito hoti, so ayaṃ diṭṭhicarito puggalo ādito ādimhiyeva kāmehi kilesakāmavatthukāmehi anatthiko bhavati. So diṭṭhicarito tato tehi kāmehi viveciyamāno khippañca sukhena paṭinissarati, khippañca dhammaṃ ājānāti.
‘‘તણ્હાચરિતો દુક્ખાય પટિપદાય દન્ધાભિઞ્ઞાય નિય્યાતિ, દિટ્ઠિચરિતો સુખાય પટિપદાય ખિપ્પાભિઞ્ઞાય નિય્યાતીતિ એકેકાય પટિપદાય ભવિતબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘દુક્ખાપિ પટિપદા દુવિધા દન્ધાભિઞ્ઞા ચ ખિપ્પાભિઞ્ઞા ચ, સુખાપિ પટિપદા દુવિધા દન્ધાભિઞ્ઞા ચ ખિપ્પાભિઞ્ઞા ચા’’તિ વુત્તં. ‘‘એવં સતિ એકોવ દ્વીહિ દ્વીહિ પટિપદાહિ નિય્યાતીતિ આપજ્જતી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘સત્તાપી’’તિઆદિ વુત્તં. તણ્હાચરિતા સત્તાપિ દુવિધા મુદિન્દ્રિયાપિ તિક્ખિન્દ્રિયાપિ, દિટ્ઠિચરિતા સત્તાપિ દુવિધા મુદિન્દ્રિયાપિ તિક્ખિન્દ્રિયાપીતિ યોજના કાતબ્બા. યે તણ્હાચરિતદિટ્ઠિચરિતા મુદિન્દ્રિયા ભવન્તિ, તે તણ્હાચરિતદિટ્ઠિચરિતા દન્ધઞ્ચ પટિનિસ્સરન્તિ, દન્ધઞ્ચ ધમ્મં આજાનન્તિ. યે તણ્હાચરિતદિટ્ઠિચરિતા તિક્ખિન્દ્રિયા ભવન્તિ, તે તણ્હાચરિતદિટ્ઠિચરિતા ખિપ્પઞ્ચ પટિનિસ્સરન્તિ, ખિપ્પઞ્ચ ધમ્મં આજાનન્તિ, તસ્મા એકેકસ્સેવ એકેકા પટિપદા યુત્તાવાતિ. ‘‘ઇમાહિ પટિપદાહિ નિય્યન્તિયેવ, ન નિય્યિંસુ નિય્યિસ્સન્તીતિ આપજ્જેય્ય વત્તમાનવિભત્તિયા નિદ્દિટ્ઠત્તા’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘ઇમા ચતસ્સો’’તિઆદિ વુત્તં. અતીતેપિ ઇમાહિ ચતૂહિ પટિપદાહિ નિય્યિંસુ, પચ્ચુપ્પન્નેસુપિ નિય્યન્તિ, અનાગતેપિ નિય્યિસ્સન્તીતિ અત્થો ગહેતબ્બો યથા ‘‘પબ્બતો તિટ્ઠતી’’તિ.
‘‘Taṇhācarito dukkhāya paṭipadāya dandhābhiññāya niyyāti, diṭṭhicarito sukhāya paṭipadāya khippābhiññāya niyyātīti ekekāya paṭipadāya bhavitabba’’nti vattabbattā ‘‘dukkhāpi paṭipadā duvidhā dandhābhiññā ca khippābhiññā ca, sukhāpi paṭipadā duvidhā dandhābhiññā ca khippābhiññā cā’’ti vuttaṃ. ‘‘Evaṃ sati ekova dvīhi dvīhi paṭipadāhi niyyātīti āpajjatī’’ti vattabbattā ‘‘sattāpī’’tiādi vuttaṃ. Taṇhācaritā sattāpi duvidhā mudindriyāpi tikkhindriyāpi, diṭṭhicaritā sattāpi duvidhā mudindriyāpi tikkhindriyāpīti yojanā kātabbā. Ye taṇhācaritadiṭṭhicaritā mudindriyā bhavanti, te taṇhācaritadiṭṭhicaritā dandhañca paṭinissaranti, dandhañca dhammaṃ ājānanti. Ye taṇhācaritadiṭṭhicaritā tikkhindriyā bhavanti, te taṇhācaritadiṭṭhicaritā khippañca paṭinissaranti, khippañca dhammaṃ ājānanti, tasmā ekekasseva ekekā paṭipadā yuttāvāti. ‘‘Imāhi paṭipadāhi niyyantiyeva, na niyyiṃsu niyyissantīti āpajjeyya vattamānavibhattiyā niddiṭṭhattā’’ti vattabbattā ‘‘imā catasso’’tiādi vuttaṃ. Atītepi imāhi catūhi paṭipadāhi niyyiṃsu, paccuppannesupi niyyanti, anāgatepi niyyissantīti attho gahetabbo yathā ‘‘pabbato tiṭṭhatī’’ti.
એવન્તિ એવં વુત્તપ્પકારેન. અરિયપુગ્ગલા ચતુક્કમગ્ગં પટિપદં પઞ્ઞાપેન્તિ. ‘‘કિમત્થં પઞ્ઞાપેન્તી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘અબુધજનસેવિતાયા’’તિઆદિ વુત્તં. અયં વુચ્ચતિ નન્દિયાવટ્ટસ્સ નયસ્સ ભૂમીતિ તણ્હાઅવિજ્જાનં વસેન સંકિલેસપક્ખે દ્વિદિસા ચતુસચ્ચયોજનાપિ સમથવિપસ્સનાનં વસેન વોદાનપક્ખે દ્વિદિસા ચતુસચ્ચયોજનાપિ દસ્સિતા. અયં ચતુબ્બિધા ચતુસચ્ચયોજના નન્દિયાવટ્ટસ્સ નયસ્સ સમુટ્ઠાનં ભૂમિ સમુટ્ઠાનભાવતોતિ. ‘‘તથાવિધાય ચતુસચ્ચયોજનાય નન્દિયાવટ્ટસ્સ નયસ્સ સમુટ્ઠાનભૂમિભાવો કેન સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેનાહા’’તિઆદિ વુત્તં.
Evanti evaṃ vuttappakārena. Ariyapuggalā catukkamaggaṃ paṭipadaṃ paññāpenti. ‘‘Kimatthaṃ paññāpentī’’ti vattabbattā ‘‘abudhajanasevitāyā’’tiādi vuttaṃ. Ayaṃ vuccati nandiyāvaṭṭassa nayassa bhūmīti taṇhāavijjānaṃ vasena saṃkilesapakkhe dvidisā catusaccayojanāpi samathavipassanānaṃ vasena vodānapakkhe dvidisā catusaccayojanāpi dassitā. Ayaṃ catubbidhā catusaccayojanā nandiyāvaṭṭassa nayassa samuṭṭhānaṃ bhūmi samuṭṭhānabhāvatoti. ‘‘Tathāvidhāya catusaccayojanāya nandiyāvaṭṭassa nayassa samuṭṭhānabhūmibhāvo kena saddahitabbo’’ti vattabbattā ‘‘tenāhā’’tiādi vuttaṃ.
૮૨. ‘‘નન્દિયાવટ્ટસ્સ નયસ્સ સમુટ્ઠાનભૂતા ભૂમિ દસ્સિતા, તસ્સ નન્દિયાવટ્ટસ્સ નયસ્સ કત્થ કતમા દિસા કિત્તકેન ઉપપરિક્ખિતબ્બા’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘વેય્યાકરણેસુ હી’’તિઆદિ વુત્તં. હિ-સદ્દો પક્ખન્તરત્થો. યે દિસાભૂતા આહારાદયો ધમ્મા વેય્યાકરણેસુ ‘‘કુસલાકુસલા’’તિ વુત્તં, તે દિસાભૂતા આહારાદયો ધમ્મા દુવિધેન ‘‘ઇમે અકુસલા ધમ્મા સંકિલેસધમ્મા, ઇમે કુસલા વોદાનધમ્મા’’તિ દુવિધેન ઉપપરિક્ખિતબ્બા આલોચિતબ્બા. ‘‘કતમેન દુવિધેના’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘લોકવટ્ટાનુસારી ચ લોકવિવટ્ટાનુસારી ચા’’તિ વુત્તં. ‘‘કતમં વટ્ટં, કતમં વિવટ્ટ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘વટ્ટં નામ સંસારો, વિવટ્ટં નિબ્બાન’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘સંસારસ્સ કતમો હેતૂ’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘કમ્મકિલેસા હેતુ સંસારસ્સા’’તિ વુત્તં. ‘‘કતમં કમ્મં નામ, ચેતનાયેવ કમ્મં નામ કિં, ઉદાહુ ચેતસિકઞ્ચ ફલદાનસમત્થાસમત્થમ્પિ કમ્મં કિ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કમ્મ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ તેસુ કમ્મકિલેસેસુ. ‘‘તં કમ્મં કથં કેન પકારેન દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ ચે વદેય્ય, યથા યેન ઉપચયેન કતં કમ્મં ફલદાનસમત્થં હોતિ, તસ્મિં ઉપચયે તં કમ્મં દટ્ઠબ્બં. ‘‘તે કિલેસા કતમેહિ ધમ્મેહિ નિદ્દિસિતબ્બા’’તિ ચે પુચ્છેય્ય, સબ્બેપિ કિલેસા ચતૂહિ વિપલ્લાસેહિ નિદ્દિસિતબ્બા. ‘‘તે કિલેસા કત્થ દટ્ઠબ્બા’’તિ ચે પુચ્છેય્ય, દસવત્થુકે કિલેસપુઞ્જે તે કિલેસા દટ્ઠબ્બા.
82. ‘‘Nandiyāvaṭṭassa nayassa samuṭṭhānabhūtā bhūmi dassitā, tassa nandiyāvaṭṭassa nayassa kattha katamā disā kittakena upaparikkhitabbā’’ti vattabbattā ‘‘veyyākaraṇesu hī’’tiādi vuttaṃ. Hi-saddo pakkhantarattho. Ye disābhūtā āhārādayo dhammā veyyākaraṇesu ‘‘kusalākusalā’’ti vuttaṃ, te disābhūtā āhārādayo dhammā duvidhena ‘‘ime akusalā dhammā saṃkilesadhammā, ime kusalā vodānadhammā’’ti duvidhena upaparikkhitabbā ālocitabbā. ‘‘Katamena duvidhenā’’ti pucchitabbattā ‘‘lokavaṭṭānusārī ca lokavivaṭṭānusārī cā’’ti vuttaṃ. ‘‘Katamaṃ vaṭṭaṃ, katamaṃ vivaṭṭa’’nti pucchitabbattā ‘‘vaṭṭaṃ nāma saṃsāro, vivaṭṭaṃ nibbāna’’nti vuttaṃ. ‘‘Saṃsārassa katamo hetū’’ti pucchitabbattā ‘‘kammakilesā hetu saṃsārassā’’ti vuttaṃ. ‘‘Katamaṃ kammaṃ nāma, cetanāyeva kammaṃ nāma kiṃ, udāhu cetasikañca phaladānasamatthāsamatthampi kammaṃ ki’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha kamma’’ntiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu kammakilesesu. ‘‘Taṃ kammaṃ kathaṃ kena pakārena daṭṭhabba’’nti ce vadeyya, yathā yena upacayena kataṃ kammaṃ phaladānasamatthaṃ hoti, tasmiṃ upacaye taṃ kammaṃ daṭṭhabbaṃ. ‘‘Te kilesā katamehi dhammehi niddisitabbā’’ti ce puccheyya, sabbepi kilesā catūhi vipallāsehi niddisitabbā. ‘‘Te kilesā kattha daṭṭhabbā’’ti ce puccheyya, dasavatthuke kilesapuñje te kilesā daṭṭhabbā.
‘‘કતમાનિ દસ વત્થૂની’’તિ ચે પુચ્છેય્ય, ચત્તારો આહારા, ચત્તારો વિપલ્લાસા, ચત્તારિ ઉપાદાનાનિ, ચત્તારો યોગા, ચત્તારો ગન્થા, ચત્તારો આસવા, ચત્તારો ઓઘા, ચત્તારો સલ્લા, ચતસ્સો વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો, ચત્તારિ અગતિગમનાનીતિ દસ વત્થૂનીતિ વેદિતબ્બાનિ ચતુન્નં કિચ્ચવસેન એકત્તા. એત્થ ચ કિલેસાનં પચ્ચયો વત્થુકામોપિ કિલેસોપિ કિલેસવત્થુ હોતિ પુરિમાનં પુરિમાનં કિલેસાનં પચ્છિમાનં પચ્છિમાનં કિલેસાનં પચ્ચયભાવતો.
‘‘Katamāni dasa vatthūnī’’ti ce puccheyya, cattāro āhārā, cattāro vipallāsā, cattāri upādānāni, cattāro yogā, cattāro ganthā, cattāro āsavā, cattāro oghā, cattāro sallā, catasso viññāṇaṭṭhitiyo, cattāri agatigamanānīti dasa vatthūnīti veditabbāni catunnaṃ kiccavasena ekattā. Ettha ca kilesānaṃ paccayo vatthukāmopi kilesopi kilesavatthu hoti purimānaṃ purimānaṃ kilesānaṃ pacchimānaṃ pacchimānaṃ kilesānaṃ paccayabhāvato.
‘‘કતમો કતમો કતમસ્સ કતમસ્સ વત્થૂ’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘પઠમે આહારે’’તિઆદિ વુત્તં. આલમ્બિતબ્બે પઠમે કબળીકારાહારે પઠમો ‘‘રૂપં સુભ’’ન્તિ વિપલ્લાસો આરમ્મણકરણવસેન પવત્તતિ. આલમ્બિતબ્બે દુતિયે ફસ્સાહારે દુતિયો ‘‘ફસ્સપચ્ચયા વેદના સુખા’’તિ વિપલ્લાસો પવત્તતિ. આલમ્બિતબ્બે તતિયે ચિત્તાહારે તતિયો ‘‘ચિત્તં નિચ્ચ’’ન્તિ વિપલ્લાસો પવત્તતિ, આલમ્બિતબ્બે ચતુત્થે મનોસઞ્ચેતનાહારે ‘‘ધમ્મો અત્તા’’તિ વિપલ્લાસો આરમ્મણકરણવસેન પવત્તતિ. આલમ્બિતબ્બે પઠમે ‘‘રૂપં સુભ’’ન્તિ વિપલ્લાસો પઠમં કામુપાદાનં આરમ્મણકરણવસેન પવત્તતિ. સેસેસુપિ યથારહં નયાનુસારેન યોજેત્વા અત્થો વેદિતબ્બો.
‘‘Katamo katamo katamassa katamassa vatthū’’ti pucchitabbattā ‘‘paṭhame āhāre’’tiādi vuttaṃ. Ālambitabbe paṭhame kabaḷīkārāhāre paṭhamo ‘‘rūpaṃ subha’’nti vipallāso ārammaṇakaraṇavasena pavattati. Ālambitabbe dutiye phassāhāre dutiyo ‘‘phassapaccayā vedanā sukhā’’ti vipallāso pavattati. Ālambitabbe tatiye cittāhāre tatiyo ‘‘cittaṃ nicca’’nti vipallāso pavattati, ālambitabbe catutthe manosañcetanāhāre ‘‘dhammo attā’’ti vipallāso ārammaṇakaraṇavasena pavattati. Ālambitabbe paṭhame ‘‘rūpaṃ subha’’nti vipallāso paṭhamaṃ kāmupādānaṃ ārammaṇakaraṇavasena pavattati. Sesesupi yathārahaṃ nayānusārena yojetvā attho veditabbo.
