| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણી-અનુટીકા • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
લોકુત્તરકુસલં
Lokuttarakusalaṃ
પકિણ્ણકકથાવણ્ણના
Pakiṇṇakakathāvaṇṇanā
પઞ્ચધા ઉદ્દિસતિ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધે અજ્ઝત્તદુકવસેન રૂપદુકવસેન ચ ભિન્દિત્વા અભિન્દિત્વા ચ નિમિત્તવચનેનેવ ઉદ્દિસતિ પવત્તસ્સપિ સઙ્ખારનિમિત્તભાવાનતિવત્તનતો વુટ્ઠાતબ્બતાસામઞ્ઞતો ચ. તેનેવ ઉપાદિન્નાનુપાદિન્નવસેન પવત્તં દ્વિધા કત્વા નિદ્દિસિત્વાપિ ‘‘અયં તાવ નિમિત્તે વિનિચ્છયો’’તિ નિમિત્તવસેનેવ નિગમેતિ. એત્થ ચ નિમિત્તં અજ્ઝત્તબહિદ્ધા, પવત્તં પન અજ્ઝત્તમેવાતિ અયમેતેસં વિસેસો. બોજ્ઝઙ્ગાદિવિસેસન્તિ બોજ્ઝઙ્ગઝાનઙ્ગમગ્ગઙ્ગાનં અસદિસતં. અસમાપજ્જિતુકામતાસઙ્ખાતા વિતક્કાદિવિરાગભાવના અસમાપજ્જિતુકામતાવિરાગભાવના. ઇતરસ્સાતિ પાદકજ્ઝાનાદિકસ્સ. અતબ્ભાવતોતિ યથાવુત્તવિરાગભાવનાભાવસ્સ અભાવતો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા મગ્ગાસન્નાય વિપસ્સનાય સોમનસ્સસહગતત્તે મગ્ગસ્સ પઠમાદિજ્ઝાનિકતા ચ ઉપેક્ખાસહગતત્તે પઞ્ચમજ્ઝાનિકતા એવ ચ તબ્બસેન ચ બોજ્ઝઙ્ગાદીનં વિસેસોતિ તેસં નિયમે આસન્નકારણં પધાનકારણઞ્ચ વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સના, ન એવં પાદકજ્ઝાનાદયોતિ.
Pañcadhāuddisati pañcupādānakkhandhe ajjhattadukavasena rūpadukavasena ca bhinditvā abhinditvā ca nimittavacaneneva uddisati pavattassapi saṅkhāranimittabhāvānativattanato vuṭṭhātabbatāsāmaññato ca. Teneva upādinnānupādinnavasena pavattaṃ dvidhā katvā niddisitvāpi ‘‘ayaṃ tāva nimitte vinicchayo’’ti nimittavaseneva nigameti. Ettha ca nimittaṃ ajjhattabahiddhā, pavattaṃ pana ajjhattamevāti ayametesaṃ viseso. Bojjhaṅgādivisesanti bojjhaṅgajhānaṅgamaggaṅgānaṃ asadisataṃ. Asamāpajjitukāmatāsaṅkhātā vitakkādivirāgabhāvanā asamāpajjitukāmatāvirāgabhāvanā. Itarassāti pādakajjhānādikassa. Atabbhāvatoti yathāvuttavirāgabhāvanābhāvassa abhāvato. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā maggāsannāya vipassanāya somanassasahagatatte maggassa paṭhamādijjhānikatā ca upekkhāsahagatatte pañcamajjhānikatā eva ca tabbasena ca bojjhaṅgādīnaṃ visesoti tesaṃ niyame āsannakāraṇaṃ padhānakāraṇañca vuṭṭhānagāminivipassanā, na evaṃ pādakajjhānādayoti.
ઇદાનિ અપાદકપઠમજ્ઝાનપાદકાનં પકિણ્ણકસઙ્ખારપઠમજ્ઝાનાનિ સમ્મસિત્વા નિબ્બત્તિતાનઞ્ચ મગ્ગાનં એકન્તેન પઠમજ્ઝાનિકભાવતો વિપસ્સનાનિયમોયેવેત્થ એકન્તિકો પધાનઞ્ચાતિ ઇમમત્થં વિભાવેન્તો ‘‘વિપસ્સનાનિયમેનેવા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઇતરેતિ દુતિયજ્ઝાનિકાદિમગ્ગા. પાદકજ્ઝાનાતિક્કન્તાનં અઙ્ગાનં અસમાપજ્જિતુકામતાવિરાગભાવનાભૂતા વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સના અધિટ્ઠાનભૂતેન પાદકજ્ઝાનેન આહિતવિસેસા મગ્ગસ્સ ઝાનઙ્ગાદિવિસેસનિયામિકા હોતીતિ ‘‘પાદકજ્ઝાનવિપસ્સનાનિયમેહી’’તિ વુત્તં. યથા ચ અધિટ્ઠાનભૂતેન પાદકજ્ઝાનેન, એવં આરમ્મણભૂતેન સમ્મસિતજ્ઝાનેન ઉભયસબ્ભાવે અજ્ઝાસયવસેન આહિતવિસેસા વિપસ્સના નિયમેતીતિ આહ ‘‘એવં સેસવાદેસુપિ…પે॰… યોજેતબ્બો’’તિ.
Idāni apādakapaṭhamajjhānapādakānaṃ pakiṇṇakasaṅkhārapaṭhamajjhānāni sammasitvā nibbattitānañca maggānaṃ ekantena paṭhamajjhānikabhāvato vipassanāniyamoyevettha ekantiko padhānañcāti imamatthaṃ vibhāvento ‘‘vipassanāniyamenevā’’tiādimāha. Tattha itareti dutiyajjhānikādimaggā. Pādakajjhānātikkantānaṃ aṅgānaṃ asamāpajjitukāmatāvirāgabhāvanābhūtā vuṭṭhānagāminivipassanā adhiṭṭhānabhūtena pādakajjhānena āhitavisesā maggassa jhānaṅgādivisesaniyāmikā hotīti ‘‘pādakajjhānavipassanāniyamehī’’ti vuttaṃ. Yathā ca adhiṭṭhānabhūtena pādakajjhānena, evaṃ ārammaṇabhūtena sammasitajjhānena ubhayasabbhāve ajjhāsayavasena āhitavisesā vipassanā niyametīti āha ‘‘evaṃ sesavādesupi…pe… yojetabbo’’ti.
પાદકજ્ઝાનસઙ્ખારેસૂતિ પઠમજ્ઝાનસઙ્ખારેસુ. ‘‘પઠમજ્ઝાનં પાદકં કત્વા’’તિ (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ ૩૫૦) હિ વુત્તં. તંતંવિરાગાવિરાગભાવનાભાવેનાતિ વિતક્કાદીનં વિરજ્જનાવિરજ્જનભાવનાભાવેન. તેન આરમ્મણજ્ઝાનસ્સપિ વિપસ્સનાય વિસેસાધાનં ઉપનિસ્સયતમાહ.
Pādakajjhānasaṅkhāresūti paṭhamajjhānasaṅkhāresu. ‘‘Paṭhamajjhānaṃ pādakaṃ katvā’’ti (dha. sa. aṭṭha. 350) hi vuttaṃ. Taṃtaṃvirāgāvirāgabhāvanābhāvenāti vitakkādīnaṃ virajjanāvirajjanabhāvanābhāvena. Tena ārammaṇajjhānassapi vipassanāya visesādhānaṃ upanissayatamāha.
પાદકજ્ઝાનસમ્મસિતજ્ઝાનાનિયેવ બોજ્ઝઙ્ગાદિવિસેસાનં ઉપનિસ્સયો કારણન્તિ પાદકજ્ઝાનસમ્મસિતજ્ઝાનુપનિસ્સયો , તસ્સ સબ્ભાવે. તદભાવાભાવતોતિ તસ્સ અજ્ઝાસયસ્સ અભાવાભાવતો.
