Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / उदान-अट्ठकथा • Udāna-aṭṭhakathā |
३. पच्चवेक्खणसुत्तवण्णना
3. Paccavekkhaṇasuttavaṇṇanā
५३. ततिये अत्तनो अनेके पापके अकुसले धम्मे पहीनेति लोभदोसमोहविपरीतमनसिकारअहिरिकानोत्तप्पकोधूपनाहमक्खपलासइस्सामच्छरियमाया- साठेय्यथम्भसारम्भमानातिमानमदपमादतण्हाअविज्जातिविधाकुसलमूलदुच्चरितसंकिलेसविसम- सञ्ञावितक्कपपञ्चचतुब्बिधविपल्लासआसवओघयोगगन्थागतिगमनतण्हुपादानपञ्चविध- चेतोखिलपञ्चचेतोविनिबन्धनीवरणाभिनन्दनछविवाद- मूलतण्हाकायसत्तानुसयअट्ठमिच्छत्तनव- तण्हामूलकदसाकुसलकम्मपथद्वासट्ठिदिट्ठिगतअट्ठसततण्हाविचरितादिप्पभेदे अत्तनो सन्ताने अनादिकालपवत्ते दियड्ढसहस्सकिलेसे तंसहगते चापि अनेके पापके लामके अकोसल्लसम्भूतट्ठेन अकुसले धम्मे अनवसेसं सह वासनाय बोधिमूलेयेव पहीने अरियमग्गेन समुच्छिन्ने पच्चवेक्खमानो ‘‘अयम्पि मे किलेसो पहीनो, अयम्पि मे किलेसो पहीनो’’ति अनुपदपच्चवेक्खणाय पच्चवेक्खमानो भगवा निसिन्नो होति।
53. Tatiye attano aneke pāpake akusale dhamme pahīneti lobhadosamohaviparītamanasikāraahirikānottappakodhūpanāhamakkhapalāsaissāmacchariyamāyā- sāṭheyyathambhasārambhamānātimānamadapamādataṇhāavijjātividhākusalamūladuccaritasaṃkilesavisama- saññāvitakkapapañcacatubbidhavipallāsaāsavaoghayogaganthāgatigamanataṇhupādānapañcavidha- cetokhilapañcacetovinibandhanīvaraṇābhinandanachavivāda- mūlataṇhākāyasattānusayaaṭṭhamicchattanava- taṇhāmūlakadasākusalakammapathadvāsaṭṭhidiṭṭhigataaṭṭhasatataṇhāvicaritādippabhede attano santāne anādikālapavatte diyaḍḍhasahassakilese taṃsahagate cāpi aneke pāpake lāmake akosallasambhūtaṭṭhena akusale dhamme anavasesaṃ saha vāsanāya bodhimūleyeva pahīne ariyamaggena samucchinne paccavekkhamāno ‘‘ayampi me kileso pahīno, ayampi me kileso pahīno’’ti anupadapaccavekkhaṇāya paccavekkhamāno bhagavā nisinno hoti.