૮૩. ‘‘તેસુ આહારાદીસુ કતમો કતમસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઉપક્કિલેસો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તત્થ યો ચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ તેસુ આહારાદીસુ, તણ્હાચરિતદિટ્ઠિચરિતેસુ વા. તણ્હાચરિતસ્સ રૂપવેદનાસુ તિબ્બચ્છન્દરાગસ્સ ઉપ્પજ્જનતો યો ચ કબળીકારો આહારો, યો ચ ફસ્સાહારો પવત્તતિ, ઇમે કબળીકારાહારફસ્સાહારા તણ્હાચરિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઉપક્કિલેસા ભવન્તિ. દિટ્ઠિચરિતસ્સ ધમ્મચિત્તેસુ બલવઅત્તનિચ્ચાભિનિવેસસ્સ ઉપ્પજ્જનતો યો ચ મનોસઞ્ચેતનાહારો, યો ચ વિઞ્ઞાણાહારો પવત્તતિ, ઇમે મનોસઞ્ચેતનાહારવિઞ્ઞાણાહારા દિટ્ઠિચરિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઉપક્કિલેસા ભવન્તિ. ‘‘તત્થ યો ચ અસુભે સુભ’’ન્તિઆદીસુપિ વુત્તનયાનુસારેન અત્થો ગહેતબ્બોતિ. પુરિમાનં દ્વિન્નં દ્વિન્નં તણ્હાપધાનત્તા ચેવ તણ્હાસભાવત્તા ચ, પચ્છિમાનં દ્વિન્નં દ્વિન્નં દિટ્ઠિપધાનત્તા ચેવ દિટ્ઠિસભાવત્તા ચાતિ.
83. ‘‘Tesu āhārādīsu katamo katamassa puggalassa upakkileso’’ti vattabbattā ‘‘tattha yo cā’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu āhārādīsu, taṇhācaritadiṭṭhicaritesu vā. Taṇhācaritassa rūpavedanāsu tibbacchandarāgassa uppajjanato yo ca kabaḷīkāro āhāro, yo ca phassāhāro pavattati, ime kabaḷīkārāhāraphassāhārā taṇhācaritassa puggalassa upakkilesā bhavanti. Diṭṭhicaritassa dhammacittesu balavaattaniccābhinivesassa uppajjanato yo ca manosañcetanāhāro, yo ca viññāṇāhāro pavattati, ime manosañcetanāhāraviññāṇāhārā diṭṭhicaritassa puggalassa upakkilesā bhavanti. ‘‘Tattha yo ca asubhe subha’’ntiādīsupi vuttanayānusārena attho gahetabboti. Purimānaṃ dvinnaṃ dvinnaṃ taṇhāpadhānattā ceva taṇhāsabhāvattā ca, pacchimānaṃ dvinnaṃ dvinnaṃ diṭṭhipadhānattā ceva diṭṭhisabhāvattā cāti.
૮૪. ‘‘કતમસ્મિં પઠમાદિકે આહારે કતમો પઠમાદિકો વિપલ્લાસો પવત્તતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કબળીકારે આહારે’’તિઆદિના નામવસેન નિયમેત્વા પુબ્બે વુત્તત્થમેવ દસ્સેતિ. ‘‘કતમસ્મિં વિપલ્લાસે ઠિતો કતમં ઉપાદિયતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘પઠમે વિપલ્લાસે ઠિતો’’તિઆદિ વુત્તં. પઠમે વિપલ્લાસે ઠિતો પુગ્ગલો કામે યેન ઉપાદાનેન ઉપાદિયતિ, ઇદં ઉપાદાનં ‘‘કામુપાદાનં નામા’’તિ વુચ્ચતિ. સેસેસુ ઇમિના નયેન યોજના કાતબ્બા.
84. ‘‘Katamasmiṃ paṭhamādike āhāre katamo paṭhamādiko vipallāso pavattatī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha kabaḷīkāre āhāre’’tiādinā nāmavasena niyametvā pubbe vuttatthameva dasseti. ‘‘Katamasmiṃ vipallāse ṭhito katamaṃ upādiyatī’’ti pucchitabbattā ‘‘paṭhame vipallāse ṭhito’’tiādi vuttaṃ. Paṭhame vipallāse ṭhito puggalo kāme yena upādānena upādiyati, idaṃ upādānaṃ ‘‘kāmupādānaṃ nāmā’’ti vuccati. Sesesu iminā nayena yojanā kātabbā.
‘‘યેન કામુપાદાનેન કામેહિ પુગ્ગલો સંયુજ્જતિ, અયં કામુપાદાનધમ્મો ‘કામયોગો’તિ વુચ્ચતી’’તિઆદિના યોજના કાતબ્બા. સેસાનં યોજનત્થાદયો પાળિતો, અટ્ઠકથાતો ચ પાકટા.
‘‘Yena kāmupādānena kāmehi puggalo saṃyujjati, ayaṃ kāmupādānadhammo ‘kāmayogo’ti vuccatī’’tiādinā yojanā kātabbā. Sesānaṃ yojanatthādayo pāḷito, aṭṭhakathāto ca pākaṭā.
૮૫. ‘‘આહારાદીસુ કતમે કતમા દિસા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ ઇમા ચતસ્સો દિસા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તેસુ આહારચતુક્કાદીસુ દસસુ ચતુક્કેસુ પઠમો પઠમો કબળીકારાહારાદિકો પઠમા દિસા, દુતિયો દુતિયો ફસ્સાહારાદિકો દુતિયા દિસા, તતિયો તતિયો વિઞ્ઞાણાહારાદિકો તતિયા દિસા, ચતુત્થો ચતુત્થો મનોસઞ્ચેતનાહારાદિકો ચતુત્થા દિસાતિ વેદિતબ્બા.
85. ‘‘Āhārādīsu katame katamā disā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha imā catasso disā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tesu āhāracatukkādīsu dasasu catukkesu paṭhamo paṭhamo kabaḷīkārāhārādiko paṭhamā disā, dutiyo dutiyo phassāhārādiko dutiyā disā, tatiyo tatiyo viññāṇāhārādiko tatiyā disā, catuttho catuttho manosañcetanāhārādiko catutthā disāti veditabbā.
‘‘તાસુ ચતૂસુ દિસાસુ તેસુ કબળીકારાહારાદીસુ ધમ્મેસુ કતમે ધમ્મા કતમસ્સ ઉપક્કિલેસા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ઇમે આહારાદયો ધમ્મા ઇમસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઉપક્કિલેસાતિ વિભત્તાતિ દસ્સેતું ‘‘તત્થ યો ચ કબળીકારો આહારો…પે॰… ઇમે દિટ્ઠિચરિતસ્સ ઉદત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા’’તિ વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન – ‘‘કબળીકારાહારો આહારોતિઆદિ આહારાદીસુ યે યસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઉપક્કિલેસા, તં વિભજિત્વા દસ્સેતું આરદ્ધ’’ન્તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૮૫) વુત્તં. દસન્નં સુત્તાનન્તિ એકદેસભૂતાનં દસન્નં સુત્તાનં. અત્થોતિ સભાવધમ્મો. સદ્દત્થો હિ અસમાનોતિ. ‘‘બ્યઞ્જનમેવ નાન’’ન્તિ એતેન ચ સદ્દત્થસ્સ નાનત્તં દસ્સેતિ.
‘‘Tāsu catūsu disāsu tesu kabaḷīkārāhārādīsu dhammesu katame dhammā katamassa upakkilesā’’ti pucchitabbattā ime āhārādayo dhammā imassa puggalassa upakkilesāti vibhattāti dassetuṃ ‘‘tattha yo ca kabaḷīkāro āhāro…pe… ime diṭṭhicaritassa udattassa upakkilesā’’ti vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana – ‘‘kabaḷīkārāhāro āhārotiādi āhārādīsu ye yassa puggalassa upakkilesā, taṃ vibhajitvā dassetuṃ āraddha’’nti (netti. aṭṭha. 85) vuttaṃ. Dasannaṃ suttānanti ekadesabhūtānaṃ dasannaṃ suttānaṃ. Atthoti sabhāvadhammo. Saddattho hi asamānoti. ‘‘Byañjanameva nāna’’nti etena ca saddatthassa nānattaṃ dasseti.
‘‘કબળીકારાહારાદીસુ કતમે આહારાદયો કતમેન વિમોક્ખમુખેન પરિઞ્ઞં પહાનં ગચ્છન્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ યો ચ કબળીકારો’’તિઆદિ વુત્તં.
‘‘Kabaḷīkārāhārādīsu katame āhārādayo katamena vimokkhamukhena pariññaṃ pahānaṃ gacchantī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha yo ca kabaḷīkāro’’tiādi vuttaṃ.
ઇતીતિ એવં વુત્તપ્પકારા. સબ્બેતિ સબ્બે આહારાદયો ધમ્મા લોકવટ્ટાનુસારિનો ભવન્તિ. તેતિ તે સબ્બે આહારાદયો ધમ્મા. લોકાતિ લોકતો વટ્ટતો. તીહિ વિમોક્ખમુખેહિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીહિ નિય્યન્તિ.
Itīti evaṃ vuttappakārā. Sabbeti sabbe āhārādayo dhammā lokavaṭṭānusārino bhavanti. Teti te sabbe āhārādayo dhammā. Lokāti lokato vaṭṭato. Tīhi vimokkhamukhehi aniccānupassanādīhi niyyanti.
૮૬. સંકિલેસપક્ખે દિસાભૂતા આહારચતુક્કાદયો દસ ચતુક્કા ધમ્મા આચરિયેન નિદ્ધારેત્વા દસ્સિતા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા, ‘‘વોદાનપક્ખે કતમે દિસાભૂતા ધમ્મા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા વોદાનપક્ખે દિસાભૂતે ધમ્મે દસ્સેતું ‘‘ચતસ્સો પટિપદા’’તિઆદિ વુત્તં. ચત્તારો વિહારાતિ દિબ્બવિહારા બ્રહ્મવિહારા અરિયવિહારા આનેઞ્જવિહારાતિ ચત્તારો વિહારા. તેસુ રૂપાવચરસમાપત્તિયો દિબ્બવિહારા, ચતસ્સો અપ્પમઞ્ઞાયો બ્રહ્મવિહારા, ચતસ્સો ફલસમાપત્તિયો અરિયવિહારા, ચતસ્સો અરૂપસમાપત્તિયો આનેઞ્જવિહારા ચત્તારો અચ્છરિયા અબ્ભુતા ધમ્માતિ માનપહાનં આલયસમુગ્ઘાતો અવિજ્જાપહાનં ભવૂપસમોતિ ચત્તારો અચ્છરિયઅબ્ભુતધમ્મા. ચત્તારિ અધિટ્ઠાનાનીતિ સચ્ચાધિટ્ઠાનં ચાગાધિટ્ઠાનં પઞ્ઞાધિટ્ઠાનં ઉપસમાધિટ્ઠાનન્તિ ચત્તારિ અધિટ્ઠાનાનિ. ચતસ્સો સમાધિભાવનાતિ છન્દસમાધિભાવના વીરિયસમાધિભાવના ચિત્તસમાધિભાવના વીમંસાસમાધિભાવનાતિ ચતસ્સો સમાધિભાવના. ચત્તારો સુખભાગિયાતિ ઇન્દ્રિયસંવરો તપો બોજ્ઝઙ્ગો સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગોતિ ચત્તારો સુખભાગિયા. અવસેસા પાકટા.
86. Saṃkilesapakkhe disābhūtā āhāracatukkādayo dasa catukkā dhammā ācariyena niddhāretvā dassitā, amhehi ca ñātā, ‘‘vodānapakkhe katame disābhūtā dhammā’’ti pucchitabbattā vodānapakkhe disābhūte dhamme dassetuṃ ‘‘catasso paṭipadā’’tiādi vuttaṃ. Cattāro vihārāti dibbavihārā brahmavihārā ariyavihārā āneñjavihārāti cattāro vihārā. Tesu rūpāvacarasamāpattiyo dibbavihārā, catasso appamaññāyo brahmavihārā, catasso phalasamāpattiyo ariyavihārā, catasso arūpasamāpattiyo āneñjavihārācattāro acchariyā abbhutā dhammāti mānapahānaṃ ālayasamugghāto avijjāpahānaṃ bhavūpasamoti cattāro acchariyaabbhutadhammā. Cattāri adhiṭṭhānānīti saccādhiṭṭhānaṃ cāgādhiṭṭhānaṃ paññādhiṭṭhānaṃ upasamādhiṭṭhānanti cattāri adhiṭṭhānāni. Catasso samādhibhāvanāti chandasamādhibhāvanā vīriyasamādhibhāvanā cittasamādhibhāvanā vīmaṃsāsamādhibhāvanāti catasso samādhibhāvanā. Cattārosukhabhāgiyāti indriyasaṃvaro tapo bojjhaṅgo sabbūpadhipaṭinissaggoti cattāro sukhabhāgiyā. Avasesā pākaṭā.
‘‘ચતૂસુ ચતૂસુ પટિપદાદીસુ કતમો પટિપદાદિકો પઠમો સતિપટ્ઠાનાદિકો ભવતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘પઠમા પટિપદા પઠમં સતિપટ્ઠાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. ‘‘પટિપદાદયો પઞ્ઞાપદટ્ઠાનાદિકા, સતિપટ્ઠાનાદયો પન સતિપદટ્ઠાનાદિકા, તસ્મા ‘પઠમા પટિપદા પઠમં સતિપટ્ઠાન’ન્તિઆદિયોજના કાતબ્બા’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘પઠમા પટિપદા ભાવિતા બહુલીકતા પઠમં સતિપટ્ઠાનં પૂરેતી’’તિઆદિ વુત્તં, પૂરકપૂરેતબ્બભાવતો તથા યોજના કાતબ્બાતિ અધિપ્પાયો. અથ વા ‘‘ભાવિતા બહુલીકતા કતમે પટિપદાદયો કતમે સતિપટ્ઠાનાદિકે પૂરેન્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘પઠમા પટિપદા ભાવિતા બહુલીકતા પઠમં સતિપટ્ઠાનં પૂરેતી’’તિઆદિ વુત્તં.
‘‘Catūsu catūsu paṭipadādīsu katamo paṭipadādiko paṭhamo satipaṭṭhānādiko bhavatī’’ti pucchitabbattā ‘‘paṭhamā paṭipadā paṭhamaṃ satipaṭṭhāna’’ntiādi vuttaṃ. ‘‘Paṭipadādayo paññāpadaṭṭhānādikā, satipaṭṭhānādayo pana satipadaṭṭhānādikā, tasmā ‘paṭhamā paṭipadā paṭhamaṃ satipaṭṭhāna’ntiādiyojanā kātabbā’’ti vattabbattā ‘‘paṭhamā paṭipadā bhāvitā bahulīkatā paṭhamaṃ satipaṭṭhānaṃ pūretī’’tiādi vuttaṃ, pūrakapūretabbabhāvato tathā yojanā kātabbāti adhippāyo. Atha vā ‘‘bhāvitā bahulīkatā katame paṭipadādayo katame satipaṭṭhānādike pūrentī’’ti pucchitabbattā ‘‘paṭhamā paṭipadā bhāvitā bahulīkatā paṭhamaṃ satipaṭṭhānaṃ pūretī’’tiādi vuttaṃ.
૮૭. ‘‘તેસુ દસસુ પટિપદાચતુક્કાદીસુ કતમે ધમ્મા કતમા દિસા, કતમે ધમ્મા કતમા દિસા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ ઇમા ચતસ્સો દિસા પઠમા પટિપદા, પઠમો સતિપટ્ઠાનો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ તેસુ દસસુ પટિપદાચતુક્કાદીસુ. ઇમા મયા વુચ્ચમાના પઠમા પટિપદાદયો દિસા ચતસ્સો દિસા ભવન્તિ.
87. ‘‘Tesu dasasu paṭipadācatukkādīsu katame dhammā katamā disā, katame dhammā katamā disā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha imā catasso disā paṭhamā paṭipadā, paṭhamo satipaṭṭhāno’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu dasasu paṭipadācatukkādīsu. Imā mayā vuccamānā paṭhamā paṭipadādayo disā catasso disā bhavanti.
‘‘તેસુ ચતૂસુ દિસાભૂતેસુ પટિપદાચતુક્કાદીસુ કતમો દિસાભૂતો અત્થો કતમસ્સ પુગ્ગલસ્સ ભેસજ્જ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ પઠમા પટિપદા…પે॰… દિટ્ઠિચરિતસ્સ ઉદત્તસ્સ ભેસજ્જ’’ન્તિ વુત્તં.
‘‘Tesu catūsu disābhūtesu paṭipadācatukkādīsu katamo disābhūto attho katamassa puggalassa bhesajja’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha paṭhamā paṭipadā…pe… diṭṭhicaritassa udattassa bhesajja’’nti vuttaṃ.
‘‘તેસુ દસસુ પટિપદાદિચતુક્કેસુ ધમ્મેસુ કતમો કતમો કતમં કતમં વિમોક્ખમુખ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ દુક્ખા ચ પટિપદા’’તિઆદિ વુત્તં. અત્થો પન ટીકાયં વિત્થારેન વુત્તો પાકટો. સંકિલેસપક્ખે દિસાભૂતા આહારચતુક્કાદયો દસ ચતુક્કા સમતિક્કમિતબ્બપહાતબ્બભાવેન નિદ્ધારિતા, વોદાનપક્ખે પન દિસાભૂતા પટિપદાચતુક્કાદયો દસ ચતુક્કા સમતિક્કમપહાયકભાવેન નિદ્ધારિતા.
‘‘Tesu dasasu paṭipadādicatukkesu dhammesu katamo katamo katamaṃ katamaṃ vimokkhamukha’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha dukkhā ca paṭipadā’’tiādi vuttaṃ. Attho pana ṭīkāyaṃ vitthārena vutto pākaṭo. Saṃkilesapakkhe disābhūtā āhāracatukkādayo dasa catukkā samatikkamitabbapahātabbabhāvena niddhāritā, vodānapakkhe pana disābhūtā paṭipadācatukkādayo dasa catukkā samatikkamapahāyakabhāvena niddhāritā.
‘‘તેસં આહારચતુક્કાદીનં દસન્નં ચતુક્કાનં સમતિક્કમનપહાનસઙ્ખાતં યં વિક્કીળિતઞ્ચ તેસં પટિપદાચતુક્કાદીનં દસન્નં ચતુક્કાનં ભાવનાસઙ્ખાતં યં વિક્કીળિતઞ્ચ સચ્છિકિરિયાસઙ્ખાતં યં વિક્કીળિતઞ્ચ અત્થિ, તં તિવિધં વિક્કીળિતં કતમેસં પુગ્ગલાનં વિક્કીળિતં ભવતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તેસં વિક્કીળિત’’ન્તિ વુત્તં. અથ વા ‘‘યથાવુત્તપ્પકારેહિ વિમોક્ખમુખેહિ યે બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકા વિમુચ્ચિંસુ, તેસુ બુદ્ધસ્સેવ વિક્કીળિતં ભવતિ કિં, પચ્ચેકબુદ્ધસ્સેવ વિક્કીળિતં ભવતિ કિં, સાવકસ્સેવ વિક્કીળિતં ભવતિ કિં, ઉદાહુ સબ્બેસં બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકાનં વિક્કીળિતં ભવતિ કિ’’ન્તિ વિચારણાય સમ્ભવતો ‘‘તેસં વિક્કીળિત’’ન્તિ વુત્તં. યથાવુત્તપ્પકારેહિ વિમોક્ખમુખેહિ યે બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકા મુચ્ચિંસુ, તેસં બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકાનં વિક્કીળિતં. યં આહારચતુક્કાદીનં દસન્નં ચતુક્કાનં સપરસન્તાને સમતિક્કમનપહાનઞ્ચ યા પટિપદાચતુક્કાદીનં દસન્નં ચતુક્કાનં સપરસન્તાને ભાવનાસમ્પાદના, સચ્છિકિરિયાસમ્પાદના ચ અત્થિ, ઇદં સબ્બં વિક્કીળિતં નામ ભવતીતિ અત્થો.
‘‘Tesaṃ āhāracatukkādīnaṃ dasannaṃ catukkānaṃ samatikkamanapahānasaṅkhātaṃ yaṃ vikkīḷitañca tesaṃ paṭipadācatukkādīnaṃ dasannaṃ catukkānaṃ bhāvanāsaṅkhātaṃ yaṃ vikkīḷitañca sacchikiriyāsaṅkhātaṃ yaṃ vikkīḷitañca atthi, taṃ tividhaṃ vikkīḷitaṃ katamesaṃ puggalānaṃ vikkīḷitaṃ bhavatī’’ti pucchitabbattā ‘‘tesaṃ vikkīḷita’’nti vuttaṃ. Atha vā ‘‘yathāvuttappakārehi vimokkhamukhehi ye buddhapaccekabuddhasāvakā vimucciṃsu, tesu buddhasseva vikkīḷitaṃ bhavati kiṃ, paccekabuddhasseva vikkīḷitaṃ bhavati kiṃ, sāvakasseva vikkīḷitaṃ bhavati kiṃ, udāhu sabbesaṃ buddhapaccekabuddhasāvakānaṃ vikkīḷitaṃ bhavati ki’’nti vicāraṇāya sambhavato ‘‘tesaṃ vikkīḷita’’nti vuttaṃ. Yathāvuttappakārehi vimokkhamukhehi ye buddhapaccekabuddhasāvakā mucciṃsu, tesaṃ buddhapaccekabuddhasāvakānaṃ vikkīḷitaṃ. Yaṃ āhāracatukkādīnaṃ dasannaṃ catukkānaṃ saparasantāne samatikkamanapahānañca yā paṭipadācatukkādīnaṃ dasannaṃ catukkānaṃ saparasantāne bhāvanāsampādanā, sacchikiriyāsampādanā ca atthi, idaṃ sabbaṃ vikkīḷitaṃ nāma bhavatīti attho.
‘‘સબ્બેસં આહારચતુક્કાદીનં દસન્નં ચતુક્કાનં સબ્બે પટિપદાચતુક્કાદયો દસ ચતુક્કા પટિપક્ખા હોન્તિ કિં, ઉદાહુ યથાક્કમં ચતુક્કાનં ચતુક્કા પટિપક્ખા હોન્તિ કિ’’ન્તિ વિચારણાય સમ્ભવતો યથાક્કમં ચતુક્કાનં ચતુક્કા પટિપક્ખા હોન્તિ પહાતબ્બપહાયકભાવેનાતિ દસ્સેન્તો ‘‘ચત્તારો આહારા તેસં પટિપક્ખો ચતસ્સો પટિપદા’’તિઆદિમાહ. અટ્ઠકથાયં પન – ‘‘ઇદાનિ આહારાદીનં પટિપદાદીહિ યેન સમતિક્કમનં, તં નેસં પટિપક્ખભાવં દસ્સેન્તો ‘ચત્તારો આહારા તેસં પટિપક્ખો ચતસ્સો પટિપદા’તિઆદિમાહા’’તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૮૭) વુત્તં. તત્થ સંકિલેસપક્ખે ચત્તારો યે આહારા નિદ્ધારિતા, તેસં ચતુન્નં આહારાનં વોદાનપક્ખે યા ચતસ્સો પટિપદા નિદ્ધારિતા, તા ચતસ્સો પટિપદા પટિપક્ખો આહારાનં પહાતબ્બત્તા, પટિપદાનં પન પહાયકત્તા. સતિપિ આહારાનં અપ્પહાતબ્બભાવે વિપસ્સનારમ્મણત્તા આહારપટિબદ્ધછન્દરાગપ્પહાનવસેન પહાતબ્બભાવો વુત્તોતિ એવમાદિયોજના કાતબ્બા.
‘‘Sabbesaṃ āhāracatukkādīnaṃ dasannaṃ catukkānaṃ sabbe paṭipadācatukkādayo dasa catukkā paṭipakkhā honti kiṃ, udāhu yathākkamaṃ catukkānaṃ catukkā paṭipakkhā honti ki’’nti vicāraṇāya sambhavato yathākkamaṃ catukkānaṃ catukkā paṭipakkhā honti pahātabbapahāyakabhāvenāti dassento ‘‘cattāro āhārā tesaṃ paṭipakkho catasso paṭipadā’’tiādimāha. Aṭṭhakathāyaṃ pana – ‘‘idāni āhārādīnaṃ paṭipadādīhi yena samatikkamanaṃ, taṃ nesaṃ paṭipakkhabhāvaṃ dassento ‘cattāro āhārā tesaṃ paṭipakkho catasso paṭipadā’tiādimāhā’’ti (netti. aṭṭha. 87) vuttaṃ. Tattha saṃkilesapakkhe cattāro ye āhārā niddhāritā, tesaṃ catunnaṃ āhārānaṃ vodānapakkhe yā catasso paṭipadā niddhāritā, tā catasso paṭipadā paṭipakkho āhārānaṃ pahātabbattā, paṭipadānaṃ pana pahāyakattā. Satipi āhārānaṃ appahātabbabhāve vipassanārammaṇattā āhārapaṭibaddhachandarāgappahānavasena pahātabbabhāvo vuttoti evamādiyojanā kātabbā.
સીહાતિ સીહસદિસા બુદ્ધા ચ સીહસદિસા પચ્ચેકબુદ્ધા ચ સીહસદિસા સાવકા ચાતિ સીહસદિસા વિસું વિસું યોજેતબ્બા. સાવકા પન અહતરાગદોસમોહાપિ સન્તિ, તેપિ ‘‘સીહા’’તિ મઞ્ઞેય્યુન્તિ તં નિવત્તાપનત્થં ‘‘હતરાગદોસમોહા’’તિ વુત્તં. હનિતબ્બાતિ હતા, રાગો ચ દોસો ચ મોહો ચ રાગદોસમોહા, હતા રાગદોસમોહા એતેહિ સાવકેહીતિ હતરાગદોસમોહા, સાવકાતિ યોજના કાતબ્બા સાવકાનંયેવ બ્યભિચારસમ્ભવતોતિ. તેસં સીહાનં બુદ્ધાનં, તેસં સીહાનં પચ્ચેકબુદ્ધાનં, તેસં સીહાનં સાવકાનં ભાવના વોદાનપક્ખે ભાવિતબ્બાનં બોધિપક્ખિયધમ્માનં ભાવના વડ્ઢના ચ, સચ્છિકિરિયા વોદાનપક્ખેયેવ સચ્છિકાતબ્બાનં ફલનિબ્બાનાનં સચ્છિકિરિયા ચ, બ્યન્તીકિરિયા સંકિલેસપક્ખે પહાતબ્બાનં પહાનસઙ્ખાતા બ્યન્તીકિરિયા ચ વિક્કીળિતં નામ ભવતિ.
Sīhāti sīhasadisā buddhā ca sīhasadisā paccekabuddhā ca sīhasadisā sāvakā cāti sīhasadisā visuṃ visuṃ yojetabbā. Sāvakā pana ahatarāgadosamohāpi santi, tepi ‘‘sīhā’’ti maññeyyunti taṃ nivattāpanatthaṃ ‘‘hatarāgadosamohā’’ti vuttaṃ. Hanitabbāti hatā, rāgo ca doso ca moho ca rāgadosamohā, hatā rāgadosamohā etehi sāvakehīti hatarāgadosamohā, sāvakāti yojanā kātabbā sāvakānaṃyeva byabhicārasambhavatoti. Tesaṃ sīhānaṃ buddhānaṃ, tesaṃ sīhānaṃ paccekabuddhānaṃ, tesaṃ sīhānaṃ sāvakānaṃ bhāvanā vodānapakkhe bhāvitabbānaṃ bodhipakkhiyadhammānaṃ bhāvanā vaḍḍhanā ca, sacchikiriyā vodānapakkheyeva sacchikātabbānaṃ phalanibbānānaṃ sacchikiriyā ca, byantīkiriyā saṃkilesapakkhe pahātabbānaṃ pahānasaṅkhātā byantīkiriyā ca vikkīḷitaṃ nāma bhavati.
ઇન્દ્રિયાધિટ્ઠાનન્તિ સદ્ધિન્દ્રિયાદીનં ઇન્દ્રિયાનં અધિટ્ઠાનં પવત્તનં ભાવના, સચ્છિકિરિયા ચ. વિપરિયાસાનધિટ્ઠાનન્તિ વિપલ્લાસાનં અધિટ્ઠાનં પહાનવસેન અપ્પવત્તનં, અનુપ્પાદનઞ્ચ સઙ્ખેપતો વિક્કીળિતં નામાતિ ગહિતં. ઇન્દ્રિયાનિ સદ્ધિન્દ્રિયાદીનિ સદ્ધમ્મગોચરો સદ્ધમ્મસ્સ વોદાનપક્ખસ્સ ગોચરો પવત્તનહેતૂતિ અધિપ્પેતાનિ. વિપરિયાસા વિપલ્લાસા કિલેસગોચરો સંકિલેસપક્ખસ્સ ગોચરો પવત્તિહેતૂતિ અધિપ્પેતા.
Indriyādhiṭṭhānanti saddhindriyādīnaṃ indriyānaṃ adhiṭṭhānaṃ pavattanaṃ bhāvanā, sacchikiriyā ca. Vipariyāsānadhiṭṭhānanti vipallāsānaṃ adhiṭṭhānaṃ pahānavasena appavattanaṃ, anuppādanañca saṅkhepato vikkīḷitaṃ nāmāti gahitaṃ. Indriyāni saddhindriyādīni saddhammagocaro saddhammassa vodānapakkhassa gocaro pavattanahetūti adhippetāni. Vipariyāsā vipallāsā kilesagocaro saṃkilesapakkhassa gocaro pavattihetūti adhippetā.
‘‘ચત્તારો આહારાતિઆદિના સંકિલેસપક્ખે આહારચતુક્કાદીનં દસન્નં ચતુક્કાનં તણ્હાચરિતાદીનં ચતુન્નં પુગ્ગલાનં ઉપક્કિલેસવિભાવનામુખેન યા નિદ્ધારણા આચરિયેન કતા, ‘ચતસ્સો પટિપદા’તિઆદિના ચ વોદાનપક્ખે પટિપદાચતુક્કાદીનં દસન્નં ચતુક્કાનં તણ્હાચરિતાદીનં ચતુન્નં પુગ્ગલાનં વોદાનવિભાવનામુખેન યા નિદ્ધારણા આચરિયેન કતા, સા અયં નિદ્ધારણા કતમસ્સ નયસ્સ સમુટ્ઠાનં ભૂમીતિ વુચ્ચતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘અયં વુચ્ચતિ સીહવિક્કીળિતસ્સ નયસ્સ ભૂમી’’તિ વુત્તં. તત્થ અયન્તિ યા અયં વુત્તનયેન દ્વિપ્પકારા નિદ્ધારણા કતા, સા અયં દ્વિપ્પકારા નિદ્ધારણા સીહવિક્કીળિતસ્સ નયસ્સ ભૂમિ પવત્તિટ્ઠાનં સમુટ્ઠાનન્તિ નયસમુટ્ઠાનકોસલ્લેહિ પુગ્ગલેહિ વુચ્ચતીતિ યોજના કાતબ્બાતિ.
‘‘Cattāro āhārātiādinā saṃkilesapakkhe āhāracatukkādīnaṃ dasannaṃ catukkānaṃ taṇhācaritādīnaṃ catunnaṃ puggalānaṃ upakkilesavibhāvanāmukhena yā niddhāraṇā ācariyena katā, ‘catasso paṭipadā’tiādinā ca vodānapakkhe paṭipadācatukkādīnaṃ dasannaṃ catukkānaṃ taṇhācaritādīnaṃ catunnaṃ puggalānaṃ vodānavibhāvanāmukhena yā niddhāraṇā ācariyena katā, sā ayaṃ niddhāraṇā katamassa nayassa samuṭṭhānaṃ bhūmīti vuccatī’’ti pucchitabbattā ‘‘ayaṃ vuccati sīhavikkīḷitassa nayassa bhūmī’’ti vuttaṃ. Tattha ayanti yā ayaṃ vuttanayena dvippakārā niddhāraṇā katā, sā ayaṃ dvippakārā niddhāraṇā sīhavikkīḷitassa nayassa bhūmi pavattiṭṭhānaṃ samuṭṭhānanti nayasamuṭṭhānakosallehi puggalehi vuccatīti yojanā kātabbāti.
‘‘વુત્તપ્પકારાય નિદ્ધારિતાય નયસ્સ ભૂમિભાવો કસ્મા વિઞ્ઞાયતી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેનાહા’’તિઆદિ વુત્તં. તેન વુત્તપ્પકારાય નિદ્ધારણાય નયભૂમિભાવેન ‘‘યો નેતિ…પે॰… કુસલાતિ ચા’’તિ યં વચનં આચરિયો આહ, તેન વચનેન વિઞ્ઞાયતીતિ.
‘‘Vuttappakārāya niddhāritāya nayassa bhūmibhāvo kasmā viññāyatī’’ti vattabbattā ‘‘tenāhā’’tiādi vuttaṃ. Tena vuttappakārāya niddhāraṇāya nayabhūmibhāvena ‘‘yo neti…pe… kusalāti cā’’ti yaṃ vacanaṃ ācariyo āha, tena vacanena viññāyatīti.
સીહવિક્કીળિતનયભૂમિ આચરિયેન વિભાવિતા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા, ‘‘કતમા તિપુક્ખલનયભૂમી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા તિપુક્ખલનયભૂમિં વિભાવેતુકામો ‘‘તત્થ યે દુક્ખાય પટિપદાયા’’તિઆદિમાહ. એવં સતિ ‘‘અયં સંકિલેસો, તીણિ અકુસલમૂલાની’’તિઆદિવચનમેવ આચરિયેન વત્તબ્બં, કસ્મા પન ‘‘તત્થ યે દુક્ખાય પટિપદાયા’’તિઆદિવચનં વત્તબ્બન્તિ? સચ્ચં, તિપુક્ખલનયભૂમિભાવના પન ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુઆદિપુગ્ગલત્તયવસેન પવત્તા, તસ્મા ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુઆદિપુગ્ગલત્તયં વિભાવેતું ‘‘તત્થ યે દુક્ખાય પટિપદાયા’’તિઆદિવચનં વુત્તં. એવમપિ ‘‘તત્થ યો સુખાય પટિપદાય ખિપ્પાભિઞ્ઞાય નિય્યાતિ, અયં ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ’’તિઆદિવચનમેવ વત્તબ્બં , કસ્મા પન ‘‘તત્થ યે દુક્ખાય પટિપદાયા’’તિઆદિવચનં વત્તબ્બન્તિ? સચ્ચં, ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુઆદિપુગ્ગલત્તયં પન સીહવિક્કીળિતનયતો તિપુક્ખલનયસ્સ નિગ્ગચ્છનતો નિક્ખમનતો સીહવિક્કીળિતનયભૂમિવિભાવનાયં પટિપદાવિભાગતો વિભાવિતપુગ્ગલચતુક્કતો નિદ્ધારિતં, સીહવિક્કીળિતનયભૂમિવિભાવનાયં પટિપદાવિભાગતો વિભાવિતં પુગ્ગલચતુક્કં પઠમં વિભાવેતું ‘‘તત્થ યે દુક્ખાય પટિપદાયા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ યો પટિપદાચતુક્કો સીહવિક્કીળિતનયભૂમિવિભાવનાયં નિદ્ધારિતો, તસ્મિં પટિપદાચતુક્કે. યેતિ યે દન્ધઉદત્તા દિટ્ઠિચરિતપુગ્ગલા યથાક્કમં સુખાય પટિપદાય દન્ધાભિઞ્ઞાય ચ સુખાય પટિપદાય ખિપ્પાભિઞ્ઞાય ચ નિય્યન્તિ, ઇતિ નિય્યકા દ્વે પુગ્ગલા ચ નિદ્ધારિતા. ‘‘તેસં ચતુન્નં પુગ્ગલાનં કતમો સંકિલેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તેસં ચતુન્નં પુગ્ગલાનં અયં સંકિલેસો’’તિ વિસ્સજ્જેતું ‘‘તેસં ચતુન્નં પુગ્ગલાનં અયં સંકિલેસો’’તિઆદિ વુત્તં. ચત્તારો આહારા નિદ્ધારિતા…પે॰… ચત્તારિ અગતિગમનાનિ નિદ્ધારિતાનિ, ઇતિ અયં દસવિધો આહારચતુક્કાદિચતુક્કો તેસં ચતુન્નં પુગ્ગલાનં સંકિલેસો હોતિ. તેસં ચતુન્નં પુગ્ગલાનં સંકિલેસો આચરિયેન નિદ્ધારિતો, ‘‘કતમં વોદાન’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તેસં ચતુન્નં પુગ્ગલાનં ઇદં વોદાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. ચતસ્સો પટિપદા નિદ્ધારિતા, ચતસ્સો અપ્પમાણા નિદ્ધારિતા, ઇતિ ઇદં દસવિધં પટિપદાચતુક્કાદિચતુક્કભૂતં ધમ્મજાતં તેસં ચતુન્નં પુગ્ગલાનં વોદાનં હોતિ.
Sīhavikkīḷitanayabhūmi ācariyena vibhāvitā, amhehi ca ñātā, ‘‘katamā tipukkhalanayabhūmī’’ti pucchitabbattā tipukkhalanayabhūmiṃ vibhāvetukāmo ‘‘tattha ye dukkhāya paṭipadāyā’’tiādimāha. Evaṃ sati ‘‘ayaṃ saṃkileso, tīṇi akusalamūlānī’’tiādivacanameva ācariyena vattabbaṃ, kasmā pana ‘‘tattha ye dukkhāya paṭipadāyā’’tiādivacanaṃ vattabbanti? Saccaṃ, tipukkhalanayabhūmibhāvanā pana ugghaṭitaññuādipuggalattayavasena pavattā, tasmā ugghaṭitaññuādipuggalattayaṃ vibhāvetuṃ ‘‘tattha ye dukkhāya paṭipadāyā’’tiādivacanaṃ vuttaṃ. Evamapi ‘‘tattha yo sukhāya paṭipadāya khippābhiññāya niyyāti, ayaṃ ugghaṭitaññū’’tiādivacanameva vattabbaṃ , kasmā pana ‘‘tattha ye dukkhāya paṭipadāyā’’tiādivacanaṃ vattabbanti? Saccaṃ, ugghaṭitaññuādipuggalattayaṃ pana sīhavikkīḷitanayato tipukkhalanayassa niggacchanato nikkhamanato sīhavikkīḷitanayabhūmivibhāvanāyaṃ paṭipadāvibhāgato vibhāvitapuggalacatukkato niddhāritaṃ, sīhavikkīḷitanayabhūmivibhāvanāyaṃ paṭipadāvibhāgato vibhāvitaṃ puggalacatukkaṃ paṭhamaṃ vibhāvetuṃ ‘‘tattha ye dukkhāya paṭipadāyā’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti yo paṭipadācatukko sīhavikkīḷitanayabhūmivibhāvanāyaṃ niddhārito, tasmiṃ paṭipadācatukke. Yeti ye dandhaudattā diṭṭhicaritapuggalā yathākkamaṃ sukhāya paṭipadāya dandhābhiññāya ca sukhāya paṭipadāya khippābhiññāya ca niyyanti, iti niyyakā dve puggalā ca niddhāritā. ‘‘Tesaṃ catunnaṃ puggalānaṃ katamo saṃkileso’’ti pucchitabbattā ‘‘tesaṃ catunnaṃ puggalānaṃ ayaṃ saṃkileso’’ti vissajjetuṃ ‘‘tesaṃ catunnaṃ puggalānaṃ ayaṃ saṃkileso’’tiādi vuttaṃ. Cattāro āhārā niddhāritā…pe… cattāri agatigamanāni niddhāritāni, iti ayaṃ dasavidho āhāracatukkādicatukko tesaṃ catunnaṃ puggalānaṃ saṃkileso hoti. Tesaṃ catunnaṃ puggalānaṃ saṃkileso ācariyena niddhārito, ‘‘katamaṃ vodāna’’nti pucchitabbattā ‘‘tesaṃ catunnaṃ puggalānaṃ idaṃ vodāna’’ntiādi vuttaṃ. Catasso paṭipadā niddhāritā, catasso appamāṇā niddhāritā, iti idaṃ dasavidhaṃ paṭipadācatukkādicatukkabhūtaṃ dhammajātaṃ tesaṃ catunnaṃ puggalānaṃ vodānaṃ hoti.
૮૮. ‘‘તેસુ ચતૂસુ પુગ્ગલેસુ કતમો પુગ્ગલો ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ, કતમો પુગ્ગલો વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ, કતમો પુગ્ગલો નેય્યો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ યે’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘પુબ્બેપિ ‘તત્થ યે’તિઆદિના ચત્તારો પુગ્ગલા નિદ્ધારિતા, કસ્મા પન પુન ‘‘તત્થ યે’તિઆદિના ચત્તારો પુગ્ગલા નિદ્ધારિતા’’તિ ચે વદેય્ય? પુબ્બે સંકિલેસવોદાનં સામિભાવેન નિદ્ધારિતા, પચ્છા પન ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુઆદીનં અવયવાનં સમૂહભાવેન નિદ્ધારિતાતિ વિસેસત્થો ગહેતબ્બો. તત્થ યે…પે॰… ઇમે દ્વે પુગ્ગલાતિ એત્થ યોજનત્થો હેટ્ઠા વુત્તસદિસોવ. તત્થાતિ તેસુ ચતૂસુ પુગ્ગલેસુ. યોતિ ઉદત્તો દિટ્ઠિચરિતો. અયન્તિ અયં નિયતો ઉદત્તો દિટ્ઠિચરિતો. પુન યોતિ ઉદત્તોવ તણ્હાચરિતો ચ મન્દો દિટ્ઠિચરિતો ચ. સાધારણાયાતિ દુક્ખાય પટિપદાય ખિપ્પાભિઞ્ઞાય ચ સુખાય પટિપદાય દન્ધાભિઞ્ઞાય ચ.
88. ‘‘Tesu catūsu puggalesu katamo puggalo ugghaṭitaññū, katamo puggalo vipañcitaññū, katamo puggalo neyyo’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha ye’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Pubbepi ‘tattha ye’tiādinā cattāro puggalā niddhāritā, kasmā pana puna ‘‘tattha ye’tiādinā cattāro puggalā niddhāritā’’ti ce vadeyya? Pubbe saṃkilesavodānaṃ sāmibhāvena niddhāritā, pacchā pana ugghaṭitaññuādīnaṃ avayavānaṃ samūhabhāvena niddhāritāti visesattho gahetabbo. Tattha ye…pe… ime dve puggalāti ettha yojanattho heṭṭhā vuttasadisova. Tatthāti tesu catūsu puggalesu. Yoti udatto diṭṭhicarito. Ayanti ayaṃ niyato udatto diṭṭhicarito. Puna yoti udattova taṇhācarito ca mando diṭṭhicarito ca. Sādhāraṇāyāti dukkhāya paṭipadāya khippābhiññāya ca sukhāya paṭipadāya dandhābhiññāya ca.
‘‘ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુઆદયો તયો પુગ્ગલા આચરિયેન નિદ્ધારિતા, તેસુ તીસુ પુગ્ગલેસુ કતમસ્સ કતમસ્સ કતમં કતમં ભગવા ઉપદિસતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ ભગવા’’તિઆદિ વુત્તં. અથ વા ‘‘પટિપદાભેદેન પુગ્ગલભેદો આચરિયેન વિભાવિતો, કથં દેસનાભેદેન પુગ્ગલભેદો વિભાવિતો’’તિ વત્તબ્બત્તા દેસનાભેદેનપિ પુગ્ગલભેદં વિભાવેતું ‘‘તત્થ ભગવા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ તેસુ તીસુ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુઆદીસુ પુગ્ગલેસુ. ‘‘સમથદેસનાવિપસ્સનાદેસનાભેદેનેવ પુગ્ગલભેદો વિભાવિતો’’તિ વત્તબ્બત્તા મુદુધમ્મદેસનાતિક્ખધમ્મદેસનાભેદેનપિ પુગ્ગલભેદં વિભાવેતું ‘‘તત્થ ભગવા’’તિઆદિ વુત્તં. સેસેસુપિ એવમેવ અનુસન્ધ્યત્થો વત્તબ્બો.
‘‘Ugghaṭitaññuādayo tayo puggalā ācariyena niddhāritā, tesu tīsu puggalesu katamassa katamassa katamaṃ katamaṃ bhagavā upadisatī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha bhagavā’’tiādi vuttaṃ. Atha vā ‘‘paṭipadābhedena puggalabhedo ācariyena vibhāvito, kathaṃ desanābhedena puggalabhedo vibhāvito’’ti vattabbattā desanābhedenapi puggalabhedaṃ vibhāvetuṃ ‘‘tattha bhagavā’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu tīsu ugghaṭitaññuādīsu puggalesu. ‘‘Samathadesanāvipassanādesanābhedeneva puggalabhedo vibhāvito’’ti vattabbattā mududhammadesanātikkhadhammadesanābhedenapi puggalabhedaṃ vibhāvetuṃ ‘‘tattha bhagavā’’tiādi vuttaṃ. Sesesupi evameva anusandhyattho vattabbo.
વિસું વિસું પટિપદાભેદેન ચત્તારો હુત્વા વિસું ચ સમ્પિણ્ડિતા ચ પટિપદાભેદેન ચેવ દેસનાભેદેન ચ તયો હોન્તીતિ વિભાવેતું ‘‘તત્થ યે’’તિઆદિં પુન વત્વા ‘‘ઇતિ ખો ચત્તારિ હુત્વા તીણિ ભવન્તી’’તિ વુત્તં. તત્થ ચત્તારિ તીણીતિ લિઙ્ગવિપલ્લાસનિદ્દેસો, ‘‘ચત્તારો તયો’’તિ પન પકતિલિઙ્ગનિદ્દેસો કાતબ્બોવ.
Visuṃ visuṃ paṭipadābhedena cattāro hutvā visuṃ ca sampiṇḍitā ca paṭipadābhedena ceva desanābhedena ca tayo hontīti vibhāvetuṃ ‘‘tattha ye’’tiādiṃ puna vatvā ‘‘iti kho cattāri hutvā tīṇi bhavantī’’ti vuttaṃ. Tattha cattāri tīṇīti liṅgavipallāsaniddeso, ‘‘cattāro tayo’’ti pana pakatiliṅganiddeso kātabbova.
‘‘તેસં તિણ્ણં પુગ્ગલાનં કતમો સંકિલેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તેસં તિણ્ણં પુગ્ગલાનં અયં સંકિલેસો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અયં સંકિલેસોતિ ‘‘તીણિ અકુસલમૂલાનિ…પે॰… સીલવિપત્તિ દિટ્ઠિવિપત્તિ આચારવિપત્તી’’તિ નિદ્ધારિતાનં અકુસલાનં ધમ્માનં ઇતિ અયં સમૂહો સંકિલેસો હોતિ. ‘‘તેસં તિણ્ણં પુગ્ગલાનં સંકિલેસો આચરિયેન નિદ્ધારિતો, કથં વોદાનં નિદ્ધારિતબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેસં તિણ્ણં પુગ્ગલાનં ઇદં વોદાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઇદં વોદાનન્તિ ‘‘તીણિ કુસલમૂલાનિ…પે॰… તીણિ વિમોક્ખમુખાનિ સુઞ્ઞતં અનિમિત્તં અપ્પણિહિત’’ન્તિ નિદ્ધારિતાનં કુસલધમ્માનં સમૂહભૂતં ઇતિ ઇદં ધમ્મજાતં વોદાનં હોતિ.
‘‘Tesaṃ tiṇṇaṃ puggalānaṃ katamo saṃkileso’’ti pucchitabbattā ‘‘tesaṃ tiṇṇaṃ puggalānaṃ ayaṃ saṃkileso’’tiādi vuttaṃ. Tattha ayaṃ saṃkilesoti ‘‘tīṇi akusalamūlāni…pe… sīlavipatti diṭṭhivipatti ācāravipattī’’ti niddhāritānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ iti ayaṃ samūho saṃkileso hoti. ‘‘Tesaṃ tiṇṇaṃ puggalānaṃ saṃkileso ācariyena niddhārito, kathaṃ vodānaṃ niddhāritabba’’nti vattabbattā ‘‘tesaṃ tiṇṇaṃ puggalānaṃ idaṃ vodāna’’ntiādi vuttaṃ. Tattha idaṃ vodānanti ‘‘tīṇi kusalamūlāni…pe… tīṇi vimokkhamukhāni suññataṃ animittaṃ appaṇihita’’nti niddhāritānaṃ kusaladhammānaṃ samūhabhūtaṃ iti idaṃ dhammajātaṃ vodānaṃ hoti.
‘‘વુત્તપ્પકારેન ચત્તારો હુત્વા તયો પુગ્ગલા ભવન્તીતિ આચરિયેન વિભાવિતા, તયો હુત્વા કિત્તકા પુગ્ગલા ભવન્તી’’તિ વત્તબ્બભાવતો ‘‘ઇતિ ખો ચત્તારિ હુત્વા તીણિ ભવન્તિ, તીણિ હુત્વા દ્વે ભવન્તિ તણ્હાચરિતો ચ દિટ્ઠિચરિતો ચા’’તિઆદિ વુત્તં. ઇતીતિ હેટ્ઠા વુત્તપ્પકારેન ચત્તારિ ચત્તારો હુત્વા તીણિ તયો ભવન્તિ. તીણિ તયો હુત્વા તણ્હાચરિતો ચ દિટ્ઠિચરિતો ચાતિ દ્વે પુગ્ગલા ભવન્તિ.
‘‘Vuttappakārena cattāro hutvā tayo puggalā bhavantīti ācariyena vibhāvitā, tayo hutvā kittakā puggalā bhavantī’’ti vattabbabhāvato ‘‘iti kho cattāri hutvā tīṇi bhavanti, tīṇi hutvā dve bhavanti taṇhācarito ca diṭṭhicarito cā’’tiādi vuttaṃ. Itīti heṭṭhā vuttappakārena cattāri cattāro hutvā tīṇi tayo bhavanti. Tīṇi tayo hutvā taṇhācarito ca diṭṭhicarito cāti dve puggalā bhavanti.
‘‘તેસં દ્વિન્નં પુગ્ગલાનં કતમો સંકિલેસો’’તિ વત્તબ્બભાવતો ‘‘તેસં દ્વિન્નં પુગ્ગલાનં અયં સંકિલેસો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અયં સંકિલેસોતિ ‘‘તણ્હા ચ અવિજ્જા ચ…પે॰… સસ્સતદિટ્ઠિ ચ ઉચ્છેદદિટ્ઠિ ચા’’તિ નિદ્ધારિતાનં અકુસલધમ્માનં ઇતિ અયં સમૂહો સંકિલેસો હોતિ.
‘‘Tesaṃ dvinnaṃ puggalānaṃ katamo saṃkileso’’ti vattabbabhāvato ‘‘tesaṃ dvinnaṃ puggalānaṃ ayaṃ saṃkileso’’tiādi vuttaṃ. Tattha ayaṃ saṃkilesoti ‘‘taṇhā ca avijjā ca…pe… sassatadiṭṭhi ca ucchedadiṭṭhi cā’’ti niddhāritānaṃ akusaladhammānaṃ iti ayaṃ samūho saṃkileso hoti.
‘‘તેસં દ્વિન્નં પુગ્ગલાનં સંકિલેસો આચરિયેન નિદ્ધારિતો, કથં વોદાન’’ન્તિ વત્તબ્બભાવતો ‘‘તેસં દ્વિન્નં પુગ્ગલાનં ઇદં વોદાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. ઇદં વોદાનન્તિ ‘‘સમથો ચ વિપસ્સના ચ…પે॰… સઉપાદિસેસા ચ નિબ્બાનધાતુ, અનુપાદિસેસા ચ નિબ્બાનધાતૂ’’તિ નિદ્ધારિતાનં કુસલધમ્માનં સમૂહભૂતં ઇતિ ઇદં ધમ્મજાતં વોદાનં હોતિ.
‘‘Tesaṃ dvinnaṃ puggalānaṃ saṃkileso ācariyena niddhārito, kathaṃ vodāna’’nti vattabbabhāvato ‘‘tesaṃ dvinnaṃ puggalānaṃ idaṃ vodāna’’ntiādi vuttaṃ. Idaṃ vodānanti ‘‘samatho ca vipassanā ca…pe… saupādisesā ca nibbānadhātu, anupādisesā ca nibbānadhātū’’ti niddhāritānaṃ kusaladhammānaṃ samūhabhūtaṃ iti idaṃ dhammajātaṃ vodānaṃ hoti.
‘‘તીણિ અકુસલમૂલાની’’તિઆદિના સંકિલેસપક્ખે અકુસલમૂલતિકાદીનં દ્વિન્નં દ્વાદસન્નં તિકાનં, તિણ્ણં ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુઆદિપુગ્ગલાનં સંકિલેસવિભાવનામુખેન યા નિદ્ધારણા કતા, ‘‘તીણિ કુસલમૂલાની’’તિઆદિના વોદાનપક્ખે કુસલમૂલતિકાદીનં દ્વિન્નં દ્વાદસન્નં તિકાનં, તિણ્ણં ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુઆદિપુગ્ગલાનં વોદાનવિભાવનામુખેન યા નિદ્ધારણા કતા, અયં વુત્તપ્પકારનિદ્ધારણા તિપુક્ખલસ્સ ચ નયસ્સ, અઙ્કુસસ્સ ચ નયસ્સ ભૂમિ સમુટ્ઠાનં પવત્તિહેતુ નામાતિ યોજેત્વા ‘‘તણ્હા ચ અવિજ્જા ચા’’તિઆદિના સંકિલેસપક્ખે તણ્હાઅવિજ્જાદુકાદીનં પન્નરસન્નં દુકાનં, દ્વિન્નં તણ્હાચરિતદિટ્ઠિચરિતાનં પુગ્ગલાનં વોદાનવિભાવનામુખેન યા નિદ્ધારણા કતા, ‘‘સમથો ચ વિપસ્સના ચા’’તિઆદિના વોદાનપક્ખે સમથવિપસ્સનાદુકાદીનં એકૂનવીસતિદુકાનં, દ્વિન્નં તણ્હાચરિતદિટ્ઠિચરિતાનં પુગ્ગલાનં વોદાનવિભાવનામુખેન યા નિદ્ધારણા કતા, અયં વુત્તપ્પકારા નન્દિયાવટ્ટસ્સ નયસ્સ ભૂમીતિપિ નીહરિત્વા યોજેતબ્બા. પુગ્ગલાધિટ્ઠાનવસેન હિ નન્દિયાવટ્ટનયતો સીહવિક્કીળિતનયસ્સ સમ્ભવો, સીહવિક્કીળિતનયતો ચ તિપુક્ખલનયસ્સ સમ્ભવો હોતિ. ધમ્માધિટ્ઠાનવસેન પન સીહવિક્કીળિતનયતો તિપુક્ખલનયસ્સ સમ્ભવો, તિપુક્ખલનયતો ચ નન્દિયાવટ્ટનયસ્સ સમ્ભવો હોતિ. તેનાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘અન્તે ‘તણ્હા ચ અવિજ્જા ચા’તિઆદિના સમથસ્સ નયસ્સ ભૂમિ દસ્સિતા. તેનેવ હિ ‘ચત્તારિ હુત્વા તીણિ ભવન્તિ, તીણિ હુત્વા દ્વે ભવન્તી’તિ વુત્ત’’ન્તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૮૮).
‘‘Tīṇi akusalamūlānī’’tiādinā saṃkilesapakkhe akusalamūlatikādīnaṃ dvinnaṃ dvādasannaṃ tikānaṃ, tiṇṇaṃ ugghaṭitaññuādipuggalānaṃ saṃkilesavibhāvanāmukhena yā niddhāraṇā katā, ‘‘tīṇi kusalamūlānī’’tiādinā vodānapakkhe kusalamūlatikādīnaṃ dvinnaṃ dvādasannaṃ tikānaṃ, tiṇṇaṃ ugghaṭitaññuādipuggalānaṃ vodānavibhāvanāmukhena yā niddhāraṇā katā, ayaṃ vuttappakāraniddhāraṇā tipukkhalassa ca nayassa, aṅkusassa ca nayassa bhūmi samuṭṭhānaṃ pavattihetu nāmāti yojetvā ‘‘taṇhā ca avijjā cā’’tiādinā saṃkilesapakkhe taṇhāavijjādukādīnaṃ pannarasannaṃ dukānaṃ, dvinnaṃ taṇhācaritadiṭṭhicaritānaṃ puggalānaṃ vodānavibhāvanāmukhena yā niddhāraṇā katā, ‘‘samatho ca vipassanā cā’’tiādinā vodānapakkhe samathavipassanādukādīnaṃ ekūnavīsatidukānaṃ, dvinnaṃ taṇhācaritadiṭṭhicaritānaṃ puggalānaṃ vodānavibhāvanāmukhena yā niddhāraṇā katā, ayaṃ vuttappakārā nandiyāvaṭṭassa nayassa bhūmītipi nīharitvā yojetabbā. Puggalādhiṭṭhānavasena hi nandiyāvaṭṭanayato sīhavikkīḷitanayassa sambhavo, sīhavikkīḷitanayato ca tipukkhalanayassa sambhavo hoti. Dhammādhiṭṭhānavasena pana sīhavikkīḷitanayato tipukkhalanayassa sambhavo, tipukkhalanayato ca nandiyāvaṭṭanayassa sambhavo hoti. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘ante ‘taṇhā ca avijjā cā’tiādinā samathassa nayassa bhūmi dassitā. Teneva hi ‘cattāri hutvā tīṇi bhavanti, tīṇi hutvā dve bhavantī’ti vutta’’nti (netti. aṭṭha. 88).
‘‘કસ્મા પન અયં વુત્તપ્પકારાય નિદ્ધારણાય તિપુક્ખલસ્સ ચ નયસ્સ, અઙ્કુસસ્સ ચ નયસ્સ ભૂમિભાવો વિઞ્ઞાયતી’’તિ વત્તબ્બભાવતો ‘‘તેનાહા’’તિઆદિ વુત્તં. તેન યથાવુત્તસ્સ નિદ્ધારણાય ભૂમિભાવેન આચરિયો ‘‘યો અકુસલે…પે॰… દિસાલોચનેનાતિ ચા’’તિ યં વચનં આહ, તેન વચનેન વુત્તપ્પકારાય નિદ્ધારણાય તિપુક્ખલ…પે॰… યસ્સ ભૂમિભાવો વિઞ્ઞાયતીતિ અત્થો.
‘‘Kasmā pana ayaṃ vuttappakārāya niddhāraṇāya tipukkhalassa ca nayassa, aṅkusassa ca nayassa bhūmibhāvo viññāyatī’’ti vattabbabhāvato ‘‘tenāhā’’tiādi vuttaṃ. Tena yathāvuttassa niddhāraṇāya bhūmibhāvena ācariyo ‘‘yo akusale…pe… disālocanenāti cā’’ti yaṃ vacanaṃ āha, tena vacanena vuttappakārāya niddhāraṇāya tipukkhala…pe… yassa bhūmibhāvo viññāyatīti attho.
‘‘એત્તાવતા નયસમુટ્ઠાનં પરિપુણ્ણં હોતિ, અઞ્ઞં નત્થી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘નિયુત્તં નયસમુટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તં. યેન યેન નયસમુટ્ઠાનેન સંકિલેસપક્ખે વા અકુસલા ધમ્મા નિદ્ધારિતા , વોદાનપક્ખે વા કુસલા ધમ્મા નિદ્ધારિતા, તં તં નયસમુટ્ઠાનં નિયુત્તં યથારહં નિદ્ધારેત્વા યુજ્જિતબ્બન્તિ અત્થો ગહેતબ્બો.
‘‘Ettāvatā nayasamuṭṭhānaṃ paripuṇṇaṃ hoti, aññaṃ natthī’’ti vattabbattā ‘‘niyuttaṃ nayasamuṭṭhāna’’nti vuttaṃ. Yena yena nayasamuṭṭhānena saṃkilesapakkhe vā akusalā dhammā niddhāritā , vodānapakkhe vā kusalā dhammā niddhāritā, taṃ taṃ nayasamuṭṭhānaṃ niyuttaṃ yathārahaṃ niddhāretvā yujjitabbanti attho gahetabbo.
નયક્કમેન પન સઙ્ખેપતો દસ્સયિસ્સામિ – દ્વે પુગ્ગલા, તયો પુગ્ગલા, ચત્તારો પુગ્ગલાતિ પુગ્ગલા તિકોટ્ઠાસા ભવન્તિ, ચતુદિસા, છદિસા, અટ્ઠદિસાતિ દિસાપિ તિકોટ્ઠાસા ભવન્તિ. તત્થ દ્વે પુગ્ગલાતિ તણ્હાચરિતો પુગ્ગલો, દિટ્ઠિચરિતો પુગ્ગલોતિ દ્વે પુગ્ગલા ભવન્તિ. તયો પુગ્ગલાતિ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુપુગ્ગલો, વિપઞ્ચિતઞ્ઞુપુગ્ગલો, નેય્યપુગ્ગલોતિ તયો પુગ્ગલા ભવન્તિ. ચત્તારો પુગ્ગલાતિ દુક્ખાપટિપદાદન્ધાભિઞ્ઞાદિભેદેન ભિન્ના મુદિન્દ્રિયો તણ્હાચરિતો પુગ્ગલો, મુદિન્દ્રિયો દિટ્ઠિચરિતો પુગ્ગલો, તિક્ખિન્દ્રિયો તણ્હાચરિતો પુગ્ગલો, તિક્ખિન્દ્રિયો દિટ્ઠિચરિતો પુગ્ગલોતિ ચત્તારો પુગ્ગલા ભવન્તિ. ચતુદિસાતિ સંકિલેસપક્ખે દ્વે દ્વે દિસા, વોદાનપક્ખે દ્વે દ્વે દિસાતિ ચતુદિસા ભવન્તિ. છદિસાતિ સંકિલેસપક્ખે તિસ્સો તિસ્સો દિસા, વોદાનપક્ખે તિસ્સો તિસ્સો દિસાતિ છદિસા ભવન્તિ. અટ્ઠદિસાતિ સંકિલેસપક્ખે ચતસ્સો ચતસ્સો દિસા, વોદાનપક્ખે ચતસ્સો ચતસ્સો દિસાતિ અટ્ઠદિસા ભવન્તિ. તેસુ દ્વે દ્વે તણ્હાચરિતદિટ્ઠિચરિતે પુગ્ગલે, ચતુદિસા ચ નિસ્સાય નન્દિયાવટ્ટનયસમુટ્ઠાનં ભવતિ. તયો ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુવિપઞ્ચિતઞ્ઞુનેય્યપુગ્ગલે ચ છદિસા ચ નિસ્સાય તિપુક્ખલનયસમુટ્ઠાનં ભવતિ. દુક્ખાપટિપદાદન્ધાભિઞ્ઞાદિભેદેન ભિન્ને ચત્તારો મુદિન્દ્રિયતણ્હાચરિતતિક્ખિન્દ્રિયતણ્હાચરિતમુદિન્દ્રિયદિટ્ઠિચરિતતિક્ખિન્દ્રિયદિટ્ઠિચરિતે પુગ્ગલે ચ અટ્ઠદિસા ચ નિસ્સાય સીહવિક્કીળિતનયસમુટ્ઠાનં ભવતિ . એકેકસ્મિં નયસમુટ્ઠાને વિભજિતે દિસાલોચનઅઙ્કુસનયસમુટ્ઠાનાનિપિ વિભજિતાનિ ભવન્તિ.
Nayakkamena pana saṅkhepato dassayissāmi – dve puggalā, tayo puggalā, cattāro puggalāti puggalā tikoṭṭhāsā bhavanti, catudisā, chadisā, aṭṭhadisāti disāpi tikoṭṭhāsā bhavanti. Tattha dve puggalāti taṇhācarito puggalo, diṭṭhicarito puggaloti dve puggalā bhavanti. Tayo puggalāti ugghaṭitaññupuggalo, vipañcitaññupuggalo, neyyapuggaloti tayo puggalā bhavanti. Cattāro puggalāti dukkhāpaṭipadādandhābhiññādibhedena bhinnā mudindriyo taṇhācarito puggalo, mudindriyo diṭṭhicarito puggalo, tikkhindriyo taṇhācarito puggalo, tikkhindriyo diṭṭhicarito puggaloti cattāro puggalā bhavanti. Catudisāti saṃkilesapakkhe dve dve disā, vodānapakkhe dve dve disāti catudisā bhavanti. Chadisāti saṃkilesapakkhe tisso tisso disā, vodānapakkhe tisso tisso disāti chadisā bhavanti. Aṭṭhadisāti saṃkilesapakkhe catasso catasso disā, vodānapakkhe catasso catasso disāti aṭṭhadisā bhavanti. Tesu dve dve taṇhācaritadiṭṭhicarite puggale, catudisā ca nissāya nandiyāvaṭṭanayasamuṭṭhānaṃ bhavati. Tayo ugghaṭitaññuvipañcitaññuneyyapuggale ca chadisā ca nissāya tipukkhalanayasamuṭṭhānaṃ bhavati. Dukkhāpaṭipadādandhābhiññādibhedena bhinne cattāro mudindriyataṇhācaritatikkhindriyataṇhācaritamudindriyadiṭṭhicaritatikkhindriyadiṭṭhicarite puggale ca aṭṭhadisā ca nissāya sīhavikkīḷitanayasamuṭṭhānaṃ bhavati . Ekekasmiṃ nayasamuṭṭhāne vibhajite disālocanaaṅkusanayasamuṭṭhānānipi vibhajitāni bhavanti.
‘‘કથં નન્દિયાવટ્ટનયસમુટ્ઠાનં ભવતી’’તિ ચે વદેય્ય? ‘‘તણ્હા ચ અવિજ્જા ચ અહિરિકઞ્ચ અનોત્તપ્પઞ્ચ અસ્સતિ ચ અસમ્પજઞ્ઞઞ્ચ અયોનિસોમનસિકારો ચ કોસજ્જઞ્ચ દોવચસ્સઞ્ચ અહંકારો ચ મમંકારો ચ અસ્સદ્ધા ચ પમાદો ચ અસદ્ધમ્મસ્સવનઞ્ચ અસંવરો ચ અભિજ્ઝા ચ બ્યાપાદો ચ નીવરણઞ્ચ સંયોજનઞ્ચ કોધો ચ ઉપનાહો ચ મક્ખો ચ પળાસો ચ ઇસ્સા ચ મચ્છેરઞ્ચ માયા ચ સાઠેય્યઞ્ચ સસ્સતદિટ્ઠિ ચ ઉચ્છેદદિટ્ઠિ ચા’’તિ (નેત્તિ॰ ૮૮) દુકદુકવસેન દેસિતો અયં દિસાભૂતો અકુસલધમ્મસમૂહો દ્વિન્નં તણ્હાચરિતદિટ્ઠિચરિતાનં પુગ્ગલાનં સંકિલેસો હોતીતિ સંકિલેસપક્ખે સંકિલેસસામઞ્ઞભાવેન યોજેત્વા ‘‘ઇમેસુ પન્નરસસુ દુકદુકવસેન દેસિતેસુ દિસાભૂતેસુ અકુસલધમ્મેસુ કતમો અકુસલધમ્મો કતમસ્સ પુગ્ગલસ્સ દિસા’’તિ મનસાવ દિસાધમ્મભાવેન ઓલોકેત્વા ‘‘અયં અયં પઠમો પઠમો અકુસલધમ્મો તણ્હાચરિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ સંકિલેસપક્ખે પઠમા દિસા નામ, અયં અયં દુતિયો દુતિયો અકુસલધમ્મો દિટ્ઠિચરિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ સંકિલેસપક્ખે દુતિયા દિસા નામા’’તિ વિસું વિસું યોજેત્વા સમુદયસચ્ચદુક્ખસચ્ચાનિ યથારહં નીહરિત્વા વિભજિતબ્બધમ્મસભાવો ચ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન દસ્સિતો, સો સંવણ્ણનાવિસેસો ચ નન્દિયાવટ્ટનયસમુટ્ઠાનં ભવતિ, તસ્સ ઓલોકના ચ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન દસ્સિતા, સો સંવણ્ણનાવિસેસો ચ દિસાલોચનનયસમુટ્ઠાનં ભવતિ, તથા ઓલોકેત્વા દિસાવિસેસભૂતસ્સ ધમ્મવિસેસસ્સ પુગ્ગલાનં નયનઞ્ચ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન નયતિ, સો સંવણ્ણનાવિસેસો ચ અઙ્કુસનયસમુટ્ઠાનં ભવતિ.
‘‘Kathaṃ nandiyāvaṭṭanayasamuṭṭhānaṃ bhavatī’’ti ce vadeyya? ‘‘Taṇhā ca avijjā ca ahirikañca anottappañca assati ca asampajaññañca ayonisomanasikāro ca kosajjañca dovacassañca ahaṃkāro ca mamaṃkāro ca assaddhā ca pamādo ca asaddhammassavanañca asaṃvaro ca abhijjhā ca byāpādo ca nīvaraṇañca saṃyojanañca kodho ca upanāho ca makkho ca paḷāso ca issā ca maccherañca māyā ca sāṭheyyañca sassatadiṭṭhi ca ucchedadiṭṭhi cā’’ti (netti. 88) dukadukavasena desito ayaṃ disābhūto akusaladhammasamūho dvinnaṃ taṇhācaritadiṭṭhicaritānaṃ puggalānaṃ saṃkileso hotīti saṃkilesapakkhe saṃkilesasāmaññabhāvena yojetvā ‘‘imesu pannarasasu dukadukavasena desitesu disābhūtesu akusaladhammesu katamo akusaladhammo katamassa puggalassa disā’’ti manasāva disādhammabhāvena oloketvā ‘‘ayaṃ ayaṃ paṭhamo paṭhamo akusaladhammo taṇhācaritassa puggalassa saṃkilesapakkhe paṭhamā disā nāma, ayaṃ ayaṃ dutiyo dutiyo akusaladhammo diṭṭhicaritassa puggalassa saṃkilesapakkhe dutiyā disā nāmā’’ti visuṃ visuṃ yojetvā samudayasaccadukkhasaccāni yathārahaṃ nīharitvā vibhajitabbadhammasabhāvo ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassito, so saṃvaṇṇanāviseso ca nandiyāvaṭṭanayasamuṭṭhānaṃ bhavati, tassa olokanā ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassitā, so saṃvaṇṇanāviseso ca disālocananayasamuṭṭhānaṃ bhavati, tathā oloketvā disāvisesabhūtassa dhammavisesassa puggalānaṃ nayanañca yena saṃvaṇṇanāvisesena nayati, so saṃvaṇṇanāviseso ca aṅkusanayasamuṭṭhānaṃ bhavati.
‘‘સમથો ચ વિપસ્સના ચ, હિરી ચ ઓત્તપ્પઞ્ચ, સતિ ચ સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ, યોનિસોમનસિકારો ચ વીરિયારમ્ભો ચ, સોવચસ્સઞ્ચ ધમ્મે ઞાણઞ્ચ અન્વયે ઞાણઞ્ચ, ખયે ઞાણઞ્ચ અનુપ્પાદે ઞાણઞ્ચ, સદ્ધા ચ અપ્પમાદો ચ, સદ્ધમ્મસ્સવનઞ્ચ સંવરો ચ, અનભિજ્ઝા ચ અબ્યાપાદો ચ, રાગવિરાગા ચ ચેતોવિમુત્તિ, અવિજ્જાવિરાગા ચ પઞ્ઞાવિમુત્તિ, અભિસમયો ચ અપ્પિચ્છતા ચ, સન્તુટ્ઠિ ચ અક્કોધો ચ, અનુપનાહો ચ અમક્ખો ચ, અપળાસો ચ ઇસ્સાપહાનઞ્ચ મચ્છરિયપ્પહાનઞ્ચ વિજ્જા ચ, વિમુત્તિ ચ સઙ્ખતારમ્મણો ચ વિમોક્ખો, અસઙ્ખતારમ્મણો ચ વિમોક્ખો, સઉપાદિસેસા ચ નિબ્બાનધાતુ, અનુપાદિસેસા ચ નિબ્બાનધાતૂ’’તિ (નેત્તિ॰ ૮૮) તિકદુકવસેન દેસિતં ઇદં દિસાભૂતં કુસલસમૂહધમ્મજાતં દ્વિન્નં તણ્હાચરિતદિટ્ઠિચરિતાનં પુગ્ગલાનં વોદાનં હોતીતિ વોદાનપક્ખે વોદાનસામઞ્ઞભાવેન યોજેત્વા ‘‘ઇમેસુ એકૂનવીસતિયા દુકદુકવસેન વા દેસિતેસુ દિસાભૂતેસુ ધમ્મેસુ કતમો કતમો કુસલધમ્મો કતમસ્સ કતમસ્સ પુગ્ગલસ્સ દિસા’’તિ મનસાવ દિસાધમ્મભાવેન ઓલોકેત્વા ‘‘અયં પઠમો પઠમો કુસલધમ્મો તણ્હાચરિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ વોદાનપક્ખે પઠમા દિસા નામ, અયં દુતિયો દુતિયો કુસલધમ્મો દિટ્ઠિચરિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ વોદાનપક્ખે દુતિયા દિસા નામા’’તિ વિસું વિસું યોજેત્વા મગ્ગસચ્ચનિરોધસચ્ચાનિ યથારહં નીહરિત્વા વિભજિતબ્બધમ્મભાવો ચ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન દસ્સિતો, સો સંવણ્ણનાવિસેસો ચ નન્દિયાવટ્ટનયસમુટ્ઠાનં ભવતિ, તસ્સ ઓલોકના ચ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન દસ્સિતા, સો સંવણ્ણનાવિસેસો ચ દિસાલોચનનયસમુટ્ઠાનં ભવતિ, તથા ઓલોકેત્વા દિસાવિસેસભૂતસ્સ ધમ્મવિસેસસ્સ પુગ્ગલાનં નયનઞ્ચ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન નયતિ, સો સંવણ્ણનાવિસેસો ચ અઙ્કુસનયસમુટ્ઠાનં ભવતિ.
‘‘Samatho ca vipassanā ca, hirī ca ottappañca, sati ca sampajaññañca, yonisomanasikāro ca vīriyārambho ca, sovacassañca dhamme ñāṇañca anvaye ñāṇañca, khaye ñāṇañca anuppāde ñāṇañca, saddhā ca appamādo ca, saddhammassavanañca saṃvaro ca, anabhijjhā ca abyāpādo ca, rāgavirāgā ca cetovimutti, avijjāvirāgā ca paññāvimutti, abhisamayo ca appicchatā ca, santuṭṭhi ca akkodho ca, anupanāho ca amakkho ca, apaḷāso ca issāpahānañca macchariyappahānañca vijjā ca, vimutti ca saṅkhatārammaṇo ca vimokkho, asaṅkhatārammaṇo ca vimokkho, saupādisesā ca nibbānadhātu, anupādisesā ca nibbānadhātū’’ti (netti. 88) tikadukavasena desitaṃ idaṃ disābhūtaṃ kusalasamūhadhammajātaṃ dvinnaṃ taṇhācaritadiṭṭhicaritānaṃ puggalānaṃ vodānaṃ hotīti vodānapakkhe vodānasāmaññabhāvena yojetvā ‘‘imesu ekūnavīsatiyā dukadukavasena vā desitesu disābhūtesu dhammesu katamo katamo kusaladhammo katamassa katamassa puggalassa disā’’ti manasāva disādhammabhāvena oloketvā ‘‘ayaṃ paṭhamo paṭhamo kusaladhammo taṇhācaritassa puggalassa vodānapakkhe paṭhamā disā nāma, ayaṃ dutiyo dutiyo kusaladhammo diṭṭhicaritassa puggalassa vodānapakkhe dutiyā disā nāmā’’ti visuṃ visuṃ yojetvā maggasaccanirodhasaccāni yathārahaṃ nīharitvā vibhajitabbadhammabhāvo ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassito, so saṃvaṇṇanāviseso ca nandiyāvaṭṭanayasamuṭṭhānaṃ bhavati, tassa olokanā ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassitā, so saṃvaṇṇanāviseso ca disālocananayasamuṭṭhānaṃ bhavati, tathā oloketvā disāvisesabhūtassa dhammavisesassa puggalānaṃ nayanañca yena saṃvaṇṇanāvisesena nayati, so saṃvaṇṇanāviseso ca aṅkusanayasamuṭṭhānaṃ bhavati.
‘‘કથં તિપુક્ખલનયસમુટ્ઠાનં ભવતી’’તિ ચે પુચ્છેય્ય, ‘‘તીણિ અકુસલમૂલાનિ – લોભો અકુસલમૂલં, દોસો અકુસલમૂલં, મોહો અકુસલમૂલં. તીણિ દુચ્ચરિતાનિ – કાયદુચ્ચરિતં , વચીદુચ્ચરિતં, મનોદુચ્ચરિતં. તયો અકુસલવિતક્કા – કામવિતક્કો, બ્યાપાદવિતક્કો, વિહિંસાવિતક્કો. તિસ્સો અકુસલસઞ્ઞા – કામસઞ્ઞા, બ્યાપાદસઞ્ઞા, વિહિંસાસઞ્ઞા. તિસ્સો વિપરીતસઞ્ઞા – નિચ્ચસઞ્ઞા, સુખસઞ્ઞા, અત્તસઞ્ઞા. તિસ્સો વેદના – સુખા વેદના, દુક્ખા વેદના, અદુક્ખમસુખા વેદના. તિસ્સો દુક્ખતા – દુક્ખદુક્ખતા, સઙ્ખારદુક્ખતા, વિપરિણામદુક્ખતા. તયો અગ્ગી – રાગગ્ગિ, દોસગ્ગિ, મોહગ્ગિ. તયો સલ્લા – રાગસલ્લો, દોસસલ્લો, મોહસલ્લો. તિસ્સો જટા – રાગજટા, દોસજટા, મોહજટા. તિસ્સો અકુસલૂપપરિક્ખા – અકુસલં કાયકમ્મં , અકુસલં વચીકમ્મં, અકુસલં મનોકમ્મં. તિસ્સો વિપત્તિયો – સીલવિપત્તિ, દિટ્ઠિવિપત્તિ, આચારવિપત્તી’’તિ (નેત્તિ॰ ૮૮) તિકવસેન દેસિતો અયં દિસાભૂતો અકુસલધમ્મસમૂહો તિણ્ણં ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુવિપઞ્ચિતઞ્ઞુનેય્યપુગ્ગલાનં સંકિલેસો હોતીતિ સંકિલેસપક્ખે સંકિલેસસામઞ્ઞભાવેન યોજેત્વા ‘‘ઇમેસુ દ્વાદસસુ તિકતિકવસેન દેસિતેસુ દિસાભૂતેસુ અકુસલધમ્મેસુ કતમો કતમો અકુસલો ધમ્મો કતમસ્સ કતમસ્સ પુગ્ગલસ્સ દિસા’’તિ મનસાવ દિસાધમ્મભાવેન ઓલોકેત્વા ‘‘અયં અયં પઠમો પઠમો અકુસલધમ્મો ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુપુગ્ગલસ્સ સંકિલેસપક્ખે પઠમા દિસા નામ. અયં અયં દુતિયો દુતિયો અકુસલધમ્મો વિપઞ્ચિતઞ્ઞુપુગ્ગલસ્સ સંકિલેસપક્ખે દુતિયા દિસા નામ. અયં અયં તતિયો તતિયો અકુસલધમ્મો નેય્યસ્સ પુગ્ગલસ્સ સંકિલેસપક્ખે તતિયા દિસા નામા’’તિ વિસું વિસું યોજેત્વા સમુદયસચ્ચદુક્ખસચ્ચાનિ યથારહં નીહરિત્વા વિભજિતબ્બધમ્મસભાવો ચ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન દસ્સિતો. સો સંવણ્ણનાવિસેસો ચ તિપુક્ખલનયસમુટ્ઠાનં ભવતિ. તસ્સ ઓલોકના ચ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન દસ્સિતા, સો સંવણ્ણનાવિસેસો ચ દિસાલોચનનયસમુટ્ઠાનં ભવતિ તથા ઓલોકેત્વા દિસાવિસેસભૂતસ્સ ધમ્મવિસેસસ્સ પુગ્ગલાનં નયનઞ્ચ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન નયતિ, સો સંવણ્ણનાવિસેસો અઙ્કુસનયસમુટ્ઠાનં ભવતિ.
‘‘Kathaṃ tipukkhalanayasamuṭṭhānaṃ bhavatī’’ti ce puccheyya, ‘‘tīṇi akusalamūlāni – lobho akusalamūlaṃ, doso akusalamūlaṃ, moho akusalamūlaṃ. Tīṇi duccaritāni – kāyaduccaritaṃ , vacīduccaritaṃ, manoduccaritaṃ. Tayo akusalavitakkā – kāmavitakko, byāpādavitakko, vihiṃsāvitakko. Tisso akusalasaññā – kāmasaññā, byāpādasaññā, vihiṃsāsaññā. Tisso viparītasaññā – niccasaññā, sukhasaññā, attasaññā. Tisso vedanā – sukhā vedanā, dukkhā vedanā, adukkhamasukhā vedanā. Tisso dukkhatā – dukkhadukkhatā, saṅkhāradukkhatā, vipariṇāmadukkhatā. Tayo aggī – rāgaggi, dosaggi, mohaggi. Tayo sallā – rāgasallo, dosasallo, mohasallo. Tisso jaṭā – rāgajaṭā, dosajaṭā, mohajaṭā. Tisso akusalūpaparikkhā – akusalaṃ kāyakammaṃ , akusalaṃ vacīkammaṃ, akusalaṃ manokammaṃ. Tisso vipattiyo – sīlavipatti, diṭṭhivipatti, ācāravipattī’’ti (netti. 88) tikavasena desito ayaṃ disābhūto akusaladhammasamūho tiṇṇaṃ ugghaṭitaññuvipañcitaññuneyyapuggalānaṃ saṃkileso hotīti saṃkilesapakkhe saṃkilesasāmaññabhāvena yojetvā ‘‘imesu dvādasasu tikatikavasena desitesu disābhūtesu akusaladhammesu katamo katamo akusalo dhammo katamassa katamassa puggalassa disā’’ti manasāva disādhammabhāvena oloketvā ‘‘ayaṃ ayaṃ paṭhamo paṭhamo akusaladhammo ugghaṭitaññupuggalassa saṃkilesapakkhe paṭhamā disā nāma. Ayaṃ ayaṃ dutiyo dutiyo akusaladhammo vipañcitaññupuggalassa saṃkilesapakkhe dutiyā disā nāma. Ayaṃ ayaṃ tatiyo tatiyo akusaladhammo neyyassa puggalassa saṃkilesapakkhe tatiyā disā nāmā’’ti visuṃ visuṃ yojetvā samudayasaccadukkhasaccāni yathārahaṃ nīharitvā vibhajitabbadhammasabhāvo ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassito. So saṃvaṇṇanāviseso ca tipukkhalanayasamuṭṭhānaṃ bhavati. Tassa olokanā ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassitā, so saṃvaṇṇanāviseso ca disālocananayasamuṭṭhānaṃ bhavati tathā oloketvā disāvisesabhūtassa dhammavisesassa puggalānaṃ nayanañca yena saṃvaṇṇanāvisesena nayati, so saṃvaṇṇanāviseso aṅkusanayasamuṭṭhānaṃ bhavati.
‘‘તીણિ કુસલમૂલાનિ – અલોભો કુસલમૂલં, અદોસો કુસલમૂલં, અમોહો કુસલમૂલં. તીણિ સુચરિતાનિ – કાયસુચરિતં, વચીસુચરિતં, મનોસુચરિતં. તયો કુસલવિતક્કા – નેક્ખમ્મવિતક્કો, અબ્યાપાદવિતક્કો, અવિહિંસાવિતક્કો. તયો સમાધી – સવિતક્કો સવિચારો સમાધિ, અવિતક્કો વિચારમત્તો સમાધિ, અવિતક્કો અવિચારો સમાધિ. તિસ્સો કુસલસઞ્ઞા – નેક્ખમ્મસઞ્ઞા, અબ્યાપાદસઞ્ઞા, અવિહિંસાસઞ્ઞા. તિસ્સો અવિપરીતસઞ્ઞા – અનિચ્ચસઞ્ઞા, દુક્ખસઞ્ઞા, અનત્તસઞ્ઞા. તિસ્સો કુસલૂપપરિક્ખા – કુસલં કાયકમ્મં, કુસલં વચીકમ્મં, કુસલં મનોકમ્મં. તીણિ સોચેય્યાનિ – કાયસોચેય્યં, વચીસોચેય્યં, મનોસોચેય્યં. તિસ્સો સમ્પત્તિયો – સીલસમ્પત્તિ, સમાધિસમ્પત્તિ, પઞ્ઞાસમ્પત્તિ . તિસ્સો સિક્ખા – અધિસીલસિક્ખા, અધિચિત્તસિક્ખા , અધિપઞ્ઞાસિક્ખા. તયો ખન્ધા – સીલક્ખન્ધો, સમાધિક્ખન્ધો, પઞ્ઞાક્ખન્ધો. તીણિ વિમોક્ખમુખાનિ – સુઞ્ઞતં, અનિમિત્તં, અપ્પણિહિત’’ન્તિ (નેત્તિ॰ ૮૮) તિકતિકવસેન દેસિતં ઇદં દિસાભૂતં કુસલસમૂહધમ્મજાતં તિણ્ણં ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુવિપઞ્ચિતઞ્ઞુનેય્યપુગ્ગલાનં વોદાનં હોતીતિ વોદાનપક્ખે વોદાનસામઞ્ઞભાવેન યોજેત્વા ‘‘ઇમેસુ દ્વીસુ દ્વાદસસુ તિકતિકવસેન દેસિતેસુ દિસાભૂતેસુ કુસલધમ્મેસુ કતમો કતમો કુસલધમ્મો કતમસ્સ કતમસ્સ પુગ્ગલસ્સ દિસા’’તિ મનસાવ દિસાધમ્મભાવેન ઓલોકેત્વા ‘‘અયં અયં પઠમો પઠમો કુસલધમ્મો ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુપુગ્ગલસ્સ વોદાનપક્ખે પઠમા દિસા નામ. અયં અયં દુતિયો દુતિયો કુસલો ધમ્મો વિપઞ્ચિતઞ્ઞુપુગ્ગલસ્સ વોદાનપક્ખે દુતિયા દિસા નામ. અયં અયં તતિયો તતિયો કુસલધમ્મો નેય્યપુગ્ગલસ્સ વોદાનપક્ખે તતિયા દિસા નામા’’તિ વિસું વિસું દિસાભાવેન યોજેત્વા મગ્ગસચ્ચનિરોધસચ્ચાનિ યથારહં નીહરિત્વા વિભજિતબ્બધમ્મસભાવો ચ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન દસ્સિતો. સો સંવણ્ણનાવિસેસો ચ તિપુક્ખલનયસમુટ્ઠાનં ભવતિ. તસ્સ ઓલોકના ચ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન દસ્સિતા, સો સંવણ્ણનાવિસેસો ચ દિસાલોચનનયસમુટ્ઠાનં ભવતિ. તથા ઓલોકેત્વા દિસાવિસેસભૂતસ્સ ધમ્મસ્સ પુગ્ગલાનં નયનઞ્ચ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન નયતિ, સો સંવણ્ણનાવિસેસો ચ અઙ્કુસનયસમુટ્ઠાનં ભવતિ.
‘‘Tīṇi kusalamūlāni – alobho kusalamūlaṃ, adoso kusalamūlaṃ, amoho kusalamūlaṃ. Tīṇi sucaritāni – kāyasucaritaṃ, vacīsucaritaṃ, manosucaritaṃ. Tayo kusalavitakkā – nekkhammavitakko, abyāpādavitakko, avihiṃsāvitakko. Tayo samādhī – savitakko savicāro samādhi, avitakko vicāramatto samādhi, avitakko avicāro samādhi. Tisso kusalasaññā – nekkhammasaññā, abyāpādasaññā, avihiṃsāsaññā. Tisso aviparītasaññā – aniccasaññā, dukkhasaññā, anattasaññā. Tisso kusalūpaparikkhā – kusalaṃ kāyakammaṃ, kusalaṃ vacīkammaṃ, kusalaṃ manokammaṃ. Tīṇi soceyyāni – kāyasoceyyaṃ, vacīsoceyyaṃ, manosoceyyaṃ. Tisso sampattiyo – sīlasampatti, samādhisampatti, paññāsampatti . Tisso sikkhā – adhisīlasikkhā, adhicittasikkhā , adhipaññāsikkhā. Tayo khandhā – sīlakkhandho, samādhikkhandho, paññākkhandho. Tīṇi vimokkhamukhāni – suññataṃ, animittaṃ, appaṇihita’’nti (netti. 88) tikatikavasena desitaṃ idaṃ disābhūtaṃ kusalasamūhadhammajātaṃ tiṇṇaṃ ugghaṭitaññuvipañcitaññuneyyapuggalānaṃ vodānaṃ hotīti vodānapakkhe vodānasāmaññabhāvena yojetvā ‘‘imesu dvīsu dvādasasu tikatikavasena desitesu disābhūtesu kusaladhammesu katamo katamo kusaladhammo katamassa katamassa puggalassa disā’’ti manasāva disādhammabhāvena oloketvā ‘‘ayaṃ ayaṃ paṭhamo paṭhamo kusaladhammo ugghaṭitaññupuggalassa vodānapakkhe paṭhamā disā nāma. Ayaṃ ayaṃ dutiyo dutiyo kusalo dhammo vipañcitaññupuggalassa vodānapakkhe dutiyā disā nāma. Ayaṃ ayaṃ tatiyo tatiyo kusaladhammo neyyapuggalassa vodānapakkhe tatiyā disā nāmā’’ti visuṃ visuṃ disābhāvena yojetvā maggasaccanirodhasaccāni yathārahaṃ nīharitvā vibhajitabbadhammasabhāvo ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassito. So saṃvaṇṇanāviseso ca tipukkhalanayasamuṭṭhānaṃ bhavati. Tassa olokanā ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassitā, so saṃvaṇṇanāviseso ca disālocananayasamuṭṭhānaṃ bhavati. Tathā oloketvā disāvisesabhūtassa dhammassa puggalānaṃ nayanañca yena saṃvaṇṇanāvisesena nayati, so saṃvaṇṇanāviseso ca aṅkusanayasamuṭṭhānaṃ bhavati.
‘‘કથં સીહવિક્કીળિતનયસમુટ્ઠાન’’ન્તિ ચે પુચ્છેય્ય, ‘‘ચત્તારો આહારા, ચત્તારો વિપલ્લાસા, ચત્તારિ ઉપાદાનાનિ, ચત્તારો યોગા, ચત્તારો ગન્થા, ચત્તારો આસવા, ચત્તારો ઓઘા, ચત્તારો સલ્લા, ચતસ્સો વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો, ચત્તારિ અગતિગમનાની’’તિ (નેત્તિ॰ ૮૭) ચતુક્કચતુક્કવસેન દેસિતો અયં દિસાભૂતો ચતુક્કો ચતુક્કો અકુસલધમ્મો ‘‘દુક્ખાય પટિપદાય દન્ધાભિઞ્ઞાય નિય્યકસ્સ મુદિન્દ્રિયસ્સ તણ્હાચરિતસ્સ ચ દુક્ખાય પટિપદાય ખિપ્પાભિઞ્ઞાય નિય્યકસ્સ તિક્ખિન્દ્રિયસ્સ તણ્હાચરિતસ્સ ચ સુખાય પટિપદાય દન્ધાભિઞ્ઞાય નિય્યકસ્સ મુદિન્દ્રિયસ્સ દિટ્ઠિચરિતસ્સ ચ સુખાય પટિપદાય ખિપ્પાભિઞ્ઞાય નિય્યકસ્સ તિક્ખિન્દ્રિયસ્સ દિટ્ઠિચરિતસ્સ ચા’’તિ ચતુન્નં પુગ્ગલાનં સંકિલેસોતિ સંકિલેસપક્ખે સંકિલેસસામઞ્ઞભાવેન યોજેત્વા ‘‘ઇમેસુ ચતુક્કચતુક્કવસેન દેસિતેસુ દસસુ ચતુક્કેસુ ધમ્મેસુ કતમો કતમો અકુસલધમ્મો કતમસ્સ કતમસ્સ પુગ્ગલસ્સ દિસા’’તિ મનસાવ સંકિલેસપક્ખે દિસાધમ્મભાવેન ઓલોકેત્વા ‘‘અયં અયં પઠમો પઠમો અકુસલધમ્મો દુક્ખાય પટિપદાય દન્ધાભિઞ્ઞાય નિય્યકસ્સ મુદિન્દ્રિયસ્સ તણ્હાચરિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ પઠમા દિસા નામ. અયં અયં દુતિયો દુતિયો અકુસલધમ્મો દુક્ખાય પટિપદાય ખિપ્પાભિઞ્ઞાય નિય્યકસ્સ તિક્ખિન્દ્રિયસ્સ તણ્હાચરિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ દુતિયા દિસા નામ. અયં અયં તતિયો તતિયો અકુસલધમ્મો સુખાય પટિપદાય દન્ધાભિઞ્ઞાય નિય્યકસ્સ મુદિન્દ્રિયસ્સ દિટ્ઠિચરિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ તતિયા દિસા નામ. અયં અયં ચતુત્થો ચતુત્થો અકુસલધમ્મો સુખાય પટિપદાય ખિપ્પાભિઞ્ઞાય નિય્યકસ્સ તિક્ખિન્દ્રિયસ્સ દિટ્ઠિચરિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ ચતુત્થા દિસા નામા’’તિ વિસું વિસું દિસાભાવેન યોજેત્વા, સમુદયસચ્ચદુક્ખસચ્ચાનિ યથારહં નીહરિત્વા, વિભજિતબ્બધમ્મસભાવો ચ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન દસ્સિતો. સો સંવણ્ણનાવિસેસો ચ સીહવિક્કીળિતનયસમુટ્ઠાનં ભવતિ. તસ્સ ઓલોકના ચ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન દસ્સિતા, સો સંવણ્ણનાવિસેસો ચ દિસાલોચનનયસમુટ્ઠાનં ભવતિ. તથા ઓલોકેત્વા દિસાવિસેસભૂતસ્સ ધમ્મસ્સ પુગ્ગલાનં નયનઞ્ચ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન નયતિ, સો સંવણ્ણનાવિસેસો ચ અઙ્કુસનયસમુટ્ઠાનં ભવતિ.
‘‘Kathaṃ sīhavikkīḷitanayasamuṭṭhāna’’nti ce puccheyya, ‘‘cattāro āhārā, cattāro vipallāsā, cattāri upādānāni, cattāro yogā, cattāro ganthā, cattāro āsavā, cattāro oghā, cattāro sallā, catasso viññāṇaṭṭhitiyo, cattāri agatigamanānī’’ti (netti. 87) catukkacatukkavasena desito ayaṃ disābhūto catukko catukko akusaladhammo ‘‘dukkhāya paṭipadāya dandhābhiññāya niyyakassa mudindriyassa taṇhācaritassa ca dukkhāya paṭipadāya khippābhiññāya niyyakassa tikkhindriyassa taṇhācaritassa ca sukhāya paṭipadāya dandhābhiññāya niyyakassa mudindriyassa diṭṭhicaritassa ca sukhāya paṭipadāya khippābhiññāya niyyakassa tikkhindriyassa diṭṭhicaritassa cā’’ti catunnaṃ puggalānaṃ saṃkilesoti saṃkilesapakkhe saṃkilesasāmaññabhāvena yojetvā ‘‘imesu catukkacatukkavasena desitesu dasasu catukkesu dhammesu katamo katamo akusaladhammo katamassa katamassa puggalassa disā’’ti manasāva saṃkilesapakkhe disādhammabhāvena oloketvā ‘‘ayaṃ ayaṃ paṭhamo paṭhamo akusaladhammo dukkhāya paṭipadāya dandhābhiññāya niyyakassa mudindriyassa taṇhācaritassa puggalassa paṭhamā disā nāma. Ayaṃ ayaṃ dutiyo dutiyo akusaladhammo dukkhāya paṭipadāya khippābhiññāya niyyakassa tikkhindriyassa taṇhācaritassa puggalassa dutiyā disā nāma. Ayaṃ ayaṃ tatiyo tatiyo akusaladhammo sukhāya paṭipadāya dandhābhiññāya niyyakassa mudindriyassa diṭṭhicaritassa puggalassa tatiyā disā nāma. Ayaṃ ayaṃ catuttho catuttho akusaladhammo sukhāya paṭipadāya khippābhiññāya niyyakassa tikkhindriyassa diṭṭhicaritassa puggalassa catutthā disā nāmā’’ti visuṃ visuṃ disābhāvena yojetvā, samudayasaccadukkhasaccāni yathārahaṃ nīharitvā, vibhajitabbadhammasabhāvo ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassito. So saṃvaṇṇanāviseso ca sīhavikkīḷitanayasamuṭṭhānaṃ bhavati. Tassa olokanā ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassitā, so saṃvaṇṇanāviseso ca disālocananayasamuṭṭhānaṃ bhavati. Tathā oloketvā disāvisesabhūtassa dhammassa puggalānaṃ nayanañca yena saṃvaṇṇanāvisesena nayati, so saṃvaṇṇanāviseso ca aṅkusanayasamuṭṭhānaṃ bhavati.
‘‘ચતસ્સો પટિપદા, ચત્તારો સતિપટ્ઠાના, ચત્તારિ ઝાનાનિ, ચત્તારો વિહારા, ચત્તારો સમ્મપ્પધાના, ચત્તારો અચ્છરિયા અબ્ભુતા ધમ્મા, ચત્તારિ અધિટ્ઠાનાનિ, ચતસ્સો સમાધિભાવના, ચત્તારો સુખભાગિયા ધમ્મા, ચતસ્સો અપ્પમાણા’’તિ (નેત્તિ॰ ૮૬) ચતુક્કચતુક્કવસેન દેસિતં ઇદં દિસાભૂતં કુસલસમૂહધમ્મજાતં ‘‘દુક્ખાય પટિપદાય દન્ધાભિઞ્ઞાય નિય્યકસ્સ મુદિન્દ્રિયસ્સ તણ્હાચરિતસ્સ ચ દુક્ખાય પટિપદાય ખિપ્પાભિઞ્ઞાય નિય્યકસ્સ તિક્ખિન્દ્રિયસ્સ તણ્હાચરિતસ્સ ચ સુખાય પટિપદાય દન્ધાભિઞ્ઞાય નિય્યકસ્સ મુદિન્દ્રિયસ્સ દિટ્ઠિચરિતસ્સ સ સુખાય પટિપદાય ખિપ્પાભિઞ્ઞાય નિય્યકસ્સ તિક્ખિન્દ્રિયસ્સ દિટ્ઠિચરિતસ્સ ચા’’તિ ચતુન્નં પુગ્ગલાનં વોદાનં હોતીતિ વોદાનપક્ખે વોદાનસામઞ્ઞભાવેન યોજેત્વા ‘‘ઇમેસુ ચતુક્કચતુક્કવસેન દેસિતેસુ દસસુ ચતુક્કેસુ કુસલધમ્મેસુ કતમો કતમો કુસલધમ્મો કતમસ્સ કતમસ્સ પુગ્ગલસ્સ દિસા’’તિ મનસાવ દિસાધમ્મભાવેન ઓલોકેત્વા, ‘‘અયં અયં પઠમો પઠમો કુસલધમ્મો દુક્ખાય પટિપદાય દન્ધાભિઞ્ઞાય નિય્યકસ્સ મુદિન્દ્રિયસ્સ તણ્હાચરિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ પઠમા દિસા નામ. અયં અયં દુતિયો દુતિયો કુસલધમ્મો દુક્ખાય પટિપદાય ખિપ્પાભિઞ્ઞાય નિય્યકસ્સ તિક્ખિન્દ્રિયસ્સ તણ્હાચરિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ દુતિયા દિસા નામ. અયં અયં તતિયો તતિયો કુસલધમ્મો સુખાય પટિપદાય દન્ધાભિઞ્ઞાય નિય્યકસ્સ મુદિન્દ્રિયસ્સ દિટ્ઠિચરિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ તતિયા દિસા નામ. અયં અયં ચતુત્થો ચતુત્થો કુસલધમ્મો સુખાય પટિપદાય ખિપ્પાભિઞ્ઞાય નિય્યકસ્સ તિક્ખિન્દ્રિયસ્સ દિટ્ઠિચરિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ ચતુત્થા દિસા નામા’’તિ વિસું વિસું દિસાભાવેન યોજેત્વા, મગ્ગસચ્ચનિરોધસચ્ચાનિ યથારહં નીહરિત્વા, વિભજિતબ્બધમ્મસભાવો ચ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન દસ્સિતો. સો સંવણ્ણનાવિસેસો ચ સીહવિક્કીળિતનયસમુટ્ઠાનં ભવતિ. તસ્સ ઓલોકના ચ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન દસ્સિતા. સો સંવણ્ણનાવિસેસો ચ દિસાલોચનનયસમુટ્ઠાનં ભવતિ. તથા ઓલોકેત્વા દિસાવિસેસસ્સ ધમ્મસ્સ પુગ્ગલાનં નયનઞ્ચ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન નયતિ, સો સંવણ્ણનાવિસેસો ચ અઙ્કુસનયસમુટ્ઠાનં ભવતીતિ નયક્કમેન સઙ્ખેપતો નયસમુટ્ઠાનં ભવતીતિ વિઞ્ઞાતબ્બન્તિ.
‘‘Catasso paṭipadā, cattāro satipaṭṭhānā, cattāri jhānāni, cattāro vihārā, cattāro sammappadhānā, cattāro acchariyā abbhutā dhammā, cattāri adhiṭṭhānāni, catasso samādhibhāvanā, cattāro sukhabhāgiyā dhammā, catasso appamāṇā’’ti (netti. 86) catukkacatukkavasena desitaṃ idaṃ disābhūtaṃ kusalasamūhadhammajātaṃ ‘‘dukkhāya paṭipadāya dandhābhiññāya niyyakassa mudindriyassa taṇhācaritassa ca dukkhāya paṭipadāya khippābhiññāya niyyakassa tikkhindriyassa taṇhācaritassa ca sukhāya paṭipadāya dandhābhiññāya niyyakassa mudindriyassa diṭṭhicaritassa sa sukhāya paṭipadāya khippābhiññāya niyyakassa tikkhindriyassa diṭṭhicaritassa cā’’ti catunnaṃ puggalānaṃ vodānaṃ hotīti vodānapakkhe vodānasāmaññabhāvena yojetvā ‘‘imesu catukkacatukkavasena desitesu dasasu catukkesu kusaladhammesu katamo katamo kusaladhammo katamassa katamassa puggalassa disā’’ti manasāva disādhammabhāvena oloketvā, ‘‘ayaṃ ayaṃ paṭhamo paṭhamo kusaladhammo dukkhāya paṭipadāya dandhābhiññāya niyyakassa mudindriyassa taṇhācaritassa puggalassa paṭhamā disā nāma. Ayaṃ ayaṃ dutiyo dutiyo kusaladhammo dukkhāya paṭipadāya khippābhiññāya niyyakassa tikkhindriyassa taṇhācaritassa puggalassa dutiyā disā nāma. Ayaṃ ayaṃ tatiyo tatiyo kusaladhammo sukhāya paṭipadāya dandhābhiññāya niyyakassa mudindriyassa diṭṭhicaritassa puggalassa tatiyā disā nāma. Ayaṃ ayaṃ catuttho catuttho kusaladhammo sukhāya paṭipadāya khippābhiññāya niyyakassa tikkhindriyassa diṭṭhicaritassa puggalassa catutthā disā nāmā’’ti visuṃ visuṃ disābhāvena yojetvā, maggasaccanirodhasaccāni yathārahaṃ nīharitvā, vibhajitabbadhammasabhāvo ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassito. So saṃvaṇṇanāviseso ca sīhavikkīḷitanayasamuṭṭhānaṃ bhavati. Tassa olokanā ca yena saṃvaṇṇanāvisesena dassitā. So saṃvaṇṇanāviseso ca disālocananayasamuṭṭhānaṃ bhavati. Tathā oloketvā disāvisesassa dhammassa puggalānaṃ nayanañca yena saṃvaṇṇanāvisesena nayati, so saṃvaṇṇanāviseso ca aṅkusanayasamuṭṭhānaṃ bhavatīti nayakkamena saṅkhepato nayasamuṭṭhānaṃ bhavatīti viññātabbanti.
ઇતિ નયસમુટ્ઠાને સત્તિબલાનુરૂપા રચિતા
Iti nayasamuṭṭhāne sattibalānurūpā racitā
વિભાવના નિટ્ઠિતા.
Vibhāvanā niṭṭhitā.
પણ્ડિતેહિ પન અટ્ઠકથાટીકાનુસારેન ગમ્ભીરત્થો વિત્થારતો વિભજિત્વા ગહેતબ્બોતિ.
Paṇḍitehi pana aṭṭhakathāṭīkānusārena gambhīrattho vitthārato vibhajitvā gahetabboti.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / નેત્તિપ્પકરણપાળિ • Nettippakaraṇapāḷi / નયસમુટ્ઠાનં • Nayasamuṭṭhānaṃ
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / ખુદ્દકનિકાય (અટ્ઠકથા) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / નેત્તિપ્પકરણ-અટ્ઠકથા • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / નયસમુટ્ઠાનવારવણ્ણના • Nayasamuṭṭhānavāravaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / ખુદ્દકનિકાય (ટીકા) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / નેત્તિપ્પકરણ-ટીકા • Nettippakaraṇa-ṭīkā / નયસમુટ્ઠાનવારવણ્ણના • Nayasamuṭṭhānavāravaṇṇanā