Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / કઙ્ખાવિતરણી-પુરાણ-ટીકા • Kaṅkhāvitaraṇī-purāṇa-ṭīkā |
નિદાનવણ્ણના
Nidānavaṇṇanā
‘‘આવિકતા હિસ્સ ફાસુ હોતિ, તત્થાયસ્મન્તે પુચ્છામિ…પે॰… તુણ્હી, એવમેતં ધારયામી’’તિ વત્વા ‘‘ઉદ્દિટ્ઠં ખો આયસ્મન્તો નિદાન’’ન્તિઆદિના નયેન વુત્તં. એત્થેવ યાવતતિયાનુસાવનકથાવસાને અથ ખો ઉદ્દેસકાલે ‘‘આવિકતા હિસ્સ ફાસુ હોતી’’તિ વત્વા ‘‘ઉદ્દિટ્ઠં ખો આયસ્મન્તો નિદાનં. તત્થાયસ્મન્તે પુચ્છામી’’તિઆદિના નયેન આગતં. ઉપોસથક્ખન્ધકેપિ એવમેવ આગતં. તત્થ પુબ્બે વુત્તં પચ્છા આગતસુત્તેન વિરુજ્ઝતિ. તસ્મા યથા ન વિરુજ્ઝતિ, તથા ઉપપરિક્ખિત્વા ગહેતબ્બં. એવં ન વિરુજ્ઝતીતિ એકે. કથં? ‘‘આવિકતા હિસ્સ ફાસુ હોતી’’તિ વત્વા ‘‘ઉદ્દિટ્ઠં ખો આયસ્મન્તો નિદાનં. તત્થાયસ્મન્તે પુચ્છામી’’તિઆદિના સુઉદ્દિટ્ઠં હોતીતિ એતં ઉદ્દેસલક્ખણં ઇધાપિ ખન્ધકેપિ વુત્તત્તા. તસ્મા ‘‘ફાસુ હોતી’’તિ વત્વા ‘‘તત્થાયસ્મન્તે પુચ્છામી’’તિ વુત્તટ્ઠાને અવુત્તમ્પિ આનેત્વા ગહેતબ્બં. કસ્મા? ઇધ નિદાનં ન દસ્સિતં, ઉદ્દેસો ઉદ્દેસકાલે ઉદ્દિસિતબ્બલક્ખણસ્સ તત્થ વુત્તત્તા. અપિચ ‘‘નિદાનુદ્દેસો’’તિ પદં ઉદ્ધરિત્વા નિદાનુદ્દેસં દસ્સેતુકામોપિ ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો…પે॰… આવિકતા હિસ્સ ફાસુ હોતી’’તિ પાઠવસેન આગતં નિદાનં નિટ્ઠાપેત્વા ઉપરિ અટ્ઠકથાવસેન યોજેતબ્બં પાળિં ઇધ યોજેત્વા ‘‘તત્થાયસ્મન્તે પુચ્છામિ…પે॰… ધારયામી’’તિ નિદાનપાળિં પરિપુણ્ણં કત્વા પુન ‘‘તત્થ નિદાનુદ્દેસો’’તિ ઉદ્ધટપદવસેન સઙ્ખેપતો નિદાનુદ્દેસલક્ખણં દસ્સેતું ‘‘એવમેતં ધારયામી’’તિ વત્વા ‘‘ઉદ્દિટ્ઠં ખો આયસ્મન્તો નિદાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં, તસ્મા એવં ઉપરિ ચ ખન્ધકે ચ, અથ ખો ઉદ્દેસકાલે ‘‘આવિકતા હિસ્સ ફાસુ હોતી’’તિ વત્વા ‘‘ઉદ્દિટ્ઠં ખો આયસ્મન્તો નિદાનં. તત્થાયસ્મન્તે પુચ્છામી’’તિઆદિ નિદાનુદ્દેસોવ દસ્સિતો, ન નિદાનં.
‘‘Āvikatā hissa phāsu hoti, tatthāyasmante pucchāmi…pe… tuṇhī, evametaṃ dhārayāmī’’ti vatvā ‘‘uddiṭṭhaṃ kho āyasmanto nidāna’’ntiādinā nayena vuttaṃ. Ettheva yāvatatiyānusāvanakathāvasāne atha kho uddesakāle ‘‘āvikatā hissa phāsu hotī’’ti vatvā ‘‘uddiṭṭhaṃ kho āyasmanto nidānaṃ. Tatthāyasmante pucchāmī’’tiādinā nayena āgataṃ. Uposathakkhandhakepi evameva āgataṃ. Tattha pubbe vuttaṃ pacchā āgatasuttena virujjhati. Tasmā yathā na virujjhati, tathā upaparikkhitvā gahetabbaṃ. Evaṃ na virujjhatīti eke. Kathaṃ? ‘‘Āvikatā hissa phāsu hotī’’ti vatvā ‘‘uddiṭṭhaṃ kho āyasmanto nidānaṃ. Tatthāyasmante pucchāmī’’tiādinā suuddiṭṭhaṃ hotīti etaṃ uddesalakkhaṇaṃ idhāpi khandhakepi vuttattā. Tasmā ‘‘phāsu hotī’’ti vatvā ‘‘tatthāyasmante pucchāmī’’ti vuttaṭṭhāne avuttampi ānetvā gahetabbaṃ. Kasmā? Idha nidānaṃ na dassitaṃ, uddeso uddesakāle uddisitabbalakkhaṇassa tattha vuttattā. Apica ‘‘nidānuddeso’’ti padaṃ uddharitvā nidānuddesaṃ dassetukāmopi ‘‘suṇātu me, bhante, saṅgho…pe… āvikatā hissa phāsu hotī’’ti pāṭhavasena āgataṃ nidānaṃ niṭṭhāpetvā upari aṭṭhakathāvasena yojetabbaṃ pāḷiṃ idha yojetvā ‘‘tatthāyasmante pucchāmi…pe… dhārayāmī’’ti nidānapāḷiṃ paripuṇṇaṃ katvā puna ‘‘tattha nidānuddeso’’ti uddhaṭapadavasena saṅkhepato nidānuddesalakkhaṇaṃ dassetuṃ ‘‘evametaṃ dhārayāmī’’ti vatvā ‘‘uddiṭṭhaṃ kho āyasmanto nidāna’’ntiādi vuttaṃ, tasmā evaṃ upari ca khandhake ca, atha kho uddesakāle ‘‘āvikatā hissa phāsu hotī’’ti vatvā ‘‘uddiṭṭhaṃ kho āyasmanto nidānaṃ. Tatthāyasmante pucchāmī’’tiādi nidānuddesova dassito, na nidānaṃ.
સવનાણત્તિવચનન્તિ એત્થ સઙ્ઘનવકતરેન વત્તું અયુત્તન્તિ ચે? યુત્તમેવ. ‘‘પાતિમોક્ખુદ્દેસકેન એવં વત્તબ્બ’’ન્તિ ભગવતા વુત્તત્તા ભગવતોવ આણત્તિ, ન ઉદ્દેસકસ્સ. ઇધ નવકતરવસેન વુત્તં. થેરોપિ પન ઉદ્દિસિતું લભતીતિ દસ્સનત્થં ‘‘થેરાધિકં પાતિમોક્ખ’’ન્તિ વુત્તં. ઇમિના સુત્તેન નવકતરો ન લભતીતિ ચે? તં દસ્સેતું ‘‘યો તત્થ ભિક્ખૂ’’તિઆદિ વુત્તં.