Pādakajjhānasammasitajjhānāniyeva bojjhaṅgādivisesānaṃ upanissayo kāraṇanti pādakajjhānasammasitajjhānupanissayo, tassa sabbhāve. Tadabhāvābhāvatoti tassa ajjhāsayassa abhāvābhāvato.
ચતુત્થજ્ઝાનિકસ્સ મગ્ગસ્સ આરુપ્પે અરૂપજ્ઝાનમેવ પાદકં સિયાતિ આહ ‘‘ચતુત્થજ્ઝાનિકવજ્જાન’’ન્તિ. અરિયમગ્ગસ્સ ઓળારિકઙ્ગાતિક્કમનૂપનિસ્સયા વિપસ્સનાય અધિટ્ઠાનારમ્મણભૂતા દુતિયજ્ઝાનાદયો. પઞ્ચહિ અઙ્ગેહીતિ પઞ્ચહિ ઝાનઙ્ગેહિ. ‘‘તંતંવાદેહિ પઞ્ઞાપિયમાનાનિ પાદકજ્ઝાનાદીનિ વાદસહચારિતાય ‘વાદા’તિ વુચ્ચન્તી’’તિ અધિપ્પાયેન ‘‘તયોપેતે વાદે’’તિ આહ. વદન્તિ એતેહીતિ વા વાદકરણભૂતાનિ પાદકજ્ઝાનાદીનિ વાદા.
Catutthajjhānikassa maggassa āruppe arūpajjhānameva pādakaṃ siyāti āha ‘‘catutthajjhānikavajjāna’’nti. Ariyamaggassa oḷārikaṅgātikkamanūpanissayā vipassanāya adhiṭṭhānārammaṇabhūtā dutiyajjhānādayo. Pañcahi aṅgehīti pañcahi jhānaṅgehi. ‘‘Taṃtaṃvādehi paññāpiyamānāni pādakajjhānādīni vādasahacāritāya ‘vādā’ti vuccantī’’ti adhippāyena ‘‘tayopete vāde’’ti āha. Vadanti etehīti vā vādakaraṇabhūtāni pādakajjhānādīni vādā.
વિપાકસન્તાનસ્સ…પે॰… સુસઙ્ખતત્તાતિ એતેન યસ્મિં સન્તાને કમ્મં ઉપ્પજ્જતિ, તત્થ ઉપ્પજ્જમાનમેવ કિઞ્ચિ વિસેસાધાનં કરોતીતિ દીપેતિ. યતો તસ્મિંયેવ સન્તાને તસ્સ વિપાકો, નાઞ્ઞત્થ.
Vipākasantānassa…pe…susaṅkhatattāti etena yasmiṃ santāne kammaṃ uppajjati, tattha uppajjamānameva kiñci visesādhānaṃ karotīti dīpeti. Yato tasmiṃyeva santāne tassa vipāko, nāññattha.
પુરિમાનુલોમં વિય તન્તિ યથા ગોત્રભુટ્ઠાને ઉપ્પન્નાનુલોમતો પુરિમઅનુલોમઞાણં તં ગોત્રભુટ્ઠાને ઉપ્પન્નાનુલોમં અનુબન્ધતિ, એવં. તદપીતિ ગોત્રભુટ્ઠાને ઉપ્પન્નાનુલોમઞાણમ્પિ અઞ્ઞં અનુલોમઞાણમેવ અનુબન્ધેય્ય, તસ્સ અનન્તરં ઉપ્પજ્જેય્ય. સા ભૂમીતિ સા પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધસઙ્ખાતા કિલેસાનં ઉપ્પત્તિટ્ઠાનતાય ભૂમિ. એકો ભવોતિ ગહેત્વા વુત્તન્તિ એતેન સત્ત ભવે દ્વે ભવેતિ ઇદમ્પિ અધિપ્પાયવસેન નેતબ્બત્થં, ન યથારુતવસેનાતિ દસ્સેતિ. તત્થાયં અધિપ્પાયો – એકવારં કામાવચરદેવેસુ એકવારં મનુસ્સેસૂતિ એવમ્પિ મિસ્સિતૂપપત્તિવસેન તેસુ એકિસ્સા એવ ઉપપત્તિયા અયં પરિચ્છેદો. યં પન ‘‘ન તે ભવં અટ્ઠમમાદિયન્તી’’તિ (ખુ॰ પા॰ ૬.૯; સુ॰ નિ॰ ૨૩૨) વુત્તં, તમ્પિ કામાવચરભવંયેવ સન્ધાયાહ. મહગ્ગતભવાનં પરિચ્છેદો નત્થીતિ વદન્તિ. તથા ‘‘ઠપેત્વા દ્વે ભવે’’તિ એત્થાપિ કામાવચરદેવમનુસ્સભવાનં મિસ્સકવસેનેવ, તસ્મા કામધાતુયં યે દ્વે ભવાતિ કામાવચરદેવમનુસ્સવસેન યે દ્વે ભવાતિ અત્થો. પુરિમવિકપ્પેસુ પુગ્ગલભેદેન પટિપદા ભિન્દિત્વા કસ્સચિ ચલતીતિ, કસ્સચિ ન ચલતીતિ કત્વા ‘‘ચલતિ એવા’’તિ અવધારણમન્તરેન અત્થો વુત્તો. યસ્મા પન અટ્ઠકથાયં (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ ૩૫૦ લોકુત્તરકુસલપકિણ્ણકકથા) ‘‘યથા ચ પટિપદા, એવં અધિપતિપિ ચલતિ એવા’’તિ વુત્તં, તસ્મા સબ્બેસમ્પિ પટિપદાસુ અભેદેન ગહિતાસુ એકન્તેન ચલનં સમ્ભવતીતિ ‘‘ચલતિચ્ચેવ વુત્તં, ન ન ચલતી’’તિ તતિયવિકપ્પો ચલનાવધારણો વુત્તો.
Purimānulomaṃ viya tanti yathā gotrabhuṭṭhāne uppannānulomato purimaanulomañāṇaṃ taṃ gotrabhuṭṭhāne uppannānulomaṃ anubandhati, evaṃ. Tadapīti gotrabhuṭṭhāne uppannānulomañāṇampi aññaṃ anulomañāṇameva anubandheyya, tassa anantaraṃ uppajjeyya. Sā bhūmīti sā pañcupādānakkhandhasaṅkhātā kilesānaṃ uppattiṭṭhānatāya bhūmi. Eko bhavoti gahetvā vuttanti etena satta bhave dve bhaveti idampi adhippāyavasena netabbatthaṃ, na yathārutavasenāti dasseti. Tatthāyaṃ adhippāyo – ekavāraṃ kāmāvacaradevesu ekavāraṃ manussesūti evampi missitūpapattivasena tesu ekissā eva upapattiyā ayaṃ paricchedo. Yaṃ pana ‘‘na te bhavaṃ aṭṭhamamādiyantī’’ti (khu. pā. 6.9; su. ni. 232) vuttaṃ, tampi kāmāvacarabhavaṃyeva sandhāyāha. Mahaggatabhavānaṃ paricchedo natthīti vadanti. Tathā ‘‘ṭhapetvā dve bhave’’ti etthāpi kāmāvacaradevamanussabhavānaṃ missakavaseneva, tasmā kāmadhātuyaṃ ye dve bhavāti kāmāvacaradevamanussavasena ye dve bhavāti attho. Purimavikappesu puggalabhedena paṭipadā bhinditvā kassaci calatīti, kassaci na calatīti katvā ‘‘calati evā’’ti avadhāraṇamantarena attho vutto. Yasmā pana aṭṭhakathāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 350 lokuttarakusalapakiṇṇakakathā) ‘‘yathā ca paṭipadā, evaṃ adhipatipi calati evā’’ti vuttaṃ, tasmā sabbesampi paṭipadāsu abhedena gahitāsu ekantena calanaṃ sambhavatīti ‘‘calaticceva vuttaṃ, na na calatī’’ti tatiyavikappo calanāvadhāraṇo vutto.
લોકુત્તરકુસલપકિણ્ણકકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Lokuttarakusalapakiṇṇakakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
