| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
कामावचरकुसलं
Kāmāvacarakusalaṃ
निद्देसवारकथावण्णना
Niddesavārakathāvaṇṇanā
२. सन्तेति सभावतो विज्जमाने। फस्सस्स विसयविसयीनं सन्निपतनाकारेन गहेतब्बत्ता फुसनं विसये चित्तस्स सन्निपतनं वुत्तं। ‘‘चिन्तनट्ठेन चित्तं, मननट्ठेन मनो’’तिआदिना चित्तादिसद्दा चिन्तनादिब्यापारमुखेन अत्तनो अत्थं विभावेन्तीति आह ‘‘चित्तं मनोतिआदीसु विय किच्चविसेसं अनपेक्खित्वा’’ति। यथा लोके विकतमेव वेकतं, विसयो एव वेसयन्ति वुच्चति, एवं मनो एव मानसन्ति सद्दमत्तविसेसो। नीलादि-सद्दा विय वत्थादीसु चित्तेसु परिसुद्धभावनिबन्धना पण्डरसद्दस्स पवत्तीति तस्स गुणविसेसापेक्खता वुत्ता। यथा कायिकं सातन्ति एत्थ कायप्पसादनिस्सितन्ति अत्थो, एवं चेतसिकं सातन्ति एत्थ चेतोनिस्सितं सातन्ति निस्सयविसेसापेक्खता वुत्ता। एकक्खणिका नानाक्खणिका च चित्तस्स ठिति नाम, तस्स अवत्थाविसेसोति अवत्थाविसेसापेक्खो चित्तस्स ठितीति एवंपकारो निद्देसो। ‘‘न लुब्भती’’ति वुत्तस्स चित्तस्स, पुग्गलस्स वा पवत्तिआकारभावेन अलुब्भनाति अलोभो वुत्तोति अञ्ञस्स किरियाभावविसेसापेक्खो अलुब्भनाति निद्देसो। वुत्तनयेनेव अलुब्भितस्स भावो अलुब्भितत्तन्ति अयं निद्देसो अञ्ञस्स भावभूतताविसेसापेक्खो वुत्तो। कत्तुकरणभावादयो सभावधम्मानं अज्झारोपनवसेनेव सिज्झन्ति , भावनिद्देसो पन अज्झारोपनानपेक्खो, ततोयेव च विसेसन्तरविनिमुत्तो विनिवत्तो विसेसतो निज्जीवभावगिभावतो सभावनिद्देसो नाम होतीति फस्सोति इदं फुसनट्ठेन ‘‘धम्ममत्तदीपनं सभावपद’’न्ति वुत्तं। आरम्मणं फुसन्तस्स चित्तस्स पवत्तिआकारो फुसनब्यापारो होतीति ‘‘फुसनकिरिया फुसनाकारो’’ति वुत्तं। सम्फुसनाति सं-सद्दो ‘‘समुदयो’’तिआदीसु विय समागमत्थदीपकोति आह ‘‘समागमफुसना’’ति। ‘‘फुसामि नेक्खम्मसुख’’न्तिआदीसु (ध॰ प॰ २७२) पटिलाभोपि फुसना सम्फुसनाति च वुच्चतीति आह ‘‘न पटिलाभसम्फुसना’’ति।
2. Santeti sabhāvato vijjamāne. Phassassa visayavisayīnaṃ sannipatanākārena gahetabbattā phusanaṃ visaye cittassa sannipatanaṃ vuttaṃ. ‘‘Cintanaṭṭhena cittaṃ, mananaṭṭhena mano’’tiādinā cittādisaddā cintanādibyāpāramukhena attano atthaṃ vibhāventīti āha ‘‘cittaṃ manotiādīsu viya kiccavisesaṃ anapekkhitvā’’ti. Yathā loke vikatameva vekataṃ, visayo eva vesayanti vuccati, evaṃ mano eva mānasanti saddamattaviseso. Nīlādi-saddā viya vatthādīsu cittesu parisuddhabhāvanibandhanā paṇḍarasaddassa pavattīti tassa guṇavisesāpekkhatā vuttā. Yathā kāyikaṃ sātanti ettha kāyappasādanissitanti attho, evaṃ cetasikaṃ sātanti ettha cetonissitaṃ sātanti nissayavisesāpekkhatā vuttā. Ekakkhaṇikā nānākkhaṇikā ca cittassa