Savanāṇattivacananti ettha saṅghanavakatarena vattuṃ ayuttanti ce? Yuttameva. ‘‘Pātimokkhuddesakena evaṃ vattabba’’nti bhagavatā vuttattā bhagavatova āṇatti, na uddesakassa. Idha navakataravasena vuttaṃ. Theropi pana uddisituṃ labhatīti dassanatthaṃ ‘‘therādhikaṃ pātimokkha’’nti vuttaṃ. Iminā suttena navakataro na labhatīti ce? Taṃ dassetuṃ ‘‘yo tattha bhikkhū’’tiādi vuttaṃ.
યથા ચતુવગ્ગેન ઠપેત્વા ઉપસમ્પદાપવારણાઅબ્ભાનાનિ સબ્બં સઙ્ઘકમ્મં કાતું વટ્ટતિ, એવં ‘‘અતિરેકવીસતિવગ્ગેન ઇમં નામ કમ્મં કાતબ્બ’’ન્તિ અવત્વા અતિરેકવચનત્તા અઞ્ઞં અત્થં સૂચેતિ, કિં તન્તિ ‘‘ચતુવગ્ગાદિના’’તિઆદિ. તઞ્હિ તેહિ એવ સિદ્ધં. કથં? ચતુવગ્ગેન ઉપસમ્પદાપવારણા…પે॰… વીસતિવગ્ગેન ન કિઞ્ચિ સઙ્ઘકમ્મં કાતું ન વટ્ટતીતિ. એત્થ ‘‘દસવગ્ગેન અબ્ભાનકમ્મમત્તં ઠપેત્વા’’તિ વદન્તેન ચતુપઞ્ચવગ્ગેન કરણીયાનિપિ દસવગ્ગેન કાતું અનુઞ્ઞાતાનિ. તસ્મા અતિરેકેન વટ્ટતીતિ દીપિતં, ‘‘ઠપેત્વા’’તિ વચનેન ઊનતરેન ન વટ્ટતીતિ દીપિતમેવ. તસ્મા ન વત્તબ્બં અતિરેકવીસતિવગ્ગોતિ ચે? વત્તબ્બમેવ. ચતુપઞ્ચવગ્ગેન કત્તબ્બં છસત્તઅટ્ઠનવવગ્ગેન કાતબ્બન્તિ ચ, દસવગ્ગેન કાતબ્બં એકાદસદ્વાદસ…પે॰… એકૂનવીસતિવગ્ગેન કાતબ્બન્તિ ચ દીપિતં. ઊનતરેન ન વટ્ટતીતિ દીપિતં પાકટતો. સબ્બપ્પકારેન પન અતિરેકવીસતિઅનતિરેકવીસતિવગ્ગે વુત્તેપિ દીપિતં હોતીતિ વજિરબુદ્ધિત્થેરેન લિખિતં. ઇતો પટ્ઠાય ‘‘લિખિત’’ન્તિ વુત્તે વજિરબુદ્ધિત્થેરેનાતિ ગહેતબ્બં.
Yathā catuvaggena ṭhapetvā upasampadāpavāraṇāabbhānāni sabbaṃ saṅghakammaṃ kātuṃ vaṭṭati, evaṃ ‘‘atirekavīsativaggena imaṃ nāma kammaṃ kātabba’’nti avatvā atirekavacanattā aññaṃ atthaṃ sūceti, kiṃ tanti ‘‘catuvaggādinā’’tiādi. Tañhi tehi eva siddhaṃ. Kathaṃ? Catuvaggena upasampadāpavāraṇā…pe… vīsativaggena na kiñci saṅghakammaṃ kātuṃ na vaṭṭatīti. Ettha ‘‘dasavaggena abbhānakammamattaṃ ṭhapetvā’’ti vadantena catupañcavaggena karaṇīyānipi dasavaggena kātuṃ anuññātāni. Tasmā atirekena vaṭṭatīti dīpitaṃ, ‘‘ṭhapetvā’’ti vacanena ūnatarena na vaṭṭatīti dīpitameva. Tasmā na vattabbaṃ atirekavīsativaggoti ce? Vattabbameva. Catupañcavaggena kattabbaṃ chasattaaṭṭhanavavaggena kātabbanti ca, dasavaggena kātabbaṃ ekādasadvādasa…pe… ekūnavīsativaggena kātabbanti ca dīpitaṃ. Ūnatarena na vaṭṭatīti dīpitaṃ pākaṭato. Sabbappakārena pana atirekavīsatianatirekavīsativagge vuttepi dīpitaṃ hotīti vajirabuddhittherena likhitaṃ. Ito paṭṭhāya ‘‘likhita’’nti vutte vajirabuddhittherenāti gahetabbaṃ.
સચે અનુપોસથેપિ વટ્ટેય્ય, ‘‘ઉપોસથં કરેય્યા’’તિ ન વદેય્ય, યસ્મા અનુપોસથે કાતું ન વટ્ટતિ, તસ્મા ‘‘અજ્જુપોસથો’’તિ વત્વા પુન ‘‘ઉપોસથં કરેય્યા’’તિ વુત્તં. ‘‘પચ્છિમકત્તિકપુણ્ણમા એવા’’તિ અવધારણં તતો પરં પવારણાદિવસસ્સ નત્થિતાય કતં. ઉદ્ધં પકતિઉપોસથે વુત્તેન પકતિચારિત્તેન સદ્ધિં ઇદમ્પિ.
Sace anuposathepi vaṭṭeyya, ‘‘uposathaṃ kareyyā’’ti na vadeyya, yasmā anuposathe kātuṃ na vaṭṭati, tasmā ‘‘ajjuposatho’’ti vatvā puna ‘‘uposathaṃ kareyyā’’ti vuttaṃ. ‘‘Pacchimakattikapuṇṇamā evā’’ti avadhāraṇaṃ tato paraṃ pavāraṇādivasassa natthitāya kataṃ. Uddhaṃ pakatiuposathe vuttena pakaticārittena saddhiṃ idampi.
‘‘નિમિત્તેન નિમિત્તં સમ્બન્ધિત્વા’’તિ ન વત્તબ્બં ‘‘તિવિધસમ્પત્તિયુત્તા’’તિ વુત્તત્તાતિ ચે? વત્તબ્બમેવ. કસ્મા? તિવિધસમ્પત્તિ નામ નિમિત્તસમ્પત્તિ, પરિસાસમ્પત્તિ, કમ્મવાચાસમ્પત્તીતિઆદિં વત્વા ‘‘નિમિત્તસમ્પત્તિ નામ પબ્બતનિમિત્તં, પાસાણનિમિત્ત’’ન્તિઆદિ વુત્તં, ન નિમિત્તેન નિમિત્તસમ્બન્ધનં વુત્તં. અપિચ ‘‘તિવિધસમ્પત્તિયુત્તા’’તિ સમ્પયોગઙ્ગેસુ દસ્સેત્વા પુન તમેવ પહાનઙ્ગેસુ દસ્સેતું ‘‘નિમિત્તેન નિમિત્તં સમ્બન્ધિત્વા’’તિ વુત્તં. નદિસમુદ્દજાતસ્સરેસુ સમ્મતસીમાતો કમ્માનિ ન વિપજ્જન્તિ ઉદકુક્ખેપસીમત્તાતિ ‘‘વિપત્તિસીમાયો નામા’’તિ કસ્મા વુત્તાતિ ચે? સેસલક્ખણાનિ સમ્પાદેત્વા નદિયં સીમાય બદ્ધાય ઉદકપરિયન્તં કત્વા સીમાગતત્તા પુન તં નદિં અન્તો કત્વા તળાકે કતે સચે તસ્સા સીમાય કમ્મં કાતું વટ્ટેય્ય, સીમાતો કમ્માનિ ન વિપજ્જેય્યું. યસ્મા પન એવં કાતું ન વટ્ટતિ, તસ્મા ‘‘ઉદકુક્ખેપસીમત્તા’’તિ વુત્તં અકારણં.
