Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણી-અનુટીકા • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā

    નિદાનકથાવણ્ણના

    Nidānakathāvaṇṇanā

    પરિચ્છેદો સત્તપ્પકરણભાવો. સન્નિવેસો સત્તન્નં પકરણાનં તદવયવાનઞ્ચ વવત્થાનં. સાગરેહિ તથા ચિન્તાતિ ‘‘ઇમસ્સ અભિધમ્મસ્સ ગમ્ભીરભાવવિજાનનત્થં ચત્તારો સાગરા વેદિતબ્બા’’તિઆદિના નયેન જલસાગરાદીહિ સહ નયસાગરવિચારો. ‘‘સતભાગેન સહસ્સભાગેન ધમ્મન્તરા ધમ્મન્તરં સઙ્કમિત્વા સઙ્કમિત્વા દેસેસી’’તિઆદિના દેસનાભેદેહિ અભિધમ્મસ્સ ગમ્ભીરભાવકથા દેસનાહિ ગમ્ભીરતા.

    Paricchedo sattappakaraṇabhāvo. Sanniveso sattannaṃ pakaraṇānaṃ tadavayavānañca vavatthānaṃ. Sāgarehi tathā cintāti ‘‘imassa abhidhammassa gambhīrabhāvavijānanatthaṃ cattāro sāgarā veditabbā’’tiādinā nayena jalasāgarādīhi saha nayasāgaravicāro. ‘‘Satabhāgena sahassabhāgena dhammantarā dhammantaraṃ saṅkamitvā saṅkamitvā desesī’’tiādinā desanābhedehi abhidhammassa gambhīrabhāvakathā desanāhi gambhīratā.

    ‘‘એવં તેમાસં નિરન્તરં દેસેન્તસ્સા’’તિઆદિના દેસનાકાલે ભગવતો સરીરસ્સ યાપિતાકારવિચારો દેસના…પે॰… ગહણં. તથા થેરસ્સ…પે॰…પિ ચાતિ ‘‘અભિધમ્મે વાચનામગ્ગો નામા’’તિઆદિના અભિધમ્મે વાચનામગ્ગસ્સ સારિપુત્તત્થેરસમ્બન્ધિતતા તસ્સ ચ તેનેવ ઉપ્પાદિતતા. યો હિ ભગવતા દેવતાનં દેસિતાકારો, સો અપરિચ્છિન્નવારનયતન્તિતાય અનન્તો અપરિમાણો ન ભિક્ખૂનં વાચનાયોગ્ગો, યો ચ થેરસ્સ દેસિતાકારો, સો અતિસંખિત્તતાય. નાતિસઙ્ખેપનાતિવિત્થારભૂતો પન પાઠનયો થેરપ્પભાવિતો વાચનામગ્ગોતિ.

    ‘‘Evaṃ temāsaṃ nirantaraṃ desentassā’’tiādinā desanākāle bhagavato sarīrassa yāpitākāravicāro desanā…pe… gahaṇaṃ. Tathā therassa…pe…pi cāti ‘‘abhidhamme vācanāmaggo nāmā’’tiādinā abhidhamme vācanāmaggassa sāriputtattherasambandhitatā tassa ca teneva uppāditatā. Yo hi bhagavatā devatānaṃ desitākāro, so aparicchinnavāranayatantitāya ananto aparimāṇo na bhikkhūnaṃ vācanāyoggo, yo ca therassa desitākāro, so atisaṃkhittatāya. Nātisaṅkhepanātivitthārabhūto pana pāṭhanayo therappabhāvito vācanāmaggoti.

    વચનત્થવિજાનનેનાતિઆદિના કુસલા ધમ્માતિઆદિપદાનઞ્ઞેવ અત્થવણ્ણનં અકત્વા અભિધમ્મ-સદ્દવિચારસ્સ સમ્બન્ધમાહ. ‘‘યે તે મયા ધમ્મા અભિઞ્ઞા દેસિતા. સેય્યથિદં – ચત્તારો સતિપટ્ઠાના…પે॰… સિક્ખિતં સિક્ખિંસુ દ્વે ભિક્ખૂ અભિધમ્મે નાનાવાદા’’તિઆદિસુત્તવસેન કિઞ્ચાપિ બોધિપક્ખિયધમ્મા ‘‘અભિધમ્મો’’તિ વુચ્ચન્તિ, ધમ્મ-સદ્દો ચ સમાધિઆદીસુ દિટ્ઠપ્પયોગો, પરિયત્તિધમ્મો એવ પન ઇધ અધિપ્પેતોતિ દસ્સેન્તો ‘‘સુત્તન્તાધિકા પાળીતિ અત્થો’’તિ આહ. તત્થ ધમ્મબ્યભિચારભાવેન વિસેસતો અભિધમ્મો વિય સુત્તન્તોપિ ‘‘ધમ્મો’’તિ વુચ્ચતિ. ‘‘યો વો, આનન્દ, મયા ધમ્મો ચ વિનયો ચ દેસિતો પઞ્ઞત્તો’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૨૧૬) અઞ્ઞત્થ ચ સમ્ભવતો અભિ-સદ્દેન નિવત્તેતબ્બત્થં દીપેતું ‘‘સુત્તન્તા’’તિ વુત્તં. નનુ ચ અતિરેકવિસેસટ્ઠા ભિન્નસભાવા યતો તે યથાક્કમં અધિકવિચિત્તપરિયાયેહિ બોધિતા, તસ્મા ‘‘ધમ્માતિરેકધમ્મવિસેસટ્ઠેહી’’તિ બહુવચનેન ભવિતબ્બં, ન એકવચનેનાતિ અનુયોગં મનસિ કત્વા આહ ‘‘દ્વિન્નમ્પિ…પે॰… એકવચનનિદ્દેસો કતો’’તિ.

    Vacanatthavijānanenātiādinā kusalā dhammātiādipadānaññeva atthavaṇṇanaṃ akatvā abhidhamma-saddavicārassa sambandhamāha. ‘‘Ye te mayā dhammā abhiññā desitā. Seyyathidaṃ – cattāro satipaṭṭhānā…pe… sikkhitaṃ sikkhiṃsu dve bhikkhū abhidhamme nānāvādā’’tiādisuttavasena kiñcāpi bodhipakkhiyadhammā ‘‘abhidhammo’’ti vuccanti, dhamma-saddo ca samādhiādīsu diṭṭhappayogo, pariyattidhammo eva pana idha adhippetoti dassento ‘‘suttantādhikā pāḷīti attho’’ti āha. Tattha dhammabyabhicārabhāvena visesato abhidhammo viya suttantopi ‘‘dhammo’’ti vuccati. ‘‘Yo vo, ānanda, mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto’’tiādīsu (dī. ni. 1.216) aññattha ca sambhavato abhi-saddena nivattetabbatthaṃ dīpetuṃ ‘‘suttantā’’ti vuttaṃ. Nanu ca atirekavisesaṭṭhā bhinnasabhāvā yato te yathākkamaṃ adhikavicittapariyāyehi bodhitā, tasmā ‘‘dhammātirekadhammavisesaṭṭhehī’’ti bahuvacanena bhavitabbaṃ, na ekavacanenāti anuyogaṃ manasi katvā āha ‘‘dvinnampi…pe… ekavacananiddeso kato’’ti.

    પયોગમેવ નારહતિ ઉપસગ્ગ-સદ્દાનં ધાતુ-સદ્દસ્સેવ પુરતો પયોજનીયત્તા. અથાપિ પયુજ્જેય્ય અતિમાલાદીસુ અતિ-સદ્દાદયો વિય. એવમ્પિ યથા ‘‘અતિમાલા’’તિ એત્થ સમાસવસેન અનાવિભૂતાય કમનકિરિયાય વિસેસકો અતિ-સદ્દો, ન માલાય, એવમિધાપિ અભિ-સદ્દો ન ધમ્મવિસેસકો યુત્તોતિ અધિપ્પાયો. અઞ્ઞસ્સપિ હિ ઉપસગ્ગસ્સાતિ ઇદં રુળ્હીવસેન, અત્થે ઉપસજ્જતીતિ વા ઉપસગ્ગસ્સ અન્વત્થસઞ્ઞતં ગહેત્વા વુત્તં. અતિછત્તાદીસુ હિ અતિ-સદ્દો ઇધ ઉપસગ્ગોતિ અધિપ્પેતો. તત્થ યથા કલ્યાણો પૂજિતો વા પુરિસો અતિપુરિસોતિ ભવતિ, એવં અતિરેકવિસેસટ્ઠાનમ્પિ કલ્યાણપૂજિતત્થભાવસમ્ભવતો કલ્યાણં વા પૂજિતં વા છત્તં અતિછત્તન્તિ સદ્દનયો વેદિતબ્બો. કલ્યાણપૂજિતભાવા હિ ગુણવિસેસયોગેન ઇચ્છિતબ્બા. ગુણવિસેસો ચેસ યદિદં પમાણાતિરેકો ચ વિચિત્તરૂપતા ચ. એવઞ્ચ પન કત્વા ‘‘અકિરિયાયપી’’તિ વચનં સમત્થિતં ભવતિ. યથા ચ અતિછત્તાદીસુ, એવં અભિધમ્મ-સદ્દેપિ દટ્ઠબ્બં. અનેકત્થા હિ નિપાતાતિ. તબ્ભાવદીપકત્તાતિ અતિરેકવિસેસભાવદીપકત્તા.

    Payogameva nārahati upasagga-saddānaṃ dhātu-saddasseva purato payojanīyattā. Athāpi payujjeyya atimālādīsu ati-saddādayo viya. Evampi yathā ‘‘atimālā’’ti ettha samāsavasena anāvibhūtāya kamanakiriyāya visesako ati-saddo, na mālāya, evamidhāpi abhi-saddo na dhammavisesako yuttoti adhippāyo. Aññassapi hi upasaggassāti idaṃ ruḷhīvasena, atthe upasajjatīti vā upasaggassa anvatthasaññataṃ gahetvā vuttaṃ. Atichattādīsu hi ati-saddo idha upasaggoti adhippeto. Tattha yathā kalyāṇo pūjito vā puriso atipurisoti bhavati, evaṃ atirekavisesaṭṭhānampi kalyāṇapūjitatthabhāvasambhavato kalyāṇaṃ vā pūjitaṃ vā chattaṃ atichattanti saddanayo veditabbo. Kalyāṇapūjitabhāvā hi guṇavisesayogena icchitabbā. Guṇaviseso cesa yadidaṃ pamāṇātireko ca vicittarūpatā ca. Evañca pana katvā ‘‘akiriyāyapī’’ti vacanaṃ samatthitaṃ bhavati. Yathā ca atichattādīsu, evaṃ abhidhamma-saddepi daṭṭhabbaṃ. Anekatthā hi nipātāti. Tabbhāvadīpakattāti atirekavisesabhāvadīpakattā.

    એકતો અનાગતત્તાતિ ઇદં સુત્તન્તે એકતો આગતાનં ખન્ધાયતનાદીનં સુત્તન્તભાજનીયસ્સ દિટ્ઠત્તા ‘‘છ ઇમાનિ, ભિક્ખવે, ઇન્દ્રિયાની’’તિઆદિના (સં॰ નિ॰ ૫.૪૯૫-૪૯૬) ચક્ખાદીનં છન્નં ઇત્થિન્દ્રિયાદીનં તિણ્ણં સુખિન્દ્રિયાદીનં પઞ્ચન્નં સદ્ધિન્દ્રિયાદીનં પઞ્ચન્નં અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયાદીનઞ્ચ તિણ્ણં વસેન વિસું વિસું સુત્તન્તભાવેન આગતત્તા એકસુત્તભાવેન અનાગતાનં બાવીસતિયા ઇન્દ્રિયાનં સુત્તન્તભાજનીયસ્સ અદિટ્ઠત્તા ચ વુત્તં, ન સુત્તન્તે એકતો આગમનસ્સ સુત્તન્તભાજનીયસ્સ કારણત્તા. સુત્તન્તે એકતો સબ્બેન સબ્બઞ્ચ અનાગતા હિ ભૂમન્તરપરિચ્છેદપટિસમ્ભિદા સુત્તન્તભાજનીયવસેન વિભત્તા દિસ્સન્તિ, એકતો આગતાનિ ચ સિક્ખાપદાનિ તથા ન વિભત્તાનિ. વેરમણીનં વિય પન સભાવકિચ્ચાદિવિભાગવિનિમુત્તો બાવીસતિયા ઇન્દ્રિયાનં સમાનો વિભજનપ્પકારો નત્થિ, યો સુત્તન્તભાજનીયં સિયાતિ ઇન્દ્રિયવિભઙ્ગે સુત્તન્તભાજનીયં નત્થીતિ યુત્તં સિયા.

