| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / कङ्खावितरणी-पुराण-टीका • Kaṅkhāvitaraṇī-purāṇa-ṭīkā |
निगमनवण्णना
Nigamanavaṇṇanā
‘‘नाममत्तवसेना’’ति पाठो। ‘‘नामगोत्तवसेना’’ति लिखितं। इदं वुत्तं होति – ‘‘अयं किरिया भिक्खूनं कातुं न वट्टती’’ति जानित्वा सचे छादेति, छन्नाव होतीति अत्थो। सभागमत्तमेवाति अवेरिसभागमत्तमेवाति अधिप्पायो।
‘‘Nāmamattavasenā’’ti pāṭho. ‘‘Nāmagottavasenā’’ti likhitaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘ayaṃ kiriyā bhikkhūnaṃ kātuṃ na vaṭṭatī’’ti jānitvā sace chādeti, channāva hotīti attho. Sabhāgamattamevāti averisabhāgamattamevāti adhippāyo.
वत्थु चेव गोत्तञ्चाति एत्थ वत्थूति वीतिक्कमनं असुचिमुच्चनं। गोत्तन्ति गं तायतीति गोत्तं, सजातितो अञ्ञत्थ गन्तुं अदत्वा गं बुद्धिं, वचनञ्च तायतीति अत्थो। वत्थु च सजातिमेव गच्छति। सजाति नामेत्थ अञ्ञेहि विसिट्ठाविसिट्ठभूता किरिया, न कायसंसग्गादि। नामञ्चेव आपत्ति चाति एत्थ आपत्तीति वीतिक्कमेनापन्नापत्तिया नामं।
Vatthu ceva gottañcāti ettha vatthūti vītikkamanaṃ asucimuccanaṃ. Gottanti gaṃ tāyatīti gottaṃ, sajātito aññattha gantuṃ adatvā gaṃ buddhiṃ, vacanañca tāyatīti attho. Vatthu ca sajātimeva gacchati. Sajāti nāmettha aññehi visiṭṭhāvisiṭṭhabhūtā kiriyā, na kāyasaṃsaggādi. Nāmañceva āpatti cāti ettha āpattīti vītikkamenāpannāpattiyā nāmaṃ.
पुन आगतागतानं भिक्खूनं आरोचेन्तेनाति एत्थ द्विन्नं आरोचेन्तेन ‘‘आयस्मन्ता धारेन्तु’’तिण्णं वा अतिरेकानं वा आरोचेन्तेन ‘‘आयस्मन्तो धारेन्तू’’ति एवं आरोचनविधानं वेदितब्बं। वत्तभेदञ्च रत्तिच्छेदञ्च अकत्वाति एत्थ ठपेत्वा नवकतरं पारिवासिकं अवसेसानं अन्तमसो मूलायपटिकस्सनारहादीनम्पि अभिवादनादिसादियने, पटिपाटिया निसीदने, ओवदने, कम्मिकानं गरहणे चातिआदीसु वत्तभेदो होति। दस्सनसवनविसयेसु अनारोचने च भिक्खूहि एकच्छन्ने वसने च अजानन्तस्सेव विहारे भिक्खूनं आगन्त्वा गमने चातिआदीसु रत्तिच्छेदो होति। नानासंवासकेहि विनयकम्माभावतो तेसं अनारोचने रत्तिच्छेदो न होति। ‘‘द्वे लेड्डुपाते अतिक्कमित्वा’’ति वचनतो अन्तो न वट्टति। निक्खित्तवत्तेनेव हुत्वा विचरन्तेन यस्स सन्तिके पुब्बे समादियित्वा आरोचितं, तस्सापि सन्तिके पच्छा निक्खिपनकाले आरोचेत्वाव निक्खिपितब्बं। तस्मा पुन समादानकालेपि सो चे ततो गच्छति, तं दिवसं अगन्त्वा दिवा आरोचेत्वापि यदि एवं अतीतदिवसं होति, ‘‘अरुणे उट्ठिते तस्स सन्तिके आरोचेत्वा वत्तं निक्खिपित्वा विहारं गन्तब्बन्ति तस्स सन्तिके आरोचेत्वा वत्तं निक्खिपितब्ब’’न्ति वुत्तं। अपिच ‘‘विहारं गन्त्वा यं सब्बपठमं भिक्खुं पस्सति, तस्स आरोचेत्वा निक्खिपितब्ब’’न्ति वुत्तं। सचे रत्तिच्छेदो होति, विहारसीमापरियापन्नानं सब्बेसं आरोचेतब्बं सिया। ‘‘तस्स आरोचेत्वा’’ति इदं पन पुब्बे अनारोचितं सन्धाय वत्तभेदरक्खणत्थं वुत्तं। तस्मा एव समन्तपासादिकायं (चूळव॰ अट्ठ॰ ९७) एवं वुत्तं ‘‘अञ्ञं विहारतो निक्खन्तं वा आगन्तुकं वा’’ति।
Punaāgatāgatānaṃ bhikkhūnaṃ ārocentenāti ettha dvinnaṃ ārocentena ‘‘āyasmantā dhārentu’’tiṇṇaṃ vā atirekānaṃ vā ārocentena ‘‘āyasmanto dhārentū’’ti evaṃ ārocanavidhānaṃ veditabbaṃ. Vattabhedañca ratticchedañca akatvāti ettha ṭhapetvā navakataraṃ pārivāsikaṃ avasesānaṃ antamaso mūlāyapaṭikassanārahādīnampi abhivādanādisādiyane, paṭipāṭiyā nisīdane, ovadane, kammikānaṃ garahaṇe cātiādīsu vattabhedo hoti. Dassanasavanavisayesu anārocane ca bhikkhūhi ekacchanne vasane ca ajānantasseva vihāre bhikkhūnaṃ āgantvā gamane cātiādīsu ratticchedo hoti. Nānāsaṃvāsakehi vinayakammābhāvato tesaṃ anārocane ratticchedo na hoti. ‘‘Dve leḍḍupāte atikkamitvā’’ti vacanato anto na vaṭṭati. Nikkhittavatteneva hutvā vicarantena yassa santike pubbe samādiyitvā ārocitaṃ, tassāpi santike pacchā nikkhipanakāle ārocetvāva nikkhipitabbaṃ. Tasmā puna samādānakālepi so ce tato gacchati, taṃ divasaṃ agantvā divā ārocetvāpi yadi evaṃ atītadivasaṃ hoti, ‘‘aruṇe uṭṭhite tassa santike ārocetvā vattaṃ nikkhipitvā vihāraṃ gantabbanti tassa santike ārocetvā vattaṃ nikkhipitabba’’nti vuttaṃ. Apica ‘‘vihāraṃ gantvā yaṃ sabbapaṭhamaṃ bhikkhuṃ passati, tassa ārocetvā nikkhipitabba’’nti vuttaṃ. Sace ratticchedo hoti, vihārasīmāpariyāpannānaṃ sabbesaṃ ārocetabbaṃ siyā. ‘‘Tassa ārocetvā’’ti idaṃ pana pubbe anārocitaṃ sandhāya vattabhedarakkhaṇatthaṃ vuttaṃ. Tasmā eva samantapāsādikāyaṃ (cūḷava. aṭṭha. 97) evaṃ vuttaṃ ‘‘aññaṃ vihārato nikkhantaṃ vā āgantukaṃ vā’’ti.
सुद्धन्तपरिवासे पन सचे ‘‘मासमत्तं असुद्धोम्ही’’ति अग्गहेसि, परिवसन्तो पुन ऊनं वा अधिकं वा सन्निट्ठानं करोति, तत्तकम्पि परिवसितब्बमेव, परिवासदानकिच्चं नत्थि। अयञ्हि सुद्धन्तपरिवासो नाम उद्धम्पि आरोहति, हेट्ठापि ओरोहति। इदमस्स लक्खणं।
Suddhantaparivāse pana sace ‘‘māsamattaṃ asuddhomhī’’ti aggahesi, parivasanto puna ūnaṃ vā adhikaṃ vā sanniṭṭhānaṃ karoti, tattakampi parivasitabbameva, parivāsadānakiccaṃ natthi. Ayañhi suddhantaparivāso nāma uddhampi ārohati, heṭṭhāpi orohati. Idamassa lakkhaṇaṃ.
समोदहित्वाति मूलापत्तिट्ठाने ठपेत्वा, पक्खिपित्वाति अत्थो। अप्पटिच्छन्ना चे अन्तरापत्ति, मूलाय पटिकस्सनं अकत्वा पुब्बे गहितपरिवासेनेव परिवसितब्बं। यो पन आपत्तिं आपज्जित्वा विब्भमित्वा पुन उपसम्पन्नो हुत्वापि पटिच्छादेति, यो च पुब्बे पटिच्छादेत्वा पच्छा न पटिच्छादेति, यो च उभयत्थ पटिच्छादेति, सब्बेसं पटिच्छन्नदिवसवसेन परिवासो दातब्बो। ‘‘पुरिमस्मिं आपत्तिक्खन्धे वा’’ति च ‘‘पच्छिमस्मिं आपत्तिक्खन्धे वा’’ति (चूळव॰ १६६ आदयो) च पाळियं वुत्तत्ता द्वे भिक्खू विसुद्धिकं आपन्ना होन्ति, ते सुद्धिकदिट्ठिनो होन्ति। एको छादेति, एको न छादेति। यो छादेति, सो दुक्कटं देसापेतब्बो। ‘‘उभोपि यथाधम्मं कारापेतब्बा’’ति (चूळव॰ १८१) वचनतो यं कञ्चि आपत्तिं छादेत्वा दुक्कटं आपज्जतीति वेदितब्बो।
Samodahitvāti mūlāpattiṭṭhāne ṭhapetvā, pakkhipitvāti attho. Appaṭicchannā ce antarāpatti, mūlāya paṭikassanaṃ akatvā pubbe gahitaparivāseneva parivasitabbaṃ. Yo pana āpattiṃ āpajjitvā vibbhamitvā puna upasampanno hutvāpi paṭicchādeti, yo ca pubbe paṭicchādetvā pacchā na paṭicchādeti, yo ca ubhayattha paṭicchādeti, sabbesaṃ paṭicchannadivasavasena parivāso dātabbo. ‘‘Purimasmiṃ āpattikkhandhe vā’’ti ca ‘‘pacchimasmiṃ āpattikkhandhe vā’’ti (cūḷava. 166 ādayo) ca pāḷiyaṃ vuttattā dve bhikkhū visuddhikaṃ āpannā honti, te suddhikadiṭṭhino honti. Eko chādeti, eko na chādeti. Yo chādeti, so dukkaṭaṃ desāpetabbo. ‘‘Ubhopi yathādhammaṃ kārāpetabbā’’ti (cūḷava. 181) vacanato yaṃ kañci āpattiṃ chādetvā dukkaṭaṃ āpajjatīti veditabbo.
तेसु गतेसु वा अगतेसु वा पुरिमनयेनेव पटिपज्जितब्बन्ति एत्थ ऊने गणे चरणं, अनुट्ठहनं एकरत्तम्पि गणेन विप्पवासं, सचे रत्तिया एकक्खणेन सङ्घो वसति, सचे सो पुरे अरुणमेव केनचि करणीयेन गतोति एत्थपि मानत्तेपि एवं जाते। ‘‘अयञ्च यस्मा गणस्स आरोचेत्वा, भिक्खूनञ्च अत्थिभावं सल्लक्खेत्वाव वसि, तेनस्स ऊने गणे चरणदोसो वा विप्पवासो वा न होती’’ति (चूळव॰ अट्ठ॰ ९७) समन्तपासादिकायं वुत्तं। तस्मा तेन आरोचिते मुहुत्तम्पि निसीदित्वा गतेपि विप्पवासो नत्थि। पारिवासिकस्स, उक्खित्तकस्स च पकतत्तेन तस्मिं वसनं उदकपातेन वारितं, तस्मा नानूपचारेपि एकच्छन्ने न वट्टति।
Tesu gatesu vā agatesu vā purimanayeneva paṭipajjitabbanti ettha ūne gaṇe caraṇaṃ, anuṭṭhahanaṃ ekarattampi gaṇena vippavāsaṃ, sace rattiyā ekakkhaṇena saṅgho vasati, sace so pure aruṇameva kenaci karaṇīyena gatoti etthapi mānattepi evaṃ jāte. ‘‘Ayañca yasmā gaṇassa ārocetvā, bhikkhūnañca atthibhāvaṃ sallakkhetvāva vasi, tenassa ūne gaṇe caraṇadoso vā vippavāso vā na hotī’’ti (cūḷava. aṭṭha. 97) samantapāsādikāyaṃ vuttaṃ. Tasmā tena ārocite muhuttampi nisīditvā gatepi vippavāso natthi. Pārivāsikassa, ukkhittakassa ca pakatattena tasmiṃ vasanaṃ udakapātena vāritaṃ, tasmā nānūpacārepi ekacchanne na vaṭṭati.
इदानि पाठविचारणा वेदितब्बा – ‘‘नव पठमापत्तिका चत्तारो यावततियका’’ति इदं सभावनियमवचनं। तेन वुट्ठानं अनियमन्ति दस्सेति। एकच्चापत्तिवुट्ठानञ्हि कम्मतोपि होति अकम्मतोपि, न एवं आपज्जनन्ति वुत्तं होति। अञ्ञतरं वा अञ्ञतरं वाति तेसं द्विधा भिन्नानम्पि वुट्ठानक्कमभेदाभावदीपकवचनं। यावतीहं, तावतीहन्ति एत्थ अहपरिच्छेदो अरुणवसेन। ‘‘जान’’न्ति इमिना जाननप्पटिच्छन्नस्स अकामा परिवत्थब्बन्ति दस्सेति। तेन भिक्खुना अकामा परिवत्थब्बन्ति तेन भिक्खुना वसता अकामा परिवत्थब्बं, न परिवत्तितलिङ्गेनाति दस्सनत्थं वुत्तं। परिवुत्थपरिवासेनाति आदिम्हि परिवुत्थपरिवासेनेव परिवासतो उत्तरि इतिवारेन आदितो भिक्खुनाव छारत्तं, परिवत्तितलिङ्गेन उद्धम्पि भिक्खुमानत्ताय पटिपज्जितब्बं, न परिवासे विय तप्पच्चया अचिण्णमानत्तो। चिण्णमानत्तोव अब्भेतब्बो, न इतरो, न परिवासे विय मानत्तारहे, पक्खमानत्तञ्च चरन्तिया भिक्खुनिया लिङ्गं परिवत्तातिक्कमे सति चिण्णमानत्तो भिक्खु होति, पुन भिक्खुमानत्तं गहेत्वा चिण्णमानत्तोव भिक्खु अब्भेतब्बोति दस्सेति।
Idāni pāṭhavicāraṇā veditabbā – ‘‘nava paṭhamāpattikā cattāro yāvatatiyakā’’ti idaṃ sabhāvaniyamavacanaṃ. Tena vuṭṭhānaṃ aniyamanti dasseti. Ekaccāpattivuṭṭhānañhi kammatopi hoti akammatopi, na evaṃ āpajjananti vuttaṃ hoti. Aññataraṃ vā aññataraṃ vāti tesaṃ dvidhā bhinnānampi vuṭṭhānakkamabhedābhāvadīpakavacanaṃ. Yāvatīhaṃ, tāvatīhanti ettha ahaparicchedo aruṇavasena. ‘‘Jāna’’nti iminā jānanappaṭicchannassa akāmā parivatthabbanti dasseti. Tena bhikkhunā akāmā parivatthabbanti tena bhikkhunā vasatā akāmā parivatthabbaṃ, na parivattitaliṅgenāti dassanatthaṃ vuttaṃ. Parivutthaparivāsenāti ādimhi parivutthaparivāseneva parivāsato uttari itivārena ādito bhikkhunāva chārattaṃ, parivattitaliṅgena uddhampi bhikkhumānattāya paṭipajjitabbaṃ, na parivāse viya tappaccayā aciṇṇamānatto. Ciṇṇamānattova abbhetabbo, na itaro, na parivāse viya mānattārahe, pakkhamānattañca carantiyā bhikkhuniyā liṅgaṃ parivattātikkame sati ciṇṇamānatto bhikkhu hoti, puna bhikkhumānattaṃ gahetvā ciṇṇamānattova bhikkhu abbhetabboti dasseti.
यत्थ सियाति यस्सं समानसंवासकसीमायम्पि वीसतिगणो भिक्खुसङ्घो अत्थि। एकेनपि चे ऊनो वीसतिगणोति न युज्जति, ऊनो चे। न हि वीसतिगणो, सङ्घो चे ऊनो। तस्मा ‘‘एकेनपि चे ऊनो सङ्घो’’ति एत्तकमेव वत्तब्बन्ति चे? न, चतुवग्गपञ्चवग्गदसवग्गप्पसङ्गनिवारणप्पयोजनतो। तस्मा वीसतिवग्गो भिक्खुसङ्घो चे भिक्खुना एकेनपि ऊनो, नट्ठो दट्ठब्बो। केचि पन विनये अप्पकतञ्ञुनो ‘‘यथा अतिरेकचतुवग्गोपि सङ्घो चतुवग्गकरणीये कम्मे ‘चतुवग्गो’ति वुच्चति, तथा पञ्चवग्गदसवग्गकरणीये कम्मे अतिरेकपञ्चवग्गदसवग्गोपि ‘पञ्चवग्गदसवग्गो’ति वुच्चति। तस्मा ऊनोपि चतुवग्गपञ्चवग्गदसवग्गवीसतिवग्गोवा’’ति मञ्ञेय्युं, तेसं मञ्ञनानिवारणत्थं ‘‘एकेनपि चे ऊनो’’तिआदि वुत्तं। अथ वा वीसति भिक्खुसङ्घो चे, ठपेत्वा एकेनपि चे ऊनो अप्पकतत्तो, तं ठपेत्वा एकेनपि चेति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। अयं तत्थ सामीचीति वचनं यं वुत्तं सब्बत्थ ‘‘तस्स आपत्तिया परिवासं देति, मूलाय पटिकस्सति, मानत्तं देति, अब्भेती’’ति, तस्स आविभावकरणत्थं वुत्तन्ति वेदितब्बं। तेन तेसु अयं यथावुत्ता सामीचि नियता इच्छितब्बा, न राजसिक्खापदादीसु विय अनियता। तत्थ हि केनचि अन्तरायेन तं सामीचिमकरोन्तेपि अनापत्तीति दीपितं होति।
Yattha siyāti yassaṃ samānasaṃvāsakasīmāyampi vīsatigaṇo bhikkhusaṅgho atthi. Ekenapi ce ūno vīsatigaṇoti na yujjati, ūno ce. Na hi vīsatigaṇo, saṅgho ce ūno. Tasmā ‘‘ekenapi ce ūno saṅgho’’ti ettakameva vattabbanti ce? Na, catuvaggapañcavaggadasavaggappasaṅganivāraṇappayojanato. Tasmā vīsativaggo bhikkhusaṅgho ce bhikkhunā ekenapi ūno, naṭṭho daṭṭhabbo. Keci pana vinaye appakataññuno ‘‘yathā atirekacatuvaggopi saṅgho catuvaggakaraṇīye kamme ‘catuvaggo’ti vuccati, tathā pañcavaggadasavaggakaraṇīye kamme atirekapañcavaggadasavaggopi ‘pañcavaggadasavaggo’ti vuccati. Tasmā ūnopi catuvaggapañcavaggadasavaggavīsativaggovā’’ti maññeyyuṃ, tesaṃ maññanānivāraṇatthaṃ ‘‘ekenapi ce ūno’’tiādi vuttaṃ. Atha vā vīsati bhikkhusaṅgho ce, ṭhapetvā ekenapi ce ūno appakatatto, taṃ ṭhapetvā ekenapi ceti evamettha attho daṭṭhabbo. Ayaṃ tattha sāmīcīti vacanaṃ yaṃ vuttaṃ sabbattha ‘‘tassa āpattiyā parivāsaṃ deti, mūlāya paṭikassati, mānattaṃ deti, abbhetī’’ti, tassa āvibhāvakaraṇatthaṃ vuttanti veditabbaṃ. Tena tesu ayaṃ yathāvuttā sāmīci niyatā icchitabbā, na rājasikkhāpadādīsu viya aniyatā. Tattha hi kenaci antarāyena taṃ sāmīcimakarontepi anāpattīti dīpitaṃ hoti.
सङ्घादिसेसवण्णना निट्ठिता।
Saṅghādisesavaṇṇanā niṭṭhitā.