ṭhiti nāma, tassa avatthāvisesoti avatthāvisesāpekkho cittassa ṭhitīti evaṃpakāro niddeso. ‘‘Na lubbhatī’’ti vuttassa cittassa, puggalassa vā pavattiākārabhāvena alubbhanāti alobho vuttoti aññassa kiriyābhāvavisesāpekkho alubbhanāti niddeso. Vuttanayeneva alubbhitassa bhāvo alubbhitattanti ayaṃ niddeso aññassa bhāvabhūtatāvisesāpekkho vutto. Kattukaraṇabhāvādayo sabhāvadhammānaṃ ajjhāropanavaseneva sijjhanti , bhāvaniddeso pana ajjhāropanānapekkho, tatoyeva ca visesantaravinimutto vinivatto visesato nijjīvabhāvagibhāvato sabhāvaniddeso nāma hotīti phassoti idaṃ phusanaṭṭhena ‘‘dhammamattadīpanaṃ sabhāvapada’’nti vuttaṃ. Ārammaṇaṃ phusantassa cittassa pavattiākāro phusanabyāpāro hotīti ‘‘phusanakiriyā phusanākāro’’ti vuttaṃ. Samphusanāti saṃ-saddo ‘‘samudayo’’tiādīsu viya samāgamatthadīpakoti āha ‘‘samāgamaphusanā’’ti. ‘‘Phusāmi nekkhammasukha’’ntiādīsu (dha. pa. 272) paṭilābhopi phusanā samphusanāti ca vuccatīti āha ‘‘na paṭilābhasamphusanā’’ti.
अपरेन वेवचनेन। बहुस्सुतभावसम्पादिकाय पञ्ञाय पण्डिच्चपरियायो। सिप्पायतनादीसु दक्खताभूताय कोसल्लपरियायो, यत्थ कत्थचि तिक्खसुखुमाय नेपुञ्ञपरियायो, सम्मा धम्मे पञ्ञपेन्तिया वेभब्यापरियायोति एवमादिना तेसु तेसु पञ्ञाविसेसेसु ते ते परियायविसेसा विसेसेन पवत्ताति तेसं पञ्ञाविसेसानं नानाकाले लब्भमानता वुत्ता, इतरेपि अनुगता होन्ति येभुय्येनाति अधिप्पायो। अत्थनानत्तेन पञ्ञादिअत्थविसेसेन। कोधो कुज्झना कुज्झितत्तन्ति एवंपकारा निद्देसा सभावाकारभावदीपनवसेन ब्यञ्जनवसेनेव विभागवचनं। पण्डिच्चन्तिआदयो पञ्ञाविसेसनिबन्धनत्ता अत्थवसेन विभागवचनन्ति इममत्थमाह ‘‘अथ वा’’तिआदिना। एवमाकारो पनाति पुरिमाकारतो विसेसो अत्थतो विभत्तिगमनस्स कारणं वुत्तं।
Aparena vevacanena. Bahussutabhāvasampādikāya paññāya paṇḍiccapariyāyo. Sippāyatanādīsu dakkhatābhūtāya kosallapariyāyo, yattha katthaci tikkhasukhumāya nepuññapariyāyo, sammā dhamme paññapentiyā vebhabyāpariyāyoti evamādinā tesu tesu paññāvisesesu te te pariyāyavisesā visesena pavattāti tesaṃ paññāvisesānaṃ nānākāle labbhamānatā vuttā, itarepi anugatā honti yebhuyyenāti adhippāyo. Atthanānattena paññādiatthavisesena. Kodho kujjhanā kujjhitattanti evaṃpakārā niddesā sabhāvākārabhāvadīpanavasena byañjanavaseneva vibhāgavacanaṃ. Paṇḍiccantiādayo paññāvisesanibandhanattā atthavasena vibhāgavacananti imamatthamāha ‘‘atha vā’’tiādinā. Evamākāro panāti purimākārato viseso atthato vibhattigamanassa kāraṇaṃ vuttaṃ.