अनेके च कुसले धम्मेति सीलसमाधिपञ्ञाविमुत्तिविमुत्तिञाणदस्सनं चत्तारो सतिपट्ठाना, चत्तारो सम्मप्पधाना, चत्तारो इद्धिपादा, चत्तारो अरियमग्गा, चत्तारि फलानि, चतस्सो पटिसम्भिदा, चतुयोनिपरिच्छेदकञाणं, चत्तारो अरियवंसा, चत्तारि वेसारज्जञाणानि, पञ्च पधानियङ्गानि, पञ्चङ्गिको सम्मासमाधि, पञ्चञाणिको सम्मासमाधि, पञ्चिन्द्रियानि, पञ्च बलानि, पञ्च निस्सारणीया धातुयो, पञ्च विमुत्तायतनञाणानि, पञ्च विमुत्तिपरिपाचनीया सञ्ञा, छ अनुस्सतिट्ठानानि, छ गारवा, छ निस्सारणीया धातुयो, छ सततविहारा, छ अनुत्तरियानि, छ निब्बेधभागिया पञ्ञा, छ अभिञ्ञा, छ असाधारणञाणानि, सत्त अपरिहानिया धम्मा, सत्त अरियधनानि, सत्त बोज्झङ्गा, सत्त सप्पुरिसधम्मा, सत्त निज्जरवत्थूनि, सत्त सञ्ञा, सत्त दक्खिणेय्यपुग्गलदेसना, सत्त खीणासवबलदेसना, अट्ठ पञ्ञापटिलाभहेतुदेसना, अट्ठ सम्मत्तानि, अट्ठ लोकधम्मातिक्कमा, अट्ठ आरम्भवत्थूनि, अट्ठ अक्खणदेसना, अट्ठ महापुरिसवितक्का, अट्ठ अभिभायतनदेसना, अट्ठ विमोक्खा, नव योनिसोमनसिकारमूलका धम्मा, नव पारिसुद्धिपधानियङ्गानि, नव सत्तावासदेसना, नव आघातप्पटिविनया, नव सञ्ञा, नव नानत्तानि, नव अनुपुब्बविहारा, दस नाथकरणा धम्मा, दस कसिणायतनानि, दस कुसलकम्मपथा, दस सम्मत्तानि, दस अरियवासा, दस असेक्खा धम्मा, दस तथागतबलानि, एकादस मेत्तानिसंसा, द्वादस धम्मचक्काकारा, तेरस धुतङ्गगुणा, चुद्दस बुद्धञाणानि, पन्नरस विमुत्तिपरिपाचनीया धम्मा, सोळसविधा आनापानस्सति, सोळस अपरन्तपनीया धम्मा, अट्ठारस महाविपस्सना, अट्ठारस बुद्धधम्मा, एकूनवीसति पच्चवेक्खणञाणानि, चतुचत्तालीस ञाणवत्थूनि, पञ्ञास उदयब्बयञाणानि, परोपञ्ञास कुसला धम्मा, सत्तसत्तति ञाणवत्थूनि, चतुवीसतिकोटिसतसहस्ससमापत्तिसञ्चारिमहावजिरञाणं, अनन्तनयसमन्तपट्ठानपविचयपच्चवेक्खणदेसनाञाणानि, तथा अनन्तासु लोकधातूसु अनन्तानं सत्तानं आसयादिविभावनञाणानि चाति एवमादिके अनेके अत्तनो कुसले अनवज्जधम्मे अनन्तकालं पारमिपरिभावनाय मग्गभावनाय च पारिपूरिं वुद्धिं गते ‘‘इमेपि अनवज्जधम्मा मयि संविज्जन्ति, इमेपि अनवज्जधम्मा मयि संविज्जन्ती’’ति रुचिवसेन मनसिकाराभिमुखे बुद्धगुणे वग्गवग्गे पुञ्जपुञ्जे कत्वा पच्चवेक्खमानो निसिन्नो होति। ते च खो सपदेसतो एव, न निप्पदेसतो। सब्बे बुद्धगुणे भगवतापि अनुपदं अनवसेसतो मनसि कातुं न सक्का अनन्तापरिमेय्यभावतो।
Aneke ca kusale dhammeti sīlasamādhipaññāvimuttivimuttiñāṇadassanaṃ cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, cattāro ariyamaggā, cattāri phalāni, catasso paṭisambhidā, catuyoniparicchedakañāṇaṃ, cattāro ariyavaṃsā, cattāri vesārajjañāṇāni, pañca padhāniyaṅgāni, pañcaṅgiko sammāsamādhi, pañcañāṇiko sammāsamādhi, pañcindriyāni, pañca balāni, pañca nissāraṇīyā dhātuyo, pañca vimuttāyatanañāṇāni, pañca vimuttiparipācanīyā