Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણી-મૂલટીકા • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā

    નિદાનકથાવણ્ણના

    Nidānakathāvaṇṇanā

    અટ્ઠસાલિનિં તાવ વણ્ણેન્તેહિ આચરિયેહિ તસ્સા સન્નિવેસો વિભાવેતબ્બો. તસ્મા ઇદં વુચ્ચતિ –

    Aṭṭhasāliniṃ tāva vaṇṇentehi ācariyehi tassā sanniveso vibhāvetabbo. Tasmā idaṃ vuccati –

    ‘‘વચનત્થો પરિચ્છેદો, સન્નિવેસો ચ પાળિયા;

    ‘‘Vacanattho paricchedo, sanniveso ca pāḷiyā;

    સાગરેહિ તથા ચિન્તા, દેસનાહિ ગમ્ભીરતા.

    Sāgarehi tathā cintā, desanāhi gambhīratā.

    ‘‘દેસનાય સરીરસ્સ, પવત્તિગ્ગહણં તથા;

    ‘‘Desanāya sarīrassa, pavattiggahaṇaṃ tathā;

    થેરસ્સ વાચનામગ્ગ-તપ્પભાવિતતાપિ ચ.

    Therassa vācanāmagga-tappabhāvitatāpi ca.

    ‘‘પટિવેધા તથા બુદ્ધ-વચનાદીહિ આદિતો;

    ‘‘Paṭivedhā tathā buddha-vacanādīhi ādito;

    આભિધમ્મિકભાવસ્સ, સાધનં સબ્બદસ્સિનો.

    Ābhidhammikabhāvassa, sādhanaṃ sabbadassino.

    ‘‘વિનયેનાથ ગોસિઙ્ગ-સુત્તેન ચ મહેસિના;

    ‘‘Vinayenātha gosiṅga-suttena ca mahesinā;

    ભાસિતત્તસ્સ સંસિદ્ધિ, નિદાનેન ચ દીપિતા.

    Bhāsitattassa saṃsiddhi, nidānena ca dīpitā.

    ‘‘પકાસેત્વા ઇમં સબ્બં, પટિઞ્ઞાતકથા કતા;

    ‘‘Pakāsetvā imaṃ sabbaṃ, paṭiññātakathā katā;

    અટ્ઠસાલિનિયા એતં, સન્નિવેસં વિભાવયે’’તિ.

    Aṭṭhasāliniyā etaṃ, sannivesaṃ vibhāvaye’’ti.

    વચનત્થવિજાનનેન વિદિતાભિધમ્મસામઞ્ઞત્થસ્સ અભિધમ્મકથા વુચ્ચમાના સોભેય્યાતિ અભિધમ્મપરિજાનનમેવ આદિમ્હિ યુત્તરૂપન્તિ તદત્થં પુચ્છતિ ‘‘તત્થ કેનટ્ઠેન અભિધમ્મો’’તિ. તત્થ તત્થાતિ ‘‘અભિધમ્મસ્સ અત્થં પકાસયિસ્સામી’’તિ યદિદં વુત્તં, તસ્મિં. ‘‘યસ્સ અત્થં પકાસયિસ્સામી’’તિ પટિઞ્ઞાતં, સો અભિધમ્મો કેનટ્ઠેન અભિધમ્મોતિ અત્થો. તત્થાતિ વા ‘‘અભિધમ્મકથ’’ન્તિ એતસ્મિં વચને યો અભિધમ્મો વુત્તો, સો કેનટ્ઠેન અભિધમ્મોતિ અત્થો. ધમ્માતિરેકધમ્મવિસેસટ્ઠેનાતિ એત્થ ધમ્મો અતિરેકો ધમ્માતિરેકો, સુત્તન્તાધિકા પાળીતિ અત્થો. ધમ્મો વિસેસો ધમ્મવિસેસો ધમ્માતિસયો, વિચિત્તા પાળીતિ અત્થો, ધમ્માતિરેકધમ્મવિસેસા એવ અત્થો ધમ્માતિરેકધમ્મવિસેસટ્ઠો. દ્વિન્નમ્પિ અત્થાનં અભિધમ્મસદ્દસ્સ અત્થભાવેન સામઞ્ઞતો એકવચનનિદ્દેસો કતો. તસ્માતિ યસ્મા ‘‘અભિક્કમન્તિ, અભિક્કન્તવણ્ણા’’તિઆદીસુ વિય અતિરેકવિસેસટ્ઠદીપકો અભિસદ્દો, તસ્મા અયમ્પિ ધમ્મો ધમ્માતિરેકધમ્મવિસેસટ્ઠેન ‘‘અભિધમ્મો’’તિ વુચ્ચતીતિ સમ્બન્ધો.

    Vacanatthavijānanena viditābhidhammasāmaññatthassa abhidhammakathā vuccamānā sobheyyāti abhidhammaparijānanameva ādimhi yuttarūpanti tadatthaṃ pucchati ‘‘tattha kenaṭṭhena abhidhammo’’ti. Tattha tatthāti ‘‘abhidhammassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti yadidaṃ vuttaṃ, tasmiṃ. ‘‘Yassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti paṭiññātaṃ, so abhidhammo kenaṭṭhena abhidhammoti attho. Tatthāti vā ‘‘abhidhammakatha’’nti etasmiṃ vacane yo abhidhammo vutto, so kenaṭṭhena abhidhammoti attho. Dhammātirekadhammavisesaṭṭhenāti ettha dhammo atireko dhammātireko, suttantādhikā pāḷīti attho. Dhammo viseso dhammaviseso dhammātisayo, vicittā pāḷīti attho, dhammātirekadhammavisesā eva attho dhammātirekadhammavisesaṭṭho. Dvinnampi atthānaṃ abhidhammasaddassa atthabhāvena sāmaññato ekavacananiddeso kato. Tasmāti yasmā ‘‘abhikkamanti, abhikkantavaṇṇā’’tiādīsu viya atirekavisesaṭṭhadīpako abhisaddo, tasmā ayampi dhammo dhammātirekadhammavisesaṭṭhena ‘‘abhidhammo’’ti vuccatīti sambandho.

    તત્થ સિયા – ‘‘અભિક્કમન્તિ, અભિક્કન્તવણ્ણા’’તિ એત્થ ધાતુસદ્દસ્સ પુરતો પયુજ્જમાનો અભિસદ્દો કિરિયાય અતિરેકવિસેસભાવદીપકો હોતીતિ યુત્તં ઉપસગ્ગભાવતો, ધમ્મસદ્દો પન ન ધાતુસદ્દોતિ એતસ્મા પુરતો અભિસદ્દો પયોગમેવ નારહતિ. અથાપિ પયુજ્જેય્ય, કિરિયાવિસેસકા ઉપસગ્ગા, ન ચ ધમ્મો કિરિયાતિ ધમ્મસ્સ અતિરેકવિસેસભાવદીપનં ન યુત્તન્તિ? નો ન યુત્તં. અઞ્ઞસ્સપિ હિ ઉપસગ્ગસ્સ અધાતુસદ્દા પુરતો પયુજ્જમાનસ્સ અકિરિયાયપિ અતિરેકવિસેસભાવદીપકસ્સ દસ્સનતોતિ એતમત્થં વિભાવેતું અતિછત્તાદિઉદાહરણં દસ્સેન્તો આહ ‘‘યથા’’તિઆદિ. એવમેવાતિ યથા છત્તાતિરેકછત્તવિસેસાદિઅત્થેન અતિછત્તાદયો હોન્તિ અતિસદ્દસ્સ ઉપસગ્ગસ્સ અધાતુસદ્દસ્સપિ પુરતો પયુજ્જમાનસ્સ અકિરિયાય ચ તબ્ભાવદીપકત્તા, એવમયમ્પિ ધમ્મો ધમ્માતિરેકધમ્મવિસેસટ્ઠેન ‘‘અભિધમ્મો’’તિ વુચ્ચતિ અભિ-સદ્દસ્સ ઉપસગ્ગસ્સ અધાતુસદ્દસ્સપિ પુરતો પયુજ્જમાનસ્સ અકિરિયાય ચ તબ્ભાવદીપકત્તાતિ અધિપ્પાયો.

    Tattha siyā – ‘‘abhikkamanti, abhikkantavaṇṇā’’ti ettha dhātusaddassa purato payujjamāno abhisaddo kiriyāya atirekavisesabhāvadīpako hotīti yuttaṃ upasaggabhāvato, dhammasaddo pana na dhātusaddoti etasmā purato abhisaddo payogameva nārahati. Athāpi payujjeyya, kiriyāvisesakā upasaggā, na ca dhammo kiriyāti dhammassa atirekavisesabhāvadīpanaṃ na yuttanti? No na yuttaṃ. Aññassapi hi upasaggassa adhātusaddā purato payujjamānassa akiriyāyapi atirekavisesabhāvadīpakassa dassanatoti etamatthaṃ vibhāvetuṃ atichattādiudāharaṇaṃ dassento āha ‘‘yathā’’tiādi. Evamevāti yathā chattātirekachattavisesādiatthena atichattādayo honti atisaddassa upasaggassa adhātusaddassapi purato payujjamānassa akiriyāya ca tabbhāvadīpakattā, evamayampi dhammo dhammātirekadhammavisesaṭṭhena ‘‘abhidhammo’’ti vuccati abhi-saddassa upasaggassa adhātusaddassapi purato payujjamānassa akiriyāya ca tabbhāvadīpakattāti adhippāyo.

    એકદેસેનેવ વિભત્તાતિ ‘‘કતમે ચ, ભિક્ખવે, પઞ્ચક્ખન્ધા? રૂપક્ખન્ધો…પે॰… વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો. કતમો ચ, ભિક્ખવે, રૂપક્ખન્ધો? યં કિઞ્ચિ રૂપં અતીતા…પે॰… સન્તિકે વા, અયં વુચ્ચતિ રૂપક્ખન્ધો’’તિએવમાદિના (સં॰ નિ॰ ૩.૪૮; વિભ॰ ૨) ઉદ્દેસનિદ્દેસમત્તેનેવ વિભત્તા, ‘‘તત્થ કતમં રૂપં અતીત’’ન્તિએવમાદિના (વિભ॰ ૩) પટિનિદ્દેસસ્સ અભિધમ્મભાજનીયસ્સ પઞ્હપુચ્છકસ્સ ચ અભાવા ન નિપ્પદેસેન. અભિધમ્મં પત્વા પન…પે॰… નિપ્પદેસતોવ વિભત્તા, તસ્મા અયમ્પિ ધમ્મો ધમ્માતિરેકધમ્મવિસેસટ્ઠેન ‘‘અભિધમ્મો’’તિ વુચ્ચતિ નિપ્પદેસાનં તિણ્ણમ્પિ નયાનં અતિરેકપાળિભાવતો વિસેસપાળિભાવતો ચાતિ અધિપ્પાયો. સુત્તન્તે બાવીસતિયા ઇન્દ્રિયાનં એકતો અનાગતત્તા ઇન્દ્રિયવિભઙ્ગે સુત્તન્તભાજનીયં નત્થિ. ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા સમ્ભવન્તી’’તિઆદિના પટિચ્ચસમુપ્પાદે તસ્સ તસ્સ પચ્ચયધમ્મસ્સ પચ્ચયુપ્પન્નધમ્માનં પચ્ચયભાવો ઉદ્દિટ્ઠો, ઉદ્દિટ્ઠધમ્માનઞ્ચ કુસલાદિભાવો પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જેતબ્બો, ન ચેત્થ ‘‘અવિજ્જાસઙ્ખારા’’તિ એવં વુત્તો ઉદ્દેસો અત્થીતિ પઞ્હપુચ્છકં નત્થિ. સુત્તન્તે પઞ્ચ સિક્ખાપદાનિ ઉદ્દિટ્ઠાનિ પાણાતિપાતા વેરમણીતિઆદીનિ. સા પન વેરમણી યદિ સભાવકિચ્ચાદિવસેન વિભજીયેય્ય, ‘‘આરતિ વિરતી’’તિઆદિના અભિધમ્મભાજનીયમેવ હોતિ. અથાપિ ચિત્તુપ્પાદવસેન વિભજીયેય્ય, તથાપિ અભિધમ્મભાજનીયમેવ હોતિ. અઞ્ઞો પન વેરમણીનં વિભજિતબ્બપ્પકારો નત્થિ, યેન પકારેન સુત્તન્તભાજનીયં વત્તબ્બં સિયા. તસ્મા સિક્ખાપદવિભઙ્ગે સુત્તન્તભાજનીયં નત્થિ.