‘‘Nimittena nimittaṃ sambandhitvā’’ti na vattabbaṃ ‘‘tividhasampattiyuttā’’ti vuttattāti ce? Vattabbameva. Kasmā? Tividhasampatti nāma nimittasampatti, parisāsampatti, kammavācāsampattītiādiṃ vatvā ‘‘nimittasampatti nāma pabbatanimittaṃ, pāsāṇanimitta’’ntiādi vuttaṃ, na nimittena nimittasambandhanaṃ vuttaṃ. Apica ‘‘tividhasampattiyuttā’’ti sampayogaṅgesu dassetvā puna tameva pahānaṅgesu dassetuṃ ‘‘nimittena nimittaṃ sambandhitvā’’ti vuttaṃ. Nadisamuddajātassaresu sammatasīmāto kammāni na vipajjanti udakukkhepasīmattāti ‘‘vipattisīmāyo nāmā’’ti kasmā vuttāti ce? Sesalakkhaṇāni sampādetvā nadiyaṃ sīmāya baddhāya udakapariyantaṃ katvā sīmāgatattā puna taṃ nadiṃ anto katvā taḷāke kate sace tassā sīmāya kammaṃ kātuṃ vaṭṭeyya, sīmāto kammāni na vipajjeyyuṃ. Yasmā pana evaṃ kātuṃ na vaṭṭati, tasmā ‘‘udakukkhepasīmattā’’ti vuttaṃ akāraṇaṃ.
વીસતિવગ્ગકરણીયત્તા સઙ્ઘકમ્મસ્સ કમ્મારહેન સદ્ધિં એકવીસતિ ભિક્ખૂ નિસીદિતું ન સક્કોન્તી’’તિ વુત્તં, સુખનિસજ્જાવસેન નિસીદિતુન્તિ અધિપ્પાયો. ‘‘પરિમણ્ડલાકારેન નિસીદિતુ’’ન્તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં. તિયોજનં અતિક્કમિત્વાતિ મજ્ઝે ઠત્વા દિયડ્ઢં કત્વા તિયોજનં. કોણતો હિ કોણં તિયોજનં અતિક્કામેતિ, આપત્તિઞ્ચ આપજ્જતિ, સીમા ચ અસીમા હોતિ. કિત્તેત્વાતિ નિમિત્તાનિ સમ્પન્નાનિપિ અઞ્ઞમઞ્ઞનામવિપરિયાયેન, અનિમિત્તાનં નામેહિ ચ કિત્તેત્વાતિ અત્થો.
Vīsativaggakaraṇīyattā saṅghakammassa kammārahena saddhiṃ ekavīsati bhikkhū nisīdituṃ na sakkontī’’ti vuttaṃ, sukhanisajjāvasena nisīditunti adhippāyo. ‘‘Parimaṇḍalākārena nisīditu’’nti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Tiyojanaṃ atikkamitvāti majjhe ṭhatvā diyaḍḍhaṃ katvā tiyojanaṃ. Koṇato hi koṇaṃ tiyojanaṃ atikkāmeti, āpattiñca āpajjati, sīmā ca asīmā hoti. Kittetvāti nimittāni sampannānipi aññamaññanāmavipariyāyena, animittānaṃ nāmehi ca kittetvāti attho.
રાસિકતં પંસુપિ રુક્ખેસુ જાતેસુ સુદ્ધપંસુપબ્બતો હોતિ. ગુળપિણ્ડપરિમાણો થૂલતાય, ન તુલગણનાય. ભૂમિયં પતિટ્ઠિતો’’તિ ઇમિના કુટસરાવાદીસુ રોપિતં પટિક્ખિપતિ, તતો અપનેત્વા પન તઙ્ખણમ્પિ ભૂમિયં રોપિતો વટ્ટતિ. નવમૂલસાખાનિગ્ગમનં પન અકારણં. ખન્ધં છિન્દિત્વા રોપિતે પન એતં યુજ્જતિ. સૂચિદણ્ડકપ્પમાણો કનિટ્ઠઙ્ગુલિપરિમાણમત્તો. ‘‘અટ્ઠઙ્ગુલુબ્બેધો’’તિ ઇમિના ઉબ્બેધો પરિચ્છિન્નો હોતિ, ‘‘ગોવિસાણમત્તો’’તિ ઇમિના પરિણાહો. ‘‘એવં સન્તેપિ ગોવિસાણપરિણાહે પરિચ્છેદો નત્થિ, તસ્મા ખુદ્દકોપિ મહન્તોપિ વટ્ટતિ એવાતિ વદન્તિ.
Rāsikataṃ paṃsupi rukkhesu jātesu suddhapaṃsupabbato hoti. Guḷapiṇḍaparimāṇo thūlatāya, na tulagaṇanāya. Bhūmiyaṃ patiṭṭhito’’ti iminā kuṭasarāvādīsu ropitaṃ paṭikkhipati, tato apanetvā pana taṅkhaṇampi bhūmiyaṃ ropito vaṭṭati. Navamūlasākhāniggamanaṃ pana akāraṇaṃ. Khandhaṃ chinditvā ropite pana etaṃ yujjati. Sūcidaṇḍakappamāṇo kaniṭṭhaṅguliparimāṇamatto. ‘‘Aṭṭhaṅgulubbedho’’ti iminā ubbedho paricchinno hoti, ‘‘govisāṇamatto’’ti iminā pariṇāho. ‘‘Evaṃ santepi govisāṇapariṇāhe paricchedo natthi, tasmā khuddakopi mahantopi vaṭṭati evāti vadanti.
જાતસ્સરે પરિપુણ્ણમેવ ઉદકં નિમિત્તૂપગં દિસ્વા અપરિપુણ્ણં અન્તરા ઠિતિભૂતં ‘‘જાતસ્સરે સમ્મતા’’તિ વુત્તં વિપત્તિં ન આપજ્જતીતિ ‘‘નદિયા સમ્મતા, સમુદ્દે સમ્મતા, જાતસ્સરે સમ્મતા’’તિ એત્થાપિ લોણી ન ગહિતા. બદ્ધસીમં વા નદિસમુદ્દજાતસ્સરે વા અનોક્કમિત્વાતિ એત્થાપિ ‘‘નદિયા વા, ભિક્ખવે, સમુદ્દે વા જાતસ્સરે વા’’તિ (મહાવ॰ ૧૪૭) એત્થાપિ ન ગહિતા. તસ્મા લોણી ન અબદ્ધસીમાતિ ચે? અબદ્ધસીમાવ. ‘‘યોપિ નદિં વા સમુદ્દં વા ભિન્દિત્વા નિક્ખન્તઉદકેન કતો સોબ્ભો એતં લક્ખણં પાપુણાતિ, અયમ્પિ જાતસ્સરોયેવા’’તિ (કઙ્ખા॰ અટ્ઠ॰ નિદાનવણ્ણના) વુત્તત્તા જાતસ્સરગ્ગહણેન ગહિતાતિ તત્થ તત્થ અવુત્તા. ‘‘યાવતિકા તસ્મિં ગામખેત્તે’’તિ વુત્તત્તા અઞ્ઞમ્પિ ગામં અન્તો કત્વા સમાનસંવાસકસીમાસમ્મન્નનકાલે તસ્મિં ગામે ભિક્ખૂ આગચ્છન્તુ વા મા વા, વટ્ટતિ. અવિપ્પવાસસીમાસમ્મન્નનકાલે આગન્તબ્બમેવ.