    Ekato anāgatattāti idaṃ suttante ekato āgatānaṃ khandhāyatanādīnaṃ suttantabhājanīyassa diṭṭhattā ‘‘cha imāni, bhikkhave, indriyānī’’tiādinā (saṃ. ni. 5.495-496) cakkhādīnaṃ channaṃ itthindriyādīnaṃ tiṇṇaṃ sukhindriyādīnaṃ pañcannaṃ saddhindriyādīnaṃ pañcannaṃ anaññātaññassāmītindriyādīnañca tiṇṇaṃ vasena visuṃ visuṃ suttantabhāvena āgatattā ekasuttabhāvena anāgatānaṃ bāvīsatiyā indriyānaṃ suttantabhājanīyassa adiṭṭhattā ca vuttaṃ, na suttante ekato āgamanassa suttantabhājanīyassa kāraṇattā. Suttante ekato sabbena sabbañca anāgatā hi bhūmantaraparicchedapaṭisambhidā suttantabhājanīyavasena vibhattā dissanti, ekato āgatāni ca sikkhāpadāni tathā na vibhattāni. Veramaṇīnaṃ viya pana sabhāvakiccādivibhāgavinimutto bāvīsatiyā indriyānaṃ samāno vibhajanappakāro natthi, yo suttantabhājanīyaṃ siyāti indriyavibhaṅge suttantabhājanīyaṃ natthīti yuttaṃ siyā.

    યદિપિ પચ્ચયધમ્મવિનિમુત્તો પચ્ચયભાવો નામ નત્થિ, યથા પન પવત્તો પચ્ચયધમ્મો પચ્ચયુપ્પન્નધમ્માનં પચ્ચયો હોતિ, સો તસ્સ પવત્તિઆકારવિસેસો હેતુઆદિભાવો તતો અઞ્ઞો વિય પચ્ચયધમ્મસ્સ પચ્ચયભાવોતિ વુત્તો, સો ચ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા સમ્ભવન્તી’’તિઆદીસુ પધાનભાવેન વુત્તો. તત્થ ચ ગુણીભૂતા હેતુહેતુફલભૂતા અવિજ્જાસઙ્ખારાદયોતિ વુત્તં ‘‘પચ્ચયભાવો ઉદ્દિટ્ઠો’’તિ. ઉદ્દિટ્ઠધમ્માનન્તિઆદિ ઉદ્દેસેન પરિચ્છિન્નાનંયેવ ખન્ધાદીનં ખન્ધવિભઙ્ગાદીસુ પઞ્હપુચ્છકનયો દસ્સિતો, ન ઇતો અઞ્ઞથાતિ કત્વા વુત્તં.

    Yadipi paccayadhammavinimutto paccayabhāvo nāma natthi, yathā pana pavatto paccayadhammo paccayuppannadhammānaṃ paccayo hoti, so tassa pavattiākāraviseso hetuādibhāvo tato añño viya paccayadhammassa paccayabhāvoti vutto, so ca ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā sambhavantī’’tiādīsu padhānabhāvena vutto. Tattha ca guṇībhūtā hetuhetuphalabhūtā avijjāsaṅkhārādayoti vuttaṃ ‘‘paccayabhāvo uddiṭṭho’’ti. Uddiṭṭhadhammānantiādi uddesena paricchinnānaṃyeva khandhādīnaṃ khandhavibhaṅgādīsu pañhapucchakanayo dassito, na ito aññathāti katvā vuttaṃ.

    સુત્તન્તે સઙ્ગીતિસુત્તન્તાદિકે. પઞ્ચ સિક્ખાપદાનિ પાણાતિપાતા…પે॰… પમાદટ્ઠાના વેરમણીતિ એવં ઉદ્દિટ્ઠાનિ. અઞ્ઞો પન વેરમણીનં વિભજિતબ્બપ્પકારો નત્થીતિ ઇદં અતીતાનિચ્ચાદિવિભાગો વેરમણીનં ખન્ધાયતનાદીસુ અન્તોગધત્તા તબ્બસેનેવ વિજાનિતબ્બો, તતો પન અઞ્ઞો અભિધમ્મનયવિધુરો વેરમણીનં વિભજિતબ્બપ્પકારો નત્થીતિ અધિપ્પાયેન વુત્તં. તથા ચ પટિસમ્ભિદામગ્ગે ‘‘ચક્ખું અનિચ્ચં…પે॰… જરામરણં અનિચ્ચ’’ન્તિ અનુપદધમ્મસમ્મસનકથાયં ન વેરમણિયો ઉદ્ધટા.

    Suttante saṅgītisuttantādike. Pañca sikkhāpadāni pāṇātipātā…pe… pamādaṭṭhānā veramaṇīti evaṃ uddiṭṭhāni. Añño pana veramaṇīnaṃ vibhajitabbappakāro natthīti idaṃ atītāniccādivibhāgo veramaṇīnaṃ khandhāyatanādīsu antogadhattā tabbaseneva vijānitabbo, tato pana añño abhidhammanayavidhuro veramaṇīnaṃ vibhajitabbappakāro natthīti adhippāyena vuttaṃ. Tathā ca paṭisambhidāmagge ‘‘cakkhuṃ aniccaṃ…pe… jarāmaraṇaṃ anicca’’nti anupadadhammasammasanakathāyaṃ na veramaṇiyo uddhaṭā.

    નનુ ધમ્મસઙ્ગણીધાતુકથાદીનમ્પિ વસેન અભિધમ્મપાળિયા અતિરેકવિસેસભાવો દસ્સેતબ્બોતિ? સચ્ચમેતં, સો પન એકન્તઅભિધમ્મનયનિસ્સિતો અવુત્તોપિ સિદ્ધોતિ કત્વા ન દસ્સિતો. એતેન વા નિદસ્સનેન સોપિ સબ્બો નેતબ્બો. અભિધમ્મનયસામઞ્ઞેન વા અભિધમ્મભાજનીયપઞ્હપુચ્છકેહિ સો વુત્તો એવાતિ ન વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બો.

    Nanu dhammasaṅgaṇīdhātukathādīnampi vasena abhidhammapāḷiyā atirekavisesabhāvo dassetabboti? Saccametaṃ, so pana ekantaabhidhammanayanissito avuttopi siddhoti katvā na dassito. Etena vā nidassanena sopi sabbo netabbo. Abhidhammanayasāmaññena vā abhidhammabhājanīyapañhapucchakehi so vutto evāti na vuttoti daṭṭhabbo.

    પઞ્હવારાતિ પુચ્છનવિસ્સજ્જનવસેન પવત્તા પાળિનયા. એત્થેવાતિ ધમ્મહદયવિભઙ્ગે એવ. અપેક્ખાવસિકત્તા અપ્પમહન્તભાવસ્સ યતો અપ્પમત્તિકા મહાધાતુકથાતન્તિ ધમ્મહદયવિભઙ્ગવચનવસેન અવસેસા, તં દસ્સનત્થં ‘‘ધમ્મહદયવિભઙ્ગે અનાગન્ત્વા મહાધમ્મહદયે આગતતન્તિતો’’તિ વુત્તં. ધમ્મહદય…પે॰… આગતતન્તિતો રૂપકણ્ડધાતુવિભઙ્ગાદીસુ અનાગન્ત્વા મહાધાતુકથાયં આગતતન્તિ અપ્પમત્તિકાવાતિ સમ્બન્ધો . અથ ધાતુકથાય વિત્થારકથા મહાધાતુકથા ધમ્મહદયવિભઙ્ગે અનાગન્ત્વા મહાધમ્મહદયે આગતતન્તિતો ધાતુકથાયં અનાગન્ત્વા મહાધાતુકથાય આગતતન્તિ અપ્પમત્તિકાવાતિ યોજેતબ્બં.

    Pañhavārāti pucchanavissajjanavasena pavattā pāḷinayā. Etthevāti dhammahadayavibhaṅge eva. Apekkhāvasikattā appamahantabhāvassa yato appamattikā mahādhātukathātanti dhammahadayavibhaṅgavacanavasena avasesā, taṃ dassanatthaṃ ‘‘dhammahadayavibhaṅge anāgantvā mahādhammahadaye āgatatantito’’ti vuttaṃ. Dhammahadaya…pe… āgatatantito rūpakaṇḍadhātuvibhaṅgādīsu anāgantvā mahādhātukathāyaṃ āgatatanti appamattikāvāti sambandho . Atha dhātukathāya vitthārakathā mahādhātukathā dhammahadayavibhaṅge anāgantvā mahādhammahadaye āgatatantito dhātukathāyaṃ anāgantvā mahādhātukathāya āgatatanti appamattikāvāti yojetabbaṃ.

    ઉપલબ્ભતીતિ અનુલોમપચ્ચનીયપઞ્ચકસ્સ, નુપલબ્ભતીતિ પચ્ચનીયાનુલોમપઞ્ચકસ્સ ઉપલક્ખણવસેન વુત્તં. સચ્ચિકટ્ઠં નિસ્સયન્તિ ‘‘સબ્બત્થા’’તિઆદિના દેસાદિઅનામસનેન રૂપાદિસત્તપઞ્ઞાસધમ્મપ્પભેદં સચ્ચિકટ્ઠમેવ નિસ્સયભૂતં. સબ્બત્થાતિ એત્થાપિ ‘‘ઉપલબ્ભતિ નુપલબ્ભતીતિ પટિઞ્ઞાય ગહિતાય પટિક્ખેપગ્ગહણત્થ’’ન્તિ આનેત્વા સમ્બન્ધનીયં, તથા સબ્બદા સબ્બેસૂતિ એત્થાપિ. યદિ ખન્ધાયતનાદયો ગહિતા અટ્ઠકથાયં આગતનયેન, અથ પન વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. યો સચ્ચિકટ્ઠોતિ સચ્ચિકટ્ઠનિસ્સયં ઉપલક્ખેતિ. એતેહીતિ એતેહિ વચનેહિ. સચ્ચિકટ્ઠદેસકાલપ્પદેસેહિ કથં સચ્ચિકટ્ઠાદીનં પદેસો એકદેસભૂતો સબ્બોતિ વુચ્ચતિ? પદેસાનં પુથુત્તા. ‘‘સબ્બેસુ પદેસેસૂ’’તિ પચ્ચેકં ભેદામસનવસેન ચાયં પઞ્હો પવત્તોતિ ન પુરિમેહિ અવસેસો.

    Upalabbhatīti anulomapaccanīyapañcakassa, nupalabbhatīti paccanīyānulomapañcakassa upalakkhaṇavasena vuttaṃ. Saccikaṭṭhaṃ nissayanti ‘‘sabbatthā’’tiādinā desādianāmasanena rūpādisattapaññāsadhammappabhedaṃ saccikaṭṭhameva nissayabhūtaṃ. Sabbatthāti etthāpi ‘‘upalabbhati nupalabbhatīti paṭiññāya gahitāya paṭikkhepaggahaṇattha’’nti ānetvā sambandhanīyaṃ, tathā sabbadā sabbesūti etthāpi. Yadi khandhāyatanādayo gahitā aṭṭhakathāyaṃ āgatanayena, atha pana vuttanti sambandho. Yo saccikaṭṭhoti saccikaṭṭhanissayaṃ upalakkheti. Etehīti etehi vacanehi. Saccikaṭṭhadesakālappadesehi kathaṃ saccikaṭṭhādīnaṃ padeso ekadesabhūto sabboti vuccati? Padesānaṃ puthuttā. ‘‘Sabbesu padesesū’’ti paccekaṃ bhedāmasanavasena cāyaṃ pañho pavattoti na purimehi avaseso.

    ઉપલબ્ભતિ…પે॰… મિચ્છાતિ એકન્તિ ઉપલબ્ભતીતિ પટિઞ્ઞાગ્ગહણપટિક્ખેપગ્ગહણનિગ્ગણ્હનાનં અનુલોમપટિલોમતો પટિઞ્ઞાઠપનનિગ્ગહપાપનારોપનાનઞ્ચ વસેન પવત્તા તન્તિ પઠમપઞ્ચકસ્સ એકં અઙ્ગં એકો અવયવોતિ અત્થો. એવં સેસેસુપિ નેતબ્બં. નિગ્ગહસ્સ સુનિગ્ગહભાવં ઇચ્છતો સકવાદિનો ‘‘ત્વં ચે પન મઞ્ઞસિ વત્તબ્બે ખો પુગ્ગલો નુપલબ્ભતી’’તિઆદિના (કથા॰ ૩) પટિઞ્ઞાઠપનેન, તેન ‘‘તવ તત્થ હેતાય પટિઞ્ઞાય હેવં પટિજાનન્તો હેવં નિગ્ગહેતબ્બે અથ તં નિગ્ગણ્હામ સુનિગ્ગહિતો ચ હોતી’’તિ વત્વા ‘‘હઞ્ચિ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતી’’તિઆદિના (કથા॰ ૨) પરવાદિનો અત્તનો પટિકમ્મં યથા સકવાદી ન નિબ્બેઠેતિ, એવં કરણં પટિકમ્મવેઠનં. પરવાદિનો પટિકમ્મસ્સ દુપ્પટિકમ્મભાવં ઇચ્છતો સકવાદિનો તંનિદસ્સનેન ‘‘એસો ચે દુન્નિગ્ગહિતો હેવ’’ન્તિ પટિકમ્મનિદસ્સનેન, ‘‘વત્તબ્બે ખો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ…પે॰… પરમત્થેનાતિ (કથા॰ ૧). નો ચ મયં તયા તત્થ હેતાય પટિઞ્ઞાય હેવં પટિજાનન્તો હેવં નિગ્ગહેતબ્બા. અથ અમ્હે નિગ્ગણ્હાસિ દુન્નિગ્ગહિતા ચ હોમા’’તિ વત્વા ‘‘હઞ્ચિ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતી’’તિઆદિના (કથા॰ ૫) નિગ્ગહસ્સ દુન્નિગ્ગહિતભાવદસ્સનેન અનિગ્ગહિતભાવકરણં નિગ્ગહનિબ્બેઠનં. ‘‘તેન હિ યં નિગ્ગણ્હાસિ હઞ્ચિ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતી’’તિઆદિં વત્વા ‘‘તેન હિ યે કતે નિગ્ગહે સે નિગ્ગહે દુક્કટે સુકતે પટિકમ્મે સુકતા પટિપાદના’’તિ સકવાદિનો નિગ્ગહસ્સ, અનિગ્ગહભાવારોપનેન અત્તનો પટિકમ્મસ્સ સુપટિકમ્મભાવકરણેન ચ સકવાદિનો નિગ્ગહસ્સ છેદો વિનાસનં પુગ્ગલવાદનિસેધનવસેન સમુટ્ઠિતત્તા. ધમ્મતાય અનુલોમનવસેન ઉટ્ઠહિત્વા તબ્બિલોમનવસેન પવત્તો અનુલોમપચ્ચનીકપઞ્ચકો વુત્તવિપરિયાયેન દુતિયપઞ્ચકો વેદિતબ્બો.

    Upalabbhati…pe… micchāti ekanti upalabbhatīti paṭiññāggahaṇapaṭikkhepaggahaṇaniggaṇhanānaṃ anulomapaṭilomato paṭiññāṭhapananiggahapāpanāropanānañca vasena pavattā tanti paṭhamapañcakassa ekaṃ aṅgaṃ eko avayavoti attho. Evaṃ sesesupi netabbaṃ. Niggahassa suniggahabhāvaṃ icchato sakavādino ‘‘tvaṃ ce pana maññasi vattabbe kho puggalo nupalabbhatī’’tiādinā (kathā. 3) paṭiññāṭhapanena, tena ‘‘tava tattha hetāya paṭiññāya hevaṃ paṭijānanto hevaṃ niggahetabbe atha taṃ niggaṇhāma suniggahito ca hotī’’ti vatvā ‘‘hañci puggalo nupalabbhatī’’tiādinā (kathā. 2) paravādino attano paṭikammaṃ yathā sakavādī na nibbeṭheti, evaṃ karaṇaṃ paṭikammaveṭhanaṃ. Paravādino paṭikammassa duppaṭikammabhāvaṃ icchato sakavādino taṃnidassanena ‘‘eso ce dunniggahito heva’’nti paṭikammanidassanena, ‘‘vattabbe kho puggalo upalabbhati…pe… paramatthenāti (kathā. 1). No ca mayaṃ tayā tattha hetāya paṭiññāya hevaṃ paṭijānanto hevaṃ niggahetabbā. Atha amhe niggaṇhāsi dunniggahitā ca homā’’ti vatvā ‘‘hañci puggalo upalabbhatī’’tiādinā (kathā. 5) niggahassa dunniggahitabhāvadassanena aniggahitabhāvakaraṇaṃ niggahanibbeṭhanaṃ. ‘‘Tena hi yaṃ niggaṇhāsi hañci puggalo upalabbhatī’’tiādiṃ vatvā ‘‘tena hi ye kate niggahe se niggahe dukkaṭe sukate paṭikamme sukatā paṭipādanā’’ti sakavādino niggahassa, aniggahabhāvāropanena attano paṭikammassa supaṭikammabhāvakaraṇena ca sakavādino niggahassa chedo vināsanaṃ puggalavādanisedhanavasena samuṭṭhitattā. Dhammatāya anulomanavasena uṭṭhahitvā tabbilomanavasena pavatto anulomapaccanīkapañcako vuttavipariyāyena dutiyapañcako veditabbo.

    તદાધારોતિ તે સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થા રૂપાદયો આધારા એતસ્સાતિ તદાધારો. એતેન ‘‘રૂપસ્મિં અત્તા’’તિ એવંપકારો પુગ્ગલવાદો દસ્સિતો હોતિ. તેસં વા આધારભૂતોતિ એતેન ‘‘અત્તનિ રૂપ’’ન્તિ એવંપકારો. અઞ્ઞત્ર વા તેહીતિ તેહિ રૂપાદીહિ વિના. આધારાધેય્યાદિભાવેન અસંસટ્ઠો વિસુંયેવ વિના. તેન સત્તાદિગુણેહિ અવોકિણ્ણો પુરિસોતિ એવમાદિકો. તંસામિભૂતતાય વા તદધીનભાવેન ‘‘અઞ્ઞત્ર વા તેહી’’તિ વુત્તન્તિ ‘‘રૂપવા અત્તા’’તિ એવંપકારો પુગ્ગલવાદો દસ્સિતોતિ વેદિતબ્બો. અનઞ્ઞોતિ એતેન ‘‘રૂપં અત્તા’’તિ એવંપકારો. રુપ્પનાદિસભાવો રૂપક્ખન્ધાદીનં વિસેસલક્ખણં, સપ્પચ્ચયાદિસભાવો સામઞ્ઞલક્ખણં. રૂપાદિતો અઞ્ઞો અનઞ્ઞો વા અઞ્ઞત્તે ચ તદાધારાદિભૂતો ઉપલબ્ભમાનો આપજ્જતીતિ અનુયુઞ્જતિ સકવાદી પકારન્તરસ્સ અસમ્ભવતો. પુગ્ગલવાદી પુગ્ગલસ્સ રૂપાદીહિ ન અઞ્ઞત્તં ઇચ્છતિ રૂપાદિ વિય પચ્ચક્ખતો અનુમાનતો વા ગાહયિતું અસક્કુણેય્યત્તા તસ્સ ચ કારકવેદકભાવસ્સ અયુજ્જમાનકત્તા. નાપિ અનઞ્ઞત્તં રુપ્પનસપ્પચ્ચયાદિસભાવપ્પસઙ્ગતો પુગ્ગલસ્સેવ અભાવપ્પસઙ્ગતો ચ. યથેવ હિ ન વિના ઇન્ધનેન અગ્ગિ પઞ્ઞાપિયતિ, ન ચ અઞ્ઞં ઇન્ધનતો અગ્ગિં સક્કા પટિજાનિતું, નાપિ અનઞ્ઞં. યદિ હિ અઞ્ઞો સિયા, ન ઉણ્હં ઇન્ધનં સિયા. અથ અનઞ્ઞો, નિદ્દહિતબ્બંયેવ દાહકં સિયા. એવમેવ ન વિના રૂપાદીહિ પુગ્ગલો પઞ્ઞાપિયતિ, ન ચ તેહિ અઞ્ઞો, નાપિ અનઞ્ઞો સસ્સતુચ્છેદભાવપ્પસઙ્ગતોતિ લદ્ધિયં ઠત્વા પુગ્ગલવાદી ‘‘ન હેવા’’તિ પટિક્ખિપતિ. તત્થ અગ્ગિન્ધનોપમા તાવ યદિ લોકવોહારેન વુત્તા, અપળિત્તં કટ્ઠાદિઇન્ધનં નિદ્દહિતબ્બઞ્ચ, પળિત્તં ભાસુરુણ્હં અગ્ગિ દાહકઞ્ચ, તઞ્ચ ઓજટ્ઠમકરૂપં પુરિમપચ્છિમકાલિકં અનિચ્ચં સઙ્ખતં પટિચ્ચસમુપ્પન્નં, યદિ એવં પુગ્ગલો રૂપાદીહિ અઞ્ઞો અનિચ્ચો ચ આપન્નો. અથ પરમત્થતો, તસ્મિંયેવ કટ્ઠાદિકે પળિત્તે યં ઉસુમં સો અગ્ગિ, તંસહજાતાનિ તીણિ ભૂતાનિ ઇન્ધનં, એવમ્પિ સિદ્ધં લક્ખણભેદતો અગ્ગિન્ધનાનં અઞ્ઞત્તન્તિ અગ્ગિ વિય ઇન્ધનતો રૂપાદીહિ અઞ્ઞો પુગ્ગલો અનિચ્ચો ચ આપન્નોતિ બ્યાહતાતિ વેદિતબ્બં.

    Tadādhāroti te saccikaṭṭhaparamatthā rūpādayo ādhārā etassāti tadādhāro. Etena ‘‘rūpasmiṃ attā’’ti evaṃpakāro puggalavādo dassito hoti. Tesaṃ vā ādhārabhūtoti etena ‘‘attani rūpa’’nti evaṃpakāro. Aññatra vā tehīti tehi rūpādīhi vinā. Ādhārādheyyādibhāvena asaṃsaṭṭho visuṃyeva vinā. Tena sattādiguṇehi avokiṇṇo purisoti evamādiko. Taṃsāmibhūtatāya vā tadadhīnabhāvena ‘‘aññatra vā tehī’’ti vuttanti ‘‘rūpavā attā’’ti evaṃpakāro puggalavādo dassitoti veditabbo. Anaññoti etena ‘‘rūpaṃ attā’’ti evaṃpakāro. Ruppanādisabhāvo rūpakkhandhādīnaṃ visesalakkhaṇaṃ, sappaccayādisabhāvo sāmaññalakkhaṇaṃ. Rūpādito añño anañño vā aññatte ca tadādhārādibhūto upalabbhamāno āpajjatīti anuyuñjati sakavādī pakārantarassa asambhavato. Puggalavādī puggalassa rūpādīhi na aññattaṃ icchati rūpādi viya paccakkhato anumānato vā gāhayituṃ asakkuṇeyyattā tassa ca kārakavedakabhāvassa ayujjamānakattā. Nāpi anaññattaṃ ruppanasappaccayādisabhāvappasaṅgato puggalasseva abhāvappasaṅgato ca. Yatheva hi na vinā indhanena aggi paññāpiyati, na ca aññaṃ indhanato aggiṃ sakkā paṭijānituṃ, nāpi anaññaṃ. Yadi hi añño siyā, na uṇhaṃ indhanaṃ siyā. Atha anañño, niddahitabbaṃyeva dāhakaṃ siyā. Evameva na vinā rūpādīhi puggalo paññāpiyati, na ca tehi añño, nāpi anañño sassatucchedabhāvappasaṅgatoti laddhiyaṃ ṭhatvā puggalavādī ‘‘na hevā’’ti paṭikkhipati. Tattha aggindhanopamā tāva yadi lokavohārena vuttā, apaḷittaṃ kaṭṭhādiindhanaṃ niddahitabbañca, paḷittaṃ bhāsuruṇhaṃ aggi dāhakañca, tañca ojaṭṭhamakarūpaṃ purimapacchimakālikaṃ aniccaṃ saṅkhataṃ paṭiccasamuppannaṃ, yadi evaṃ puggalo rūpādīhi añño anicco ca āpanno. Atha paramatthato, tasmiṃyeva kaṭṭhādike paḷitte yaṃ usumaṃ so aggi, taṃsahajātāni tīṇi bhūtāni indhanaṃ, evampi siddhaṃ lakkhaṇabhedato aggindhanānaṃ aññattanti aggi viya indhanato rūpādīhi añño puggalo anicco ca āpannoti byāhatāti veditabbaṃ.

    પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ પટિજાનન્તસ્સ પકારન્તરસ્સ અસમ્ભવતો વુત્તેસુ પકારેસુ એકેન પકારેન ઉપલબ્ભમાનો ઉપલબ્ભતીતિ ‘‘આપન્ન’’ન્તિ વુત્તં ‘‘પટિઞ્ઞાય એકત્તાપન્ન’’ન્તિ. એકત્તાપન્નત્તા એવ અપ્પટિક્ખિપિતબ્બં, પુગ્ગલે પટિસિદ્ધે તદભિનિવેસોપિ અયાથાવતો પુગ્ગલવાદિનો ગહિતાકારસુઞ્ઞતાવિભાવનેન સકટ્ઠાનતો ચાવિતો પટિસેધિતો એવ નામ હોતીતિ વુત્તં ‘‘પુગ્ગલદિટ્ઠિં પટિસેધેન્તો’’તિ. પુગ્ગલોયેવ વા તથા પસ્સિતબ્બત્તા દિટ્ઠિ. ‘‘સામી નિવાસી કારકો વેદકો નિચ્ચો ધુવો’’તિ અભિનિવેસવિસયભૂતો હિ પરિકપ્પમત્તસિદ્ધો પુગ્ગલો ઇધ પટિક્ખિપીયતિ, ‘‘ન ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, પુગ્ગલા’’તિઆદિના વુત્તવોહારપુગ્ગલોતિ અનનુયોગો આકાસકુસુમસ્સ રત્તનીલાદિભાવવિચારણા વિયાતિ અત્થો. પુબ્બે ‘‘નુપલબ્ભતી’’તિ પટિજાનિત્વા વિસેસચોદનાય અનાપજ્જનતો પુન ‘‘ન હેવા’’તિ પટિક્ખેપો પટિઞ્ઞાય આપજ્જનલેસો. વઞ્ઝાપુત્તકસ્સ દીઘરસ્સતાનુયોગસ્સ વિય સબ્બેન સબ્બં પરમત્થતો અનુપલબ્ભમાનસ્સ પુગ્ગલસ્સ રૂપાદીહિ અઞ્ઞાનઞ્ઞતાનુયોગસ્સ અનનુયોગભાવો એવ ઇધ અવિપરીતત્થો.

    Puggalo upalabbhatīti paṭijānantassa pakārantarassa asambhavato vuttesu pakāresu ekena pakārena upalabbhamāno upalabbhatīti ‘‘āpanna’’nti vuttaṃ ‘‘paṭiññāya ekattāpanna’’nti. Ekattāpannattā eva appaṭikkhipitabbaṃ, puggale paṭisiddhe tadabhinivesopi ayāthāvato puggalavādino gahitākārasuññatāvibhāvanena sakaṭṭhānato cāvito paṭisedhito eva nāma hotīti vuttaṃ ‘‘puggaladiṭṭhiṃ paṭisedhento’’ti. Puggaloyeva vā tathā passitabbattā diṭṭhi. ‘‘Sāmī nivāsī kārako vedako nicco dhuvo’’ti abhinivesavisayabhūto hi parikappamattasiddho puggalo idha paṭikkhipīyati, ‘‘na cattārome, bhikkhave, puggalā’’tiādinā vuttavohārapuggaloti ananuyogo ākāsakusumassa rattanīlādibhāvavicāraṇā viyāti attho. Pubbe ‘‘nupalabbhatī’’ti paṭijānitvā visesacodanāya anāpajjanato puna ‘‘na hevā’’ti paṭikkhepo paṭiññāya āpajjanaleso. Vañjhāputtakassa dīgharassatānuyogassa viya sabbena sabbaṃ paramatthato anupalabbhamānassa puggalassa rūpādīhi aññānaññatānuyogassa ananuyogabhāvo eva idha aviparītattho.

    યંકારણાતિ એતેન ‘‘યતોનિદાન’’ન્તિ એત્થ વિભત્તિઅલોપો દટ્ઠબ્બોતિ દસ્સેતિ. અજ્ઝાચરન્તીતિ અભિભવન્તિ. અભિનન્દનાદયો તણ્હાદીહિ યથાસઙ્ખ્યં યોજેતબ્બા, તણ્હાદિટ્ઠીહિ વા અભિનન્દનજ્ઝોસાનાનિ, તીહિપિ અભિવદનં અવિસેસેન વા તીહિપિ તયો યોજેતબ્બા. એત્થ ચે નત્થિ અભિનન્દિતબ્બન્તિઆદિના અભિનન્દનાદીનં અભાવસૂચનેન ફલૂપચારતો અભિનન્દનાદીનં સમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિભૂતં મગ્ગફલં વુચ્ચતિ, તં પચ્ચામસનઞ્ચ એસેવાતિ ઇદન્તિ કત્વા વુત્તં ‘‘અભિ…પે॰… ફલં વા’’તિ.

    Yaṃkāraṇāti etena ‘‘yatonidāna’’nti ettha vibhattialopo daṭṭhabboti dasseti. Ajjhācarantīti abhibhavanti. Abhinandanādayo taṇhādīhi yathāsaṅkhyaṃ yojetabbā, taṇhādiṭṭhīhi vā abhinandanajjhosānāni, tīhipi abhivadanaṃ avisesena vā tīhipi tayo yojetabbā. Ettha ce natthi abhinanditabbantiādinā abhinandanādīnaṃ abhāvasūcanena phalūpacārato abhinandanādīnaṃ samucchedapaṭippassaddhibhūtaṃ maggaphalaṃ vuccati, taṃ paccāmasanañca esevāti idanti katvā vuttaṃ ‘‘abhi…pe… phalaṃ vā’’ti.

    ‘‘ઞાયતીતિ જાન’’ન્તિ ઉક્કંસગતિવિજાનનેન નિરવસેસં ઞેય્યજાતં પરિગ્ગય્હતીતિ તબ્બિસયાય જાનાતિકિરિયાય સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમેવ કરણં ભવિતુમરહતીતિ ‘‘સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન જાનિતબ્બં જાનાતી’’તિ વુત્તં. અથ વા પકરણવસેન, ‘‘ભગવા’’તિ સદ્દન્તરસન્નિધાનેન વા અયં અત્થો વિભાવેતબ્બો. પસ્સં પસ્સતીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. જાનન્તાપિ વિપલ્લાસવસેન જાનન્તિ તિત્થિયા પઠમજ્ઝાનઅરૂપજ્ઝાનેહિ કામરૂપપરિઞ્ઞાવાદિનો. જાનન્તો જાનાતિયેવ ભગવા અનાગામિઅરહત્તમગ્ગેહિ તંપરિઞ્ઞાવાદિતાય. અયઞ્ચ અત્થો દુક્ખક્ખન્ધસુત્તવસેન (મ॰ નિ॰ ૧.૧૬૩, ૧૭૫ આદયો) વિભાવેતબ્બો. પઞ્ઞાચક્ખુના ઉપ્પન્નત્તા વા ચક્ખુભૂતો. ઞાણભૂતોતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. અથ વા દિબ્બચક્ખુઆદિકં પઞ્ચવિધમ્પિ ચક્ખું ભૂતો પત્તોતિ ચક્ખુભૂતો. એવં ઞાણભૂતોતિઆદીસુપિ દટ્ઠબ્બં. સામુક્કંસિકાય ધમ્મદેસનાય સાતિસયો ભગવતો વત્તુઆદિભાવોતિ વુત્તં ‘‘ચતુસચ્ચધમ્મે વદતીતિ વત્તા’’તિઆદિ. ‘‘પવત્તા’’તિ એત્થ પ-કારસ્સ પકટ્ઠત્થતં દસ્સેતું ‘‘ચિરં…પે॰… પવત્તા’’તિ આહ. નિદ્ધારેત્વા નેતા નિન્નેતા.

    ‘‘Ñāyatīti jāna’’nti ukkaṃsagativijānanena niravasesaṃ ñeyyajātaṃ pariggayhatīti tabbisayāya jānātikiriyāya sabbaññutaññāṇameva karaṇaṃ bhavitumarahatīti ‘‘sabbaññutaññāṇena jānitabbaṃ jānātī’’ti vuttaṃ. Atha vā pakaraṇavasena, ‘‘bhagavā’’ti saddantarasannidhānena vā ayaṃ attho vibhāvetabbo. Passaṃ passatīti etthāpi eseva nayo. Jānantāpi vipallāsavasena jānanti titthiyā paṭhamajjhānaarūpajjhānehi kāmarūpapariññāvādino. Jānanto jānātiyeva bhagavā anāgāmiarahattamaggehi taṃpariññāvāditāya. Ayañca attho dukkhakkhandhasuttavasena (ma. ni. 1.163, 175 ādayo) vibhāvetabbo. Paññācakkhunā uppannattā vā cakkhubhūto. Ñāṇabhūtotiādīsupi eseva nayo. Atha vā dibbacakkhuādikaṃ pañcavidhampi cakkhuṃ bhūto pattoti cakkhubhūto. Evaṃ ñāṇabhūtotiādīsupi daṭṭhabbaṃ. Sāmukkaṃsikāya dhammadesanāya sātisayo bhagavato vattuādibhāvoti vuttaṃ ‘‘catusaccadhamme vadatīti vattā’’tiādi. ‘‘Pavattā’’ti ettha pa-kārassa pakaṭṭhatthataṃ dassetuṃ ‘‘ciraṃ…pe… pavattā’’ti āha. Niddhāretvā netā ninnetā.

    ‘‘એકૂનનવુતિ ચિત્તાની’’તિ વુત્તા ચિત્તસહચરિયાય યથા ‘‘કુન્તા પચરન્તી’’તિ. તેસઞ્ચ પાળિપદેસાનં એકેકં પદં ઉદ્ધરિત્વાપિ કિઞ્ચાપિ કુસલત્તિકપદાનિયેવ ઉદ્ધરિત્વા ચિત્તુપ્પાદકણ્ડે ચિત્તાનિ વિભત્તાનિ, કુસલત્તિકેન પન સભાવધમ્મસઙ્ગહિતાનં સેસત્તિકદુકપદાનં અસઙ્ગહિતાનં અભાવતો કુસલત્તિકપદુદ્ધારેન નયદસ્સનભૂતેન ઇતરત્તિકદુકપદાનિપિ ઉદ્ધટાનેવાતિ વુત્તં. એવઞ્ચ કત્વા માતિકાગ્ગહણં સમત્થિતં ભવતિ.

    ‘‘Ekūnanavuti cittānī’’ti vuttā cittasahacariyāya yathā ‘‘kuntā pacarantī’’ti. Tesañca pāḷipadesānaṃ ekekaṃ padaṃ uddharitvāpi kiñcāpi kusalattikapadāniyeva uddharitvā cittuppādakaṇḍe cittāni vibhattāni, kusalattikena pana sabhāvadhammasaṅgahitānaṃ sesattikadukapadānaṃ asaṅgahitānaṃ abhāvato kusalattikapaduddhārena nayadassanabhūtena itarattikadukapadānipi uddhaṭānevāti vuttaṃ. Evañca katvā mātikāggahaṇaṃ samatthitaṃ bhavati.

    સો ચ ધમ્મોતિ ‘‘તયો કુસલહેતૂ’’તિઆદીસુ (ધ॰ સ॰ ૧૦૬૦) પુરિમાય પુરિમાય પાળિયા પચ્છિમા પચ્છિમા અત્થનિદ્દેસોતિ વુત્તં. ‘‘સમાનેન્તી’’તિસદ્દસ્સ પટપટાયતિ-સદ્દસ્સ વિય સદ્દનયો દટ્ઠબ્બોતિ દસ્સેતું ‘‘સમાનં કરોન્તી’’તિ વુત્તં. સમાનકરણઞ્ચ ઊનપક્ખિપનેન અધિકાપનયનેન વા હોતિ, ઇધ ઊનપક્ખિપનેનાતિ દસ્સેતું ‘‘પૂરેન્તી’’તિ વુત્તં. સમાનેતબ્બન્તિ એત્થાપીતિ ‘‘પટ્ઠાનં સમાનેતબ્બ’’ન્તિ એત્થ.

    So ca dhammoti ‘‘tayo kusalahetū’’tiādīsu (dha. sa. 1060) purimāya purimāya pāḷiyā pacchimā pacchimā atthaniddesoti vuttaṃ. ‘‘Samānentī’’tisaddassa paṭapaṭāyati-saddassa viya saddanayo daṭṭhabboti dassetuṃ ‘‘samānaṃ karontī’’ti vuttaṃ. Samānakaraṇañca ūnapakkhipanena adhikāpanayanena vā hoti, idha ūnapakkhipanenāti dassetuṃ ‘‘pūrentī’’ti vuttaṃ. Samānetabbanti etthāpīti ‘‘paṭṭhānaṃ samānetabba’’nti ettha.

    બલવતા ઞાણવેગેન અભિધમ્મપચ્ચવેક્ખણવસપ્પવત્તેન. બલવતો ઞાણવેગસ્સ સબ્બકિલેસક્ખેપનવસપ્પવત્તસ્સ. ગમ્ભીરમેવ ગમ્ભીરગતં દિટ્ઠિગતન્તિઆદીસુ વિય. નિરવસેસેનાતિ ન કઞ્ચિ અવસેસેત્વા. પઞ્ચખીલરહિતેનાતિ પઞ્ચચેતોખીલરહિતેન.

    Balavatā ñāṇavegena abhidhammapaccavekkhaṇavasappavattena. Balavato ñāṇavegassa sabbakilesakkhepanavasappavattassa. Gambhīrameva gambhīragataṃ diṭṭhigatantiādīsu viya. Niravasesenāti na kañci avasesetvā. Pañcakhīlarahitenāti pañcacetokhīlarahitena.

    એકાધિકેસુ અટ્ઠસુ કિલેસસતેસૂતિ ‘‘જાતિમદો’’તિઆદિના એકકવસેન આગતા તેસત્તતિ, ‘‘કોધો ચ ઉપનાહો ચા’’તિઆદિના દુકવસેન છત્તિંસ, ‘‘તીણિ અકુસલમૂલાની’’તિઆદિના તિકવસેન પઞ્ચાધિકં સતં, ‘‘ચત્તારો આસવા’’તિઆદિના ચતુક્કવસેન છપ્પઞ્ઞાસ, ‘‘પઞ્ચોરમ્ભાગિયાનિ સંયોજનાની’’તિઆદિના પઞ્ચકવસેન પઞ્ચસત્તતિ, ‘‘છ વિવાદમૂલાની’’તિઆદિના છક્કવસેન ચતુરાસીતિ, ‘‘સત્ત અનુસયા’’તિઆદિના સત્તકવસેન એકૂનપઞ્ઞાસ, ‘‘અટ્ઠ કિલેસવત્થૂની’’તિઆદિના અટ્ઠકવસેન ચતુસટ્ઠિ, ‘‘નવ આઘાતવત્થૂની’’તિઆદિના નવકવસેન એકાસીતિ, ‘‘દસ કિલેસવત્થૂની’’તિઆદિના દસકવસેન સત્તતિ, ‘‘અજ્ઝત્તિકસ્સુપ્પાદાય અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતાની’’તિઆદિના અટ્ઠારસકવસેન અટ્ઠસતન્તિ એવં એકાધિકેસુ અટ્ઠસુ કિલેસસતેસુ. સેસા તેનવુતાધિકં છસતં કિલેસા. તે બ્રહ્મજાલસુત્તાગતાહિ દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠીહિ સહ પઞ્ચપઞ્ઞાસાધિકં સત્તસતં હોન્તિ.

    Ekādhikesuaṭṭhasu kilesasatesūti ‘‘jātimado’’tiādinā ekakavasena āgatā tesattati, ‘‘kodho ca upanāho cā’’tiādinā dukavasena chattiṃsa, ‘‘tīṇi akusalamūlānī’’tiādinā tikavasena pañcādhikaṃ sataṃ, ‘‘cattāro āsavā’’tiādinā catukkavasena chappaññāsa, ‘‘pañcorambhāgiyāni saṃyojanānī’’tiādinā pañcakavasena pañcasattati, ‘‘cha vivādamūlānī’’tiādinā chakkavasena caturāsīti, ‘‘satta anusayā’’tiādinā sattakavasena ekūnapaññāsa, ‘‘aṭṭha kilesavatthūnī’’tiādinā aṭṭhakavasena catusaṭṭhi, ‘‘nava āghātavatthūnī’’tiādinā navakavasena ekāsīti, ‘‘dasa kilesavatthūnī’’tiādinā dasakavasena sattati, ‘‘ajjhattikassuppādāya aṭṭhārasa taṇhāvicaritānī’’tiādinā aṭṭhārasakavasena aṭṭhasatanti evaṃ ekādhikesu aṭṭhasu kilesasatesu. Sesā tenavutādhikaṃ chasataṃ kilesā. Te brahmajālasuttāgatāhi dvāsaṭṭhiyā diṭṭhīhi saha pañcapaññāsādhikaṃ sattasataṃ honti.

    અથ વા ચુદ્દસેકન્તાકુસલા, પઞ્ચવીસતિ કુસલાબ્યાકતસાધારણા, ચુદ્દસ કુસલત્તિકસાધારણા, ઉપચયાદિદ્વયં એકં કત્વા સત્તવીસતિ રૂપાનિ ચાતિ ઇમે અસીતિ ધમ્મા, ઇમેસુ ભાવદ્વયે એકં ઠપેત્વા અજ્ઝત્તિકા એકૂનાસીતિ, બાહિરા એકૂનાસીતીતિ સબ્બેપિ અટ્ઠપઞ્ઞાસાધિકં સતં હોન્તિ. ઇમેસુ એકેકસ્મિં દસન્નં દસન્નં કિલેસાનં ઉપ્પજ્જનતો અસીતિઅધિકં દિયડ્ઢકિલેસસહસ્સં હોન્તિ.

    Atha vā cuddasekantākusalā, pañcavīsati kusalābyākatasādhāraṇā, cuddasa kusalattikasādhāraṇā, upacayādidvayaṃ ekaṃ katvā sattavīsati rūpāni cāti ime asīti dhammā, imesu bhāvadvaye ekaṃ ṭhapetvā ajjhattikā ekūnāsīti, bāhirā ekūnāsītīti sabbepi aṭṭhapaññāsādhikaṃ sataṃ honti. Imesu ekekasmiṃ dasannaṃ dasannaṃ kilesānaṃ uppajjanato asītiadhikaṃ diyaḍḍhakilesasahassaṃ honti.

    અથ વા તેપઞ્ઞાસ અરૂપધમ્મા, અટ્ઠારસ રૂપરૂપાનિ, આકાસધાતુ, લક્ખણરૂપાનિ ચાતિ પઞ્ચસત્તતિ ધમ્મા અજ્ઝત્તબહિદ્ધાભેદતો પઞ્ઞાસસતં હોન્તિ. તત્થ એકેકસ્મિં દસ દસ કિલેસાતિપિ દિયડ્ઢકિલેસસહસ્સં. તથા એત્થ વેદનં સુખિન્દ્રિયાદિવસેન પઞ્ચવિધં કત્વા સત્તપઞ્ઞાસ અરૂપધમ્મા, અટ્ઠારસ રૂપરૂપાનિ ચાતિ પઞ્ચસત્તતિ વિપસ્સનૂપગધમ્મા અજ્ઝત્તબહિદ્ધાભેદતો પઞ્ઞાસસતં હોન્તિ. એતેસુ એકેકસ્મિં દસ દસ કિલેસાતિપિ દિયડ્ઢકિલેસસહસ્સં.

    Atha vā tepaññāsa arūpadhammā, aṭṭhārasa rūparūpāni, ākāsadhātu, lakkhaṇarūpāni cāti pañcasattati dhammā ajjhattabahiddhābhedato paññāsasataṃ honti. Tattha ekekasmiṃ dasa dasa kilesātipi diyaḍḍhakilesasahassaṃ. Tathā ettha vedanaṃ sukhindriyādivasena pañcavidhaṃ katvā sattapaññāsa arūpadhammā, aṭṭhārasa rūparūpāni cāti pañcasattati vipassanūpagadhammā ajjhattabahiddhābhedato paññāsasataṃ honti. Etesu ekekasmiṃ dasa dasa kilesātipi diyaḍḍhakilesasahassaṃ.

    અપરો નયો – દ્વાદસઅકુસલચિત્તુપ્પાદેસુ પઠમે છ કિલેસા, દુતિયે સત્ત, તતિયે છ, ચતુત્થે સત્ત, પઞ્ચમે છ, છટ્ઠે સત્ત, સત્તમે છ, અટ્ઠમે સત્ત, નવમે પઞ્ચ, દસમે છ, એકાદસમે પઞ્ચ, દ્વાદસમે ચત્તારોતિ સબ્બે દ્વાસત્તતિ, ઇમે પઞ્ચદ્વારિકા પઞ્ચસુ રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ એકેકસ્મિં દ્વાસત્તતીતિ સટ્ઠિઅધિકાનિ તીણિ સતાનિ, મનોદ્વારિકા પન છસુ આરમ્મણેસુ એકેકસ્મિં દ્વાસત્તતિ દ્વાસત્તતીતિ કત્વા દ્વત્તિંસાધિકાનિ ચત્તારિ સતાનિ, સબ્બાનિપિ દ્વાનવુતિઅધિકાનિ સત્તસતાનિ, તાનિ અજ્ઝત્તબહિદ્ધાવિસયતાય ચતુરાસીતિઅધિકં દિયડ્ઢકિલેસસહસ્સં હોન્તીતિ વેદિતબ્બં.

    Aparo nayo – dvādasaakusalacittuppādesu paṭhame cha kilesā, dutiye satta, tatiye cha, catutthe satta, pañcame cha, chaṭṭhe satta, sattame cha, aṭṭhame satta, navame pañca, dasame cha, ekādasame pañca, dvādasame cattāroti sabbe dvāsattati, ime pañcadvārikā pañcasu rūpādīsu ārammaṇesu ekekasmiṃ dvāsattatīti saṭṭhiadhikāni tīṇi satāni, manodvārikā pana chasu ārammaṇesu ekekasmiṃ dvāsattati dvāsattatīti katvā dvattiṃsādhikāni cattāri satāni, sabbānipi dvānavutiadhikāni sattasatāni, tāni ajjhattabahiddhāvisayatāya caturāsītiadhikaṃ diyaḍḍhakilesasahassaṃ hontīti veditabbaṃ.

    અથ વા રૂપારમ્મણાદીનિ પઞ્ચ, અવસેસરૂપવેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારવિઞ્ઞાણવસેન પઞ્ચ ધમ્મારમ્મણકા સેસા ચાતિ દસ, તે અજ્ઝત્તબહિદ્ધાભેદતો વીસતિ, પઞ્ઞત્તિ ચાતિ એકવીસતિયા આરમ્મણેસુ દ્વાસત્તતિ દ્વાસત્તતિ કિલેસાતિ દ્વાદસાધિકં દિયડ્ઢકિલેસસહસ્સં હોન્તિ.

    Atha vā rūpārammaṇādīni pañca, avasesarūpavedanāsaññāsaṅkhāraviññāṇavasena pañca dhammārammaṇakā sesā cāti dasa, te ajjhattabahiddhābhedato vīsati, paññatti cāti ekavīsatiyā ārammaṇesu dvāsattati dvāsattati kilesāti dvādasādhikaṃ diyaḍḍhakilesasahassaṃ honti.

    અથ વા દ્વાદસસુ અકુસલચિત્તુપ્પાદેસુ પઠમે વીસતિ ધમ્મા, દુતિયે દ્વાવીસતિ, તતિયે વીસતિ, ચતુત્થે દ્વાવીસતિ, પઞ્ચમે એકૂનવીસતિ, છટ્ઠે એકૂનવીસતિ, સત્તમે એકૂનવીસતિ, અટ્ઠમે એકવીસતિ, નવમે એકૂનવીસતિ, દસમે એકવીસતિ, એકાદસમે સોળસ, દ્વાદસમે સોળસાતિ સબ્બે અકુસલધમ્મા છત્તિંસાધિકાનિ દ્વે સતાનિ, ઇમે છસુ આરમ્મણેસુ પચ્ચેકં છત્તિં સાધિકાનિ દ્વે સતાનિ, સબ્બે સોળસાધિકાનિ ચત્તારિ સતાનિ ચ સહસ્સં હોન્તીતિ એવમ્પિ દિયડ્ઢકિલેસસહસ્સં વેદિતબ્બં.

    Atha vā dvādasasu akusalacittuppādesu paṭhame vīsati dhammā, dutiye dvāvīsati, tatiye vīsati, catutthe dvāvīsati, pañcame ekūnavīsati, chaṭṭhe ekūnavīsati, sattame ekūnavīsati, aṭṭhame ekavīsati, navame ekūnavīsati, dasame ekavīsati, ekādasame soḷasa, dvādasame soḷasāti sabbe akusaladhammā chattiṃsādhikāni dve satāni, ime chasu ārammaṇesu paccekaṃ chattiṃ sādhikāni dve satāni, sabbe soḷasādhikāni cattāri satāni ca sahassaṃ hontīti evampi diyaḍḍhakilesasahassaṃ veditabbaṃ.

    ઇતરેસન્તિ તણ્હાવિચરિતાનં ‘‘અતીતાનિ છત્તિંસા’’તિઆદિના અતીતાદિભાવામસનતો. ખેપનેતિ અરિયમગ્ગેન સમુચ્છિન્દને. ‘‘દિયડ્ઢકિલેસસહસ્સં ખેપેત્વા’’તિ હિ વુત્તં. પરમત્થતો અતીતાદીનં મગ્ગેન અપ્પહાતબ્બત્તા ‘‘અતીતાદિભાવામસના અગ્ગહણં ખેપને’’તિ વુત્તં. યં પન પટ્ઠાને ‘‘દસ્સનેન પહાતબ્બો ધમ્મો દસ્સનેન પહાતબ્બસ્સ ધમ્મસ્સ અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિઆદિના તિકે, તથા દસ્સનેન પહાતબ્બાતીતતિકતિકે ‘‘અતીતા દસ્સનેન પહાતબ્બા’’તિઆદિના ચ તીસુ કાલેસુ દસ્સનાદિપહાતબ્બવચનં કતં, તં અતીતાદીનં સંકિલિટ્ઠતાય અપાયગમનીયતાય ચ દસ્સનપહાતબ્બેહિ નિરતિસયત્તા વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

    Itaresanti taṇhāvicaritānaṃ ‘‘atītāni chattiṃsā’’tiādinā atītādibhāvāmasanato. Khepaneti ariyamaggena samucchindane. ‘‘Diyaḍḍhakilesasahassaṃ khepetvā’’ti hi vuttaṃ. Paramatthato atītādīnaṃ maggena appahātabbattā ‘‘atītādibhāvāmasanā aggahaṇaṃ khepane’’ti vuttaṃ. Yaṃ pana paṭṭhāne ‘‘dassanena pahātabbo dhammo dassanena pahātabbassa dhammassa anantarapaccayena paccayo’’tiādinā tike, tathā dassanena pahātabbātītatikatike ‘‘atītā dassanena pahātabbā’’tiādinā ca tīsu kālesu dassanādipahātabbavacanaṃ kataṃ, taṃ atītādīnaṃ saṃkiliṭṭhatāya apāyagamanīyatāya ca dassanapahātabbehi niratisayattā vuttanti daṭṭhabbaṃ.

    ન ભાસિતત્થવચનન્તિ ઇદં ‘‘હિતપરિયાયવચન’’ન્તિ એતેન નિવત્તિતસ્સ એકદેસકથનં. યથા હિ અયં અત્થ-સદ્દો ન ભાસિતત્થવચનં, એવં વિસયપ્પયોજનાદિવચનમ્પિ ન હોતીતિ. યથાવુત્તસ્સાતિ હિતપરિયાયસ્સ. ‘‘ન હઞ્ઞદત્થત્થિપસંસલાભા’’તિ પદસ્સ નિદ્દેસે ‘‘અત્તત્થો વા પરત્થો વા’’તિઆદિના (મહાનિ॰ ૬૯) કિઞ્ચાપિ સુત્તનિરપેક્ખં અત્તત્થાદયો વુત્તા સુત્તત્થભાવેન અનિદ્દિટ્ઠત્તા, તેસુ પન એકોપિ અત્થપ્પભેદો સુત્તેન દીપેતબ્બતં નાતિક્કમતીતિ આહ ‘‘તે સુત્તં સૂચેતી’’તિ. ઇમસ્મિં વિકપ્પે અત્થ-સદ્દો ભાસિતત્થવચનમ્પિ હોતિ. પુરિમકા હિ પઞ્ચ અત્થપ્પભેદા હિતપરિયાયા, તતો પરે છ ભાસિતત્થપ્પભેદા, પચ્છિમકા પન ઉભયસભાવા. તત્થ દુરધિગમતાય વિભાવને અલદ્ધગાધો ગમ્ભીરો, ન વિવટો ગુળ્હો, મૂલુદકાદયો વિય પંસુના અક્ખરસન્નિવેસાદિના તિરોહિતો પટિચ્છન્નો, નિદ્ધારેત્વા ઞાપેતબ્બો નેય્યો, યથારુતવસેનેવ વેદિતબ્બો નીતો. અનવજ્જનિક્કિલેસવોદાના પરિયાયવસેન વુત્તા, કુસલવિપાકકિરિયધમ્મવસેન વા . પરમત્થો નિબ્બાનં, અવિપરીતસભાવો એવ વા. સાતિસયં પકાસિતાનિ તપ્પરભાવેન પકાસિતત્તા. ‘‘એત્તકં તસ્સ ભગવતો સુત્તાગતં સુત્તપરિયાપન્ન’’ન્તિ (પાચિ॰ ૧૨૪૨), ‘‘સકવાદે પઞ્ચસુત્તસતાની’’તિ (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ નિદાનકથા; કથા॰ અટ્ઠ॰ નિદાનકથા) ચ એવમાદીસુ સુત્ત-સદ્દો ઉપચરિતોતિ અધિપ્પાયેનાહ ‘‘ઇદમેવ અત્થાનં સૂચનતો સુત્તન્તિ વુત્ત’’ન્તિ. એકન્તહિતપટિલાભસંવત્તનિકા સુત્તન્તદેસનાતિ ઇદમ્પિ વિનેય્યાનં હિતસમ્પાપને સુત્તન્તદેસનાય તપ્પરભાવંયેવ સન્ધાય વુત્તં. તપ્પરભાવો ચ વિનેય્યજ્ઝાસયાનુલોમતો દટ્ઠબ્બો, તથા અત્તત્થાદિપ્પકાસનપધાનતાપિ. ઇતરેહીતિ વિનયાભિધમ્મેહિ.

    Na bhāsitatthavacananti idaṃ ‘‘hitapariyāyavacana’’nti etena nivattitassa ekadesakathanaṃ. Yathā hi ayaṃ attha-saddo na bhāsitatthavacanaṃ, evaṃ visayappayojanādivacanampi na hotīti. Yathāvuttassāti hitapariyāyassa. ‘‘Na haññadatthatthipasaṃsalābhā’’ti padassa niddese ‘‘attattho vā parattho vā’’tiādinā (mahāni. 69) kiñcāpi suttanirapekkhaṃ attatthādayo vuttā suttatthabhāvena aniddiṭṭhattā, tesu pana ekopi atthappabhedo suttena dīpetabbataṃ nātikkamatīti āha ‘‘te suttaṃ sūcetī’’ti. Imasmiṃ vikappe attha-saddo bhāsitatthavacanampi hoti. Purimakā hi pañca atthappabhedā hitapariyāyā, tato pare cha bhāsitatthappabhedā, pacchimakā pana ubhayasabhāvā. Tattha duradhigamatāya vibhāvane aladdhagādho gambhīro, na vivaṭo guḷho, mūludakādayo viya paṃsunā akkharasannivesādinā tirohito paṭicchanno, niddhāretvā ñāpetabbo neyyo, yathārutavaseneva veditabbo nīto. Anavajjanikkilesavodānā pariyāyavasena vuttā, kusalavipākakiriyadhammavasena vā . Paramattho nibbānaṃ, aviparītasabhāvo eva vā. Sātisayaṃ pakāsitāni tapparabhāvena pakāsitattā. ‘‘Ettakaṃ tassa bhagavato suttāgataṃ suttapariyāpanna’’nti (pāci. 1242), ‘‘sakavāde pañcasuttasatānī’’ti (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; kathā. aṭṭha. nidānakathā) ca evamādīsu sutta-saddo upacaritoti adhippāyenāha ‘‘idameva atthānaṃ sūcanato suttanti vutta’’nti. Ekantahitapaṭilābhasaṃvattanikā suttantadesanāti idampi vineyyānaṃ hitasampāpane suttantadesanāya tapparabhāvaṃyeva sandhāya vuttaṃ. Tapparabhāvo ca vineyyajjhāsayānulomato daṭṭhabbo, tathā attatthādippakāsanapadhānatāpi. Itarehīti vinayābhidhammehi.

    રત્તિઆદીસૂતિ રત્તિરાજવિનયેસુ વિસયભૂતેસુ. નનુ ચ ‘‘અભિરત્તી’’તિ અવુત્તત્તા રત્તિગ્ગહણં ન કત્તબ્બં, ‘‘અભિઞ્ઞાતા અભિલક્ખિતા’’તિ ચ ઞાણલક્ખણકિરિયાવિસેસકો અભિ-સદ્દોતિ? ન, ‘‘અભિઞ્ઞાતા અભિલક્ખિતા’’તિ અભિ-સદ્દવિસિટ્ઠાનં ઞાતલક્ખિતસદ્દાનં રત્તિસદ્દેન સમાનાધિકરણતાય રત્તિવિસયત્તા. એત્થ ચ વાચકસદ્દસન્નિધાને નિપાતાનં તદત્થજોતકમત્તત્તા લક્ખિતસદ્દત્થજોતકો અભિ-સદ્દો લક્ખણે વત્તતીતિ વુત્તો. અભિલક્ખિતસદ્દપરિયાયો ચ અભિઞ્ઞાતસદ્દોતિ દટ્ઠબ્બો, અભિવિનયસદ્દસ્સ પન અભિપુરિસસ્સ વિય સમાસસિદ્ધિ દટ્ઠબ્બા. અનેકત્થા હિ નિપાતા, અનેકત્થભેદો ચ સદ્દાનં પયોગવિસયોતિ.

    Rattiādīsūti rattirājavinayesu visayabhūtesu. Nanu ca ‘‘abhirattī’’ti avuttattā rattiggahaṇaṃ na kattabbaṃ, ‘‘abhiññātā abhilakkhitā’’ti ca ñāṇalakkhaṇakiriyāvisesako abhi-saddoti? Na, ‘‘abhiññātā abhilakkhitā’’ti abhi-saddavisiṭṭhānaṃ ñātalakkhitasaddānaṃ rattisaddena samānādhikaraṇatāya rattivisayattā. Ettha ca vācakasaddasannidhāne nipātānaṃ tadatthajotakamattattā lakkhitasaddatthajotako abhi-saddo lakkhaṇe vattatīti vutto. Abhilakkhitasaddapariyāyo ca abhiññātasaddoti daṭṭhabbo, abhivinayasaddassa pana abhipurisassa viya samāsasiddhi daṭṭhabbā. Anekatthā hi nipātā, anekatthabhedo ca saddānaṃ payogavisayoti.

    કિઞ્ચાપિ દેસનાદયો દેસેતબ્બાદિનિરપેક્ખા ન સન્તિ, આણાદયો પન વિસેસતો દેસકાદિઅધીનાતિ તંતંવિસેસયોગવસેન તેસં ભેદો વુત્તો. યથા હિ આણાવિધાનં વિસેસતો આણારહાધીનં તત્થ કોસલ્લયોગતો, એવં વોહારપરમત્થવિધાનાનિ ચ વિધાયકાધીનાનીતિ આણાદિવિધિનો દેસકાયત્તતા વુત્તા. અપરાધજ્ઝાસયાનુરૂપં વિય ધમ્માનુરૂપમ્પિ સાસનં વિસેસતો તથાવિનેતબ્બપુગ્ગલાપેક્ખન્તિ વુત્તં ‘‘સાસિતબ્બ…પે॰… તબ્બભાવેના’’તિ. સંવરાસંવરનામરૂપાનં વિય વિનિવેઠેતબ્બાય દિટ્ઠિયાપિ કથનં સતિ વાચાવત્થુસ્મિં, નાસતીતિ વિસેસતો તદધીનન્તિ આહ ‘‘કથેતબ્બસ્સ…પે॰… કથા’’તિ. ઉપારમ્ભાદીતિ ઉપારમ્ભનિસ્સરણધમ્મકોસરક્ખણાનિ. પરિયાપુણનાદીતિ પરિયાપુણનસુપ્પટિપત્તિદુપ્પટિપત્તિયો.

    Kiñcāpi desanādayo desetabbādinirapekkhā na santi, āṇādayo pana visesato desakādiadhīnāti taṃtaṃvisesayogavasena tesaṃ bhedo vutto. Yathā hi āṇāvidhānaṃ visesato āṇārahādhīnaṃ tattha kosallayogato, evaṃ vohāraparamatthavidhānāni ca vidhāyakādhīnānīti āṇādividhino desakāyattatā vuttā. Aparādhajjhāsayānurūpaṃ viya dhammānurūpampi sāsanaṃ visesato tathāvinetabbapuggalāpekkhanti vuttaṃ ‘‘sāsitabba…pe… tabbabhāvenā’’ti. Saṃvarāsaṃvaranāmarūpānaṃ viya viniveṭhetabbāya diṭṭhiyāpi kathanaṃ sati vācāvatthusmiṃ, nāsatīti visesato tadadhīnanti āha ‘‘kathetabbassa…pe… kathā’’ti. Upārambhādīti upārambhanissaraṇadhammakosarakkhaṇāni. Pariyāpuṇanādīti pariyāpuṇanasuppaṭipattiduppaṭipattiyo.

    તન્તિસમુદાયો અવયવતન્તિયા આધારો યથા ‘‘રુક્ખે સાખા’’તિ. ન ચોદેતબ્બમેતં સમુખેન, વિસયવિસયિમુખેન વા વિનયાદીનંયેવ ગમ્ભીરભાવસ્સ વુત્તત્તાતિ અધિપ્પાયો. ધમ્મો હિ વિનયાદયો, તેસઞ્ચ વિસયો અત્થો, ધમ્મત્થવિસયા ચ દેસનાપટિવેધાતિ. ‘‘પટિવેધસ્સા’’તિઆદિના ધમ્મત્થાનં દુપ્પટિવિદ્ધત્તા દેસનાય ઉપ્પાદેતું અસક્કુણેય્યત્તા પટિવેધસ્સ ઉપ્પાદેતુઞ્ચ પટિવિજ્ઝિતુઞ્ચ અસક્કુણેય્યત્તા દુક્ખોગાહતં દસ્સેતિ.

    Tantisamudāyo avayavatantiyā ādhāro yathā ‘‘rukkhe sākhā’’ti. Na codetabbametaṃ samukhena, visayavisayimukhena vā vinayādīnaṃyeva gambhīrabhāvassa vuttattāti adhippāyo. Dhammo hi vinayādayo, tesañca visayo attho, dhammatthavisayā ca desanāpaṭivedhāti. ‘‘Paṭivedhassā’’tiādinā dhammatthānaṃ duppaṭividdhattā desanāya uppādetuṃ asakkuṇeyyattā paṭivedhassa uppādetuñca paṭivijjhituñca asakkuṇeyyattā dukkhogāhataṃ dasseti.

    ધમ્માનુરૂપં યથાધમ્મન્તિ ચ અત્થો યુજ્જતિ. દેસનાપિ હિ પટિવેધો વિય અવિપરીતં સવિસયવિભાવનતો ધમ્માનુરૂપં પવત્તતિ યતો ‘‘અવિપરીતાભિલાપો’’તિ વુચ્ચતિ. ધમ્મનિરુત્તિં દસ્સેતીતિ એતેન દેસનાસદ્દસભાવાતિ દીપેતિ. તથા હિ નિરુત્તિપટિસમ્ભિદાય પરિત્તારમ્મણાદિભાવો પાળિયં વુત્તો, અટ્ઠકથાયઞ્ચ ‘‘તંતંસભાવનિરુત્તિસદ્દં આરમ્મણં કત્વા’’તિઆદિના સદ્દારમ્મણતા. ઇમસ્સ અત્થસ્સ અયં સદ્દો વાચકોતિ વચનવચનીયં વવત્થપેત્વા તંતંવચનીયવિભાવનવસેન પવત્તિતો હિ સદ્દો દેસનાતિ. નનુ ચ ‘‘ધમ્મો તન્તી’’તિ ઇમસ્મિં પક્ખે ધમ્મસ્સપિ સદ્દસભાવત્તા ધમ્મદેસનાનં વિસેસો ન સિયાતિ? ન, તેસં તેસં અત્થાનં બોધકભાવેન ઞાતો ઉગ્ગહિતાદિવસેન ચ પુબ્બે પવત્તિતો સદ્દપ્પબન્ધો ધમ્મો, પચ્છા પરેસં અવબોધનત્થં પવત્તિતો તદત્થપ્પકાસનકો સદ્દો દેસનાતિ. અથ વા યથાવુત્તસદ્દસમુટ્ઠાપકો ચિત્તુપ્પાદો દેસના મુસાવાદાદયો વિય. વચનસ્સ પવત્તનન્તિ ચ યથાવુત્તચિત્તુપ્પાદમાહ. સો હિ વચનં પવત્તેતિ, તં વા એતેન પવત્તીયતીતિ પવત્તનં. દેસીયતિ અત્થો એતેનાતિ દેસના. પકારેહિ ઞાપીયતિ એતેન, પકારતો ઞાપેતીતિ વા પઞ્ઞત્તીતિ વુચ્ચતીતિ. તેનેવાહ ‘‘અધિપ્પાયો’’તિઆદિ. અભિસમેતિ, અભિસમીયતિ વા એતેનાતિ અભિસમયોતિ એવમ્પિ અભિસમયત્થો સમ્ભવતિ. અભિસમેતબ્બતો પન અભિસમયોતિ દુતિયવિકપ્પે પટિવેધોયેવાતિ.

    Dhammānurūpaṃ yathādhammanti ca attho yujjati. Desanāpi hi paṭivedho viya aviparītaṃ savisayavibhāvanato dhammānurūpaṃ pavattati yato ‘‘aviparītābhilāpo’’ti vuccati. Dhammaniruttiṃ dassetīti etena desanāsaddasabhāvāti dīpeti. Tathā hi niruttipaṭisambhidāya parittārammaṇādibhāvo pāḷiyaṃ vutto, aṭṭhakathāyañca ‘‘taṃtaṃsabhāvaniruttisaddaṃ ārammaṇaṃ katvā’’tiādinā saddārammaṇatā. Imassa atthassa ayaṃ saddo vācakoti vacanavacanīyaṃ vavatthapetvā taṃtaṃvacanīyavibhāvanavasena pavattito hi saddo desanāti. Nanu ca ‘‘dhammo tantī’’ti imasmiṃ pakkhe dhammassapi saddasabhāvattā dhammadesanānaṃ viseso na siyāti? Na, tesaṃ tesaṃ atthānaṃ bodhakabhāvena ñāto uggahitādivasena ca pubbe pavattito saddappabandho dhammo, pacchā paresaṃ avabodhanatthaṃ pavattito tadatthappakāsanako saddo desanāti. Atha vā yathāvuttasaddasamuṭṭhāpako cittuppādo desanā musāvādādayo viya. Vacanassa pavattananti ca yathāvuttacittuppādamāha. So hi vacanaṃ pavatteti, taṃ vā etena pavattīyatīti pavattanaṃ. Desīyati attho etenāti desanā. Pakārehi ñāpīyati etena, pakārato ñāpetīti vā paññattīti vuccatīti. Tenevāha ‘‘adhippāyo’’tiādi. Abhisameti, abhisamīyati vā etenāti abhisamayoti evampi abhisamayattho sambhavati. Abhisametabbato pana abhisamayoti dutiyavikappe paṭivedhoyevāti.

    વુત્તનયેન વેદિતબ્બાતિ અવિજ્જાસઙ્ખારાદીનં ધમ્મત્થાનં દુપ્પટિવિજ્ઝતાય દુક્ખોગાહતા, તેસં પઞ્ઞાપનસ્સ દુક્કરભાવતો તંદેસનાય પટિવેધનસઙ્ખાતસ્સ પટિવેધસ્સ ઉપ્પાદનવિસયિકરણાનં અસક્કુણેય્યતાય દુક્ખોગાહતા વેદિતબ્બા.

    Vuttanayena veditabbāti avijjāsaṅkhārādīnaṃ dhammatthānaṃ duppaṭivijjhatāya dukkhogāhatā, tesaṃ paññāpanassa dukkarabhāvato taṃdesanāya paṭivedhanasaṅkhātassa paṭivedhassa uppādanavisayikaraṇānaṃ asakkuṇeyyatāya dukkhogāhatā veditabbā.

    કારણે ફલવોહારેન તે ધમ્મા દુક્ખાય સંવત્તન્તીતિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘ઉપારમ્ભ…પે॰… હેતુભાવેના’’તિ. અઞ્ઞં અત્થન્તિ ઉપારમ્ભં નિસ્સરણઞ્ચ. નિટ્ઠાપેત્વાતિ કથનવસેન પરિયોસાપેત્વા. તસ્સ ‘‘આરદ્ધ’’ન્તિ એતેન સમ્બન્ધો. ઉદ્દાનસઙ્ગહાદિભેદો સઙ્ગીતોતિ પાઠો યુત્તો, ‘‘સઙ્ગીતિયા’’તિ પન લિખન્તિ. પુરિમં વા સઙ્ગીતિયાતિ ભાવેન ભાવલક્ખણે ભુમ્મં, પચ્છિમં અધિકરણે. પિટકાદીતિ પિટકનિકાયઙ્ગધમ્મક્ખન્ધાનિ.

    Kāraṇe phalavohārena te dhammā dukkhāya saṃvattantīti vuttanti āha ‘‘upārambha…pe… hetubhāvenā’’ti. Aññaṃ atthanti upārambhaṃ nissaraṇañca. Niṭṭhāpetvāti kathanavasena pariyosāpetvā. Tassa ‘‘āraddha’’nti etena sambandho. Uddānasaṅgahādibhedo saṅgītoti pāṭho yutto, ‘‘saṅgītiyā’’ti pana likhanti. Purimaṃ vā saṅgītiyāti bhāvena bhāvalakkhaṇe bhummaṃ, pacchimaṃ adhikaraṇe. Piṭakādīti piṭakanikāyaṅgadhammakkhandhāni.

    તત્થ અઙ્ગેસુ સુત્તઙ્ગમેવ ન સમ્ભવતિ ‘‘સગાથકં સુત્તં ગેય્યં, નિગ્ગાથકં સુત્તં વેય્યાકરણ’’ન્તિ (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા; પારા॰ અટ્ઠ॰ ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા; ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ નિદાનકથા) વુત્તત્તા, મઙ્ગલસુત્તાદીનઞ્ચ સુત્તઙ્ગસઙ્ગહો ન સિયા ગાથાભાવતો ધમ્મપદાદીનં વિય, ગેય્યઙ્ગસઙ્ગહો વા સિયા સગાથકત્તા સગાથાવગ્ગસ્સ વિય, તથા ઉભતોવિભઙ્ગાદીસુ સગાથકપદેસાનન્તિ? વુચ્ચતે –

    Tattha aṅgesu suttaṅgameva na sambhavati ‘‘sagāthakaṃ suttaṃ geyyaṃ, niggāthakaṃ suttaṃ veyyākaraṇa’’nti (dī. ni. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā; pārā. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā; dha. sa. aṭṭha. nidānakathā) vuttattā, maṅgalasuttādīnañca suttaṅgasaṅgaho na siyā gāthābhāvato dhammapadādīnaṃ viya, geyyaṅgasaṅgaho vā siyā sagāthakattā sagāthāvaggassa viya, tathā ubhatovibhaṅgādīsu sagāthakapadesānanti? Vuccate –

    સુત્તન્તિ સામઞ્ઞવિધિ, વિસેસવિધયો પરે;

    Suttanti sāmaññavidhi, visesavidhayo pare;

    સનિમિત્તા નિરુળ્હત્તા, સહતાઞ્ઞેન નાઞ્ઞતો. (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ સઙ્ગહવારવણ્ણના);

    Sanimittā niruḷhattā, sahatāññena nāññato. (netti. aṭṭha. saṅgahavāravaṇṇanā);

    સબ્બસ્સપિ હિ બુદ્ધવચનસ્સ સુત્તન્તિ અયં સામઞ્ઞવિધિ. તેનેવાહ આયસ્મા મહાકચ્ચાયનો નેત્તિયં ‘‘નવવિધસુત્તન્તપરિયેટ્ઠી’’તિ (નેત્તિ॰ સઙ્ગહવાર). ‘‘એત્તકં તસ્સ ભગવતો સુત્તાગતં સુત્તપરિયાપન્નં (પાચિ॰ ૧૨૪૨) સકવાદે પઞ્ચ સુત્તસતાની’’તિ (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ નિદાનકથા; કથા॰ અટ્ઠ॰ નિદાનકથા) એવમાદિ ચ એતસ્સ અત્થસ્સ સાધકં, તદેકદેસેસુ પન ગેય્યાદયો વિસેસવિધયો તેન તેન નિમિત્તેન પતિટ્ઠિતત્તા. તથા હિ ગેય્યસ્સ સગાથકત્તં તબ્ભાવનિમિત્તં. લોકેપિ હિ સસિલોકં સગાથકં વા ચુણ્ણિયગન્થં ‘‘ગેય્ય’’ન્તિ વદન્તિ. ગાથાવિરહે પન સતિ પુચ્છં કત્વા વિસ્સજ્જનભાવો વેય્યાકરણસ્સ. પુચ્છાવિસ્સજ્જનઞ્હિ બ્યાકરણન્તિ વુચ્ચતિ. બ્યાકરણમેવ વેય્યાકરણન્તિ.

    Sabbassapi hi buddhavacanassa suttanti ayaṃ sāmaññavidhi. Tenevāha āyasmā mahākaccāyano nettiyaṃ ‘‘navavidhasuttantapariyeṭṭhī’’ti (netti. saṅgahavāra). ‘‘Ettakaṃ tassa bhagavato suttāgataṃ suttapariyāpannaṃ (pāci. 1242) sakavāde pañca suttasatānī’’ti (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; kathā. aṭṭha. nidānakathā) evamādi ca etassa atthassa sādhakaṃ, tadekadesesu pana geyyādayo visesavidhayo tena tena nimittena patiṭṭhitattā. Tathā hi geyyassa sagāthakattaṃ tabbhāvanimittaṃ. Lokepi hi sasilokaṃ sagāthakaṃ vā cuṇṇiyaganthaṃ ‘‘geyya’’nti vadanti. Gāthāvirahe pana sati pucchaṃ katvā vissajjanabhāvo veyyākaraṇassa. Pucchāvissajjanañhi byākaraṇanti vuccati. Byākaraṇameva veyyākaraṇanti.

    એવં સન્તે સગાથકાનમ્પિ પઞ્હવિસ્સજ્જનવસેન પવત્તાનં વેય્યાકરણભાવો આપજ્જતીતિ? નાપજ્જતિ વેય્યાકરણાદિસઞ્ઞાનં અનોકાસભાવતો ‘‘ગાથાવિરહે પન સતી’’તિ વિસેસિતત્તા ચ. તથા હિ ધમ્મપદાદીસુ કેવલં ગાથાબન્ધેસુ સગાથકત્તેપિ સોમનસ્સઞાણમયિકગાથાપટિસંયુત્તેસુ ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિવચનસમ્બન્ધેસુ અબ્ભુતધમ્મપટિસંયુત્તેસુ ચ સુત્તવિસેસેસુ યથાક્કમં ગાથાઉદાનઇતિવુત્તકઅબ્ભુતધમ્મસઞ્ઞા પતિટ્ઠિતા, તથા સતિપિ ગાથાબન્ધભાવે ભગવતો અતીતાસુ જાતીસુ ચરિયાનુભાવપ્પકાસકેસુ જાતકસઞ્ઞા. સતિપિ પઞ્હવિસ્સજ્જનભાવે સગાથકત્તે ચ કેસુચિ સુત્તન્તેસુ વેદસ્સ લભાપનતો વેદલ્લસઞ્ઞા પતિટ્ઠિતાતિ એવં તેન તેન સગાથકત્તાદિના નિમિત્તેન તેસુ તેસુ સુત્તવિસેસેસુ ગેય્યાદિસઞ્ઞા પતિટ્ઠિતાતિ વિસેસવિધયો સુત્તઙ્ગતો પરે ગેય્યઙ્ગાદયો. યં પનેત્થ ગેય્યઙ્ગાદિનિમિત્તરહિતં, તં સુત્તઙ્ગં વિસેસસઞ્ઞાપરિહારેન સામઞ્ઞસઞ્ઞાય પવત્તનતોતિ.

    Evaṃ sante sagāthakānampi pañhavissajjanavasena pavattānaṃ veyyākaraṇabhāvo āpajjatīti? Nāpajjati veyyākaraṇādisaññānaṃ anokāsabhāvato ‘‘gāthāvirahe pana satī’’ti visesitattā ca. Tathā hi dhammapadādīsu kevalaṃ gāthābandhesu sagāthakattepi somanassañāṇamayikagāthāpaṭisaṃyuttesu ‘‘vuttañheta’’ntiādivacanasambandhesu abbhutadhammapaṭisaṃyuttesu ca suttavisesesu yathākkamaṃ gāthāudānaitivuttakaabbhutadhammasaññā patiṭṭhitā, tathā satipi gāthābandhabhāve bhagavato atītāsu jātīsu cariyānubhāvappakāsakesu jātakasaññā. Satipi pañhavissajjanabhāve sagāthakatte ca kesuci suttantesu vedassa labhāpanato vedallasaññā patiṭṭhitāti evaṃ tena tena sagāthakattādinā nimittena tesu tesu suttavisesesu geyyādisaññā patiṭṭhitāti visesavidhayo suttaṅgato pare geyyaṅgādayo. Yaṃ panettha geyyaṅgādinimittarahitaṃ, taṃ suttaṅgaṃ visesasaññāparihārena sāmaññasaññāya pavattanatoti.

    નનુ ચ સગાથકં સુત્તં ગેય્યં, નિગ્ગાથકં સુત્તં વેય્યાકરણન્તિ સુત્તઙ્ગં ન સમ્ભવતીતિ ચોદના તદવત્થાતિ? ન, સોધિતત્તા. સોધિતઞ્હિ પુબ્બે ગાથાવિરહે સતિ પુચ્છાવિસ્સજ્જનભાવો વેય્યાકરણભાવસ્સ નિમિત્તન્તિ. યઞ્ચ વુત્તં ‘‘ગાથાભાવતો મઙ્ગલસુત્તાદીનં સુત્તઙ્ગસઙ્ગહો ન સિયા’’તિ, તં ન, નિરુળ્હત્તા. નિરુળ્હો હિ મઙ્ગલસુત્તાદીસુ સુત્તભાવો. ન હિ તાનિ ધમ્મપદબુદ્ધવંસાદયો વિય ગાથાભાવેન પઞ્ઞાતાનિ, કિન્તુ સુત્તભાવેનેવ. તેનેવ હિ અટ્ઠકથાયં સુત્તનામકન્તિ નામગ્ગહણં કતં. યં પન વુત્તં ‘‘સગાથકત્તા ગેય્યઙ્ગસઙ્ગહો વા સિયા’’તિ, તદપિ નત્થિ. યસ્મા સહતાઞ્ઞેન. સહ ગાથાહીતિ સગાથકં, સહભાવો ચ નામ અત્તતો અઞ્ઞેન હોતિ, ન ચ મઙ્ગલસુત્તાદીસુ ગાથાવિનિમુત્તો કોચિ સુત્તપ્પદેસો અત્થિ, યો ‘‘સહ ગાથાહી’’તિ વુચ્ચેય્ય, ન ચ સમુદાયો નામ કોચિ અત્થિ. યદપિ વુત્તં ‘‘ઉભતોવિભઙ્ગાદીસુ સગાથકપ્પદેસાનં ગેય્યઙ્ગસઙ્ગહો સિયા’’તિ, તદપિ ન, અઞ્ઞતો. અઞ્ઞા એવ હિ તા ગાથા જાતકાદિપરિયાપન્નત્તા. અતો ન તાહિ ઉભતોવિભઙ્ગાદીનં ગેય્યઙ્ગભાવોતિ એવં સુત્તાદીનં અઙ્ગાનં અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરાભાવો વેદિતબ્બો.

    Nanu ca sagāthakaṃ suttaṃ geyyaṃ, niggāthakaṃ suttaṃ veyyākaraṇanti suttaṅgaṃ na sambhavatīti codanā tadavatthāti? Na, sodhitattā. Sodhitañhi pubbe gāthāvirahe sati pucchāvissajjanabhāvo veyyākaraṇabhāvassa nimittanti. Yañca vuttaṃ ‘‘gāthābhāvato maṅgalasuttādīnaṃ suttaṅgasaṅgaho na siyā’’ti, taṃ na, niruḷhattā. Niruḷho hi maṅgalasuttādīsu suttabhāvo. Na hi tāni dhammapadabuddhavaṃsādayo viya gāthābhāvena paññātāni, kintu suttabhāveneva. Teneva hi aṭṭhakathāyaṃ suttanāmakanti nāmaggahaṇaṃ kataṃ. Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘sagāthakattā geyyaṅgasaṅgaho vā siyā’’ti, tadapi natthi. Yasmā sahatāññena. Saha gāthāhīti sagāthakaṃ, sahabhāvo ca nāma attato aññena hoti, na ca maṅgalasuttādīsu gāthāvinimutto koci suttappadeso atthi, yo ‘‘saha gāthāhī’’ti vucceyya, na ca samudāyo nāma koci atthi. Yadapi vuttaṃ ‘‘ubhatovibhaṅgādīsu sagāthakappadesānaṃ geyyaṅgasaṅgaho siyā’’ti, tadapi na, aññato. Aññā eva hi tā gāthā jātakādipariyāpannattā. Ato na tāhi ubhatovibhaṅgādīnaṃ geyyaṅgabhāvoti evaṃ suttādīnaṃ aṅgānaṃ aññamaññasaṅkarābhāvo veditabbo.

    જિનસાસનં અભિધમ્મો. પટિવિદ્ધટ્ઠાનં પટિવેધભૂમિ પટિવેધાવત્થા, પટિવેધહેતુ વા. ‘‘સો એવં પજાનામિ સમ્માદિટ્ઠિપચ્ચયાપિ વેદયિત’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૧-૧૨) વુત્તં. પાળિયં પન ‘‘સો એવં પજાનામિ મિચ્છાદિટ્ઠિપચ્ચયાપિ વેદયિતં. સમ્માદિટ્ઠિપચ્ચયાપિ વેદયિત’’ન્તિ આગતં (સં॰ નિ॰ ૫.૧૧-૧૨). પચ્ચયાદીહીતિ પચ્ચયસભાવવૂપસમતદુપાયાદીહિ. પરવાદિચોદનં પત્વાતિ અટ્ઠકથાયં આગતં પરવાદિચોદનં પત્વા. અધિગ…પે॰… રૂપેનાતિ અધિગન્તબ્બો ચ સો દેસેતબ્બો ચાતિ અધિગન્તબ્બદેસેતબ્બો, સો એવ ધમ્મો, તદનુરૂપેન. એત્થ ચ યથાધમ્મસાસનત્તા યથાધિગતધમ્મદેસનાભાવતો અભિધમ્મસ્સ અભિસમ્બોધિ અધિગમનિદાનં. દેસકાલાદિયેવ દેસનાનિદાનં. યં પન અટ્ઠકથાયં ‘‘દેસનાનિદાનં યાવ ધમ્મચક્કપ્પવત્તના’’તિ વુત્તં, તં અભિધમ્મદેસનાવિસેસેન ધમ્મચક્કપ્પવત્તનન્તિ કત્વા વુત્તં. ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસુત્તે વા દેસિતેહિ અરિયસચ્ચેહિ સકલાભિધમ્મપદત્થસઙ્ગહતો, પરમત્થતો અભિધમ્મભૂતાનં વા સમ્માદિટ્ઠિઆદીનં તત્થ દેસિતત્તા વુત્તં. તત્તકાનંયેવ દેસનારુળ્હતાય અડ્ઢછક્કેસુ જાતકસતેસુ પરિપાચનં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ન હિ એત્તકાસુ એવ જાતીસુ પુઞ્ઞાદિસમ્ભારસમ્ભરણં , કિં પન કારણં એત્તકા એવ જાતિયો દેસિતાતિ? તદઞ્ઞેસં અટ્ઠુપ્પત્તિયા અભાવતો.

    Jinasāsanaṃ abhidhammo. Paṭividdhaṭṭhānaṃ paṭivedhabhūmi paṭivedhāvatthā, paṭivedhahetu vā. ‘‘So evaṃ pajānāmi sammādiṭṭhipaccayāpi vedayita’’nti (saṃ. ni. 5.11-12) vuttaṃ. Pāḷiyaṃ pana ‘‘so evaṃ pajānāmi micchādiṭṭhipaccayāpi vedayitaṃ. Sammādiṭṭhipaccayāpi vedayita’’nti āgataṃ (saṃ. ni. 5.11-12). Paccayādīhīti paccayasabhāvavūpasamatadupāyādīhi. Paravādicodanaṃ patvāti aṭṭhakathāyaṃ āgataṃ paravādicodanaṃ patvā. Adhiga…pe… rūpenāti adhigantabbo ca so desetabbo cāti adhigantabbadesetabbo, so eva dhammo, tadanurūpena. Ettha ca yathādhammasāsanattā yathādhigatadhammadesanābhāvato abhidhammassa abhisambodhi adhigamanidānaṃ. Desakālādiyeva desanānidānaṃ. Yaṃ pana aṭṭhakathāyaṃ ‘‘desanānidānaṃ yāva dhammacakkappavattanā’’ti vuttaṃ, taṃ abhidhammadesanāvisesena dhammacakkappavattananti katvā vuttaṃ. Dhammacakkappavattanasutte vā desitehi ariyasaccehi sakalābhidhammapadatthasaṅgahato, paramatthato abhidhammabhūtānaṃ vā sammādiṭṭhiādīnaṃ tattha desitattā vuttaṃ. Tattakānaṃyeva desanāruḷhatāya aḍḍhachakkesu jātakasatesu paripācanaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Na hi ettakāsu eva jātīsu puññādisambhārasambharaṇaṃ , kiṃ pana kāraṇaṃ ettakā eva jātiyo desitāti? Tadaññesaṃ aṭṭhuppattiyā abhāvato.







    Related texts:



    ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ધમ્મસઙ્ગણી-મૂલટીકા • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / નિદાનકથાવણ્ણના • Nidānakathāvaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact