Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણિ-અટ્ઠકથા • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં
Nevasaññānāsaññāyatanaṃ
આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્માતિ એત્થાપિ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ આકિઞ્ચઞ્ઞં આયતનમસ્સ અધિટ્ઠાનટ્ઠેનાતિ ઝાનમ્પિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં. વુત્તનયેનેવ આરમ્મણમ્પિ. એવમેતં ઝાનઞ્ચ આરમ્મણઞ્ચાતિ ઉભયમ્પિ અપ્પવત્તિકરણેન ચ અમનસિકરણે ચ સમતિક્કમિત્વાવ યસ્મા ઇદં નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહાતબ્બં, તસ્મા ઉભયમ્પેતં એકજ્ઝં કત્વા ‘આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મા’તિ ઇદં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.
Ākiñcaññāyatanaṃ samatikkammāti etthāpi pubbe vuttanayeneva ākiñcaññaṃ āyatanamassa adhiṭṭhānaṭṭhenāti jhānampi ākiñcaññāyatanaṃ. Vuttanayeneva ārammaṇampi. Evametaṃ jhānañca ārammaṇañcāti ubhayampi appavattikaraṇena ca amanasikaraṇe ca samatikkamitvāva yasmā idaṃ nevasaññānāsaññāyatanaṃ upasampajja vihātabbaṃ, tasmā ubhayampetaṃ ekajjhaṃ katvā ‘ākiñcaññāyatanaṃ samatikkammā’ti idaṃ vuttanti veditabbaṃ.
નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાસહગતન્તિ એત્થ પન યાય સઞ્ઞાય ભાવતો તં નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનન્તિ વુચ્ચતિ, યથા પટિપન્નસ્સ સા સઞ્ઞા હોતિ, તં તાવ દસ્સેતું વિભઙ્ગે ‘‘નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞી’’તિ ઉદ્ધરિત્વા ‘‘તઞ્ઞેવ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સન્તતો મનસિકરોતિ સઙ્ખારાવસેસસમાપત્તિં ભાવેતિ, તેન વુચ્ચતિ નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞી’’તિ (વિભ॰ ૬૧૯) વુત્તં. તત્થ ‘સન્તતો મનસિકરોતી’તિ ‘સન્તા વતાયં સમાપત્તિ, યત્ર હિ નામ નત્થિભાવમ્પિ આરમ્મણં કરિત્વા ઠસ્સતી’તિ એવં સન્તારમ્મણતાય નં ‘સન્તા’તિ મનસિકરોતિ. સન્તતો ચે મનસિકરોતિ, કથં સમતિક્કમો હોતીતિ? અનાવજ્જિતુકામતાય. સો હિ કિઞ્ચાપિ નં સન્તતો મનસિકરોતિ, અથ ખ્વસ્સ ‘અહમેતં આવજ્જિસ્સામિ સમાપજ્જિસ્સામિ અધિટ્ઠહિસ્સામિ વુટ્ઠહિસ્સામિ પચ્ચવેક્ખિસ્સામી’તિ એસ આભોગો સમન્નાહારો મનસિકારો ન હોતિ. કસ્મા? આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનતો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસ્સ સન્તતરપણીતતરતાય.
Nevasaññānāsaññāyatanasaññāsahagatanti ettha pana yāya saññāya bhāvato taṃ nevasaññānāsaññāyatananti vuccati, yathā paṭipannassa sā saññā hoti, taṃ tāva dassetuṃ vibhaṅge ‘‘nevasaññīnāsaññī’’ti uddharitvā ‘‘taññeva ākiñcaññāyatanaṃ santato manasikaroti saṅkhārāvasesasamāpattiṃ bhāveti, tena vuccati nevasaññīnāsaññī’’ti (vibha. 619) vuttaṃ. Tattha ‘santato manasikarotī’ti ‘santā vatāyaṃ samāpatti, yatra hi nāma natthibhāvampi ārammaṇaṃ karitvā ṭhassatī’ti evaṃ santārammaṇatāya naṃ ‘santā’ti manasikaroti. Santato ce manasikaroti, kathaṃ samatikkamo hotīti? Anāvajjitukāmatāya. So hi kiñcāpi naṃ santato manasikaroti, atha khvassa ‘ahametaṃ āvajjissāmi samāpajjissāmi adhiṭṭhahissāmi vuṭṭhahissāmi paccavekkhissāmī’ti esa ābhogo samannāhāro manasikāro na hoti. Kasmā? Ākiñcaññāyatanato nevasaññānāsaññāyatanassa santatarapaṇītataratāya.
યથા હિ રાજા મહચ્ચરાજાનુભાવેન હત્થિક્ખન્ધગતો નગરવીથિયં વિચરન્તો દન્તકારાદયો સિપ્પિકે એકં વત્થં દળ્હં નિવાસેત્વા એકેન સીસં વેઠેત્વા દન્તચુણ્ણાદીહિ સમોકિણ્ણગત્તે અનેકાનિ દન્તવિકતિઆદીનિ કરોન્તે દિસ્વા ‘અહો વત રે છેકા આચરિયા, ઈદિસાનિપિ નામ સિપ્પાનિ કરિસ્સન્તી’તિ, એવં તેસં છેકતાય તુસ્સતિ, ન ચસ્સ એવં હોતિ – ‘અહો વતાહં રજ્જં પહાય એવરૂપો સિપ્પિકો ભવેય્ય’ન્તિ. તં કિસ્સ હેતુ? રજ્જસિરિયા મહાનિસંસતાય. સો સિપ્પિકે સમતિક્કમિત્વાવ ગચ્છતિ. એવમેવેસ કિઞ્ચાપિ તં સમાપત્તિં સન્તતો મનસિકરોતિ, અથ ખ્વસ્સ ‘અહમેતં સમાપત્તિં આવજ્જિસ્સામિ સમાપજ્જિસ્સામિ અધિટ્ઠહિસ્સામિ વુટ્ઠહિસ્સામિ પચ્ચવેક્ખિસ્સામી’તિ નેવ એસ આભોગો સમન્નાહારો મનસિકારો હોતિ. સો તં સન્તતો મનસિ કરોન્તો તં પરમસુખુમં અપ્પનાપ્પત્તં સઞ્ઞં પાપુણાતિ, યાય ‘નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞી નામ હોતિ, સઙ્ખારાવસેસસમાપત્તિં ભાવેતી’તિ વુચ્ચતિ. ‘સઙ્ખારાવસેસસમાપત્તિ’ન્તિ અચ્ચન્તસુખુમભાવપ્પત્તસઙ્ખારં ચતુત્થારુપ્પસમાપત્તિં.
Yathā hi rājā mahaccarājānubhāvena hatthikkhandhagato nagaravīthiyaṃ vicaranto dantakārādayo sippike ekaṃ vatthaṃ daḷhaṃ nivāsetvā ekena sīsaṃ veṭhetvā dantacuṇṇādīhi samokiṇṇagatte anekāni dantavikatiādīni karonte disvā ‘aho vata re chekā ācariyā, īdisānipi nāma sippāni karissantī’ti, evaṃ tesaṃ chekatāya tussati, na cassa evaṃ hoti – ‘aho vatāhaṃ rajjaṃ pahāya evarūpo sippiko bhaveyya’nti. Taṃ kissa hetu? Rajjasiriyā mahānisaṃsatāya. So sippike samatikkamitvāva gacchati. Evamevesa kiñcāpi taṃ samāpattiṃ santato manasikaroti, atha khvassa ‘ahametaṃ samāpattiṃ āvajjissāmi samāpajjissāmi adhiṭṭhahissāmi vuṭṭhahissāmi paccavekkhissāmī’ti neva esa ābhogo samannāhāro manasikāro hoti. So taṃ santato manasi karonto taṃ paramasukhumaṃ appanāppattaṃ saññaṃ pāpuṇāti, yāya ‘nevasaññīnāsaññī nāma hoti, saṅkhārāvasesasamāpattiṃ bhāvetī’ti vuccati. ‘Saṅkhārāvasesasamāpatti’nti accantasukhumabhāvappattasaṅkhāraṃ catutthāruppasamāpattiṃ.
ઇદાનિ યં તં એવં અધિગતાય સઞ્ઞાય વસેન નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનન્તિ વુચ્ચતિ, તં અત્થતો દસ્સેતું ‘‘નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનન્તિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં સમાપન્નસ્સ વા, ઉપપન્નસ્સ વા, દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારિસ્સ વા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા’’તિ (વિભ॰ ૬૨૦) વુત્તં. તેસુ ઇધ સમાપન્નસ્સ ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા અધિપ્પેતા.
Idāni yaṃ taṃ evaṃ adhigatāya saññāya vasena nevasaññānāsaññāyatananti vuccati, taṃ atthato dassetuṃ ‘‘nevasaññānāsaññāyatananti nevasaññānāsaññāyatanaṃ samāpannassa vā, upapannassa vā, diṭṭhadhammasukhavihārissa vā cittacetasikā dhammā’’ti (vibha. 620) vuttaṃ. Tesu idha samāpannassa cittacetasikā dhammā adhippetā.