Jātassare paripuṇṇameva udakaṃ nimittūpagaṃ disvā aparipuṇṇaṃ antarā ṭhitibhūtaṃ ‘‘jātassare sammatā’’ti vuttaṃ vipattiṃ na āpajjatīti ‘‘nadiyā sammatā, samudde sammatā, jātassare sammatā’’ti etthāpi loṇī na gahitā. Baddhasīmaṃ vā nadisamuddajātassare vā anokkamitvāti etthāpi ‘‘nadiyā vā, bhikkhave, samudde vā jātassare vā’’ti (mahāva. 147) etthāpi na gahitā. Tasmā loṇī na abaddhasīmāti ce? Abaddhasīmāva. ‘‘Yopi nadiṃ vā samuddaṃ vā bhinditvā nikkhantaudakena kato sobbho etaṃ lakkhaṇaṃ pāpuṇāti, ayampi jātassaroyevā’’ti (kaṅkhā. aṭṭha. nidānavaṇṇanā) vuttattā jātassaraggahaṇena gahitāti tattha tattha avuttā. ‘‘Yāvatikā tasmiṃ gāmakhette’’ti vuttattā aññampi gāmaṃ anto katvā samānasaṃvāsakasīmāsammannanakāle tasmiṃ gāme bhikkhū āgacchantu vā mā vā, vaṭṭati. Avippavāsasīmāsammannanakāle āgantabbameva.
અગમનપથેસૂતિ એત્થ એકદિવસેન ગન્ત્વા પચ્ચાગન્તું અસક્કુણેય્યટ્ઠાનેતિ વદન્તિ, બદ્ધસીમાભાવં પટિક્ખિપિત્વાતિ અત્થો.
Agamanapathesūti ettha ekadivasena gantvā paccāgantuṃ asakkuṇeyyaṭṭhāneti vadanti, baddhasīmābhāvaṃ paṭikkhipitvāti attho.
‘‘સમન્તા ઉદકુક્ખેપા’’તિ વુત્તત્તા સબ્બદિસાસુ ગહેતબ્બમેવાતિ ચે? યતો લબ્ભતિ, તતો ગહેતબ્બો ‘‘યસ્મિં પદેસે પકતિવીચિયો ઓત્થરિત્વા સણ્ઠહન્તિ, તતો પટ્ઠાય કપ્પિયભૂમિ, તત્થ ઠત્વા ઉપોસથાદિકમ્મં કાતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તત્તા. અનુબન્ધો અડ્ઢમાસો અન્વડ્ઢમાસો, અડ્ઢમાસસ્સ વા અનુ. યો પન કેનચિ અન્તમસો તિરચ્છાનેનપિ ખણિત્વા અકતોતિ અધિપ્પાયો.
‘‘Samantā udakukkhepā’’ti vuttattā sabbadisāsu gahetabbamevāti ce? Yato labbhati, tato gahetabbo ‘‘yasmiṃ padese pakativīciyo ottharitvā saṇṭhahanti, tato paṭṭhāya kappiyabhūmi, tattha ṭhatvā uposathādikammaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti vuttattā. Anubandho aḍḍhamāso anvaḍḍhamāso, aḍḍhamāsassa vā anu. Yo pana kenaci antamaso tiracchānenapi khaṇitvā akatoti adhippāyo.
‘‘અઞ્ઞં તત્તકંયેવ પરિચ્છેદં અનતિક્કમિત્વા ઠિતોપિ કમ્મં કોપેતી’’તિ વુત્તત્તા અતિક્કમિત્વા ઠિતો ન કોપેતીતિ દીપિતમેવ હોતીતિ ઉપતિસ્સત્થેરો, તં પન ‘‘દ્વિન્નં ઉદકુક્ખેપાનં અન્તરે અઞ્ઞો એકો ઉદકુક્ખેપો ઉપચારત્થાય ઠપેતબ્બો’’તિ વચનેન વિરુજ્ઝતિ. સમન્તપાસાદિકાયઞ્હિ ‘‘અઞ્ઞં તત્તકંયેવા’’તિ પદં નત્થિ. તસ્મા તસ્સાધિપ્પાયો પરિયેસિતબ્બો. અન્તોઉદકુક્ખેપસીમાય ઉપચારત્થાય ઠપિતં ઉદકુક્ખેપપરિચ્છેદં અનતિક્કમિત્વાતિ અત્થો ગહેતબ્બો. થેરેન અઞ્ઞથા પપઞ્ચિત્વા લિખિતં.
‘‘Aññaṃ tattakaṃyeva paricchedaṃ anatikkamitvā ṭhitopi kammaṃ kopetī’’ti vuttattā atikkamitvā ṭhito na kopetīti dīpitameva hotīti upatissatthero, taṃ pana ‘‘dvinnaṃ udakukkhepānaṃ antare añño eko udakukkhepo upacāratthāya ṭhapetabbo’’ti vacanena virujjhati. Samantapāsādikāyañhi ‘‘aññaṃ tattakaṃyevā’’ti padaṃ natthi. Tasmā tassādhippāyo pariyesitabbo. Antoudakukkhepasīmāya upacāratthāya ṭhapitaṃ udakukkhepaparicchedaṃ anatikkamitvāti attho gahetabbo. Therena aññathā papañcitvā likhitaṃ.
‘‘સભાગવત્થુના લહુકાપત્તિ’’ન્તિ વુત્તત્તા સભાગસઙ્ઘાદિસેસં આરોચેતું વટ્ટતીતિ ચે? ન વટ્ટતિ દેસનાગામિનિં સન્ધાય ઇધ વુત્તત્તા. તસ્મા એવ સમુચ્ચયક્ખન્ધકે ‘‘સભાગસઙ્ઘાદિસેસં આપન્નસ્સ પન સન્તિકે આવિકાતું ન વટ્ટતિ. સચે આવિકરોતિ, આપત્તિ આવિકતા હોતિ, દુક્કટા પન ન મુચ્ચતી’’તિ (ચૂળવ॰ અટ્ઠ॰ ૧૦૨) વુત્તં. યથા સઙ્ઘેન ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો…પે॰… પટિકરિસ્સતી’’તિ વત્વા ઉપોસથં કાતું લભતિ, એવં તીહિ દ્વીહિપિ અઞ્ઞં સુદ્ધં પસ્સિત્વા ‘‘પટિકરિસ્સામા’’તિ વત્વા ઉપોસથં કાતું વટ્ટતિ. એકેનાપિ ‘‘પરિસુદ્ધં લભિત્વા પટિકરિસ્સામી’’તિ આભોગં કત્વા ઉપોસથં કાતું વટ્ટતીતિ. અટ્ઠકથાયમ્પિ ‘‘સામન્તો ભિક્ખુ એવમસ્સ વચનીયોતિ એત્થ સભાગો એવ વત્તબ્બો. વિસભાગસ્સ હિ વુચ્ચમાને ભણ્ડનકલહસઙ્ઘભેદાદીનિપિ હોન્તિ, તસ્મા તસ્સ અવત્વા ઇતો વુટ્ઠહિત્વા પટિકરિસ્સામી’’તિ આભોગં કત્વા ઉપોસથો કાતબ્બોતિ અન્ધકટ્ઠકથાયં વુત્ત’’ન્તિ વત્વા તસ્સ અપ્પટિક્ખિત્તત્તા વટ્ટતીતિ દીપિતમેવ. ‘‘યદા અઞ્ઞં સુદ્ધં ભિક્ખું અનાપત્તિકં પસ્સિસ્સતિ, તદા તસ્સ સન્તિકે’’તિ વુત્તત્તા લહુકસ્સેવ અનુઞ્ઞાતત્તા સમુચ્ચયક્ખન્ધકે વુત્તત્તા સભાગસઙ્ઘાદિસેસં પન ઞત્તિયા આરોચેત્વા ઉપોસથં કાતું ન વટ્ટતિ.