saññā, cha anussatiṭṭhānāni, cha gāravā, cha nissāraṇīyā dhātuyo, cha satatavihārā, cha anuttariyāni, cha nibbedhabhāgiyā paññā, cha abhiññā, cha asādhāraṇañāṇāni, satta aparihāniyā dhammā, satta ariyadhanāni, satta bojjhaṅgā, satta sappurisadhammā, satta nijjaravatthūni, satta saññā, satta dakkhiṇeyyapuggaladesanā, satta khīṇāsavabaladesanā, aṭṭha paññāpaṭilābhahetudesanā, aṭṭha sammattāni, aṭṭha lokadhammātikkamā, aṭṭha ārambhavatthūni, aṭṭha akkhaṇadesanā, aṭṭha mahāpurisavitakkā, aṭṭha abhibhāyatanadesanā, aṭṭha vimokkhā, nava yonisomanasikāramūlakā dhammā, nava pārisuddhipadhāniyaṅgāni, nava sattāvāsadesanā, nava āghātappaṭivinayā, nava saññā, nava nānattāni, nava anupubbavihārā, dasa nāthakaraṇā dhammā, dasa kasiṇāyatanāni, dasa kusalakammapathā, dasa sammattāni, dasa ariyavāsā, dasa asekkhā dhammā, dasa tathāgatabalāni, ekādasa mettānisaṃsā, dvādasa dhammacakkākārā, terasa dhutaṅgaguṇā, cuddasa buddhañāṇāni, pannarasa vimuttiparipācanīyā dhammā, soḷasavidhā ānāpānassati, soḷasa aparantapanīyā dhammā, aṭṭhārasa mahāvipassanā, aṭṭhārasa buddhadhammā, ekūnavīsati paccavekkhaṇañāṇāni, catucattālīsa ñāṇavatthūni, paññāsa udayabbayañāṇāni, paropaññāsa kusalā dhammā, sattasattati ñāṇavatthūni, catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattisañcārimahāvajirañāṇaṃ, anantanayasamantapaṭṭhānapavicayapaccavekkhaṇadesanāñāṇāni, tathā anantāsu lokadhātūsu anantānaṃ sattānaṃ āsayādivibhāvanañāṇāni cāti evamādike aneke attano kusale anavajjadhamme anantakālaṃ pāramiparibhāvanāya maggabhāvanāya ca pāripūriṃ vuddhiṃ gate ‘‘imepi anavajjadhammā mayi saṃvijjanti, imepi anavajjadhammā mayi saṃvijjantī’’ti rucivasena manasikārābhimukhe buddhaguṇe vaggavagge puñjapuñje katvā paccavekkhamāno nisinno hoti. Te ca kho sapadesato eva, na nippadesato. Sabbe buddhaguṇe bhagavatāpi anupadaṃ anavasesato manasi kātuṃ na sakkā anantāparimeyyabhāvato.
वुत्तञ्हेतं –
Vuttañhetaṃ –
‘‘बुद्धोपि बुद्धस्स भणेय्य वण्णं,
‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ,
कप्पम्पि चे अञ्ञमभासमानो।
Kappampi ce aññamabhāsamāno;
खीयेथ कप्पो चिरदीघमन्तरे,
Khīyetha kappo ciradīghamantare,
वण्णो न खीयेथ तथागतस्सा’’ति॥
Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti.
अपरम्पि वुत्तं –
Aparampi vuttaṃ –
‘‘असङ्ख्येय्यानि नामानि, सगुणेन महेसिनो।
‘‘Asaṅkhyeyyāni nāmāni, saguṇena mahesino;
गुणेन नाममुद्धेय्यं, अपि नाम सहस्सतो’’ति॥
Guṇena nāmamuddheyyaṃ, api nāma sahassato’’ti.
तदा हि भगवा पच्छाभत्तं पिण्डपातप्पटिक्कन्तो विहारं पविसित्वा गन्धकुटिप्पमुखे ठत्वा भिक्खूसु वत्तं दस्सेत्वा गतेसु महागन्धकुटिं पविसित्वा पञ्ञत्तवरबुद्धासने निसिन्नो अत्तनो अतीतजातिविसयं ञाणं पेसेसि। अथस्स तानि निरन्तरं पोङ्खानुपोङ्खं अनन्तापरिमाणप्पभेदा उपट्ठहिंसु। सो ‘‘एवं महन्तस्स नाम दुक्खक्खन्धस्स मूलभूता इमे किलेसा’’ति किलेसविसयं ञाणाचारं पेसेत्वा ते पहानमुखेन अनुपदं पच्चवेक्खित्वा ‘‘इमे वत किलेसा अनवसेसतो मय्हं सुट्ठु पहीना’’ति पुन तेसं पहानकरं साकारं सपरिवारं सउद्देसं अरियमग्गं पच्चवेक्खन्तो अनन्तापरिमाणभेदे अत्तनो सीलादिअनवज्जधम्मे मनसाकासि। तेन वुत्तं –
Tadā hi bhagavā pacchābhattaṃ piṇḍapātappaṭikkanto vihāraṃ pavisitvā gandhakuṭippamukhe ṭhatvā bhikkhūsu vattaṃ dassetvā gatesu mahāgandhakuṭiṃ pavisitvā paññattavarabuddhāsane nisinno attano atītajātivisayaṃ ñāṇaṃ pesesi. Athassa tāni nirantaraṃ poṅkhānupoṅkhaṃ anantāparimāṇappabhedā upaṭṭhahiṃsu. So ‘‘evaṃ mahantassa nāma dukkhakkhandhassa mūlabhūtā ime kilesā’’ti kilesavisayaṃ ñāṇācāraṃ pesetvā te pahānamukhena anupadaṃ paccavekkhitvā ‘‘ime vata kilesā anavasesato mayhaṃ suṭṭhu pahīnā’’ti puna tesaṃ pahānakaraṃ sākāraṃ saparivāraṃ sauddesaṃ ariyamaggaṃ paccavekkhanto anantāparimāṇabhede attano sīlādianavajjadhamme manasākāsi. Tena vuttaṃ –
‘‘तेन खो पन समयेन भगवा अत्तनो अनेके पापके अकुसले धम्मे पहीने पच्चवेक्खमानो निसिन्नो होति, अनेके च कुसले धम्मे भावनापारिपूरिं गते’’ति।
‘‘Tena kho pana samayena bhagavā attano aneke pāpake akusale dhamme pahīne paccavekkhamāno nisinno hoti, aneke ca kusale dhamme bhāvanāpāripūriṃ gate’’ti.
एवं पच्चवेक्खित्वा उप्पन्नपीतिसोमनस्सुद्देसभूतं इमं उदानं उदानेसि।
Evaṃ paccavekkhitvā uppannapītisomanassuddesabhūtaṃ imaṃ udānaṃ udānesi.
तत्थ अहु पुब्बेति अरहत्तमग्गञाणुप्पत्तितो पुब्बे सब्बोपि चायं रागादिको किलेसगणो मय्हं सन्ताने अहु आसि, न इमस्मिं किलेसगणे कोचिपि किलेसो नाहोसि। तदा नाहूति तदा तस्मिं काले अरियमग्गक्खणे सो किलेसगणो न अहु न आसि, तत्थ अणुमत्तोपि किलेसो अग्गमग्गक्खणे अप्पहीनो नाम नत्थि। ‘‘ततो नाहू’’तिपि पठन्ति, ततो अरहत्तमग्गक्खणतो परं नासीति अत्थो। नाहु पुब्बेति यो चायं मम अपरिमाणो अनवज्जधम्मो एतरहि भावनापारिपूरिं गतो उपलब्भति, सोपि अरियमग्गक्खणतो पुब्बे न अहु न आसि। तदा अहूति यदा पन मे अग्गमग्गञाणं उप्पन्नं, तदा सब्बोपि मे अनवज्जधम्मो आसि। अग्गमग्गाधिगमेन हि सद्धिं सब्बेपि सब्बञ्ञुगुणा बुद्धानं हत्थगता एव होन्ति।
Tattha ahu pubbeti arahattamaggañāṇuppattito pubbe sabbopi cāyaṃ rāgādiko kilesagaṇo mayhaṃ santāne ahu āsi, na imasmiṃ kilesagaṇe kocipi kileso nāhosi. Tadā nāhūti tadā tasmiṃ kāle ariyamaggakkhaṇe so kilesagaṇo na ahu na āsi, tattha aṇumattopi kileso aggamaggakkhaṇe appahīno nāma natthi. ‘‘Tato nāhū’’tipi paṭhanti, tato arahattamaggakkhaṇato paraṃ nāsīti attho. Nāhu pubbeti yo cāyaṃ mama aparimāṇo anavajjadhammo etarahi bhāvanāpāripūriṃ gato upalabbhati, sopi ariyamaggakkhaṇato pubbe na ahu na āsi. Tadā ahūti yadā pana me aggamaggañāṇaṃ uppannaṃ, tadā sabbopi me anavajjadhammo āsi. Aggamaggādhigamena hi saddhiṃ sabbepi sabbaññuguṇā buddhānaṃ hatthagatā eva honti.
न चाहु न च भविस्सति, न चेतरहि विज्जतीति यो पन सो अनवज्जधम्मो अरियमग्गो मय्हं बोधिमण्डे उप्पन्नो, येन सब्बो किलेसगणो अनवसेसं पहीनो, सो यथा मय्हं मग्गक्खणतो पुब्बे न चाहु न च अहोसि, एवं अत्तना पहातब्बकिलेसाभावतो ते किलेसा विय अयम्पि न च भविस्सति अनागते न उप्पज्जिस्सति, एतरहि पच्चुप्पन्नकालेपि न विज्जति न उपलब्भति अत्तना कत्तब्बकिच्चाभावतो। न हि अरियमग्गो अनेकवारं पवत्तति। तेनेवाह – ‘‘न पारं दिगुणं यन्ती’’ति।
Nacāhu na ca bhavissati, na cetarahi vijjatīti yo pana so anavajjadhammo ariyamaggo mayhaṃ bodhimaṇḍe uppanno, yena sabbo kilesagaṇo anavasesaṃ pahīno, so yathā mayhaṃ maggakkhaṇato pubbe na cāhu na ca ahosi, evaṃ attanā pahātabbakilesābhāvato te kilesā viya ayampi na ca bhavissati anāgate na uppajjissati, etarahi paccuppannakālepi na vijjati na upalabbhati attanā kattabbakiccābhāvato. Na hi ariyamaggo anekavāraṃ pavattati. Tenevāha – ‘‘na pāraṃ diguṇaṃ yantī’’ti.
इति भगवा अरियमग्गेन अत्तनो सन्ताने अनवसेसं पहीने अकुसले धम्मे भावनापारिपूरिं गते अपरिमाणे अनवज्जधम्मे च पच्चवेक्खमानो अत्तुपनायिकपीतिवेगविस्सट्ठं उदानं उदानेसि। पुरिमाय कथाय पुरिमवेसारज्जद्वयमेव कथितं, पच्छिमद्वयं सम्मासम्बोधिया पकासितत्ता पकासितमेव होतीति।
Iti bhagavā ariyamaggena attano santāne anavasesaṃ pahīne akusale dhamme bhāvanāpāripūriṃ gate aparimāṇe anavajjadhamme ca paccavekkhamāno attupanāyikapītivegavissaṭṭhaṃ udānaṃ udānesi. Purimāya kathāya purimavesārajjadvayameva kathitaṃ, pacchimadvayaṃ sammāsambodhiyā pakāsitattā pakāsitameva hotīti.
ततियसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Tatiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / उदानपाळि • Udānapāḷi / ३. पच्चवेक्खणसुत्तं • 3. Paccavekkhaṇasuttaṃ