વચનત્થો પનેત્થ – ઓળારિકાય સઞ્ઞાય અભાવતો, સુખુમાય ચ ભાવતો, નેવસ્સ સસમ્પયુત્તધમ્મસ્સ ઝાનસ્સ સઞ્ઞા, નાસઞ્ઞાતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞં. નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞઞ્ચ તં મનાયતનધમ્માયતનપરિયાપન્નત્તા આયતનઞ્ચાતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં. અથ વા યાયમેત્થ સઞ્ઞા, સા પટુસઞ્ઞાકિચ્ચં કાતું અસમત્થતાય નેવસઞ્ઞા , સઙ્ખારાવસેસસુખુમભાવેન વિજ્જમાનત્તા નાસઞ્ઞાતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞા. નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞા ચ સા સેસધમ્માનં અધિટ્ઠાનટ્ઠેન આયતનઞ્ચાતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં.
Vacanattho panettha – oḷārikāya saññāya abhāvato, sukhumāya ca bhāvato, nevassa sasampayuttadhammassa jhānassa saññā, nāsaññāti nevasaññānāsaññaṃ. Nevasaññānāsaññañca taṃ manāyatanadhammāyatanapariyāpannattā āyatanañcāti nevasaññānāsaññāyatanaṃ. Atha vā yāyamettha saññā, sā paṭusaññākiccaṃ kātuṃ asamatthatāya nevasaññā , saṅkhārāvasesasukhumabhāvena vijjamānattā nāsaññāti nevasaññānāsaññā. Nevasaññānāsaññā ca sā sesadhammānaṃ adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanañcāti nevasaññānāsaññāyatanaṃ.
ન કેવલઞ્ચેત્થ સઞ્ઞાવ એદિસી, અથ ખો વેદનાપિ નેવવેદના નાવેદના, ચિત્તમ્પિ નેવચિત્તં નાચિત્તં, ફસ્સોપિ નેવફસ્સો નાફસ્સોતિ. એસ નયો સેસસમ્પયુત્તધમ્મેસુ. સઞ્ઞાસીસેન પનાયં દેસના કતાતિ વેદિતબ્બા. પત્તમક્ખનતેલપ્પભુતીહિ ચ ઉપમાહિ એસમત્થો વિભાવેતબ્બો – સામણેરો કિર તેલેન પત્તં મક્ખેત્વા ઠપેસિ. તં યાગુપાનકાલે થેરો ‘પત્તમાહરા’તિ આહ. સો ‘પત્તે તેલમત્થિ, ભન્તે’તિ આહ. તતો ‘આહર, સામણેર, તેલં નાળિં પૂરેસ્સામી’તિ વુત્તે ‘નત્થિ, ભન્તે, તેલ’ન્તિ આહ. તત્થ યથા અન્તોવુત્થત્તા યાગુયા સદ્ધિં અકપ્પિયટ્ઠેન તેલં અત્થીતિ હોતિ, નાળિપૂરણાદીનં અભાવવસેન નત્થીતિ હોતિ, એવં સાપિ સઞ્ઞા પટુસઞ્ઞાકિચ્ચં કાતું અસમત્થતાય નેવસઞ્ઞા, સઙ્ખારાવસેસસુખુમભાવેન વિજ્જમાનત્તા નાસઞ્ઞા હોતિ.
Na kevalañcettha saññāva edisī, atha kho vedanāpi nevavedanā nāvedanā, cittampi nevacittaṃ nācittaṃ, phassopi nevaphasso nāphassoti. Esa nayo sesasampayuttadhammesu. Saññāsīsena panāyaṃ desanā katāti veditabbā. Pattamakkhanatelappabhutīhi ca upamāhi esamattho vibhāvetabbo – sāmaṇero kira telena pattaṃ makkhetvā ṭhapesi. Taṃ yāgupānakāle thero ‘pattamāharā’ti āha. So ‘patte telamatthi, bhante’ti āha. Tato ‘āhara, sāmaṇera, telaṃ nāḷiṃ pūressāmī’ti vutte ‘natthi, bhante, tela’nti āha. Tattha yathā antovutthattā yāguyā saddhiṃ akappiyaṭṭhena telaṃ atthīti hoti, nāḷipūraṇādīnaṃ abhāvavasena natthīti hoti, evaṃ sāpi saññā paṭusaññākiccaṃ kātuṃ asamatthatāya nevasaññā, saṅkhārāvasesasukhumabhāvena vijjamānattā nāsaññā hoti.
કિમ્પનેત્થ સઞ્ઞાકિચ્ચન્તિ? આરમ્મણસઞ્જાનનઞ્ચેવ વિપસ્સનાય ચ વિસયભાવં ઉપગન્ત્વા નિબ્બિદાજનનં. દહનકિચ્ચમિવ હિ સુખોદકે તેજોધાતુ, સઞ્જાનનકિચ્ચમ્પેસા પટું કાતું ન સક્કોતિ. સેસસમાપત્તીસુ સઞ્ઞા વિય વિપસ્સનાય વિસયભાવં ઉપગન્ત્વા નિબ્બિદાજનનમ્પિ કાતું ન સક્કોતિ. અઞ્ઞેસુ હિ ખન્ધેસુ અકતાભિનિવેસો ભિક્ખુ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનક્ખન્ધે સમ્મસિત્વા નિબ્બિદં પત્તું સમત્થો નામ નત્થિ. અપિચ આયસ્મા સારિપુત્તો, પકતિવિપસ્સકો પન મહાપઞ્ઞો સારિપુત્તસદિસોવ સક્કુણેય્ય. સોપિ ‘‘એવં કિરિમે ધમ્મા અહુત્વા સમ્ભોન્તિ, હુત્વા પટિવેન્તી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૯૫) એવં કલાપસમ્મસનવસેનેવ, નો અનુપદધમ્મવિપસ્સનાવસેન. એવં સુખુમત્તં ગતા એસા સમાપત્તિ.
Kimpanettha saññākiccanti? Ārammaṇasañjānanañceva vipassanāya ca visayabhāvaṃ upagantvā nibbidājananaṃ. Dahanakiccamiva hi sukhodake tejodhātu, sañjānanakiccampesā paṭuṃ kātuṃ na sakkoti. Sesasamāpattīsu saññā viya vipassanāya visayabhāvaṃ upagantvā nibbidājananampi kātuṃ na sakkoti. Aññesu hi khandhesu akatābhiniveso bhikkhu nevasaññānāsaññāyatanakkhandhe sammasitvā nibbidaṃ pattuṃ samattho nāma natthi. Apica āyasmā sāriputto, pakativipassako pana mahāpañño sāriputtasadisova sakkuṇeyya. Sopi ‘‘evaṃ kirime dhammā ahutvā sambhonti, hutvā paṭiventī’’ti (ma. ni. 3.95) evaṃ kalāpasammasanavaseneva, no anupadadhammavipassanāvasena. Evaṃ sukhumattaṃ gatā esā samāpatti.
યથા ચ પત્તમક્ખનતેલૂપમાય એવં મગ્ગુદકૂપમાયપિ અયમત્થો વિભાવેતબ્બો. મગ્ગપટિપન્નસ્સ કિર થેરસ્સ પુરતો ગચ્છન્તો સામણેરો થોકમુદકં દિસ્વા ‘ઉદકં, ભન્તે, ઉપાહના ઓમુઞ્ચથા’તિ આહ. તતો થેરેન ‘સચે ઉદકમત્થિ, આહર ન્હાનસાટકં, ન્હાયિસ્સામી’તિ વુત્તે ‘નત્થિ, ભન્તે’તિ આહ. તત્થ યથા ઉપાહનતેમનમત્તટ્ઠેન ઉદકં અત્થીતિ હોતિ , ન્હાનટ્ઠેન નત્થીતિ હોતિ, એવમ્પિ સા પટુસઞ્ઞાકિચ્ચં કાતું અસમત્થતાય નેવ સઞ્ઞા, સઙ્ખારાવસેસસુખુમભાવેન વિજ્જમાનત્તા નાસઞ્ઞા હોતિ. ન કેવલઞ્ચ એતાહેવ, અઞ્ઞાહિપિ અનુરૂપાહિ ઉપમાહિ એસ અત્થો વિભાવેતબ્બો. ઇતિ ઇમાય નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતને પવત્તાય સઞ્ઞાય નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનભૂતાય વા સઞ્ઞાય સહગતન્તિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાસહગતં. આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિઆરમ્મણસ્સ ઝાનસ્સેતં અધિવચનં.
Yathā ca pattamakkhanatelūpamāya evaṃ maggudakūpamāyapi ayamattho vibhāvetabbo. Maggapaṭipannassa kira therassa purato gacchanto sāmaṇero thokamudakaṃ disvā ‘udakaṃ, bhante, upāhanā omuñcathā’ti āha. Tato therena ‘sace udakamatthi, āhara nhānasāṭakaṃ, nhāyissāmī’ti vutte ‘natthi, bhante’ti āha. Tattha yathā upāhanatemanamattaṭṭhena udakaṃ atthīti hoti , nhānaṭṭhena natthīti hoti, evampi sā paṭusaññākiccaṃ kātuṃ asamatthatāya neva saññā, saṅkhārāvasesasukhumabhāvena vijjamānattā nāsaññā hoti. Na kevalañca etāheva, aññāhipi anurūpāhi upamāhi esa attho vibhāvetabbo. Iti imāya nevasaññānāsaññāyatane pavattāya saññāya nevasaññānāsaññāyatanabhūtāya vā saññāya sahagatanti nevasaññānāsaññāyatanasaññāsahagataṃ. Ākiñcaññāyatanasamāpattiārammaṇassa jhānassetaṃ adhivacanaṃ.
ઇધ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયા નિકન્તિપરિયાદાનદુક્ખતાય દુક્ખા પટિપદા, પરિયાદિન્નનિકન્તિકસ્સ અપ્પનાપરિવાસદન્ધતાય દન્ધાભિઞ્ઞા. વિપરિયાયેન સુખા પટિપદા ખિપ્પાભિઞ્ઞા ચ. પરિત્તકસિણુગ્ઘાટિમાકાસે પવત્તિતવિઞ્ઞાણાપગમારમ્મણં સમાપત્તિં આરબ્ભ પવત્તિતાય પરિત્તારમ્મણતા, વિપરિયાયેન અપ્પમાણારમ્મણતા વેદિતબ્બા. સેસં પુરિમસદિસમેવ.
Idha ākiñcaññāyatanasamāpattiyā nikantipariyādānadukkhatāya dukkhā paṭipadā, pariyādinnanikantikassa appanāparivāsadandhatāya dandhābhiññā. Vipariyāyena sukhā paṭipadā khippābhiññā ca. Parittakasiṇugghāṭimākāse pavattitaviññāṇāpagamārammaṇaṃ samāpattiṃ ārabbha pavattitāya parittārammaṇatā, vipariyāyena appamāṇārammaṇatā veditabbā. Sesaṃ purimasadisameva.
અસદિસરૂપો નાથો, આરુપ્પં યં ચતુબ્બિધં આહ;
Asadisarūpo nātho, āruppaṃ yaṃ catubbidhaṃ āha;
તં ઇતિ ઞત્વા તસ્મિં, પકિણ્ણકકથાપિ વિઞ્ઞેય્યા.
Taṃ iti ñatvā tasmiṃ, pakiṇṇakakathāpi viññeyyā.
અરૂપસમાપત્તિયો હિ –
Arūpasamāpattiyo hi –
આરમ્મણાતિક્કમતો, ચતસ્સોપિ ભવન્તિમા;
Ārammaṇātikkamato, catassopi bhavantimā;
અઙ્ગાતિક્કમમેતાસં, ન ઇચ્છન્તિ વિભાવિનો.
Aṅgātikkamametāsaṃ, na icchanti vibhāvino.
એતાસુ હિ રૂપનિમિત્તાતિક્કમતો પઠમા, આકાસાતિક્કમતો દુતિયા, આકાસે પવત્તિતવિઞ્ઞાણાતિક્કમતો તતિયા, આકાસે પવત્તિતવિઞ્ઞાણસ્સ અપગમાતિક્કમતો ચતુત્થાતિ સબ્બથા ‘આરમ્મણાતિક્કમતો ચતસ્સોપિ ભવન્તિમા’ અરૂપસમાપત્તિયોતિ વેદિતબ્બા. અઙ્ગાતિક્કમં પન એતાસં ન ઇચ્છન્તિ પણ્ડિતા. ન હિ રૂપાવચરસમાપત્તીસુ વિય એતાસુ અઙ્ગાતિક્કમો અત્થિ. સબ્બાસુપિ હિ એતાસુ ઉપેક્ખા ચિત્તેકગ્ગતાતિ દ્વે એવ ઝાનઙ્ગાનિ હોન્તિ. એવં સન્તેપિ –
Etāsu hi rūpanimittātikkamato paṭhamā, ākāsātikkamato dutiyā, ākāse pavattitaviññāṇātikkamato tatiyā, ākāse pavattitaviññāṇassa apagamātikkamato catutthāti sabbathā ‘ārammaṇātikkamato catassopi bhavantimā’ arūpasamāpattiyoti veditabbā. Aṅgātikkamaṃ pana etāsaṃ na icchanti paṇḍitā. Na hi rūpāvacarasamāpattīsu viya etāsu aṅgātikkamo atthi. Sabbāsupi hi etāsu upekkhā cittekaggatāti dve eva jhānaṅgāni honti. Evaṃ santepi –
સુપણીતતરા હોન્તિ, પચ્છિમા પચ્છિમા ઇધ;
Supaṇītatarā honti, pacchimā pacchimā idha;
ઉપમા તત્થ વિઞ્ઞેય્યા, પાસાદતલસાટિકા.
Upamā tattha viññeyyā, pāsādatalasāṭikā.
યથા હિ ચતુભૂમકપાસાદસ્સ હેટ્ઠિમતલે દિબ્બનચ્ચગીતવાદિતસુરભિગન્ધમાલાસાદુરસપાનભોજનસયનચ્છાદનાદિવસેન પણીતા પઞ્ચ કામગુણા પચ્ચુપટ્ઠિતા અસ્સુ, દુતિયે તતો પણીતતરા, તતિયે તતો પણીતતમા, ચતુત્થે સબ્બપણીતા; તત્થ કિઞ્ચાપિ તાનિ ચત્તારિપિ પાસાદતલાનેવ, નત્થિ નેસં પાસાદતલભાવેન વિસેસો, પઞ્ચકામગુણસમિદ્ધિવિસેસેન પન હેટ્ઠિમતો હેટ્ઠિમતો ઉપરિમં ઉપરિમં પણીતતરં હોતિ.
Yathā hi catubhūmakapāsādassa heṭṭhimatale dibbanaccagītavāditasurabhigandhamālāsādurasapānabhojanasayanacchādanādivasena paṇītā pañca kāmaguṇā paccupaṭṭhitā assu, dutiye tato paṇītatarā, tatiye tato paṇītatamā, catutthe sabbapaṇītā; tattha kiñcāpi tāni cattāripi pāsādatalāneva, natthi nesaṃ pāsādatalabhāvena viseso, pañcakāmaguṇasamiddhivisesena pana heṭṭhimato heṭṭhimato uparimaṃ uparimaṃ paṇītataraṃ hoti.
યથા ચ એકાય ઇત્થિયા કન્તિતથૂલસણ્હસણ્હતરસણ્હતમસુત્તાનં ચતુપલતિપલદ્વિપલએકપલસાટિકા અસ્સુ, આયામેન વિત્થારેન ચ સમપ્પમાણા; તત્થ કિઞ્ચાપિ તા સાટિકા ચતસ્સોપિ આયામતો ચ વિત્થારતો ચ સમપ્પમાણા, નત્થિ તાસં પમાણતો વિસેસો, સુખસમ્ફસ્સસુખુમભાવમહગ્ઘભાવેહિ પન પુરિમાય પુરિમાય પચ્છિમા પચ્છિમા પણીતતરા હોન્તિ, એવમેવ કિઞ્ચાપિ ચતૂસુપિ એતાસુ ઉપેક્ખા ચિત્તેકગ્ગતાતિ એતાનિ દ્વેયેવ અઙ્ગાનિ હોન્તિ, અથ ખો ભાવનાવિસેસેન તેસં અઙ્ગાનં પણીતપણીતતરભાવેન સુપણીતતરા હોન્તિ પચ્છિમા પચ્છિમા ઇધાતિ વેદિતબ્બા. એવં અનુપુબ્બેન પણીતપણીતા ચેતા –
Yathā ca ekāya itthiyā kantitathūlasaṇhasaṇhatarasaṇhatamasuttānaṃ catupalatipaladvipalaekapalasāṭikā assu, āyāmena vitthārena ca samappamāṇā; tattha kiñcāpi tā sāṭikā catassopi āyāmato ca vitthārato ca samappamāṇā, natthi tāsaṃ pamāṇato viseso, sukhasamphassasukhumabhāvamahagghabhāvehi pana purimāya purimāya pacchimā pacchimā paṇītatarā honti, evameva kiñcāpi catūsupi etāsu upekkhā cittekaggatāti etāni dveyeva aṅgāni honti, atha kho bhāvanāvisesena tesaṃ aṅgānaṃ paṇītapaṇītatarabhāvena supaṇītatarā honti pacchimā pacchimā idhāti veditabbā. Evaṃ anupubbena paṇītapaṇītā cetā –
અસુચિમ્હિ મણ્ડપે લગ્ગો, એકો તં નિસ્સિતો પરો;
Asucimhi maṇḍape laggo, eko taṃ nissito paro;
અઞ્ઞો બહિ અનિસ્સાય, તં તં નિસ્સાય ચાપરો.
Añño bahi anissāya, taṃ taṃ nissāya cāparo.
ઠિતો ચતૂહિ એતેહિ, પુરિસેહિ યથાક્કમં;
Ṭhito catūhi etehi, purisehi yathākkamaṃ;
સમાનતાય ઞાતબ્બા, ચતસ્સોપિ વિભાવિના. (વિસુદ્ધિ॰ ૧.૨૯૧);
Samānatāya ñātabbā, catassopi vibhāvinā. (visuddhi. 1.291);
તત્રાયમત્થયોજના – અસુચિમ્હિ કિર દેસે એકો મણ્ડપો. અથેકો પુરિસો આગન્ત્વા તં અસુચિં જિગુચ્છમાનો તં મણ્ડપં હત્થેહિ આલમ્બિત્વા તત્થ લગ્ગો, લગ્ગિતો વિય અટ્ઠાસિ. અથાપરો આગન્ત્વા તં મણ્ડપલગ્ગં પુરિસં નિસ્સિતો. અથઞ્ઞો આગન્ત્વા ચિન્તેસિ – ‘યો એસ મણ્ડપે લગ્ગો, યો ચ તં નિસ્સિતો, ઉભોપેતે દુટ્ઠિતા; ધુવો ચ નેસં મણ્ડપપપાતે પાતો, હન્દાહં બહિયેવ તિટ્ઠામી’તિ સો તન્નિસ્સિતં અનિસ્સાય બહિયેવ અટ્ઠાસિ. અથાપરો આગન્ત્વા મણ્ડપલગ્ગસ્સ તન્નિસ્સિતસ્સ ચ અખેમભાવં ચિન્તેત્વા બહિઠિતઞ્ચ સુટ્ઠિતોતિ મન્ત્વા તં નિસ્સાય અટ્ઠાસિ.
Tatrāyamatthayojanā – asucimhi kira dese eko maṇḍapo. Atheko puriso āgantvā taṃ asuciṃ jigucchamāno taṃ maṇḍapaṃ hatthehi ālambitvā tattha laggo, laggito viya aṭṭhāsi. Athāparo āgantvā taṃ maṇḍapalaggaṃ purisaṃ nissito. Athañño āgantvā cintesi – ‘yo esa maṇḍape laggo, yo ca taṃ nissito, ubhopete duṭṭhitā; dhuvo ca nesaṃ maṇḍapapapāte pāto, handāhaṃ bahiyeva tiṭṭhāmī’ti so tannissitaṃ anissāya bahiyeva aṭṭhāsi. Athāparo āgantvā maṇḍapalaggassa tannissitassa ca akhemabhāvaṃ cintetvā bahiṭhitañca suṭṭhitoti mantvā taṃ nissāya aṭṭhāsi.
તત્થ અસુચિમ્હિ દેસે મણ્ડપો વિય કસિણુગ્ઘાટિમાકાસં દટ્ઠબ્બં. અસુચિજિગુચ્છાય મણ્ડપલગ્ગો પુરિસો વિય રૂપનિમિત્તજિગુચ્છાય આકાસારમ્મણં આકાસાનઞ્ચાયતનં . મણ્ડપલગ્ગં પુરિસં નિસ્સિતો વિય આકાસારમ્મણં આકાસાનઞ્ચાયતનં આરબ્ભ પવત્તં વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં. તેસં દ્વિન્નમ્પિ અખેમભાવં ચિન્તેત્વા અનિસ્સાય તં મણ્ડપલગ્ગં, બહિઠિતો વિય, આકાસાનઞ્ચાયતનં આરમ્મણં અકત્વા તદભાવારમ્મણં આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં. મણ્ડપલગ્ગસ્સ તન્નિસ્સિતસ્સ ચ અખેમતં ચિન્તેત્વા બહિઠિતઞ્ચ ‘સુટ્ઠિતો’તિ મન્ત્વા તં નિસ્સાય ઠિતો વિય વિઞ્ઞાણાભાવસઙ્ખાતે બહિપદેસે ઠિતં આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં આરબ્ભ પવત્તં નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં દટ્ઠબ્બં. એવં પવત્તમાનઞ્ચ –
Tattha asucimhi dese maṇḍapo viya kasiṇugghāṭimākāsaṃ daṭṭhabbaṃ. Asucijigucchāya maṇḍapalaggo puriso viya rūpanimittajigucchāya ākāsārammaṇaṃ ākāsānañcāyatanaṃ . Maṇḍapalaggaṃ purisaṃ nissito viya ākāsārammaṇaṃ ākāsānañcāyatanaṃ ārabbha pavattaṃ viññāṇañcāyatanaṃ. Tesaṃ dvinnampi akhemabhāvaṃ cintetvā anissāya taṃ maṇḍapalaggaṃ, bahiṭhito viya, ākāsānañcāyatanaṃ ārammaṇaṃ akatvā tadabhāvārammaṇaṃ ākiñcaññāyatanaṃ. Maṇḍapalaggassa tannissitassa ca akhemataṃ cintetvā bahiṭhitañca ‘suṭṭhito’ti mantvā taṃ nissāya ṭhito viya viññāṇābhāvasaṅkhāte bahipadese ṭhitaṃ ākiñcaññāyatanaṃ ārabbha pavattaṃ nevasaññānāsaññāyatanaṃ daṭṭhabbaṃ. Evaṃ pavattamānañca –
આરમ્મણં કરોતેવ, અઞ્ઞાભાવેન તં ઇદં;
Ārammaṇaṃ karoteva, aññābhāvena taṃ idaṃ;
દિટ્ઠદોસમ્પિ રાજાનં, વુત્તિહેતુ યથા જનો. (વિસુદ્ધિ॰ ૧.૨૯૨);
Diṭṭhadosampi rājānaṃ, vuttihetu yathā jano. (visuddhi. 1.292);
ઇદઞ્હિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ‘આસન્નવિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનપચ્ચત્થિકા અયં સમાપત્તી’તિ એવં દિટ્ઠદોસમ્પિ તં આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં અઞ્ઞસ્સ આરમ્મણસ્સ અભાવા આરમ્મણં કરોતેવ. યથા કિં? ‘દિટ્ઠદોસમ્પિ રાજાનં વુત્તિહેતુ યથા જનો’. યથા હિ અસંયતં ફરુસકાયવચીમનોસમાચારં કઞ્ચિ સબ્બદિસમ્પતિં રાજાનં ‘ફરુસસમાચારો અય’ન્તિ એવં દિટ્ઠદોસમ્પિ અઞ્ઞત્થ વુત્તિં અલભમાનો જનો વુત્તિહેતુ નિસ્સાય વત્તતિ, એવં દિટ્ઠદોસમ્પિ તં આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં અઞ્ઞં આરમ્મણં અલભમાનમિદં નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં આરમ્મણં કરોતેવ. એવં કુરુમાનઞ્ચ –
Idañhi nevasaññānāsaññāyatanaṃ ‘āsannaviññāṇañcāyatanapaccatthikā ayaṃ samāpattī’ti evaṃ diṭṭhadosampi taṃ ākiñcaññāyatanaṃ aññassa ārammaṇassa abhāvā ārammaṇaṃ karoteva. Yathā kiṃ? ‘Diṭṭhadosampi rājānaṃ vuttihetu yathā jano’. Yathā hi asaṃyataṃ pharusakāyavacīmanosamācāraṃ kañci sabbadisampatiṃ rājānaṃ ‘pharusasamācāro aya’nti evaṃ diṭṭhadosampi aññattha vuttiṃ alabhamāno jano vuttihetu nissāya vattati, evaṃ diṭṭhadosampi taṃ ākiñcaññāyatanaṃ aññaṃ ārammaṇaṃ alabhamānamidaṃ nevasaññānāsaññāyatanaṃ ārammaṇaṃ karoteva. Evaṃ kurumānañca –
આરુળ્હો દીઘનિસ્સેણિં, યથા નિસ્સેણિબાહુકં;
Āruḷho dīghanisseṇiṃ, yathā nisseṇibāhukaṃ;
પબ્બતગ્ગઞ્ચ આરુળ્હો, યથા પબ્બતમત્થકં.
Pabbataggañca āruḷho, yathā pabbatamatthakaṃ.
યથા વા ગિરિમારુળ્હો, અત્તનોયેવ જણ્ણુકં;
Yathā vā girimāruḷho, attanoyeva jaṇṇukaṃ;
ઓલુબ્ભતિ તથેવેતં, ઝાનમોલુબ્ભ વત્તતીતિ. (વિસુદ્ધિ॰ ૧.૨૯૩);
Olubbhati tathevetaṃ, jhānamolubbha vattatīti. (visuddhi. 1.293);
અરૂપાવચરકુસલકથા નિટ્ઠિતા.
Arūpāvacarakusalakathā niṭṭhitā.