‘‘Sabhāgavatthunā lahukāpatti’’nti vuttattā sabhāgasaṅghādisesaṃ ārocetuṃ vaṭṭatīti ce? Na vaṭṭati desanāgāminiṃ sandhāya idha vuttattā. Tasmā eva samuccayakkhandhake ‘‘sabhāgasaṅghādisesaṃ āpannassa pana santike āvikātuṃ na vaṭṭati. Sace āvikaroti, āpatti āvikatā hoti, dukkaṭā pana na muccatī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 102) vuttaṃ. Yathā saṅghena ‘‘suṇātu me, bhante, saṅgho…pe… paṭikarissatī’’ti vatvā uposathaṃ kātuṃ labhati, evaṃ tīhi dvīhipi aññaṃ suddhaṃ passitvā ‘‘paṭikarissāmā’’ti vatvā uposathaṃ kātuṃ vaṭṭati. Ekenāpi ‘‘parisuddhaṃ labhitvā paṭikarissāmī’’ti ābhogaṃ katvā uposathaṃ kātuṃ vaṭṭatīti. Aṭṭhakathāyampi ‘‘sāmanto bhikkhu evamassa vacanīyoti ettha sabhāgo eva vattabbo. Visabhāgassa hi vuccamāne bhaṇḍanakalahasaṅghabhedādīnipi honti, tasmā tassa avatvā ito vuṭṭhahitvā paṭikarissāmī’’ti ābhogaṃ katvā uposatho kātabboti andhakaṭṭhakathāyaṃ vutta’’nti vatvā tassa appaṭikkhittattā vaṭṭatīti dīpitameva. ‘‘Yadā aññaṃ suddhaṃ bhikkhuṃ anāpattikaṃ passissati, tadā tassa santike’’ti vuttattā lahukasseva anuññātattā samuccayakkhandhake vuttattā sabhāgasaṅghādisesaṃ pana ñattiyā ārocetvā uposathaṃ kātuṃ na vaṭṭati.
દેવબ્રહ્મા પન ‘‘તિરચ્છાનગતો’’તિ પદં ઠપેત્વા યેન કેનચિ પદેન અસઙ્ગહિતાપિ ઇમિના સઙ્ગહિતાતિ દસ્સનત્થં ‘‘યસ્સ ઉપસમ્પદા પટિક્ખિત્તા’’તિ વુત્તં.
Devabrahmā pana ‘‘tiracchānagato’’ti padaṃ ṭhapetvā yena kenaci padena asaṅgahitāpi iminā saṅgahitāti dassanatthaṃ ‘‘yassa upasampadā paṭikkhittā’’ti vuttaṃ.
‘‘ચાતુમાસિનિયં પન પવારિતાનં સન્તિકે અનુપગતેન વા છિન્નવસ્સેન વા વુટ્ઠવસ્સેન વા’’તિ અવત્વા ‘‘અનુપગતેન વા છિન્નવસ્સેન વા’’તિ એત્તકમેવ વુત્તં. વુટ્ઠવસ્સો પન તસ્મિં કાલે અનુપગતત્તા ‘‘અનુપગતો’’તિ સઙ્ખ્યં ગતોતિ. સબ્બાય વુટ્ઠિતાય સબ્બે વુટ્ઠહિત્વા ગતે સન્નિપાતેતું ન સક્કા, એકચ્ચે સન્નિપાતેત્વા પારિસુદ્ધિં આરોચેતું વટ્ટતીતિ વદન્તિ. કસ્મા? ઞત્તિં ઠપેત્વા કત્તબ્બસઙ્ઘકમ્માભાવા વગ્ગં ન હોતીતિ. પવારણાયપિ એસેવ નયો. અયઞ્હેત્થ વિસેસો – સચે પુરિમિકાય ઉપગતેહિ પચ્છિમિકાય ઉપગતા થોકતરા ચેવ હોન્તિ સમસમા ચ, સઙ્ઘપવારણાય ચ ગણં પૂરેન્તિ, સઙ્ઘપવારણાવસેન ઞત્તિ ઠપેતબ્બાતિ. ‘‘એકોવ ભિક્ખુ હોતિ…પે॰… અઞ્ઞેસં અનાગતભાવં ઞત્વા’’તિ વુત્તત્તા અધિટ્ઠાનુપોસથં સીમં પવિસિત્વા કાતું ન સક્કાતિ વદન્તિ.
‘‘Cātumāsiniyaṃ pana pavāritānaṃ santike anupagatena vā chinnavassena vā vuṭṭhavassena vā’’ti avatvā ‘‘anupagatena vā chinnavassena vā’’ti ettakameva vuttaṃ. Vuṭṭhavasso pana tasmiṃ kāle anupagatattā ‘‘anupagato’’ti saṅkhyaṃ gatoti. Sabbāya vuṭṭhitāya sabbe vuṭṭhahitvā gate sannipātetuṃ na sakkā, ekacce sannipātetvā pārisuddhiṃ ārocetuṃ vaṭṭatīti vadanti. Kasmā? Ñattiṃ ṭhapetvā kattabbasaṅghakammābhāvā vaggaṃ na hotīti. Pavāraṇāyapi eseva nayo. Ayañhettha viseso – sace purimikāya upagatehi pacchimikāya upagatā thokatarā ceva honti samasamā ca, saṅghapavāraṇāya ca gaṇaṃ pūrenti, saṅghapavāraṇāvasena ñatti ṭhapetabbāti. ‘‘Ekova bhikkhu hoti…pe… aññesaṃ anāgatabhāvaṃ ñatvā’’ti vuttattā adhiṭṭhānuposathaṃ sīmaṃ pavisitvā kātuṃ na sakkāti vadanti.
‘‘કિં સઙ્ઘસ્સ પુબ્બકિચ્ચ’’ન્તિ ઇદં ન ઞત્તિં ઠપેત્વા વત્તબ્બં. તઞ્હિ ઞત્તિતો પુરેતરમેવ કરીયતિ. તસ્મા ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, કિં સઙ્ઘસ્સ પુબ્બકિચ્ચં, યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લ’’ન્તિ વત્તબ્બં સિયાતિ. તથાપિ ન વત્તબ્બં. ન હિ તં ઞત્તિયા અન્તો કરીયતીતિ. એવં સન્તે નેતં વત્તબ્બન્તિ આપજ્જતિ પયોજનાભાવાતિ ચે? ન, યથાગતટ્ઠાને એવ વત્તબ્બતો, પરપદાપેક્ખતાયાતિ વુત્તં હોતિ. ઇદં પુબ્બકિચ્ચં અકત્વા ઉપોસથકમ્મં કરોન્તો સઙ્ઘો, પુગ્ગલો વા ઠપનક્ખેત્તાતિક્કમે આપજ્જતિ. તસ્મિઞ્હિ ખેત્તે અતિક્કન્તે સમ્મજ્જનાદિકરણે આપત્તિમોક્ખો ન હોતિ ઉપોસથકમ્મતો પુબ્બે કત્તબ્બકમ્માકરણપચ્ચયત્તા તસ્સા આપત્તિયા. ન સા કમ્મપરિયોસાનાપેક્ખા એત્થાગતસમ્પજાનમુસાવાદાપત્તિ વિય, તસ્મા પાતિમોક્ખુદ્દેસકો ભિક્ખુ ‘‘પારિસુદ્ધિં આયસ્મન્તો આરોચેથા’’તિ વત્તુકામો પઠમમેવ પારિસુદ્ધાપારિસુદ્ધિપચ્ચયં પુબ્બકિચ્ચં સરાપેતિ. તઞ્હિ કતં પારિસુદ્ધિપચ્ચયો હોતિ, અકતં અપારિસુદ્ધિપચ્ચયો. તેનેવ ઉભયાપેક્ખાધિપ્પાયેન કતં, ન કતન્તિ અવત્વા ‘‘કિં સઙ્ઘસ્સ પુબ્બકિચ્ચ’’મિચ્ચેવાહ. તત્થ અકતપક્ખે તાવ પારિસુદ્ધિઆરોચનક્કમનિદસ્સનત્થં પરતો ‘‘યસ્સ સિયા આપત્તિ, સો આવિકરેય્યા’’તિ ચ, કતપક્ખે ‘‘અસન્તિયા આપત્તિયા તુણ્હી ભવિતબ્બ’’ન્તિ ચ વક્ખતિ.
‘‘Kiṃ saṅghassa pubbakicca’’nti idaṃ na ñattiṃ ṭhapetvā vattabbaṃ. Tañhi ñattito puretarameva karīyati. Tasmā ‘‘suṇātu me, bhante, saṅgho, kiṃ saṅghassa pubbakiccaṃ, yadi saṅghassa pattakalla’’nti vattabbaṃ siyāti. Tathāpi na vattabbaṃ. Na hi taṃ ñattiyā anto karīyatīti. Evaṃ sante netaṃ vattabbanti āpajjati payojanābhāvāti ce? Na, yathāgataṭṭhāne eva vattabbato, parapadāpekkhatāyāti vuttaṃ hoti. Idaṃ pubbakiccaṃ akatvā uposathakammaṃ karonto saṅgho, puggalo vā ṭhapanakkhettātikkame āpajjati. Tasmiñhi khette atikkante sammajjanādikaraṇe āpattimokkho na hoti uposathakammato pubbe kattabbakammākaraṇapaccayattā tassā āpattiyā. Na sā kammapariyosānāpekkhā etthāgatasampajānamusāvādāpatti viya, tasmā pātimokkhuddesako bhikkhu ‘‘pārisuddhiṃ āyasmanto ārocethā’’ti vattukāmo paṭhamameva pārisuddhāpārisuddhipaccayaṃ pubbakiccaṃ sarāpeti. Tañhi kataṃ pārisuddhipaccayo hoti, akataṃ apārisuddhipaccayo. Teneva ubhayāpekkhādhippāyena kataṃ, na katanti avatvā ‘‘kiṃ saṅghassa pubbakicca’’miccevāha. Tattha akatapakkhe tāva pārisuddhiārocanakkamanidassanatthaṃ parato ‘‘yassa siyā āpatti, so āvikareyyā’’ti ca, katapakkhe ‘‘asantiyā āpattiyā tuṇhī bhavitabba’’nti ca vakkhati.
‘‘સબ્બન્તિમેન પરિચ્છેદેન ચતૂહિ ભિક્ખૂહિ સન્નિપતિત્વા’’તિ ચ, ‘‘ઉપોસથકરણત્થં સન્નિપતિતે સઙ્ઘે બહિ…પે॰… અદેન્તેન છન્દો દાતબ્બો’’તિ ચ વદન્તિ. અસન્નિપતિતેપિ પન વટ્ટતિ. ઇદઞ્હિ છન્દદાનસમયદસ્સનત્થં વુત્તં. ઉપોસથકરણત્થં સન્નિપતિતે સઙ્ઘે બહિ ઉપોસથં કત્વા આગતસ્સ કત્તબ્બાકારદસ્સનત્થઞ્ચ વુત્તં. પધાનઘરવાસિનો પધાનઘરં પવિસિતુકામા અત્તનો સભાગભિક્ખૂનં છન્દં દત્વા સચે સઙ્ઘો સન્નિપતતિ, ‘‘મય્હં છન્દો આરોચેતબ્બો’’તિ વત્વા પધાનઘરં પવિસન્તિ. અયં સીહળદીપે પયોગો. આરોચેન્તેન પન સન્નિપતિતે આરોચેતબ્બં. પઞ્ચસુ ભિક્ખૂસુ એકસ્મિં વિહારે વસન્તેસુ એકસ્સ છન્દપારિસુદ્ધિં આહરિત્વા ચતુન્નં પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિતું અનુઞ્ઞાતત્તા સન્નિપતિતે છન્દો ગહેતબ્બો આરોચેતબ્બોતિ વચનં નિરત્થકં વિય. ‘‘થેય્યસંવાસકો પટિજાનાતીતિ (મહાવ॰ ૧૬૫) વચનતો સામણેરેન આહટાપિ વટ્ટતિ. કમ્મં ન કોપેતી’’તિ ચ, ‘‘સચે પુબ્બે છન્દં દત્વા બહિસીમાગતો પુન પવિસતિ, પચ્છા છન્દગ્ગહણકિચ્ચં નત્થિ, તસ્સ પયોગો સીમાસમ્મુતિવસેન વેદિતબ્બો’’તિ ચ ‘‘છન્દદાને તિક્ખત્તું વચને ઇદં પયોજનં – પઠમં સમગ્ગભાવં, દુતિયં પચ્છા વિધાતબ્બભાવં, તતિયં છન્દહારકસ્સ દુક્કટમોચનં દીપેતી’’તિ (વજિર॰ ટી॰ મહાવગ્ગ ૧૬૪) ચ લિખિતં. બિળાલસઙ્ખલિકાબદ્ધાવ હોતિ અન્તોગેહે એવ સમ્પયોજનત્તા, યથા સા ન કત્થચિ ગચ્છતિ, તથા સાપિ ન કત્થચિ ગચ્છતીતિ અધિપ્પાયો. ઇતરથા વિસેસનં નિરત્થકં હોતીતિ આચરિયેન ગહિતં.