पटिक्खिपनं पटिसेधनं पटिक्खेपो, तस्स नानत्तं विसेसो पटिक्खेपनानत्तं, सद्धम्मगरुताय पटिक्खेपो सद्धम्मगरुतापटिक्खेपो, तेन सद्धम्मगरुतापटिक्खेपेन नानत्तं सद्धम्मगरुतापटिक्खेपनानत्तं। तं सद्धम्मगरुतापटिक्खेपनानत्तं पन कोधगरुतादिभेदभिन्नन्ति ‘‘कोधगरुतादिविसिट्ठेना’’ति वुत्तं। कोधादीहि विसिट्ठो भिन्नो सद्धम्मगरुताय पटिक्खेपो पटिसेधनं कोधादिविसिट्ठपटिक्खेपो। कोधगरुतादियेव, तस्स नानत्तेन सद्धम्मगरुतापटिपक्खनानत्तेनाति कोधगरुता सद्धम्मगरुताय पटिपक्खो। मक्खलाभसक्कारगरुता सद्धम्मगरुताय पटिपक्खोति सद्धम्मगरुताय पटिपक्खभावविसेसेन असद्धम्मगरुता तब्भावेन एकीभूतापि नानत्तं गता। यस्मा पन कोधो अत्थतो दोसोयेव। मक्खो दोसप्पधाना परगुणविद्धंसनाकारप्पवत्ता अकुसला खन्धा। तग्गरुता च तेसं सादरअभिसङ्खरणवसेन पवत्तनमेव। लाभगरुता चतुन्नं पच्चयानं सक्कारगरुता, तेसंयेव सुसङ्खतानं लद्धकामता। तदुभयेसु च आदरकिरिया तथापवत्ता इच्छायेव, तस्मा ‘‘सद्धम्मगरुतापटिपक्खनानत्तेन असद्धम्मा नानत्तं गता’’ति वुत्तं। तथा हि चत्तारो असद्धम्मा इच्चेव उद्दिट्ठा। असद्धम्मगरुताति एत्थ च पुरिमस्मिं विकप्पे ‘‘न सद्धम्मगरुता’’ति सद्धम्मगरुता न होतीति अत्थो। दुतियस्मिं सद्धम्मगरुताय पटिपक्खोति सद्धम्मगरुता एव वा पटिपक्खो, तस्स नानत्तेन सद्धम्मगरुतापटिपक्खनानत्तेनाति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। कोधमक्खगरुतानञ्हि सद्धम्मविसेसा पवत्तिभेदभिन्ना मेत्ता पटिपक्खो। लाभसक्कारगरुतानं अप्पिच्छता सन्तोसा। तेन कोधगरुता न सद्धम्मगरुताति कोधगरुता कायचि सद्धम्मगरुताय पटिपक्खोति अयमत्थो वुत्तो होति। तथा मक्खगरुतादीसुपि। एवञ्च कत्वा ‘‘चत्तारो सद्धम्मा सद्धम्मगरुता न कोधगरुता…पे॰… सद्धम्मगरुता न सक्कारगरुता’’ति (अ॰ नि॰ ४.४४) आगततन्तिपि समत्थिता भवति। लोभो न होतीति अलोभो लुब्भना न होतीति अलुब्भनाति एवमादिको अलोभोतिआदीनं लोभादिविसिट्ठो पटिक्खेपो ‘‘फस्सो फुसना’’तिआदिकेहि विसदिसभावतो ‘‘फस्सादीहि नानत्त’’न्ति वुत्तो। फस्सादीहीति चेत्थ अलुब्भनादयोपि आदि-सद्देन सङ्गहिताति दट्ठब्बं। लोभादिपटिपक्खेनाति ‘‘लोभपटिपक्खो अलोभो’’तिआदिना योजेतब्बं। सेसं पुरिमसदिसमेव। अलोभादोसामोहानं विधुरताय पटिपक्खभावेन च लब्भमानो अञ्ञमञ्ञविसदिसो लोभादिविसिट्ठपटिक्खेपभावेन लोभादिपटिपक्खभावेन च विञ्ञायतीति आह ‘‘अलोभा…पे॰… योजेतब्ब’’न्ति। बहूहि पकारेहि दीपेतब्बत्थता महत्थता। आदरवसेन सोतूनं।
Paṭikkhipanaṃ paṭisedhanaṃ paṭikkhepo, tassa nānattaṃ viseso paṭikkhepanānattaṃ, saddhammagarutāya paṭikkhepo saddhammagarutāpaṭikkhepo, tena saddhammagarutāpaṭikkhepena nānattaṃ saddhammagarutāpaṭikkhepanānattaṃ. Taṃ saddhammagarutāpaṭikkhepanānattaṃ pana kodhagarutādibhedabhinnanti ‘‘kodhagarutādivisiṭṭhenā’’ti vuttaṃ. Kodhādīhi visiṭṭho bhinno saddhammagarutāya paṭikkhepo paṭisedhanaṃ kodhādivisiṭṭhapaṭikkhepo. Kodhagarutādiyeva, tassa nānattena saddhammagarutāpaṭipakkhanānattenāti kodhagarutā saddhammagarutāya paṭipakkho. Makkhalābhasakkāragarutā saddhammagarutāya paṭipakkhoti saddhammagarutāya paṭipakkhabhāvavisesena asaddhammagarutā tabbhāvena ekībhūtāpi nānattaṃ gatā. Yasmā pana kodho atthato dosoyeva. Makkho dosappadhānā paraguṇaviddhaṃsanākārappavattā akusalā khandhā. Taggarutā ca tesaṃ sādaraabhisaṅkharaṇavasena pavattanameva. Lābhagarutā catunnaṃ paccayānaṃ sakkāragarutā, tesaṃyeva susaṅkhatānaṃ laddhakāmatā. Tadubhayesu ca ādarakiriyā tathāpavattā icchāyeva, tasmā ‘‘saddhammagarutāpaṭipakkhanānattena asaddhammā nānattaṃ gatā’’ti vuttaṃ. Tathā hi cattāro asaddhammā icceva uddiṭṭhā. Asaddhammagarutāti ettha ca purimasmiṃ vikappe ‘‘na saddhammagarutā’’ti saddhammagarutā na hotīti attho. Dutiyasmiṃ saddhammagarutāya paṭipakkhoti saddhammagarutā eva vā paṭipakkho, tassa nānattena saddhammagarutāpaṭipakkhanānattenāti evamettha attho daṭṭhabbo. Kodhamakkhagarutānañhi saddhammavisesā pavattibhedabhinnā mettā paṭipakkho. Lābhasakkāragarutānaṃ appicchatā santosā. Tena kodhagarutā na saddhammagarutāti kodhagarutā kāyaci saddhammagarutāya paṭipakkhoti ayamattho vutto hoti. Tathā makkhagarutādīsupi. Evañca katvā ‘‘cattāro saddhammā saddhammagarutā na kodhagarutā…pe… saddhammagarutā na sakkāragarutā’’ti (a. ni. 4.44) āgatatantipi samatthitā bhavati. Lobho na hotīti alobho lubbhanā na hotīti alubbhanāti evamādiko alobhotiādīnaṃ lobhādivisiṭṭho paṭikkhepo ‘‘phasso phusanā’’tiādikehi visadisabhāvato ‘‘phassādīhi nānatta’’nti vutto. Phassādīhīti cettha alubbhanādayopi ādi-saddena saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ. Lobhādipaṭipakkhenāti ‘‘lobhapaṭipakkho alobho’’tiādinā yojetabbaṃ. Sesaṃ purimasadisameva. Alobhādosāmohānaṃ vidhuratāya paṭipakkhabhāvena ca labbhamāno aññamaññavisadiso lobhādivisiṭṭhapaṭikkhepabhāvena lobhādipaṭipakkhabhāvena ca viññāyatīti āha ‘‘alobhā…pe… yojetabba’’nti. Bahūhi pakārehi dīpetabbatthatā mahatthatā. Ādaravasena sotūnaṃ.
३. यदिपि एकस्मिं खणे एकंयेव आरम्मणं होति, छसुपि पन आरम्मणेसु उप्पत्तिरहत्ता ‘‘तेहि वा’’तिआदि वुत्तं। तस्साति सातस्स सुखस्स। जाताति एतस्स अत्थं दस्सेतुं ‘‘कारणभावेन फस्सत्थं पवत्ता’’ति वुत्तं। इदं वुत्तं होति – यथा चेतसिकसातसङ्खाता सोमनस्सवेदना सहेव उप्पज्जति, एवं तदनुरूपफस्ससहिता हुत्वा पवत्ता तज्जाति वुत्ता। सादयतीति अधिगमासीसाय अनञ्ञनिन्नं करोति।
3. Yadipi ekasmiṃ khaṇe ekaṃyeva ārammaṇaṃ hoti, chasupi pana ārammaṇesu uppattirahattā ‘‘tehi vā’’tiādi vuttaṃ. Tassāti sātassa sukhassa. Jātāti etassa atthaṃ dassetuṃ ‘‘kāraṇabhāvena phassatthaṃ pavattā’’ti vuttaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā cetasikasātasaṅkhātā somanassavedanā saheva uppajjati, evaṃ tadanurūpaphassasahitā hutvā pavattā tajjāti vuttā. Sādayatīti adhigamāsīsāya anaññaninnaṃ karoti.
५. न तस्सा तज्जताति तस्सा मनोविञ्ञाणधातुया तस्सारुप्पा ‘‘तस्स जाता’’ति वा उभयथापि तज्जता न युज्जति। यदिपि फस्सो विञ्ञाणस्स विसेसपच्चयो न होति, तथापि सो तस्स पच्चयो होतियेवाति तस्स तज्जामनोविञ्ञाणधातुसम्फस्सजता वत्तब्बाति चोदनं सन्धायाह ‘‘न च तदेवा’’तिआदि। तेहि आरम्मणेहि जाता तज्जाति इमिनापि अत्थेन तज्जा मनोविञ्ञाणधातुसम्फस्सजाति वत्तुं न सक्का। विञ्ञाणस्स पन तज्जतापञ्ञत्ति लब्भतेव। तथा हि ‘‘किं वा एतेना’’तिआदिना फस्सादीनं तथा देसेतब्बतं आह।
5. Na tassā tajjatāti tassā manoviññāṇadhātuyā tassāruppā ‘‘tassa jātā’’ti vā ubhayathāpi tajjatā na yujjati. Yadipi phasso viññāṇassa visesapaccayo na hoti, tathāpi so tassa paccayo hotiyevāti tassa tajjāmanoviññāṇadhātusamphassajatā vattabbāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘na ca tadevā’’tiādi. Tehi ārammaṇehi jātā tajjāti imināpi atthena tajjā manoviññāṇadhātusamphassajāti vattuṃ na sakkā. Viññāṇassa pana tajjatāpaññatti labbhateva. Tathā hi ‘‘kiṃ vā etenā’’tiādinā phassādīnaṃ tathā desetabbataṃ āha.
७. चित्तस्स आरम्मणे आनयनाकारप्पवत्तो वितक्को अत्थतो आरम्मणं तत्थ आकड्ढन्तो विय होतीति ‘‘आरम्मणस्स आकड्ढनं वितक्कन’’न्ति वुत्तं।
7. Cittassa ārammaṇe ānayanākārappavatto vitakko atthato ārammaṇaṃ tattha ākaḍḍhanto viya hotīti ‘‘ārammaṇassa ākaḍḍhanaṃ vitakkana’’nti vuttaṃ.
८. आरम्मणस्स अनुमज्जनाकारप्पवत्तो विचारो तत्थ परिब्भमन्तो विय समन्ततो चरन्तो विय च होतीति ‘‘समन्ततो चरणं विचरण’’न्ति वुत्तं।
8. Ārammaṇassa anumajjanākārappavatto vicāro tattha paribbhamanto viya samantato caranto viya ca hotīti ‘‘samantato caraṇaṃ vicaraṇa’’nti vuttaṃ.
११. तथा अवट्ठानमत्तभावतोति पाणवधादिसाधनअवट्ठानमत्तभावतो, न बलवभावतोति अधिप्पायो।
11. Tathā avaṭṭhānamattabhāvatoti pāṇavadhādisādhanaavaṭṭhānamattabhāvato, na balavabhāvatoti adhippāyo.
१४. येन धम्मेन चित्ते आरम्मणं उपतिट्ठति जोतति च, सो धम्मो उपट्ठानं जोतनन्ति च वुत्तोति आह ‘‘उपट्ठानं जोतनञ्च सतियेवा’’ति।
14. Yena dhammena citte ārammaṇaṃ upatiṭṭhati jotati ca, so dhammo upaṭṭhānaṃ jotananti ca vuttoti āha ‘‘upaṭṭhānaṃ jotanañca satiyevā’’ti.
१६. सण्हट्ठेनाति सुखुमट्ठेन।
16. Saṇhaṭṭhenāti sukhumaṭṭhena.
३०. भावोति हिरियनं वदति।
30. Bhāvoti hiriyanaṃ vadati.
३३. न ब्यापादेतब्बोति अब्यापज्ज-सद्दस्स कम्मत्थतं आह।
33. Nabyāpādetabboti abyāpajja-saddassa kammatthataṃ āha.
४२-४३. यदि अनवज्जधम्मानं सीघसीघपरिवत्तनसमत्थता लहुता, सावज्जधम्मानं कथन्ति आह ‘‘अविज्जानीवरणान’’न्तिआदि। तेसं भावो गरुताति एतेन सतिपि सब्बेसं अरूपधम्मानं समानखणत्ते मोहसम्पयुत्तानं सातिसयो दन्धो पवत्तिआकारोति दस्सेति। सो पन तेसं दन्धाकारो सन्ताने पाकटो होति।
42-43. Yadi anavajjadhammānaṃ sīghasīghaparivattanasamatthatā lahutā, sāvajjadhammānaṃ kathanti āha ‘‘avijjānīvaraṇāna’’ntiādi. Tesaṃ bhāvogarutāti etena satipi sabbesaṃ arūpadhammānaṃ samānakhaṇatte mohasampayuttānaṃ sātisayo dandho pavattiākāroti dasseti. So pana tesaṃ dandhākāro santāne pākaṭo hoti.
४४-४५. अप्पटिघातो अविलोमनं।
44-45. Appaṭighāto avilomanaṃ.
४६-४७. किलिन्नन्ति अवस्सुतं।
46-47. Kilinnanti avassutaṃ.
५०-५१. पच्चोसक्कनं माया या अच्चसरातिपि वुच्चति। अरुमक्खनं वणालेपनं। वेळु एव दातब्बभावेन परिग्गहितो वेळुदानं नाम।
50-51. Paccosakkanaṃ māyā yā accasarātipi vuccati. Arumakkhanaṃ vaṇālepanaṃ. Veḷu eva dātabbabhāvena pariggahito veḷudānaṃ nāma.
निद्देसवारकथावण्णना निट्ठिता।
Niddesavārakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / कामावचरकुसलं • Kāmāvacarakusalaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / कामावचरकुसलं निद्देसवारकथा • Kāmāvacarakusalaṃ niddesavārakathā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / निद्देसवारकथावण्णना • Niddesavārakathāvaṇṇanā