    Ekadeseneva vibhattāti ‘‘katame ca, bhikkhave, pañcakkhandhā? Rūpakkhandho…pe… viññāṇakkhandho. Katamo ca, bhikkhave, rūpakkhandho? Yaṃ kiñci rūpaṃ atītā…pe… santike vā, ayaṃ vuccati rūpakkhandho’’tievamādinā (saṃ. ni. 3.48; vibha. 2) uddesaniddesamatteneva vibhattā, ‘‘tattha katamaṃ rūpaṃ atīta’’ntievamādinā (vibha. 3) paṭiniddesassa abhidhammabhājanīyassa pañhapucchakassa ca abhāvā na nippadesena. Abhidhammaṃ patvā pana…pe… nippadesatova vibhattā, tasmā ayampi dhammo dhammātirekadhammavisesaṭṭhena ‘‘abhidhammo’’ti vuccati nippadesānaṃ tiṇṇampi nayānaṃ atirekapāḷibhāvato visesapāḷibhāvato cāti adhippāyo. Suttante bāvīsatiyā indriyānaṃ ekato anāgatattā indriyavibhaṅge suttantabhājanīyaṃ natthi. ‘‘Avijjāpaccayā saṅkhārā sambhavantī’’tiādinā paṭiccasamuppāde tassa tassa paccayadhammassa paccayuppannadhammānaṃ paccayabhāvo uddiṭṭho, uddiṭṭhadhammānañca kusalādibhāvo pucchitvā vissajjetabbo, na cettha ‘‘avijjāsaṅkhārā’’ti evaṃ vutto uddeso atthīti pañhapucchakaṃ natthi. Suttante pañca sikkhāpadāni uddiṭṭhāni pāṇātipātā veramaṇītiādīni. Sā pana veramaṇī yadi sabhāvakiccādivasena vibhajīyeyya, ‘‘ārati viratī’’tiādinā abhidhammabhājanīyameva hoti. Athāpi cittuppādavasena vibhajīyeyya, tathāpi abhidhammabhājanīyameva hoti. Añño pana veramaṇīnaṃ vibhajitabbappakāro natthi, yena pakārena suttantabhājanīyaṃ vattabbaṃ siyā. Tasmā sikkhāpadavibhaṅge suttantabhājanīyaṃ natthi.

    વચનત્થતો અભિધમ્મે ઞાતે પરિચ્છેદતો ઞાપેતું આહ ‘‘પકરણપરિચ્છેદતો’’તિઆદિ. કતિપયાવ પઞ્હવારા અવસેસાતિ ધમ્મહદયવિભઙ્ગે અનાગતા હુત્વા મહાધમ્મહદયે આગતા ધમ્મહદયવિભઙ્ગવચનવસેન અવસેસા કતિપયાવ પઞ્હવારાતિ અત્થો. એત્થેવ સઙ્ગહિતાતિ ‘‘અપુબ્બં નત્થી’’તિ વુત્તં. અપ્પમત્તિકાવ તન્તિ અવસેસાતિ ધમ્મહદયવિભઙ્ગે અનાગન્ત્વા મહાધમ્મહદયે આગતતન્તિતો યદિ પથવીઆદીનં વિત્થારકથા મહાધાતુકથા રૂપકણ્ડધાતુવિભઙ્ગાદીસુ, અથ ધાતુકથાય વિત્થારકથા ધાતુકથાય અનાગન્ત્વા મહાધાતુકથાય આગતતન્તિ અપ્પમત્તિકાવાતિ અધિપ્પાયો.

    Vacanatthato abhidhamme ñāte paricchedato ñāpetuṃ āha ‘‘pakaraṇaparicchedato’’tiādi. Katipayāva pañhavārā avasesāti dhammahadayavibhaṅge anāgatā hutvā mahādhammahadaye āgatā dhammahadayavibhaṅgavacanavasena avasesā katipayāva pañhavārāti attho. Ettheva saṅgahitāti ‘‘apubbaṃ natthī’’ti vuttaṃ. Appamattikāva tanti avasesāti dhammahadayavibhaṅge anāgantvā mahādhammahadaye āgatatantito yadi pathavīādīnaṃ vitthārakathā mahādhātukathā rūpakaṇḍadhātuvibhaṅgādīsu, atha dhātukathāya vitthārakathā dhātukathāya anāgantvā mahādhātukathāya āgatatanti appamattikāvāti adhippāyo.

    યં પન વુત્તં ‘‘સાવકભાસિતત્તા છડ્ડેથ ન’’ન્તિ, તં બુદ્ધભાસિતભાવદસ્સનેન પટિસેધેતું ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો હી’’તિઆદિમાહ. ચતૂસુ પઞ્હેસૂતિ ‘‘ઉપલબ્ભતિ નુપલબ્ભતી’’તિ પટિઞ્ઞાય ગહિતાય પટિક્ખેપગહણત્થં ‘‘યો સચ્ચિકટ્ઠો’’તિ વુત્તં સચ્ચિકટ્ઠં નિસ્સયં કત્વા ઉપાદાય પવત્તા દ્વેપિ પઞ્ચકા એકો પઞ્હો, ‘‘સબ્બત્થા’’તિ સરીરં સબ્બં વા દેસં ઉપાદાય પવત્તા એકો, ‘‘સબ્બદા’’તિ કાલમુપાદાય એકો, ‘‘સબ્બેસૂ’’તિ યદિ ખન્ધાયતનાદયો ગહિતા, તે ઉપાદાય પવત્તા, અથ પન ‘‘યો સચ્ચિકટ્ઠો સબ્બત્થ સબ્બદા’’તિ એતેહિ ન કોચિ સચ્ચિકટ્ઠો દેસો કાલો વા અગ્ગહિતો અત્થિ, તે પન સામઞ્ઞવસેન ગહેત્વા અનુયોગો કતો, ન ભેદવસેનાતિ ભેદવસેન ગહેત્વા અનુયુઞ્જિતું ‘‘સબ્બેસૂ’’તિ વુત્તા સચ્ચિકટ્ઠદેસકાલપ્પદેસે ઉપાદાય ચ પવત્તા એકોતિ એતેસુ ચતૂસુ. દ્વિન્નં પઞ્ચકાનન્તિ એત્થ ‘‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ…પે॰… મિચ્છા’’તિ એકં, ‘‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ…પે॰… મિચ્છા’’તિ (કથા॰ ૧૮) એકં, ‘‘ત્વં ચે પન મઞ્ઞસિ…પે॰… ઇદં તે મિચ્છા’’તિ (કથા॰ ૩) એકં, ‘‘એસે ચે દુન્નિગ્ગહિતે…પે॰… ઇદં તે મિચ્છા’’તિ એકં, ‘‘ન હેવં નિગ્ગહેતબ્બે, તેન હિ યં નિગ્ગણ્હાસિ…પે॰… સુકતા પટિપાદના’’તિ (કથા॰ ૧૦) એકન્તિ એવં નિગ્ગહકરણં, પટિકમ્મકરણં, નિગ્ગહસ્સ સુનિગ્ગહભાવં ઇચ્છતો પટિઞ્ઞાઠપનેન પટિકમ્મવેઠનં, પટિકમ્મસ્સ દુપ્પટિકમ્મભાવં ઇચ્છતો તંનિદસ્સનેન નિગ્ગહસ્સ દુન્નિગ્ગહભાવદસ્સનેન નિગ્ગહનિબ્બેઠનં, અનિગ્ગહભાવારોપનાદિના છેદોતિ અયં એકો પઞ્ચકો, યો અટ્ઠકથાયં અનુલોમપઞ્ચકપટિકમ્મચતુક્કનિગ્ગહચતુક્કઉપનયનચતુક્કનિગમનચતુક્ક નામેહિ સકવાદિપુબ્બપક્ખે અનુલોમપચ્ચનીકપઞ્ચકોતિ વુત્તો, પરવાદિપુબ્બપક્ખે ચ એવમેવ પચ્ચનીયાનુલોમપઞ્ચકોતિ વુત્તો. એવં દ્વે પઞ્ચકા વેદિતબ્બા. એવં સેસપઞ્હેસુપીતિ અટ્ઠ પઞ્ચકા અટ્ઠમુખા વાદયુત્તીતિ વુત્તા. યુત્તીતિ ઉપાયો, વાદસ્સ યુત્તિ વાદયુત્તિ, વાદપ્પવત્તનસ્સ ઉપાયોતિ અત્થો.

    Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘sāvakabhāsitattā chaḍḍetha na’’nti, taṃ buddhabhāsitabhāvadassanena paṭisedhetuṃ ‘‘sammāsambuddho hī’’tiādimāha. Catūsu pañhesūti ‘‘upalabbhati nupalabbhatī’’ti paṭiññāya gahitāya paṭikkhepagahaṇatthaṃ ‘‘yo saccikaṭṭho’’ti vuttaṃ saccikaṭṭhaṃ nissayaṃ katvā upādāya pavattā dvepi pañcakā eko pañho, ‘‘sabbatthā’’ti sarīraṃ sabbaṃ vā desaṃ upādāya pavattā eko, ‘‘sabbadā’’ti kālamupādāya eko, ‘‘sabbesū’’ti yadi khandhāyatanādayo gahitā, te upādāya pavattā, atha pana ‘‘yo saccikaṭṭho sabbattha sabbadā’’ti etehi na koci saccikaṭṭho deso kālo vā aggahito atthi, te pana sāmaññavasena gahetvā anuyogo kato, na bhedavasenāti bhedavasena gahetvā anuyuñjituṃ ‘‘sabbesū’’ti vuttā saccikaṭṭhadesakālappadese upādāya ca pavattā ekoti etesu catūsu. Dvinnaṃ pañcakānanti ettha ‘‘puggalo upalabbhati…pe… micchā’’ti ekaṃ, ‘‘puggalo nupalabbhati…pe… micchā’’ti (kathā. 18) ekaṃ, ‘‘tvaṃ ce pana maññasi…pe… idaṃ te micchā’’ti (kathā. 3) ekaṃ, ‘‘ese ce dunniggahite…pe… idaṃ te micchā’’ti ekaṃ, ‘‘na hevaṃ niggahetabbe, tena hi yaṃ niggaṇhāsi…pe… sukatā paṭipādanā’’ti (kathā. 10) ekanti evaṃ niggahakaraṇaṃ, paṭikammakaraṇaṃ, niggahassa suniggahabhāvaṃ icchato paṭiññāṭhapanena paṭikammaveṭhanaṃ, paṭikammassa duppaṭikammabhāvaṃ icchato taṃnidassanena niggahassa dunniggahabhāvadassanena niggahanibbeṭhanaṃ, aniggahabhāvāropanādinā chedoti ayaṃ eko pañcako, yo aṭṭhakathāyaṃ anulomapañcakapaṭikammacatukkaniggahacatukkaupanayanacatukkanigamanacatukka nāmehi sakavādipubbapakkhe anulomapaccanīkapañcakoti vutto, paravādipubbapakkhe ca evameva paccanīyānulomapañcakoti vutto. Evaṃ dve pañcakā veditabbā. Evaṃ sesapañhesupīti aṭṭha pañcakā aṭṭhamukhā vādayuttīti vuttā. Yuttīti upāyo, vādassa yutti vādayutti, vādappavattanassa upāyoti attho.