‘‘Sabbantimena paricchedena catūhi bhikkhūhi sannipatitvā’’ti ca, ‘‘uposathakaraṇatthaṃ sannipatite saṅghe bahi…pe… adentena chando dātabbo’’ti ca vadanti. Asannipatitepi pana vaṭṭati. Idañhi chandadānasamayadassanatthaṃ vuttaṃ. Uposathakaraṇatthaṃ sannipatite saṅghe bahi uposathaṃ katvā āgatassa kattabbākāradassanatthañca vuttaṃ. Padhānagharavāsino padhānagharaṃ pavisitukāmā attano sabhāgabhikkhūnaṃ chandaṃ datvā sace saṅgho sannipatati, ‘‘mayhaṃ chando ārocetabbo’’ti vatvā padhānagharaṃ pavisanti. Ayaṃ sīhaḷadīpe payogo. Ārocentena pana sannipatite ārocetabbaṃ. Pañcasu bhikkhūsu ekasmiṃ vihāre vasantesu ekassa chandapārisuddhiṃ āharitvā catunnaṃ pātimokkhaṃ uddisituṃ anuññātattā sannipatite chando gahetabbo ārocetabboti vacanaṃ niratthakaṃ viya. ‘‘Theyyasaṃvāsako paṭijānātīti (mahāva. 165) vacanato sāmaṇerena āhaṭāpi vaṭṭati. Kammaṃ na kopetī’’ti ca, ‘‘sace pubbe chandaṃ datvā bahisīmāgato puna pavisati, pacchā chandaggahaṇakiccaṃ natthi, tassa payogo sīmāsammutivasena veditabbo’’ti ca ‘‘chandadāne tikkhattuṃ vacane idaṃ payojanaṃ – paṭhamaṃ samaggabhāvaṃ, dutiyaṃ pacchā vidhātabbabhāvaṃ, tatiyaṃ chandahārakassa dukkaṭamocanaṃ dīpetī’’ti (vajira. ṭī. mahāvagga 164) ca likhitaṃ. Biḷālasaṅkhalikābaddhāva hoti antogehe eva sampayojanattā, yathā sā na katthaci gacchati, tathā sāpi na katthaci gacchatīti adhippāyo. Itarathā visesanaṃ niratthakaṃ hotīti ācariyena gahitaṃ.
‘‘ન હિ તં અકત્વા ઉપોસથં કાતું વટ્ટતી’’તિ પુબ્બે દસ્સિતત્તા ‘‘ઇદમ્પિ હિ ઉભય’’ન્તિ કસ્મા વુત્તન્તિ ચે? સેસાનિ થેરેન આણત્તેન કાતબ્બાનિ દસ્સિતાનિ, ઇમે પન દ્વે થેરેન વા પાતિમોક્ખુદ્દેસકેન વા ઞત્તિટ્ઠપનકેન વા યેન વા તેન વા કાતબ્બાનીતિ ચ, સમ્મજ્જનાદીનિ તત્થ તત્થ તાદિસાનિ પયોજનાનિ નિપ્ફાદેન્તિ, ઇમે પન દ્વે તત્થ તત્થ ન કિઞ્ચિ કમ્મં સાધેન્તિ, તસ્મા ‘‘કિં ઇમિના’’તિ અવત્વા કાતબ્બમેવાતિ દસ્સેતુઞ્ચ ‘‘ઇદમ્પિ હિ ઉભય’’ન્તિઆદિ વુત્તં. ‘‘આયસ્મન્તાનં પાદે વન્દતી’’તિ ગણવસેન વત્વા પુગ્ગલવસેન ન વુત્તં તેન આરોચેતબ્બસ્સ અઞ્ઞસ્સ અભાવા.
‘‘Na hi taṃ akatvā uposathaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti pubbe dassitattā ‘‘idampi hi ubhaya’’nti kasmā vuttanti ce? Sesāni therena āṇattena kātabbāni dassitāni, ime pana dve therena vā pātimokkhuddesakena vā ñattiṭṭhapanakena vā yena vā tena vā kātabbānīti ca, sammajjanādīni tattha tattha tādisāni payojanāni nipphādenti, ime pana dve tattha tattha na kiñci kammaṃ sādhenti, tasmā ‘‘kiṃ iminā’’ti avatvā kātabbamevāti dassetuñca ‘‘idampi hi ubhaya’’ntiādi vuttaṃ. ‘‘Āyasmantānaṃ pāde vandatī’’ti gaṇavasena vatvā puggalavasena na vuttaṃ tena ārocetabbassa aññassa abhāvā.
સઙ્ઘસ્સ ઉદ્દિટ્ઠં હોતીતિ સઙ્ઘેન ઉદ્દિટ્ઠં હોતીતિ અત્થો. સમગ્ગસ્સ હિ સઙ્ઘસ્સાતિ એત્થ સમગ્ગભાવસ્સ કાયસામગ્ગિકારણત્તા નત્થિ દોસોતિ ચે? તં ન, ઉદ્દેસેપિ સવનેપિ સમગ્ગભાવસ્સ ઇચ્છિતબ્બત્તા. ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે’’તિ હિ ઇમિના ચિત્તસામગ્ગિં દીપેતિ સવને સબ્બેહિ એકીભૂતભાવતો.
Saṅghassa uddiṭṭhaṃ hotīti saṅghena uddiṭṭhaṃ hotīti attho. Samaggassa hi saṅghassāti ettha samaggabhāvassa kāyasāmaggikāraṇattā natthi dosoti ce? Taṃ na, uddesepi savanepi samaggabhāvassa icchitabbattā. ‘‘Suṇātu me, bhante’’ti hi iminā cittasāmaggiṃ dīpeti savane sabbehi ekībhūtabhāvato.
સઞ્ચિચ્ચ આપત્તિં આપજ્જતીતિ એત્થ અનાદરિયવસેન આપજ્જન્તો એવ અલજ્જી હોતિ, ન ઇતરોતિ. આપત્તિં પરિગૂહતીતિ એત્થ લજ્જાય પરિગૂહન્તો અલજ્જી ન હોતિ, ‘કિં ઇમિના’તિ અનાદરિયવસેન પરિગૂહન્તો હોતી’’તિ ચ લિખિતં.
Sañcicca āpattiṃ āpajjatīti ettha anādariyavasena āpajjanto eva alajjī hoti, na itaroti. Āpattiṃ parigūhatīti ettha lajjāya parigūhanto alajjī na hoti, ‘kiṃ iminā’ti anādariyavasena parigūhanto hotī’’ti ca likhitaṃ.
‘‘સત્તન્નં આપત્તિક્ખન્ધાન’’ન્તિ ન વત્તબ્બં, ‘‘છન્ન’’ન્તિ વત્તબ્બન્તિ ચે? સત્તન્નમેવાતિ વત્તબ્બં. પારાજિકાપત્તિં આપન્નો હિ સચે અત્તનો સાપત્તિકભાવં પકાસેતિ, સઙ્ઘસ્સ ચ ઉપોસથો સમ્પજ્જતિ, તસ્સ ચ ગિહિભાવેન વા સામણેરભાવેન વા સુદ્ધિ હોતીતિ.
‘‘Sattannaṃ āpattikkhandhāna’’nti na vattabbaṃ, ‘‘channa’’nti vattabbanti ce? Sattannamevāti vattabbaṃ. Pārājikāpattiṃ āpanno hi sace attano sāpattikabhāvaṃ pakāseti, saṅghassa ca uposatho sampajjati, tassa ca gihibhāvena vā sāmaṇerabhāvena vā suddhi hotīti.
એકચ્ચે આચરિયા નામ ધમ્મભારિકો કિર આચરિયો. કસ્મા એવં વુત્તન્તિ ચે? યાવતતિયાનુસાવના નામ તિક્ખત્તું વચનં. તથા પાઠે અનાગતત્તા કેવલં ‘‘યાવતતિયં અનુસાવિત’’ન્તિ પદમેવ દિસ્વા ‘‘યસ્સ સિયા આપત્તિ, સો આવિકરેય્યા’’તિ ઇદં ‘‘સચે આપત્તિં આપન્ના, આવિકરોથા’’તિ ઇમમત્થં દીપેતિ. ‘‘અસન્તિયા આપત્તિયા તુણ્હી ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઇદમ્પિ તમેવત્થં દીપેતિ. ‘‘તુણ્હીભાવેન ખો પનાયસ્મન્તે પરિસુદ્ધાતિ વેદિસ્સામી’’તિ ઇદમ્પિ તમેવાતિ એવમત્થં ગહેત્વા વુત્તં કિર.
Ekacce ācariyā nāma dhammabhāriko kira ācariyo. Kasmā evaṃ vuttanti ce? Yāvatatiyānusāvanā nāma tikkhattuṃ vacanaṃ. Tathā pāṭhe anāgatattā kevalaṃ ‘‘yāvatatiyaṃ anusāvita’’nti padameva disvā ‘‘yassa siyā āpatti, so āvikareyyā’’ti idaṃ ‘‘sace āpattiṃ āpannā, āvikarothā’’ti imamatthaṃ dīpeti. ‘‘Asantiyā āpattiyā tuṇhī bhavitabba’’nti idampi tamevatthaṃ dīpeti. ‘‘Tuṇhībhāvena kho panāyasmante parisuddhāti vedissāmī’’ti idampi tamevāti evamatthaṃ gahetvā vuttaṃ kira.
અપરેતિ અત્થદસ્સિત્થેરો કિર. એતં સન્ધાયાતિ એત્થ ‘‘સકિમ્પિ અનુસાવિત’’ન્તિ પદસ્સ વચનેન તિક્ખત્તું અનુસાવના કાતબ્બાતિ એત્તકમેવ દીપિતં વિય દિસ્સતિ.
Apareti atthadassitthero kira. Etaṃ sandhāyāti ettha ‘‘sakimpi anusāvita’’nti padassa vacanena tikkhattuṃ anusāvanā kātabbāti ettakameva dīpitaṃ viya dissati.
ઇમમત્થં સન્ધાય વુત્તન્તિ કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘અયમેત્થ આચરિયપરમ્પરાભતો વિનિચ્છયો’’તિ વુત્તં.
Imamatthaṃ sandhāya vuttanti kathaṃ viññāyatīti ce? ‘‘Ayamettha ācariyaparamparābhato vinicchayo’’ti vuttaṃ.
‘‘સરમાનેના’’તિ ઇમિના સમ્પજાનમુસાવાદસ્સ સચિત્તકત્તં દસ્સેતિ. સઙ્ઘમજ્ઝે વાતિઆદિ લક્ખણવચનં કિર. સઙ્ઘુપોસથકરણત્થં સઙ્ઘમજ્ઝે ચે નિસિન્નો, તસ્મિં સઙ્ઘમજ્ઝે આવિકાતબ્બા. ગણુપોસથકરણત્થઞ્ચે ગણમજ્ઝે નિસિન્નો, તસ્મિં ગણમજ્ઝે. એકસ્સેવ સન્તિકે ચે પારિસુદ્ધિઉપોસથં કત્તુકામો, તસ્મિં એકપુગ્ગલે આવિકાતબ્બાતિ, એતેન ન કેવલં સઙ્ઘમજ્ઝે એવાયં મુસાવાદો સમ્ભવતિ, અથ ખો એત્થ વુત્તલક્ખણેન અસતિપિ ‘‘પારિસુદ્ધિં આયસ્મન્તો આરોચેથા’’તિઆદિવિધાને ગણુપોસથેપિ સાપત્તિકો હુત્વા ઉપોસથં કત્તુકામો અનારોચેત્વા તુણ્હીભૂતોવ ચે કરોતિ, અયં સમ્પજાનમુસાવાદાપત્તિં આપજ્જતીતિ ઇમસ્સત્થસ્સ આવિકરણતો લક્ખણવચનં કિરેતન્તિ વુત્તન્તિ તક્કિકા. અઞ્ઞથા ‘‘ગણમજ્ઝે વા’’તિ ન વત્તબ્બન્તિ તેસં અધિપ્પાયો. આરોચનાધિપ્પાયવસેન વુત્તન્તિ આચરિયસ્સ તક્કો. આરોચેન્તો હિ ‘‘સઙ્ઘસ્સ આરોચેમી’’તિ અધિપ્પાયેન આવિકરોન્તો સઙ્ઘમજ્ઝે આવિકરોતિ નામ, ઉભતોપસ્સે નિસિન્નાનં આરોચેન્તો ગણમજ્ઝે આવિકરોતિ નામ, ‘‘એકસ્સેવ આરોચેસ્સામી’’તિ અધિપ્પાયેન આવિકરોન્તો એકપુગ્ગલે આવિકરોતિ નામ. સચેપિ વેમતિકો હોતિ…પે॰… પટિકરિસ્સામીતિ એવં કતે યાવ વેમતિકો હોતિ, તાવ સભાગાપત્તિં પટિગ્ગહેતું લભતિ, અઞ્ઞેસઞ્ચ કમ્માનં પરિસુદ્ધો નામ હોતિ. પુન નિબ્બેમતિકો હુત્વા દેસેતબ્બં વા ન વાતિ નેવ પાળિયં, ન અટ્ઠકથાયં અત્થિ, દેસિતે પન દોસો નત્થિ. તથા ઇતો વુટ્ઠહિત્વા તં આપત્તિં પટિકરિસ્સામીતિ એત્થ ચ સકલસઙ્ઘે સભાગાપત્તિં આપન્ને, વેમતિકે ચાતિ લિખિતં (વજિર॰ ટી॰ મહાવગ્ગ ૧૬૯-૧૭૦).
‘‘Saramānenā’’ti iminā sampajānamusāvādassa sacittakattaṃ dasseti. Saṅghamajjhe vātiādi lakkhaṇavacanaṃ kira. Saṅghuposathakaraṇatthaṃ saṅghamajjhe ce nisinno, tasmiṃ saṅghamajjhe āvikātabbā. Gaṇuposathakaraṇatthañce gaṇamajjhe nisinno, tasmiṃ gaṇamajjhe. Ekasseva santike ce pārisuddhiuposathaṃ kattukāmo, tasmiṃ ekapuggale āvikātabbāti, etena na kevalaṃ saṅghamajjhe evāyaṃ musāvādo sambhavati, atha kho ettha vuttalakkhaṇena asatipi ‘‘pārisuddhiṃ āyasmanto ārocethā’’tiādividhāne gaṇuposathepi sāpattiko hutvā uposathaṃ kattukāmo anārocetvā tuṇhībhūtova ce karoti, ayaṃ sampajānamusāvādāpattiṃ āpajjatīti imassatthassa āvikaraṇato lakkhaṇavacanaṃ kiretanti vuttanti takkikā. Aññathā ‘‘gaṇamajjhe vā’’ti na vattabbanti tesaṃ adhippāyo. Ārocanādhippāyavasena vuttanti ācariyassa takko. Ārocento hi ‘‘saṅghassa ārocemī’’ti adhippāyena āvikaronto saṅghamajjhe āvikaroti nāma, ubhatopasse nisinnānaṃ ārocento gaṇamajjhe āvikaroti nāma, ‘‘ekasseva ārocessāmī’’ti adhippāyena āvikaronto ekapuggale āvikaroti nāma. Sacepi vematiko hoti…pe… paṭikarissāmīti evaṃ kate yāva vematiko hoti, tāva sabhāgāpattiṃ paṭiggahetuṃ labhati, aññesañca kammānaṃ parisuddho nāma hoti. Puna nibbematiko hutvā desetabbaṃ vā na vāti neva pāḷiyaṃ, na aṭṭhakathāyaṃ atthi, desite pana doso natthi. Tathā ito vuṭṭhahitvā taṃ āpattiṃ paṭikarissāmīti ettha ca sakalasaṅghe sabhāgāpattiṃ āpanne, vematike cāti likhitaṃ (vajira. ṭī. mahāvagga 169-170).
નિદાનવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Nidānavaṇṇanā niṭṭhitā.