    અનુલોમપચ્ચનીકપઞ્ચકે આદિનિગ્ગહં દસ્સેત્વા પચ્ચનીયાનુલોમપઞ્ચકે ચ આદિનિગ્ગહમેવ દસ્સેત્વા માતિકં દીપેતું ‘‘સા પનેસા’’તિઆદિમાહ. પુગ્ગલોતિ અત્તા સત્તો જીવો. ઉપલબ્ભતીતિ પઞ્ઞાય ઉપગન્ત્વા લબ્ભતિ. સચ્ચિકટ્ઠપરમટ્ઠેનાતિ માયામરીચિઆદયો વિય નાભૂતાકારેન, અનુસ્સવાદીહિ ગહેતબ્બા વિય ન અનુત્તમત્થભાવેન, અથ ખો ભૂતેન ઉત્તમત્થભાવેન ઉપલબ્ભતીતિ પુચ્છતિ. ઇતરો તાદિસં ઇચ્છન્તો પટિજાનાતિ. પુન યો સચ્ચિકટ્ઠપરમટ્ઠેન ઉપલબ્ભતિ, સો સચ્ચિકટ્ઠપરમટ્ઠતો અઞ્ઞો તદાધારો, અઞ્ઞત્ર વા તેહિ, તેસં વા આધારભૂતો, અનઞ્ઞો વા તતો રુપ્પનાદિસભાવતો સપ્પચ્ચયાદિસભાવતો વા ઉપલબ્ભમાનો આપજ્જતીતિ અનુયુઞ્જતિ ‘‘યો સચ્ચિકટ્ઠો…પે॰… પરમટ્ઠેના’’તિ. ઇતરો પુગ્ગલસ્સ રૂપાદીહિ અઞ્ઞત્તં અનઞ્ઞત્તઞ્ચ અનિચ્છન્તો ‘‘ન હેવ’’ન્તિ પટિક્ખિપતિ. પુન સકવાદી પટિઞ્ઞાય એકત્તાપન્નં અપ્પટિક્ખિપિતબ્બં પટિક્ખિપતીતિ કત્વા નિગ્ગહં આરોપેન્તો આહ ‘‘આજાનાહિ નિગ્ગહ’’ન્તિ. ‘‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતી’’તિ પુટ્ઠો સકવાદી પુગ્ગલદિટ્ઠિં પટિસેધેન્તો ‘‘આમન્તા’’તિ પટિજાનાતિ. પુન ઇતરો યો સચ્ચિકટ્ઠેન નુપલબ્ભતિ પુગ્ગલો, સો સચ્ચિકટ્ઠપરમટ્ઠતો અઞ્ઞો વા અનઞ્ઞો વા નુપલબ્ભતીતિ આપજ્જતિ અઞ્ઞસ્સ પકારસ્સ અભાવાતિ અનુયુઞ્જતિ ‘‘યો સચ્ચિકટ્ઠો…પે॰… પરમટ્ઠેના’’તિ. યસ્મા પન પુગ્ગલો સબ્બેન સબ્બં નુપલબ્ભતિ, તસ્મા તસ્સ અઞ્ઞત્તાનઞ્ઞત્તાનુયોગો અનનુયોગો પુગ્ગલલદ્ધિં પટિસેધેન્તસ્સ અનાપજ્જનતોતિ ‘‘ન હેવ’’ન્તિ પટિક્ખિપતિ. ઇતરો પટિઞ્ઞાય આપજ્જનલેસમેવ પસ્સન્તો અવિપરીતં અત્થં અસમ્બુજ્ઝન્તોયેવ નિગ્ગહં આરોપેતિ ‘‘આજાનાહિ નિગ્ગહ’’ન્તિ.

    Anulomapaccanīkapañcake ādiniggahaṃ dassetvā paccanīyānulomapañcake ca ādiniggahameva dassetvā mātikaṃ dīpetuṃ ‘‘sā panesā’’tiādimāha. Puggaloti attā satto jīvo. Upalabbhatīti paññāya upagantvā labbhati. Saccikaṭṭhaparamaṭṭhenāti māyāmarīciādayo viya nābhūtākārena, anussavādīhi gahetabbā viya na anuttamatthabhāvena, atha kho bhūtena uttamatthabhāvena upalabbhatīti pucchati. Itaro tādisaṃ icchanto paṭijānāti. Puna yo saccikaṭṭhaparamaṭṭhena upalabbhati, so saccikaṭṭhaparamaṭṭhato añño tadādhāro, aññatra vā tehi, tesaṃ vā ādhārabhūto, anañño vā tato ruppanādisabhāvato sappaccayādisabhāvato vā upalabbhamāno āpajjatīti anuyuñjati ‘‘yo saccikaṭṭho…pe… paramaṭṭhenā’’ti. Itaro puggalassa rūpādīhi aññattaṃ anaññattañca anicchanto ‘‘na heva’’nti paṭikkhipati. Puna sakavādī paṭiññāya ekattāpannaṃ appaṭikkhipitabbaṃ paṭikkhipatīti katvā niggahaṃ āropento āha ‘‘ājānāhi niggaha’’nti. ‘‘Puggalo nupalabbhatī’’ti puṭṭho sakavādī puggaladiṭṭhiṃ paṭisedhento ‘‘āmantā’’ti paṭijānāti. Puna itaro yo saccikaṭṭhena nupalabbhati puggalo, so saccikaṭṭhaparamaṭṭhato añño vā anañño vā nupalabbhatīti āpajjati aññassa pakārassa abhāvāti anuyuñjati ‘‘yo saccikaṭṭho…pe… paramaṭṭhenā’’ti. Yasmā pana puggalo sabbena sabbaṃ nupalabbhati, tasmā tassa aññattānaññattānuyogo ananuyogo puggalaladdhiṃ paṭisedhentassa anāpajjanatoti ‘‘na heva’’nti paṭikkhipati. Itaro paṭiññāya āpajjanalesameva passanto aviparītaṃ atthaṃ asambujjhantoyeva niggahaṃ āropeti ‘‘ājānāhi niggaha’’nti.

    ઇતીતિ યં દિસ્વા માતિકા ઠપિતા, એવં દેસિતત્તાતિ અધિપ્પાયો. યથા કિન્તિ યેન પકારેન બુદ્ધભાસિતં નામ જાતં, તં નિદસ્સનં કિન્તિ અત્થો. યતોનિદાનન્તિ યંકારણા છઅજ્ઝત્તિકબાહિરાયતનાદિનિદાનન્તિ અત્થો. પપઞ્ચસઞ્ઞાસઙ્ખાતિ તણ્હામાનદિટ્ઠિપપઞ્ચસમ્પયુત્તા સઞ્ઞાકોટ્ઠાસા. સમુદાચરન્તીતિ અજ્ઝાચરન્તિ. એત્થ ચેતિ એતેસુ આયતનાદીસુ તણ્હામાનદિટ્ઠીહિ અભિનન્દિતબ્બં અભિવદિતબ્બં અજ્ઝોસિતબ્બઞ્ચ નત્થિ ચે . નનુ નત્થિયેવ, કસ્મા ‘‘નત્થિ ચે’’તિ વુત્તન્તિ? સચ્ચં નત્થિ, અપ્પહીનાભિનન્દનાભિવદનજ્ઝોસાનાનં પન પુથુજ્જનાનં અભિનન્દિતબ્બાદિપ્પકારાનિ આયતનાદીનિ હોન્તીતિ તેસં ન સક્કા ‘‘નત્થી’’તિ વત્તું, પહીનાભિનન્દનાદીનં પન સબ્બથા નત્થીતિ ‘‘નત્થિ ચે’’તિ વુત્તં. એસેવન્તોતિ અભિનન્દનાદીનં નત્થિભાવકરો મગ્ગો તપ્પટિપ્પસ્સદ્ધિભૂતં ફલં વા રાગાનુસયાદીનં અન્તો અવસાનં, અપ્પવત્તીતિ અત્થો.

    Itīti yaṃ disvā mātikā ṭhapitā, evaṃ desitattāti adhippāyo. Yathā kinti yena pakārena buddhabhāsitaṃ nāma jātaṃ, taṃ nidassanaṃ kinti attho. Yatonidānanti yaṃkāraṇā chaajjhattikabāhirāyatanādinidānanti attho. Papañcasaññāsaṅkhāti taṇhāmānadiṭṭhipapañcasampayuttā saññākoṭṭhāsā. Samudācarantīti ajjhācaranti. Ettha ceti etesu āyatanādīsu taṇhāmānadiṭṭhīhi abhinanditabbaṃ abhivaditabbaṃ ajjhositabbañca natthi ce . Nanu natthiyeva, kasmā ‘‘natthi ce’’ti vuttanti? Saccaṃ natthi, appahīnābhinandanābhivadanajjhosānānaṃ pana puthujjanānaṃ abhinanditabbādippakārāni āyatanādīni hontīti tesaṃ na sakkā ‘‘natthī’’ti vattuṃ, pahīnābhinandanādīnaṃ pana sabbathā natthīti ‘‘natthi ce’’ti vuttaṃ. Esevantoti abhinandanādīnaṃ natthibhāvakaro maggo tappaṭippassaddhibhūtaṃ phalaṃ vā rāgānusayādīnaṃ anto avasānaṃ, appavattīti attho.

    જાનં જાનાતીતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન જાનિતબ્બં જાનાતિ. ન હિ પદેસઞાણવા જાનિતબ્બં સબ્બં જાનાતીતિ. પસ્સં પસ્સતીતિ દિબ્બચક્ખુપઞ્ઞાચક્ખુધમ્મચક્ખુબુદ્ધચક્ખુસમન્તચક્ખુસઙ્ખાતેહિ પઞ્ચહિ ચક્ખૂહિ પસ્સિતબ્બં પસ્સતિ. અથ વા જાનં જાનાતીતિ યથા અઞ્ઞે સવિપલ્લાસા કામરૂપપરિઞ્ઞાવાદિનો જાનન્તાપિ વિપલ્લાસવસેન જાનન્તિ, ન એવં ભગવા , ભગવા પન પહીનવિપલ્લાસત્તા જાનન્તો જાનાતિયેવ, દિટ્ઠિદસ્સનસ્સ ચ અભાવા પસ્સન્તો પસ્સતિયેવાતિ અત્થો. ચક્ખુભૂતોતિ પઞ્ઞાચક્ખુમયત્તા સત્તેસુ ચ તદુપ્પાદનતો લોકસ્સ ચક્ખુભૂતો. ઞાણભૂતોતિ એતસ્સ ચ એવમેવ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ધમ્મા બોધિપક્ખિયા. બ્રહ્મા મગ્ગો, તેહિ ઉપ્પન્નત્તા લોકસ્સ ચ તદુપ્પાદનતો તબ્ભૂતો. વત્તાતિ ચતુસચ્ચધમ્મે વદતીતિ વત્તા. પવત્તાતિ ચિરં સચ્ચપ્પટિવેધં પવત્તેન્તો વદતીતિ પવત્તા. અત્થસ્સ નિન્નેતાતિ અત્થં ઉદ્ધરિત્વા દસ્સેતા, પરમત્થં વા નિબ્બાનં પાપયિતા. અમતસ્સ દાતાતિ અમતસચ્છિકિરિયં સત્તેસુ ઉપ્પાદેન્તો અમતં દદાતીતિ અમતસ્સ દાતા. બોધિપક્ખિયધમ્માનં તદાયત્તભાવતો ધમ્મસ્સામી. સુવણ્ણાલિઙ્ગન્તિ સુવણ્ણમયં આલિઙ્ગં ખુદ્દકમુદિઙ્ગં. સુપુપ્ફિતસતપત્તપદુમમિવ સસ્સિરિકં સસોભં સુપુપ્ફિતસતપત્તસસ્સિરિકં.

    Jānaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇena jānitabbaṃ jānāti. Na hi padesañāṇavā jānitabbaṃ sabbaṃ jānātīti. Passaṃ passatīti dibbacakkhupaññācakkhudhammacakkhubuddhacakkhusamantacakkhusaṅkhātehi pañcahi cakkhūhi passitabbaṃ passati. Atha vā jānaṃ jānātīti yathā aññe savipallāsā kāmarūpapariññāvādino jānantāpi vipallāsavasena jānanti, na evaṃ bhagavā , bhagavā pana pahīnavipallāsattā jānanto jānātiyeva, diṭṭhidassanassa ca abhāvā passanto passatiyevāti attho. Cakkhubhūtoti paññācakkhumayattā sattesu ca taduppādanato lokassa cakkhubhūto. Ñāṇabhūtoti etassa ca evameva attho daṭṭhabbo. Dhammā bodhipakkhiyā. Brahmā maggo, tehi uppannattā lokassa ca taduppādanato tabbhūto. Vattāti catusaccadhamme vadatīti vattā. Pavattāti ciraṃ saccappaṭivedhaṃ pavattento vadatīti pavattā. Atthassa ninnetāti atthaṃ uddharitvā dassetā, paramatthaṃ vā nibbānaṃ pāpayitā. Amatassa dātāti amatasacchikiriyaṃ sattesu uppādento amataṃ dadātīti amatassa dātā. Bodhipakkhiyadhammānaṃ tadāyattabhāvato dhammassāmī. Suvaṇṇāliṅganti suvaṇṇamayaṃ āliṅgaṃ khuddakamudiṅgaṃ. Supupphitasatapattapadumamiva sassirikaṃ sasobhaṃ supupphitasatapattasassirikaṃ.

    અનુમોદિતકાલતો પટ્ઠાય…પે॰… બુદ્ધભાસિતં નામ જાતન્તિ એતેન અનુમોદના બુદ્ધભાસિતભાવસ્સ કારણન્તિ અયમત્થો વુત્તો વિય દિસ્સતિ, એવઞ્ચ સતિ કથાવત્થુસ્સ બુદ્ધભાસિતભાવો ન સિયા અનનુમોદિતત્તા, તસ્મા એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો – ‘‘મહાકચ્ચાયનો એવં વિભજિસ્સતી’’તિ દિસ્વા ભગવા માતિકં નિક્ખિપિત્વા વિહારં પવિટ્ઠો, તથેવ ચ થેરો ભગવતા દિન્નનયેન ઠપિતમાતિકાય વિભજીતિ બુદ્ધભાસિતં નામ જાતં, તં પન અનુમોદનાય પાકટં જાતન્તિ એતમત્થં સન્ધાય ‘‘એવં સત્થારા…પે॰… નામ જાત’’ન્તિ વુત્તન્તિ.

    Anumoditakālato paṭṭhāya…pe… buddhabhāsitaṃ nāma jātanti etena anumodanā buddhabhāsitabhāvassa kāraṇanti ayamattho vutto viya dissati, evañca sati kathāvatthussa buddhabhāsitabhāvo na siyā ananumoditattā, tasmā evamettha attho daṭṭhabbo – ‘‘mahākaccāyano evaṃ vibhajissatī’’ti disvā bhagavā mātikaṃ nikkhipitvā vihāraṃ paviṭṭho, tatheva ca thero bhagavatā dinnanayena ṭhapitamātikāya vibhajīti buddhabhāsitaṃ nāma jātaṃ, taṃ pana anumodanāya pākaṭaṃ jātanti etamatthaṃ sandhāya ‘‘evaṃ satthārā…pe… nāma jāta’’nti vuttanti.

    ઇદાનિ પાળિયા સન્નિવેસં દસ્સેતું ‘‘તત્થ ધમ્મસઙ્ગણીપકરણે’’તિઆદિમાહ. કામાવચરકુસલતો અટ્ઠાતિ કામાવચરકુસલે ચત્તારો ખન્ધે ગહેત્વા તતો અટ્ઠ ચિત્તાનિ ઉદ્ધરતિ. પઠમા વિભત્તીતિપિ વદન્તિ. એકૂનનવુતિ ચિત્તાનીતિ યત્થ એતાનિ ચિત્તાનિ વિભત્તાનિ, તે પાળિપ્પદેસા ‘‘એકૂનનવુતિ ચિત્તાની’’તિ વુત્તા. તેસઞ્ચ સમુદાયો ચિત્તવિભત્તિ, તસ્મા ઉપપન્નમેતં ‘‘એકૂનનવુતિ ચિત્તાનિ ચિત્તવિભત્તી’’તિ. માતિકઞ્ચ ઉદ્દિસિત્વા તત્થ એકેકં પદં ઉદ્ધરિત્વા યસ્મા ચિત્તાનિ વિભત્તાનિ, તસ્મા માતિકાપિ ચિત્તવિભત્તિઅન્તોગધાયેવાતિ ચિત્તુપ્પાદકણ્ડં માતિકાપદભાજનીયવસેન દુવિધન્તિ ઇદમ્પિ વચનં યુજ્જતિ.

    Idāni pāḷiyā sannivesaṃ dassetuṃ ‘‘tattha dhammasaṅgaṇīpakaraṇe’’tiādimāha. Kāmāvacarakusalato aṭṭhāti kāmāvacarakusale cattāro khandhe gahetvā tato aṭṭha cittāni uddharati. Paṭhamā vibhattītipi vadanti. Ekūnanavuti cittānīti yattha etāni cittāni vibhattāni, te pāḷippadesā ‘‘ekūnanavuti cittānī’’ti vuttā. Tesañca samudāyo cittavibhatti, tasmā upapannametaṃ ‘‘ekūnanavuti cittāni cittavibhattī’’ti. Mātikañca uddisitvā tattha ekekaṃ padaṃ uddharitvā yasmā cittāni vibhattāni, tasmā mātikāpi cittavibhattiantogadhāyevāti cittuppādakaṇḍaṃ mātikāpadabhājanīyavasena duvidhanti idampi vacanaṃ yujjati.

    મૂલતોતિ ‘‘તીણિ કુસલમૂલાની’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૯૮૫) કુસલાદીનં મૂલવસેન સઙ્ખિપિત્વા વચનં. ‘‘વેદનાક્ખન્ધો’’તિઆદિના ખન્ધતો. ‘‘કાયકમ્મ’’ન્તિઆદિના દ્વારતો. ‘‘સુખભૂમિયં કામાવચરે’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૯૮૮) ભૂમિતો. અત્થોતિ હેતુફલં. ધમ્મોતિ હેતુ . ‘‘તીણિ કુસલમૂલાનિ તીણિ અકુસલમૂલાની’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૯૮૫-૯૮૬) હેતુવસેન સઙ્ગહો ધમ્મતો નિક્ખેપો. ‘‘તંસમ્પયુત્તો, તંસમુટ્ઠાના તદેકટ્ઠા ચ કિલેસા’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૯૮૫-૯૮૬) હેતુફલવસેન સઙ્ગહો અત્થતો નિક્ખેપો. અથ વા ધમ્મોતિ ભાસિતો. અત્થોતિ ભાસિતત્થો. ‘‘તયો કુસલહેતૂ’’તિ (ધ॰ સ॰ ૧૦૫૯) ધમ્મો. ‘‘તત્થ કતમે તયો કુસલહેતૂ અલોભો’’તિઆદિ (ધ॰ સ॰ ૧૦૬૦) અત્થો, સો ચ ધમ્મો. ‘‘તત્થ કતમો અલોભો’’તિઆદિ (ધ॰ સ॰ ૧૦૬૧) અત્થોતિ એવં અત્થધમ્મવસેન નિક્ખેપો વેદિતબ્બો. નામતોતિ ‘‘તીણિ કુસલમૂલાની’’તિ વુત્તધમ્માનં અલોભોતિઆદિનામવસેન. લિઙ્ગતોતિ ઉદ્દિટ્ઠસ્સ એકસ્સેવ ધમ્મસ્સ ‘‘અલોભો અલુબ્ભના અલુબ્ભિતત્ત’’ન્તિ (ધ॰ સ॰ ૧૦૬૧) પુરિસાદિલિઙ્ગવસેન નિક્ખેપો.

    Mūlatoti ‘‘tīṇi kusalamūlānī’’tiādinā (dha. sa. 985) kusalādīnaṃ mūlavasena saṅkhipitvā vacanaṃ. ‘‘Vedanākkhandho’’tiādinā khandhato. ‘‘Kāyakamma’’ntiādinā dvārato. ‘‘Sukhabhūmiyaṃ kāmāvacare’’tiādinā (dha. sa. 988) bhūmito. Atthoti hetuphalaṃ. Dhammoti hetu . ‘‘Tīṇi kusalamūlāni tīṇi akusalamūlānī’’tiādinā (dha. sa. 985-986) hetuvasena saṅgaho dhammato nikkhepo. ‘‘Taṃsampayutto, taṃsamuṭṭhānā tadekaṭṭhā ca kilesā’’tiādinā (dha. sa. 985-986) hetuphalavasena saṅgaho atthato nikkhepo. Atha vā dhammoti bhāsito. Atthoti bhāsitattho. ‘‘Tayo kusalahetū’’ti (dha. sa. 1059) dhammo. ‘‘Tattha katame tayo kusalahetū alobho’’tiādi (dha. sa. 1060) attho, so ca dhammo. ‘‘Tattha katamo alobho’’tiādi (dha. sa. 1061) atthoti evaṃ atthadhammavasena nikkhepo veditabbo. Nāmatoti ‘‘tīṇi kusalamūlānī’’ti vuttadhammānaṃ alobhotiādināmavasena. Liṅgatoti uddiṭṭhassa ekasseva dhammassa ‘‘alobho alubbhanā alubbhitatta’’nti (dha. sa. 1061) purisādiliṅgavasena nikkhepo.

    ગણનચારન્તિ ગણનપ્પવત્તિં. સમાનેન્તીતિ સમાનં કરોન્તિ પૂરેન્તિ, તથા સમાનેતબ્બન્તિ એત્થાપિ. ‘‘વિજ્જાભાગિનો અવિજ્જાભાગિનો’’તિ (ધ॰ સ॰ દુકમાતિકા ૧૦૧) એવમાદીસુ એત્થ વિઞ્ઞાતેસુ આભિધમ્મિકત્થેરા સુત્તન્તં સુણન્તા ચિન્તેન્તા ચ સુત્તન્તેસુ ‘‘વિજ્જાભાગિનો’’તિઆદીસુ આગતેસુ અત્થસ્સ વિઞ્ઞાતત્તા ન કિલમન્તીતિ એતમત્થં સન્ધાય વુત્તં ‘‘આભિધમ્મિકત્થેરાનં…પે॰… અકિલમત્થં ઠપિતા’’તિ.

    Gaṇanacāranti gaṇanappavattiṃ. Samānentīti samānaṃ karonti pūrenti, tathā samānetabbanti etthāpi. ‘‘Vijjābhāgino avijjābhāgino’’ti (dha. sa. dukamātikā 101) evamādīsu ettha viññātesu ābhidhammikattherā suttantaṃ suṇantā cintentā ca suttantesu ‘‘vijjābhāgino’’tiādīsu āgatesu atthassa viññātattā na kilamantīti etamatthaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘ābhidhammikattherānaṃ…pe… akilamatthaṃ ṭhapitā’’ti.

    અનમતગ્ગોતિ અઞ્ઞાતગ્ગો. ખન્ધન્તરન્તિ ખન્ધનાનત્તં, ખન્ધમેવ વા. ગહેતું અસક્કુણેય્યત્તા સણ્હં, સુખુમાય પઞ્ઞાય ગહેતબ્બતો સુખુમઞ્ચ ધમ્મં સણ્હસુખુમધમ્મં. બલવતા ઞાણવેગેન પવત્તત્તા બલવતો ઞાણવેગસ્સ નિમિત્તભાવતો ચ બલવં. ગમ્ભીરમેવ ગમ્ભીરગતં, ગમ્ભીરાનિ વા ગતાનિ ગમનાનિ એતસ્સ સન્તીતિ ગમ્ભીરગતં. યથાનુપુબ્બન્તિ યથાનુપુબ્બેન. નિખિલેનાતિ નિરવસેસેન દેસિતં, પઞ્ચખિલરહિતેન વા ભગવતા દેસિતં. રૂપગતંવાતિ હત્થગતં રૂપં વિય ચક્ખુના. ‘‘પટિવેધઞાણેન સમન્તપટ્ઠાનં યો પસ્સતિ, સો અત્થેવ, નો નત્થી’’તિ અત્તાનં સન્ધાય થેરો વદતીતિ.

    Anamataggoti aññātaggo. Khandhantaranti khandhanānattaṃ, khandhameva vā. Gahetuṃ asakkuṇeyyattā saṇhaṃ, sukhumāya paññāya gahetabbato sukhumañca dhammaṃ saṇhasukhumadhammaṃ. Balavatā ñāṇavegena pavattattā balavato ñāṇavegassa nimittabhāvato ca balavaṃ. Gambhīrameva gambhīragataṃ, gambhīrāni vā gatāni gamanāni etassa santīti gambhīragataṃ. Yathānupubbanti yathānupubbena. Nikhilenāti niravasesena desitaṃ, pañcakhilarahitena vā bhagavatā desitaṃ. Rūpagataṃvāti hatthagataṃ rūpaṃ viya cakkhunā. ‘‘Paṭivedhañāṇena samantapaṭṭhānaṃ yo passati, so attheva, no natthī’’ti attānaṃ sandhāya thero vadatīti.

    ખુદ્દકવત્થુવિભઙ્ગે આગતેસુ એકાધિકેસુ અટ્ઠસુ કિલેસસતેસુ અટ્ઠસતતણ્હાવિચરિતાનિ અપનેત્વા સેસા દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિયો ચ ઉપ્પન્નાનુપ્પન્નભાવેન દિગુણિતાનિ દિયડ્ઢકિલેસસહસ્સાનિ દસાધિકાનિ હોન્તિ, અપ્પકં પન ઊનમધિકં વા ન ગણનૂપગં હોતીતિ ‘‘દિયડ્ઢકિલેસસહસ્સ’’ન્તિ વુત્તં. ઇતરેસં અતીતાદિભાવામસના અગ્ગહણં ખેપને દટ્ઠબ્બં.

    Khuddakavatthuvibhaṅge āgatesu ekādhikesu aṭṭhasu kilesasatesu aṭṭhasatataṇhāvicaritāni apanetvā sesā dvāsaṭṭhi diṭṭhiyo ca uppannānuppannabhāvena diguṇitāni diyaḍḍhakilesasahassāni dasādhikāni honti, appakaṃ pana ūnamadhikaṃ vā na gaṇanūpagaṃ hotīti ‘‘diyaḍḍhakilesasahassa’’nti vuttaṃ. Itaresaṃ atītādibhāvāmasanā aggahaṇaṃ khepane daṭṭhabbaṃ.

    મેચકપટાતિ નીલનિભા પટા. ચિત્તસમુટ્ઠાના વણ્ણધાતૂતિ ચિત્તપચ્ચયઉતુસમુટ્ઠાના વણ્ણધાતૂતિ અત્થો ગહેતબ્બો. કસ્મા? ન હિ ચિત્તસમુટ્ઠાનં રૂપં બહિ નિગચ્છતીતિ, ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપપરમ્પરાય આગતત્તા પન એવં વુત્તં. અથ વા ચિત્તસમુટ્ઠાના વણ્ણધાતૂતિ એત્થ પચ્ચયઉતુસદ્દાનં લોપં કત્વા સોયેવ પુબ્બે વુત્તો અત્થો સુવણ્ણતા સુસ્સરતા વિય. એત્થ હિ ‘‘સુસ્સરતા’’તિ ઉપાદિન્નકાધિકારે આગતં, ન ચ સદ્દો ઉપાદિન્નકો અત્થિ, તસ્મા ઉપાદિન્નકરૂપઓટ્ઠતાલુઆદિનિસ્સયત્તા એવં વુત્તન્તિ, એવમેત્થાપિ ચિત્તપચ્ચયઉતુસમુટ્ઠાનં સન્ધાય ‘‘ચિત્તસમુટ્ઠાના વણ્ણધાતૂ’’તિ વદતિ.

    Mecakapaṭāti nīlanibhā paṭā. Cittasamuṭṭhānā vaṇṇadhātūti cittapaccayautusamuṭṭhānā vaṇṇadhātūti attho gahetabbo. Kasmā? Na hi cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ bahi nigacchatīti, cittasamuṭṭhānarūpaparamparāya āgatattā pana evaṃ vuttaṃ. Atha vā cittasamuṭṭhānā vaṇṇadhātūti ettha paccayautusaddānaṃ lopaṃ katvā soyeva pubbe vutto attho suvaṇṇatā sussaratā viya. Ettha hi ‘‘sussaratā’’ti upādinnakādhikāre āgataṃ, na ca saddo upādinnako atthi, tasmā upādinnakarūpaoṭṭhatāluādinissayattā evaṃ vuttanti, evametthāpi cittapaccayautusamuṭṭhānaṃ sandhāya ‘‘cittasamuṭṭhānā vaṇṇadhātū’’ti vadati.

    કાયસક્ખિન્તિ પચ્ચક્ખં. દન્તાવરણન્તિ ઓટ્ઠદ્વયં. મુખાદાનન્તિ મુખવિવરં. સિલિટ્ઠન્તિ સંગતં સુસણ્ઠિતં. સરે નિમિત્તં ગહેત્વાતિ ‘‘ધમ્મો એસો વુચ્ચતી’’તિ ધમ્મસ્સરવસેન નિમિત્તં ગહેત્વા, ન કિલેસાનુબ્યઞ્જનવસેન. એકપ્પહારેનાતિ એત્થ પહારોતિ દિવસસ્સ તતિયો ભાગો વુચ્ચતિ. એવં સન્તેતિ પુબ્બે વુત્તમગ્ગહેત્વા વાચનામગ્ગસ્સ થેરપ્પભવત્તવચનમેવ ગહેત્વા તેન પુરિમવચનઞ્ચ પટિક્ખિપન્તો ચોદેતિ.

    Kāyasakkhinti paccakkhaṃ. Dantāvaraṇanti oṭṭhadvayaṃ. Mukhādānanti mukhavivaraṃ. Siliṭṭhanti saṃgataṃ susaṇṭhitaṃ. Sare nimittaṃ gahetvāti ‘‘dhammo eso vuccatī’’ti dhammassaravasena nimittaṃ gahetvā, na kilesānubyañjanavasena. Ekappahārenāti ettha pahāroti divasassa tatiyo bhāgo vuccati. Evaṃ santeti pubbe vuttamaggahetvā vācanāmaggassa therappabhavattavacanameva gahetvā tena purimavacanañca paṭikkhipanto codeti.

    તેનેતમેતસ્સાતિ વિનયસ્સ. અત્તત્થપરત્થાદિભેદેતિ યો તં સુત્તં સજ્ઝાયતિ સુણાતિ વાચેતિ ચિન્તેતિ દેસેતિ, સુત્તેન સઙ્ગહિતો સીલાદિઅત્થો તસ્સપિ હોતિ, તેન પરસ્સ સાધેતબ્બતો પરસ્સપિ હોતીતિ તદુભયં તં સુત્તં સૂચેતિ દીપેતિ. તથા દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકત્થે લોકિયલોકુત્તરત્થેતિ એવમાદિભેદે અત્થે આદિસદ્દેન સઙ્ગણ્હાતિ. અત્થસદ્દો ચાયં હિતપરિયાયવચનં, ન ભાસિતત્થવચનં. યદિ સિયા, સુત્તં અત્તનોપિ ભાસિતત્થં સૂચેતિ પરસુત્તસ્સપીતિ અયમત્થો સિયા, સુત્તેન ચ યો અત્થો પકાસિતો, સો તસ્સેવ હોતીતિ ન તેન પરત્થો સૂચિતો હોતિ, તેન ચ સૂચેતબ્બસ્સ પરત્થસ્સ નિવત્તેતબ્બસ્સ અભાવા અત્તગ્ગહણં ન કત્તબ્બં, અત્તત્થપરત્થવિનિમુત્તસ્સ ભાસિતત્થસ્સ અભાવા આદિગ્ગહણઞ્ચ ન કત્તબ્બં, તસ્મા યથાવુત્તસ્સ અત્થસ્સ સુત્તે અસમ્ભવતો સુત્તાધારસ્સ પુગ્ગલસ્સ વસેન અત્તત્થપરત્થા વુત્તા.

    Tenetametassāti vinayassa. Attatthaparatthādibhedeti yo taṃ suttaṃ sajjhāyati suṇāti vāceti cinteti deseti, suttena saṅgahito sīlādiattho tassapi hoti, tena parassa sādhetabbato parassapi hotīti tadubhayaṃ taṃ suttaṃ sūceti dīpeti. Tathā diṭṭhadhammikasamparāyikatthe lokiyalokuttarattheti evamādibhede atthe ādisaddena saṅgaṇhāti. Atthasaddo cāyaṃ hitapariyāyavacanaṃ, na bhāsitatthavacanaṃ. Yadi siyā, suttaṃ attanopi bhāsitatthaṃ sūceti parasuttassapīti ayamattho siyā, suttena ca yo attho pakāsito, so tasseva hotīti na tena parattho sūcito hoti, tena ca sūcetabbassa paratthassa nivattetabbassa abhāvā attaggahaṇaṃ na kattabbaṃ, attatthaparatthavinimuttassa bhāsitatthassa abhāvā ādiggahaṇañca na kattabbaṃ, tasmā yathāvuttassa atthassa sutte asambhavato suttādhārassa puggalassa vasena attatthaparatthā vuttā.

    અથ વા સુત્તં અનપેક્ખિત્વા યે અત્તત્થાદયોપિ અત્થપ્પભેદા વુત્તા નિદ્દેસે (મહાનિ॰ ૬૯; ચૂળનિ॰ મોઘરાજમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૮૫) ‘‘અત્તત્થો પરત્થો ઉભયત્થો દિટ્ઠધમ્મિકો અત્થો સમ્પરાયિકો અત્થો ઉત્તાનો અત્થો ગમ્ભીરો અત્થો ગુળ્હો અત્થો પટિચ્છન્નો અત્થો નેય્યો અત્થો નીતો અત્થો અનવજ્જો અત્થો નિક્કિલેસો અત્થો વોદાનો અત્થો પરમત્થો અત્થો’’તિ, તે સુત્તં સૂચેતીતિ અત્થો. અથ વા ‘‘અત્તના ચ અપ્પિચ્છો હોતી’’તિ અત્તત્થં, ‘‘અપ્પિચ્છકથઞ્ચ પરેસં કત્તા હોતી’’તિ પરત્થં સૂચેતીતિ. એવં ‘‘અત્તના ચ પાણાતિપાતા પટિવિરતો હોતી’’તિઆદિસુત્તાનિ (અ॰ નિ॰ ૪.૯૯) યોજેતબ્બાનિ. વિનયાભિધમ્મેહિ ચ વિસેસેત્વા સુત્તસદ્દસ્સ અત્થો વત્તબ્બો, તસ્મા વેનેય્યજ્ઝાસયવસપ્પવત્તાય દેસનાય અત્તહિતપરહિતાદીનિ સાતિસયં પકાસિતાનિ હોન્તિ, ન આણાધમ્મસભાવવસપ્પવત્તાયાતિ ઇદમેવ ‘‘અત્થાનં સૂચનતો સુત્ત’’ન્તિ વુત્તં.

    Atha vā suttaṃ anapekkhitvā ye attatthādayopi atthappabhedā vuttā niddese (mahāni. 69; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85) ‘‘attattho parattho ubhayattho diṭṭhadhammiko attho samparāyiko attho uttāno attho gambhīro attho guḷho attho paṭicchanno attho neyyo attho nīto attho anavajjo attho nikkileso attho vodāno attho paramattho attho’’ti, te suttaṃ sūcetīti attho. Atha vā ‘‘attanā ca appiccho hotī’’ti attatthaṃ, ‘‘appicchakathañca paresaṃ kattā hotī’’ti paratthaṃ sūcetīti. Evaṃ ‘‘attanā ca pāṇātipātā paṭivirato hotī’’tiādisuttāni (a. ni. 4.99) yojetabbāni. Vinayābhidhammehi ca visesetvā suttasaddassa attho vattabbo, tasmā veneyyajjhāsayavasappavattāya desanāya attahitaparahitādīni sātisayaṃ pakāsitāni honti, na āṇādhammasabhāvavasappavattāyāti idameva ‘‘atthānaṃ sūcanato sutta’’nti vuttaṃ.

    સુત્તે ચ આણાધમ્મસભાવા વેનેય્યજ્ઝાસયં અનુવત્તન્તિ, ન વિનયાભિધમ્મેસુ વિય વેનેય્યજ્ઝાસયો આણાધમ્મસભાવે અનુવત્તતિ, તસ્મા વેનેય્યાનં એકન્તહિતપટિલાભસંવત્તનિકા સુત્તન્તદેસના હોતીતિ ‘‘સુવુત્તા ચેત્થ અત્થા’’તિઆદિ વુત્તં. પસવતીતિ ફલતિ . ‘‘સુત્તાણા’’તિ એતસ્સ અત્થં પકાસેતું ‘‘સુટ્ઠુ ચ ને તાયતી’’તિ વુત્તં. અત્તત્થપરત્થાદિવિધાનેસુ ચ સુત્તસ્સ પમાણભાવો તેસઞ્ચ સઙ્ગાહકત્તં યોજેતબ્બં, તદત્થપ્પકાસને પધાનત્તા સુત્તસ્સ ઇતરેહિ વિસેસનઞ્ચ. એતન્તિ ‘‘અત્થાનં સૂચનતો’’તિઆદિકં અત્થવચનં. એતસ્સાતિ સુત્તસ્સ.

    Sutte ca āṇādhammasabhāvā veneyyajjhāsayaṃ anuvattanti, na vinayābhidhammesu viya veneyyajjhāsayo āṇādhammasabhāve anuvattati, tasmā veneyyānaṃ ekantahitapaṭilābhasaṃvattanikā suttantadesanā hotīti ‘‘suvuttā cettha atthā’’tiādi vuttaṃ. Pasavatīti phalati . ‘‘Suttāṇā’’ti etassa atthaṃ pakāsetuṃ ‘‘suṭṭhu ca ne tāyatī’’ti vuttaṃ. Attatthaparatthādividhānesu ca suttassa pamāṇabhāvo tesañca saṅgāhakattaṃ yojetabbaṃ, tadatthappakāsane padhānattā suttassa itarehi visesanañca. Etanti ‘‘atthānaṃ sūcanato’’tiādikaṃ atthavacanaṃ. Etassāti suttassa.

    અભિક્કમન્તીતિ એત્થ અભિ-સદ્દો કમનસ્સ વુદ્ધિભાવં અતિરેકત્તં દીપેતિ. અભિક્કન્તેનાતિ ચ એત્થ કન્તિયા અધિકત્તં વિસેસભાવન્તિ યુત્તં કિરિયાવિસેસકત્તા ઉપસગ્ગસ્સ. અભિઞ્ઞાતા, અભિરાજા, અભિવિનયેતિ એત્થ લક્ખણપૂજિતપરિચ્છિન્નેસુ રત્તિઆદીસુ અભિ-સદ્દો વત્તતીતિ કથમેતં યુજ્જેય્યાતિ? લક્ખણકરણઞાણપૂજનપરિચ્છેદકિરિયાદીપનતો તાહિ ચ કિરિયાહિ રત્તિરાજવિનયાનં યુત્તત્તા. ભાવનાફરણવુદ્ધીહિ વુદ્ધિમન્તો. આરમ્મણાદીહીતિ આરમ્મણસમ્પયુત્તકમ્મદ્વારપટિપદાદીહિ. અવિસિટ્ઠન્તિ અઞ્ઞમઞ્ઞવિસિટ્ઠેસુ વિનયસુત્તન્તાભિધમ્મેસુ અવિસિટ્ઠં સમાનં પિટકસદ્દન્તિ અત્થો. યથાવુત્તેનેવાતિ ‘‘એવં દુવિધત્થેના’’તિઆદિના નયેન.

    Abhikkamantīti ettha abhi-saddo kamanassa vuddhibhāvaṃ atirekattaṃ dīpeti. Abhikkantenāti ca ettha kantiyā adhikattaṃ visesabhāvanti yuttaṃ kiriyāvisesakattā upasaggassa. Abhiññātā, abhirājā, abhivinayeti ettha lakkhaṇapūjitaparicchinnesu rattiādīsu abhi-saddo vattatīti kathametaṃ yujjeyyāti? Lakkhaṇakaraṇañāṇapūjanaparicchedakiriyādīpanato tāhi ca kiriyāhi rattirājavinayānaṃ yuttattā. Bhāvanāpharaṇavuddhīhi vuddhimanto. Ārammaṇādīhīti ārammaṇasampayuttakammadvārapaṭipadādīhi. Avisiṭṭhanti aññamaññavisiṭṭhesu vinayasuttantābhidhammesu avisiṭṭhaṃ samānaṃ piṭakasaddanti attho. Yathāvuttenevāti ‘‘evaṃ duvidhatthenā’’tiādinā nayena.

    કથેતબ્બાનં અત્થાનં દેસકાયત્તેન આણાદિવિધિના અતિસજ્જનં પબોધનં દેસના. સાસિતબ્બપુગ્ગલગતેન યથાપરાધાદિના સાસિતબ્બભાવેન અનુસાસનં વિનયનં સાસનં. કથેતબ્બસ્સ સંવરાસંવરાદિનો અત્થસ્સ કથનં વચનપટિબદ્ધકરણં કથા. ભેદ-સદ્દો વિસું વિસું યોજેતબ્બો ‘‘દેસનાભેદં સાસનભેદં કથાભેદઞ્ચ યથારહં પરિદીપયે’’તિ. ભેદન્તિ નાનત્તં, નાનાકરણન્તિ અત્થો. સિક્ખા ચ પહાનાનિ ચ ગમ્ભીરભાવો ચ સિક્ખાપહાનગમ્ભીરભાવં, તઞ્ચ પરિદીપયે. ન્તિ પરિયત્તિઆદિં. યથાતિ ઉપારમ્ભાદિહેતુ પરિયાપુણનાદિપ્પકારેહિ.

    Kathetabbānaṃ atthānaṃ desakāyattena āṇādividhinā atisajjanaṃ pabodhanaṃ desanā. Sāsitabbapuggalagatena yathāparādhādinā sāsitabbabhāvena anusāsanaṃ vinayanaṃ sāsanaṃ. Kathetabbassa saṃvarāsaṃvarādino atthassa kathanaṃ vacanapaṭibaddhakaraṇaṃ kathā. Bheda-saddo visuṃ visuṃ yojetabbo ‘‘desanābhedaṃ sāsanabhedaṃ kathābhedañca yathārahaṃ paridīpaye’’ti. Bhedanti nānattaṃ, nānākaraṇanti attho. Sikkhā ca pahānāni ca gambhīrabhāvo ca sikkhāpahānagambhīrabhāvaṃ, tañca paridīpaye. Yanti pariyattiādiṃ. Yathāti upārambhādihetu pariyāpuṇanādippakārehi.

    તીસુપિ ચેતેસુ એતે ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધાતિ એત્થ તન્તિઅત્થો તન્તિદેસના તન્તિઅત્થપટિવેધો ચ તન્તિવિસયા હોન્તીતિ વિનયપિટકાદીનં અત્થદેસનાપટિવેધાધારભાવો યુત્તો, પિટકાનિ પન તન્તિયોયેવાતિ ધમ્માધારભાવો કથં યુજ્જેય્યાતિ? તન્તિસમુદાયસ્સ અવયવતન્તિયા આધારભાવતો, ધમ્માદીનઞ્ચ દુક્ખોગાહભાવતો તેહિ વિનયાદયો ગમ્ભીરાતિ વિનયાદીનઞ્ચ ચતુબ્બિધો ગમ્ભીરભાવો વુત્તો, તસ્મા ‘‘ધમ્માદયો એવ દુક્ખોગાહત્તા ગમ્ભીરા, ન વિનયાદયો’’તિ ન ચોદેતબ્બમેતં. તત્થ પટિવેધસ્સ દુક્કરભાવતો ધમ્મત્થાનં, દેસનાઞાણસ્સ દુક્કરભાવતો દેસનાય ચ દુક્ખોગાહભાવો વેદિતબ્બો. પટિવેધસ્સ પન ઉપ્પાદેતું અસક્કુણેય્યત્તા તબ્બિસયઞાણુપ્પત્તિયા ચ દુક્કરભાવતો દુક્ખોગાહતા વેદિતબ્બા.

    Tīsupi cetesu ete dhammatthadesanāpaṭivedhāti ettha tantiattho tantidesanā tantiatthapaṭivedho ca tantivisayā hontīti vinayapiṭakādīnaṃ atthadesanāpaṭivedhādhārabhāvo yutto, piṭakāni pana tantiyoyevāti dhammādhārabhāvo kathaṃ yujjeyyāti? Tantisamudāyassa avayavatantiyā ādhārabhāvato, dhammādīnañca dukkhogāhabhāvato tehi vinayādayo gambhīrāti vinayādīnañca catubbidho gambhīrabhāvo vutto, tasmā ‘‘dhammādayo eva dukkhogāhattā gambhīrā, na vinayādayo’’ti na codetabbametaṃ. Tattha paṭivedhassa dukkarabhāvato dhammatthānaṃ, desanāñāṇassa dukkarabhāvato desanāya ca dukkhogāhabhāvo veditabbo. Paṭivedhassa pana uppādetuṃ asakkuṇeyyattā tabbisayañāṇuppattiyā ca dukkarabhāvato dukkhogāhatā veditabbā.

    હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદાતિ એતેન વચનત્થેન ધમ્મસ્સ હેતુભાવો કથં ઞાતબ્બોતિ? ‘‘ધમ્મપટિસમ્ભિદા’’તિ એતસ્સ સમાસપદસ્સ અવયવપદત્થં દસ્સેન્તેન ‘‘હેતુમ્હિ ઞાણ’’ન્તિ વુત્તત્તા. ‘‘ધમ્મે પટિસમ્ભિદા’’તિ એત્થ હિ ‘‘ધમ્મે’’તિ એતસ્સ અત્થં દસ્સેન્તેન ‘‘હેતુમ્હી’’તિ વુત્તં, ‘‘પટિસમ્ભિદા’’તિ એતસ્સ ચ અત્થં દસ્સેન્તેન ‘‘ઞાણ’’ન્તિ, તસ્મા હેતુધમ્મસદ્દા એકત્થા ઞાણપટિસમ્ભિદાસદ્દા ચાતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તેન સાધિતો ધમ્મસ્સ હેતુભાવો. અત્થસ્સ હેતુફલભાવો ચ એવમેવ દટ્ઠબ્બો. યથાધમ્મન્તિ એત્થ ધમ્મ-સદ્દો હેતું હેતુફલઞ્ચ સબ્બં ગણ્હાતિ. સભાવવાચકો હેસ, ન પરિયત્તિહેતુભાવવાચકો, તસ્મા યથાધમ્મન્તિ યો યો અવિજ્જાસઙ્ખારાદિધમ્મો, તસ્મિં તસ્મિન્તિ અત્થો. ધમ્માભિલાપોતિ અત્થબ્યઞ્જનકો અવિપરીતાભિલાપો. એતેન ‘‘તત્ર ધમ્મનિરુત્તાભિલાપે ઞાણં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ॰ ૭૧૮-૭૨૦) એત્થ વુત્તધમ્મનિરુત્તિં દસ્સેતિ. અનુલોમાદિવસેન વા કથનન્તિ એતેન તસ્સા ધમ્મનિરુત્તિયા અભિલાપં કથનં તસ્સ વચનસ્સ પવત્તનં દસ્સેતિ. અધિપ્પાયોતિ એતેન ‘‘દેસનાતિ પઞ્ઞત્તી’’તિ એતં વચનં ધમ્મનિરુત્તાભિલાપં સન્ધાય વુત્તં, ન તબ્બિનિમુત્તં પઞ્ઞત્તિં સન્ધાયાતિ દસ્સેતિ.

    Hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidāti etena vacanatthena dhammassa hetubhāvo kathaṃ ñātabboti? ‘‘Dhammapaṭisambhidā’’ti etassa samāsapadassa avayavapadatthaṃ dassentena ‘‘hetumhi ñāṇa’’nti vuttattā. ‘‘Dhamme paṭisambhidā’’ti ettha hi ‘‘dhamme’’ti etassa atthaṃ dassentena ‘‘hetumhī’’ti vuttaṃ, ‘‘paṭisambhidā’’ti etassa ca atthaṃ dassentena ‘‘ñāṇa’’nti, tasmā hetudhammasaddā ekatthā ñāṇapaṭisambhidāsaddā cāti imamatthaṃ dassentena sādhito dhammassa hetubhāvo. Atthassa hetuphalabhāvo ca evameva daṭṭhabbo. Yathādhammanti ettha dhamma-saddo hetuṃ hetuphalañca sabbaṃ gaṇhāti. Sabhāvavācako hesa, na pariyattihetubhāvavācako, tasmā yathādhammanti yo yo avijjāsaṅkhārādidhammo, tasmiṃ tasminti attho. Dhammābhilāpoti atthabyañjanako aviparītābhilāpo. Etena ‘‘tatra dhammaniruttābhilāpe ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā’’ti (vibha. 718-720) ettha vuttadhammaniruttiṃ dasseti. Anulomādivasena vā kathananti etena tassā dhammaniruttiyā abhilāpaṃ kathanaṃ tassa vacanassa pavattanaṃ dasseti. Adhippāyoti etena ‘‘desanāti paññattī’’ti etaṃ vacanaṃ dhammaniruttābhilāpaṃ sandhāya vuttaṃ, na tabbinimuttaṃ paññattiṃ sandhāyāti dasseti.

    સો ચ લોકિયલોકુત્તરોતિ એવં વુત્તં અભિસમયં યેન પકારેન અભિસમેતિ, યઞ્ચ અભિસમેતિ, યો ચ તસ્સ સભાવો, તેહિ પાકટં કાતું ‘‘વિસયતો અસમ્મોહતો ચ અત્થાદિઅનુરૂપં ધમ્માદીસુ અવબોધો’’તિ આહ. તત્થ હિ વિસયતો અત્થાદિઅનુરૂપં ધમ્માદીસુ અવબોધો અવિજ્જાદિધમ્મસઙ્ખારાદિઅત્થતદુભયપઞ્ઞાપનારમ્મણો લોકિયો અભિસમયો. અસમ્મોહતો અત્થાદિઅનુરૂપં ધમ્માદીસુ અવબોધો નિબ્બાનારમ્મણો મગ્ગસમ્પયુત્તો યથાવુત્તધમ્મત્થપઞ્ઞત્તીસુ સમ્મોહવિદ્ધંસનો લોકુત્તરો અભિસમયોતિ. અભિસમયતો અઞ્ઞમ્પિ પટિવેધત્થં દસ્સેતું ‘‘તેસં તેસં વા’’તિઆદિમાહ. ‘‘પટિવેધનં પટિવેધો’’તિ ઇમિના હિ વચનત્થેન અભિસમયો, પટિવિજ્ઝીયતીતિ પટિવેધોતિ ઇમિના તંતંરૂપાદિધમ્માનં અવિપરીતસભાવો ચ પટિવેધોતિ યુજ્જતિ.

    So ca lokiyalokuttaroti evaṃ vuttaṃ abhisamayaṃ yena pakārena abhisameti, yañca abhisameti, yo ca tassa sabhāvo, tehi pākaṭaṃ kātuṃ ‘‘visayato asammohato ca atthādianurūpaṃdhammādīsu avabodho’’ti āha. Tattha hi visayato atthādianurūpaṃ dhammādīsu avabodho avijjādidhammasaṅkhārādiatthatadubhayapaññāpanārammaṇo lokiyo abhisamayo. Asammohato atthādianurūpaṃ dhammādīsu avabodho nibbānārammaṇo maggasampayutto yathāvuttadhammatthapaññattīsu sammohaviddhaṃsano lokuttaro abhisamayoti. Abhisamayato aññampi paṭivedhatthaṃ dassetuṃ ‘‘tesaṃ tesaṃ vā’’tiādimāha. ‘‘Paṭivedhanaṃ paṭivedho’’ti iminā hi vacanatthena abhisamayo, paṭivijjhīyatīti paṭivedhoti iminā taṃtaṃrūpādidhammānaṃ aviparītasabhāvo ca paṭivedhoti yujjati.

    યથાવુત્તેહિ ધમ્માદીહિ પિટકાનં ગમ્ભીરભાવં દસ્સેતું ‘‘ઇદાનિ યસ્મા એતેસુ પિટકેસૂ’’તિઆદિમાહ. યો ચેત્થાતિ એતેસુ તંતંપિટકગતેસુ ધમ્માદીસુ યો પટિવેધો એતેસુ ચ પિટકેસુ તેસં તેસં ધમ્માનં યો અવિપરીતસભાવોતિ યોજેતબ્બો. દુક્ખોગાહતા ચ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. અયં પનેત્થ વિસેસો ‘‘અવિપરીતસભાવસઙ્ખાતો પટિવેધો દુબ્બિઞ્ઞેય્યતાય એવ દુક્ખોગાહો’’તિ.

    Yathāvuttehi dhammādīhi piṭakānaṃ gambhīrabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘idāni yasmā etesu piṭakesū’’tiādimāha. Yo cetthāti etesu taṃtaṃpiṭakagatesu dhammādīsu yo paṭivedho etesu ca piṭakesu tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ yo aviparītasabhāvoti yojetabbo. Dukkhogāhatā ca vuttanayeneva veditabbā. Ayaṃ panettha viseso ‘‘aviparītasabhāvasaṅkhāto paṭivedho dubbiññeyyatāya eva dukkhogāho’’ti.

    ન્તિ પરિયત્તિદુગ્ગહણં સન્ધાય વુત્તં. અત્થન્તિ ભાસિતત્થં પયોજનત્થઞ્ચ. ન ઉપપરિક્ખન્તીતિ ન વિચારેન્તિ. ન નિજ્ઝાનં ખમન્તીતિ નિજ્ઝાનપઞ્ઞં ન ખમન્તિ, નિજ્ઝાયિત્વા પઞ્ઞાય દિસ્વા રોચેત્વા ન ગહેતબ્બા હોન્તીતિ અધિપ્પાયો. ઇતીતિ એવં એતાય પરિયત્તિયા વાદપ્પમોક્ખાનિસંસા અત્તનો ઉપરિ પરેહિ આરોપિતવાદસ્સ નિગ્ગહસ્સ પમોક્ખપ્પયોજના હુત્વા ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ. વાદપ્પમોક્ખોતિ વા નિન્દાપમોક્ખો. યસ્સ ચત્થાયાતિ યસ્સ ચ સીલાદિપરિપૂરણસ્સ અનુપાદાવિમોક્ખસ્સ વા અત્થાય. ધમ્મં પરિયાપુણન્તીતિ ઞાયેન પરિયાપુણન્તીતિ અધિપ્પાયો. અસ્સાતિ અસ્સ ધમ્મસ્સ. નાનુભોન્તીતિ ન વિન્દન્તિ. તેસં તે ધમ્મા દુગ્ગહિતત્તા ઉપારમ્ભમાનદપ્પમક્ખપલાસાદિહેતુભાવેન દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ. ભણ્ડાગારે નિયુત્તો ભણ્ડાગારિકો, ભણ્ડાગારિકો વિયાતિ ભણ્ડાગારિકો, ધમ્મરતનાનુપાલકો. અઞ્ઞં અત્થં અનપેક્ખિત્વા ભણ્ડાગારિકસ્સેવ સતો પરિયત્તિ ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિ.

    Yanti pariyattiduggahaṇaṃ sandhāya vuttaṃ. Atthanti bhāsitatthaṃ payojanatthañca. Na upaparikkhantīti na vicārenti. Na nijjhānaṃ khamantīti nijjhānapaññaṃ na khamanti, nijjhāyitvā paññāya disvā rocetvā na gahetabbā hontīti adhippāyo. Itīti evaṃ etāya pariyattiyā vādappamokkhānisaṃsā attano upari parehi āropitavādassa niggahassa pamokkhappayojanā hutvā dhammaṃ pariyāpuṇanti. Vādappamokkhoti vā nindāpamokkho. Yassa catthāyāti yassa ca sīlādiparipūraṇassa anupādāvimokkhassa vā atthāya. Dhammaṃ pariyāpuṇantīti ñāyena pariyāpuṇantīti adhippāyo. Assāti assa dhammassa. Nānubhontīti na vindanti. Tesaṃ te dhammā duggahitattā upārambhamānadappamakkhapalāsādihetubhāvena dīgharattaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanti. Bhaṇḍāgāre niyutto bhaṇḍāgāriko, bhaṇḍāgāriko viyāti bhaṇḍāgāriko, dhammaratanānupālako. Aññaṃ atthaṃ anapekkhitvā bhaṇḍāgārikasseva sato pariyatti bhaṇḍāgārikapariyatti.

    તાસંયેવાતિ અવધારણં પાપુણિતબ્બાનં છળભિઞ્ઞાચતુપટિસમ્ભિદાનં વિનયે પભેદવચનાભાવં સન્ધાય વુત્તં. વેરઞ્જકણ્ડે હિ તિસ્સો વિજ્જાવ વિભત્તાતિ. દુતિયે તાસંયેવાતિ અવધારણં ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા અપેક્ખિત્વા કતં, ન તિસ્સો વિજ્જા. તા હિ છસુ અભિઞ્ઞાસુ અન્તોગધાતિ સુત્તે વિભત્તાયેવાતિ. ઞત્વા સઙ્ગય્હમાનન્તિ યોજના. તેસન્તિ તેસં પિટકાનં. સબ્બમ્પીતિ સબ્બમ્પિ બુદ્ધવચનં.

    Tāsaṃyevāti avadhāraṇaṃ pāpuṇitabbānaṃ chaḷabhiññācatupaṭisambhidānaṃ vinaye pabhedavacanābhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Verañjakaṇḍe hi tisso vijjāva vibhattāti. Dutiye tāsaṃyevāti avadhāraṇaṃ catasso paṭisambhidā apekkhitvā kataṃ, na tisso vijjā. Tā hi chasu abhiññāsu antogadhāti sutte vibhattāyevāti. Ñatvā saṅgayhamānanti yojanā. Tesanti tesaṃ piṭakānaṃ. Sabbampīti sabbampi buddhavacanaṃ.

    અત્થાનુલોમનામતો અનુલોમિકો. અનુલોમિકત્તંયેવ વિભાવેતું ‘‘કસ્મા પના’’તિઆદિ વુત્તં. એકનિકાયમ્પીતિ એકસમૂહમ્પિ. પોણિકા ચ ચિક્ખલ્લિકા ચ ખત્તિયા, તેસં નિવાસો પોણિકનિકાયો ચિક્ખલ્લિકનિકાયો ચ. એવં ધમ્મક્ખન્ધતો ચતુરાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનીતિ બુદ્ધવચનપિટકાદીનિ નિટ્ઠાપેત્વા અનેકચ્છરિયપાતુભાવપટિમણ્ડિતાય સઙ્ગીતિયા પઠમબુદ્ધવચનાદિકો સબ્બો વુત્તપ્પભેદો અઞ્ઞોપિ ઉદ્દાનસઙ્ગહાદિભેદો સઙ્ગીતિયા ઞાયતીતિ એતસ્સ દસ્સનત્થં ‘‘એવમેતં સબ્બમ્પી’’તિઆદિ આરદ્ધં. અયં અભિધમ્મો પિટકતો અભિધમ્મપિટકન્તિઆદિના પિટકાદિભાવદસ્સનેનેવ મજ્ઝિમબુદ્ધવચનભાવો તથાગતસ્સ ચ આદિતો આભિધમ્મિકભાવો દસ્સિતોતિ વેદિતબ્બો.

    Atthānulomanāmato anulomiko. Anulomikattaṃyeva vibhāvetuṃ ‘‘kasmā panā’’tiādi vuttaṃ. Ekanikāyampīti ekasamūhampi. Poṇikā ca cikkhallikā ca khattiyā, tesaṃ nivāso poṇikanikāyo cikkhallikanikāyo ca. Evaṃ dhammakkhandhato caturāsīti dhammakkhandhasahassānīti buddhavacanapiṭakādīni niṭṭhāpetvā anekacchariyapātubhāvapaṭimaṇḍitāya saṅgītiyā paṭhamabuddhavacanādiko sabbo vuttappabhedo aññopi uddānasaṅgahādibhedo saṅgītiyā ñāyatīti etassa dassanatthaṃ ‘‘evametaṃ sabbampī’’tiādi āraddhaṃ. Ayaṃ abhidhammo piṭakato abhidhammapiṭakantiādinā piṭakādibhāvadassaneneva majjhimabuddhavacanabhāvo tathāgatassa ca ādito ābhidhammikabhāvo dassitoti veditabbo.

    એત્થ સિયા ‘‘યદિ તથાગતભાસિતભાવો અભિધમ્મસ્સ સિદ્ધો સિયા, મજ્ઝિમબુદ્ધવચનભાવો ચ સિદ્ધો ભવેય્ય, સો એવ ચ ન સિદ્ધો’’તિ તસ્સ વિનયાદીહિ બુદ્ધભાસિતભાવં સાધેતું વત્થું દસ્સેન્તો ‘‘તં ધારયન્તેસુ ભિક્ખૂસૂ’’તિઆદિમાહ. સબ્બસામયિકપરિસાયાતિ સબ્બનિકાયિકપરિસાય પઞ્ચપિ નિકાયે પરિયાપુણન્તિયા. ન ઉગ્ગહિતન્તિ સકલસ્સ વિનયપિટકસ્સ અનુગ્ગહિતત્તા આહ. વિનયમત્તં ઉગ્ગહિતન્તિ વિભઙ્ગદ્વયસ્સ ઉગ્ગહિતત્તા આહ. વિનયં અવિવણ્ણેતુકામતાય ‘‘અભિધમ્મં પરિયાપુણસ્સૂ’’તિ ભણન્તસ્સ અનાપત્તિં, અભિધમ્મે અનોકાસકતં ભિક્ખું પઞ્હં પુચ્છન્તિયા પાચિત્તિયઞ્ચ વદન્તેન ભગવતા અભિધમ્મસ્સ બુદ્ધભાસિતભાવો દીપિતો બુદ્ધભાસિતેહિ સુત્તાદીહિસહ વચનતો, બાહિરકભાસિતેસુ ચ ઈદિસસ્સ વચનસ્સ અભાવા.

    Ettha siyā ‘‘yadi tathāgatabhāsitabhāvo abhidhammassa siddho siyā, majjhimabuddhavacanabhāvo ca siddho bhaveyya, so eva ca na siddho’’ti tassa vinayādīhi buddhabhāsitabhāvaṃ sādhetuṃ vatthuṃ dassento ‘‘taṃ dhārayantesu bhikkhūsū’’tiādimāha. Sabbasāmayikaparisāyāti sabbanikāyikaparisāya pañcapi nikāye pariyāpuṇantiyā. Na uggahitanti sakalassa vinayapiṭakassa anuggahitattā āha. Vinayamattaṃ uggahitanti vibhaṅgadvayassa uggahitattā āha. Vinayaṃ avivaṇṇetukāmatāya ‘‘abhidhammaṃ pariyāpuṇassū’’ti bhaṇantassa anāpattiṃ, abhidhamme anokāsakataṃ bhikkhuṃ pañhaṃ pucchantiyā pācittiyañca vadantena bhagavatā abhidhammassa buddhabhāsitabhāvo dīpito buddhabhāsitehi suttādīhisaha vacanato, bāhirakabhāsitesu ca īdisassa vacanassa abhāvā.

    ઇતોપિ બલવતરં આભિધમ્મિકસ્સ સાધુકારદાનેન વિચિકિચ્છાવિચ્છેદસ્સ કતત્તા. કમ્મતો અઞ્ઞં કમ્મં કમ્મન્તરં, તં કામાવચરાદિં રૂપાવચરાદિભાવેન, કણ્હવિપાકાદિં સુક્કવિપાકાદિભાવેન કથેન્તો આલોળેતિ.

    Itopi balavataraṃ ābhidhammikassa sādhukāradānena vicikicchāvicchedassa katattā. Kammato aññaṃ kammaṃ kammantaraṃ, taṃ kāmāvacarādiṃ rūpāvacarādibhāvena, kaṇhavipākādiṃ sukkavipākādibhāvena kathento āloḷeti.

    જિનચક્કેતિ જિનસાસને. વિસંવાદેતીતિ વિપ્પલમ્ભેતિ. ભેદકરવત્થૂસુ એકસ્મિન્તિ ‘‘ભાસિતં લપિતં તથાગતેન અભાસિતં અલપિતં તથાગતેનાતિ દીપેતી’’તિ એકસ્મિં સન્દિસ્સતિ. ઉત્તરિપિ એવં વત્તબ્બો…પે॰… ન અઞ્ઞેસં વિસયો…પે॰… નિદાનકિચ્ચં નામ નત્થીતિ અપાકટાનં કાલદેસદેસકપરિસાનં પાકટભાવકરણત્થં તદુપદેસસહિતેન નિદાનેન ભવિતબ્બં, અઞ્ઞેસં અવિસયત્તા દેસકો પાકટો, ઓક્કન્તિકાલાદીનં પાકટત્તા કાલો ચ, દેવલોકે દેસિતભાવસ્સ પાકટત્તા દેસપરિસા ચ પાકટાતિ કિં નિદાનકિચ્ચં સિયાતિ.

    Jinacakketi jinasāsane. Visaṃvādetīti vippalambheti. Bhedakaravatthūsu ekasminti ‘‘bhāsitaṃ lapitaṃ tathāgatena abhāsitaṃ alapitaṃ tathāgatenāti dīpetī’’ti ekasmiṃ sandissati. Uttaripi evaṃ vattabbo…pe… na aññesaṃ visayo…pe… nidānakiccaṃ nāma natthīti apākaṭānaṃ kāladesadesakaparisānaṃ pākaṭabhāvakaraṇatthaṃ tadupadesasahitena nidānena bhavitabbaṃ, aññesaṃ avisayattā desako pākaṭo, okkantikālādīnaṃ pākaṭattā kālo ca, devaloke desitabhāvassa pākaṭattā desaparisā ca pākaṭāti kiṃ nidānakiccaṃ siyāti.

    યત્થ ખન્ધાદયો નિપ્પદેસેન વિભત્તા, સો અભિધમ્મો નામ, તસ્મા તસ્સ નિદાનેન ખન્ધાદીનં નિપ્પદેસતોપિ પટિવિદ્ધટ્ઠાનેન ભવિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયેન થેરો ‘‘મહાબોધિનિદાનો અભિધમ્મો’’તિ દસ્સેતિ. ‘‘સો એવં પજાનામિ સમ્માદિટ્ઠિપચ્ચયાપિ વેદયિત’’ન્તિઆદિના (સં॰ નિ॰ ૫.૧૨) નયેન પચ્ચયાદીહિ વેદનં ઉપપરિક્ખન્તો ખન્ધાદિપદેસાનં વેદનાક્ખન્ધાદીનં વસેન વિહાસિ. ધમ્મેતિ કુસલાદિઅરણન્તે.

    Yattha khandhādayo nippadesena vibhattā, so abhidhammo nāma, tasmā tassa nidānena khandhādīnaṃ nippadesatopi paṭividdhaṭṭhānena bhavitabbanti adhippāyena thero ‘‘mahābodhinidāno abhidhammo’’ti dasseti. ‘‘So evaṃ pajānāmi sammādiṭṭhipaccayāpi vedayita’’ntiādinā (saṃ. ni. 5.12) nayena paccayādīhi vedanaṃ upaparikkhanto khandhādipadesānaṃ vedanākkhandhādīnaṃ vasena vihāsi. Dhammeti kusalādiaraṇante.

    ધમ્મં પરિવત્તેન્તોતિ સાટ્ઠકથં પાળિં પરિવત્તેન્તો એતં પરવાદીચોદનં પત્વા ‘‘અયં પરવાદી’’તિઆદિમાહ. અમ્હાદિસેસુ નિદાનં જાનન્તેસુ પટિસરણેસુ વિજ્જમાનેસુ અપ્પટિસરણો અરઞ્ઞે કન્દન્તો વિય નિદાનસબ્ભાવે સક્ખિભૂતેસુપિ અમ્હેસુ વિજ્જમાનેસુ અસક્ખિકં અડ્ડં કરોન્તો વિય હોતિ, નિદાનસ્સ અત્થિભાવમ્પિ ન જાનાતિ, નનુ એતં નિદાનન્તિ કથેન્તો એવમાહ. એકમેવાતિ દેસનાનિદાનમેવ અજ્ઝાસયાનુરૂપેન દેસિતત્તા. દ્વે નિદાનાનીતિ અધિગન્તબ્બદેસેતબ્બધમ્માનુરૂપેન દેસિતત્તા. અભિધમ્માધિગમસ્સ મૂલં અધિગમં નિદેતીતિ અધિગમનિદાનં. બોધિઅભિનીહારસદ્ધાયાતિ યાય સદ્ધાય દીપઙ્કરદસબલસ્સ સન્તિકે બોધિયા ચિત્તં અભિનીહરિ પણિધાનં અકાસિ.

    Dhammaṃ parivattentoti sāṭṭhakathaṃ pāḷiṃ parivattento etaṃ paravādīcodanaṃ patvā ‘‘ayaṃ paravādī’’tiādimāha. Amhādisesu nidānaṃ jānantesu paṭisaraṇesu vijjamānesu appaṭisaraṇo araññe kandanto viya nidānasabbhāve sakkhibhūtesupi amhesu vijjamānesu asakkhikaṃ aḍḍaṃ karonto viya hoti, nidānassa atthibhāvampi na jānāti, nanu etaṃ nidānanti kathento evamāha. Ekamevāti desanānidānameva ajjhāsayānurūpena desitattā. Dve nidānānīti adhigantabbadesetabbadhammānurūpena desitattā. Abhidhammādhigamassa mūlaṃ adhigamaṃ nidetīti adhigamanidānaṃ. Bodhiabhinīhārasaddhāyāti yāya saddhāya dīpaṅkaradasabalassa santike bodhiyā cittaṃ abhinīhari paṇidhānaṃ akāsi.







    Related texts:



    ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ધમ્મસઙ્ગણી-અનુટીકા • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / નિદાનકથાવણ્ણના • Nidānakathāvaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact