| Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / વਜਿਰਬੁਦ੍ਧਿ-ਟੀਕਾ • Vajirabuddhi-ṭīkā |
ਪਕਿਣ੍ਣਕਕਥਾવਣ੍ਣਨਾ
Pakiṇṇakakathāvaṇṇanā
ਸਾਹਤ੍ਥਿਕਾਣਤ੍ਤਿਕਨ੍ਤਿ ਏਕਭਣ੍ਡਂ ਏવ। ‘‘ਭਾਰਿਯਞ੍ਹਿਦਂ ਤ੍વਮ੍ਪਿ ਏਕਪਸ੍ਸਂ ਗਣ੍ਹ, ਅਹਮ੍ਪਿ ਏਕਪਸ੍ਸਂ ਗਣ੍ਹਾਮੀਤਿ ਸਂવਿਦਹਿਤ੍વਾ ਉਭਯੇਸਂ ਪਯੋਗੇਨ ਠਾਨਾਚਾવਨੇ ਕਤੇ ਕਾਯવਾਚਾਚਿਤ੍ਤੇਹਿ ਹੋਤਿ । ਅਞ੍ਞਥਾ ‘ਸਾਹਤ੍ਥਿਕਂ વਾ ਆਣਤ੍ਤਿਕਸ੍ਸ ਅਙ੍ਗਂ ਨ ਹੋਤਿ, ਆਣਤ੍ਤਿਕਂ વਾ ਸਾਹਤ੍ਥਿਕਸ੍ਸਾ’ਤਿ ਇਮਿਨਾ વਿਰੁਜ੍ਝਤੀ’’ਤਿ ਲਿਖਿਤਂ। ਧਮ੍ਮਸਿਰਿਤ੍ਥੇਰੋ ਪਨ ‘‘ਨ ਕੇવਲਂ ਭਾਰਿਯੇ ਏવ વਤ੍ਥੁਮ੍ਹਿ ਅਯਂ ਨਯੋ ਲਬ੍ਭਤਿ, ਪਞ੍ਚਮਾਸਕਮਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਦ੍વੇ ਚੇ ਜਨਾ ਸਂવਿਦਹਿਤ੍વਾ ਗਣ੍ਹਨ੍ਤਿ, ਦ੍વਿਨ੍ਨਮ੍ਪਿ ਪਾਟੇਕ੍ਕਂ, ਸਾਹਤ੍ਥਿਕਂ ਨਾਮ ਤਂ ਕਮ੍ਮਂ, ਸਾਹਤ੍ਥਿਕਪਯੋਗਤ੍ਤਾ ਏਕਸ੍ਮਿਂਯੇવ ਭਣ੍ਡੇ, ਤਸ੍ਮਾ ‘ਸਾਹਤ੍ਥਿਕਂ ਆਣਤ੍ਤਿਕਸ੍ਸ ਅਙ੍ਗਂ ਨ ਹੋਤੀ’ਤਿ વਚਨਮਿਮਂ ਨਯਂ ਨ ਪਟਿਬਾਹਤਿ। ‘ਸਾਹਤ੍ਥਿਕવਤ੍ਥੁਅਙ੍ਗਨ੍ਤਿ ਸਾਹਤ੍ਥਿਕਸ੍ਸ વਤ੍ਥੁਸ੍ਸ ਅਙ੍ਗਂ ਨ ਹੋਤੀ’ਤਿ ਤਤ੍ਥ વੁਤ੍ਤਂ। ਇਧ ਪਨ ਪਯੋਗਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਯੁਜ੍ਜਤੀ’’ਤਿ ਆਹ ਕਿਰ, ਤਂ ਅਯੁਤ੍ਤਂ ਕਾਯવਚੀਕਮ੍ਮਨ੍ਤਿ વਚਨਾਭਾવਾ, ਤਸ੍ਮਾ ਸਾਹਤ੍ਥਿਕਾਣਤ੍ਤਿਕੇਸੁ ਪਯੋਗੇਸੁ ਅਞ੍ਞਤਰੇਨ વਾਯਮਾਪਤ੍ਤਿ ਸਮੁਟ੍ਠਾਤਿ , ਤਥਾਪਿ ਤੁਰਿਤਤੁਰਿਤਾ ਹੁਤ੍વਾ વਿਲੋਪਨਾਦੀਸੁ ਗਹਣਗਾਹਾਪਨવਸੇਨੇਤਂ વੁਤ੍ਤਂ। ਯਥਾ ਕਾਲੇਨ ਅਤ੍ਤਨੋ ਕਾਲੇਨ ਪਰਸ੍ਸ ਧਮ੍ਮਂ ਆਰਬ੍ਭ ਸੀਘਂ ਸੀਘਂ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਂ ਸਨ੍ਧਾਯ ‘‘ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਬਹਿਦ੍ਧਾਰਮ੍ਮਣਾ ਧਮ੍ਮਾ’’ਤਿ (ਧ॰ ਸ॰ ਤਿਕਮਾਤਿਕਾ ੨੧) વੁਤ੍ਤਾ, ਏવਂਸਮ੍ਪਦਮਿਦਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ।
Sāhatthikāṇattikanti ekabhaṇḍaṃ eva. ‘‘Bhāriyañhidaṃ tvampi ekapassaṃ gaṇha, ahampi ekapassaṃ gaṇhāmīti saṃvidahitvā ubhayesaṃ payogena ṭhānācāvane kate kāyavācācittehi hoti . Aññathā ‘sāhatthikaṃ vā āṇattikassa aṅgaṃ na hoti, āṇattikaṃ vā sāhatthikassā’ti iminā virujjhatī’’ti likhitaṃ. Dhammasiritthero pana ‘‘na kevalaṃ bhāriye eva vatthumhi ayaṃ nayo labbhati, pañcamāsakamattampi dve ce janā saṃvidahitvā gaṇhanti, dvinnampi pāṭekkaṃ, sāhatthikaṃ nāma taṃ kammaṃ, sāhatthikapayogattā ekasmiṃyeva bhaṇḍe, tasmā ‘sāhatthikaṃ āṇattikassa aṅgaṃ na hotī’ti vacanamimaṃ nayaṃ na paṭibāhati. ‘Sāhatthikavatthuaṅganti sāhatthikassa vatthussa aṅgaṃ na hotī’ti tattha vuttaṃ. Idha pana payogaṃ sandhāya vuttattā yujjatī’’ti āha kira, taṃ ayuttaṃ kāyavacīkammanti vacanābhāvā, tasmā sāhatthikāṇattikesu payogesu aññatarena vāyamāpatti samuṭṭhāti , tathāpi turitaturitā hutvā vilopanādīsu gahaṇagāhāpanavasenetaṃ vuttaṃ. Yathā kālena attano kālena parassa dhammaṃ ārabbha sīghaṃ sīghaṃ uppattiṃ sandhāya ‘‘ajjhattabahiddhārammaṇā dhammā’’ti (dha. sa. tikamātikā 21) vuttā, evaṃsampadamidanti daṭṭhabbaṃ.
ਤਤ੍ਥਪਿ ਯੇ ਅਨੁਤ੍ਤਰਾਦਯੋ ਏਕਨ੍ਤਬਹਿਦ੍ਧਾਰਮ੍ਮਣਾ વਿਞ੍ਞਾਣਞ੍ਚਾਯਤਨਾਦਯੋ ਏਕਨ੍ਤਅਜ੍ਝਤ੍ਤਾਰਮ੍ਮਣਾ, ਇਤਰੇ ਅਨਿਯਤਾਰਮ੍ਮਣਤ੍ਤਾ ‘‘ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਬਹਿਦ੍ਧਾਰਮ੍ਮਣਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ, ਨ ਏਕਕ੍ਖਣੇ ਉਭਯਾਰਮ੍ਮਣਤ੍ਤਾ। ਅਯਂ ਪਨ ਆਪਤ੍ਤਿ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਨਯੇਨ ਸਾਹਤ੍ਥਿਕਾ ਆਣਤ੍ਤਿਕਾਪਿ ਹੋਤਿਯੇવ, ਤਸ੍ਮਾ ਅਨਿਦਸ੍ਸਨਮੇਤਨ੍ਤਿ ਅਯੁਤ੍ਤਂ। ‘‘ਯਥਾ ਅਨਿਯਤਾਰਮ੍ਮਣਤ੍ਤਾ ‘ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਬਹਿਦ੍ਧਾਰਮ੍ਮਣਾ’ਤਿ વੁਤ੍ਤਾ, ਤਥਾ ਅਨਿਯਤਪਯੋਗਤ੍ਤਾ ਅਯਮ੍ਪਿ ਆਪਤ੍ਤਿ ‘ਸਾਹਤ੍ਥਿਕਾਣਤ੍ਤਿਕਾ’ਤਿ વੁਤ੍ਤਾਤਿ ਨਿਦਸ੍ਸਨਮੇવੇਤ’’ਨ੍ਤਿ ਏਕਚ੍ਚੇ ਆਚਰਿਯਾ ਆਹੁ। ‘‘ਇਮੇ ਪਨਾਚਰਿਯਾ ਉਭਿਨ੍ਨਂ ਏਕਤੋ ਆਰਮ੍ਮਣਕਰਣਂ ਨਤ੍ਥਿ। ਅਤ੍ਥਿ ਚੇ, ‘ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਬਹਿਦ੍ਧਾਰਮ੍ਮਣਂ ਧਮ੍ਮਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਬਹਿਦ੍ਧਾਰਮ੍ਮਣੋ ਧਮ੍ਮੋ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯਾ’ਤਿਆਦਿਨਾ (ਪਟ੍ਠਾ॰ ੨.੨੧.੧ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਾਰਮ੍ਮਣਤਿਕ) ਪਟ੍ਠਾਨਪਾਠੇਨ ਭવਿਤਬ੍ਬਨ੍ਤਿ ਸਞ੍ਞਾਯ ਆਹਂਸੁ, ਤੇਸਂ ਮਤੇਨ ‘ਸਿਯਾ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਬਹਿਦ੍ਧਾਰਮ੍ਮਣਾ’ਤਿ વਚਨਂ ਨਿਰਤ੍ਥਕਂ ਸਿਯਾ, ਨ ਚ ਨਿਰਤ੍ਥਕਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਅਤ੍ਥੇવ ਏਕਤੋ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਬਹਿਦ੍ਧਾਰਮ੍ਮਣੋ ਧਮ੍ਮੋ। ਪੁਨ ‘ਅਯਂ ਸੋ’ਤਿ ਨਿਯਮੇਨ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਬਹਿਦ੍ਧਾਰਮ੍ਮਣਾ ਧਮ੍ਮਾ વਿਯ ਨਿਦ੍ਦਿਸਿਤਬ੍ਬਾਭਾવਤੋ ਨ ਉਦ੍ਧਟੋ ਸਿਯਾ। ਤਤ੍ਥ ਅਨੁਦ੍ਧਟਤ੍ਤਾ ਏવ ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਹਟ੍ਠਕਥਾਯਂ ਉਭਿਨ੍ਨਮ੍ਪਿ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਬਹਿਦ੍ਧਾਧਮ੍ਮਾਨਂ ਏਕਤੋ ਆਰਮ੍ਮਣਕਰਣਧਮ੍ਮવਸੇਨ ‘ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਬਹਿਦ੍ਧਾਰਮ੍ਮਣਾ’ਤਿ ਅવਤ੍વਾ ‘ਕਾਲੇਨ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਬਹਿਦ੍ਧਾ ਪવਤ੍ਤਿਯਂ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਬਹਿਦ੍ਧਾਰਮ੍ਮਣ’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਗਣ੍ਠਿਪਦੇ વੁਤ੍ਤਨਯੋવ ਸਾਰੋਤਿ ਨੋ ਤਕ੍ਕੋ’’ਤਿ ਆਚਰਿਯੋ। ਤਤ੍ਥ ‘‘ਕਾਯવਚੀਕਮ੍ਮ’’ਨ੍ਤਿ ਅવਚਨਂ ਪਨਸ੍ਸ ਸਾਹਤ੍ਥਿਕਪਯੋਗਤ੍ਤਾ ਏਕਪਯੋਗਸ੍ਸ ਅਨੇਕਕਮ੍ਮਤ੍ਤਾવ, ਯਦਿ ਭવੇਯ੍ਯ, ਮਨੋਕਮ੍ਮਮ੍ਪਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਭવੇਯ੍ਯ, ਯਥਾ ਤਤ੍ਥ ਮਨੋਕਮ੍ਮਂ વਿਜ੍ਜਮਾਨਮ੍ਪਿ ਅਬ੍ਬੋਹਾਰਿਕਂ ਜਾਤਂ, ਏવਂ ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਾਹਤ੍ਥਿਕਾਣਤ੍ਤਿਕੇ વਚੀਕਮ੍ਮਂ ਅਬ੍ਬੋਹਾਰਿਕਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ, ਤਂ ਪਨ ਕੇવਲਂ ਕਾਯਕਮ੍ਮਸ੍ਸ ਉਪਨਿਸ੍ਸਯਂ ਜਾਤਂ, ਚਿਤ੍ਤਂ વਿਯ ਤਤ੍ਥ ਅਙ੍ਗਮੇવ ਜਾਤਂ, ਤਸ੍ਮਾ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਸਾਹਤ੍ਥਿਕਪਯੋਗਤ੍ਤਾ’’ਤਿ, ‘‘ਅਙ੍ਗਭਾવਮਤ੍ਤਮੇવ ਹਿ ਸਨ੍ਧਾਯ ‘ਸਾਹਤ੍ਥਿਕਾਣਤ੍ਤਿਕ’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਨੋ ਤਕ੍ਕੋ’’ਤਿ ਚ, વਿਚਾਰੇਤ੍વਾ ਗਹੇਤਬ੍ਬਂ।
Tatthapi ye anuttarādayo ekantabahiddhārammaṇā viññāṇañcāyatanādayo ekantaajjhattārammaṇā, itare aniyatārammaṇattā ‘‘ajjhattabahiddhārammaṇā’’ti vuccanti, na ekakkhaṇe ubhayārammaṇattā. Ayaṃ pana āpatti yathāvuttanayena sāhatthikā āṇattikāpi hotiyeva, tasmā anidassanametanti ayuttaṃ. ‘‘Yathā aniyatārammaṇattā ‘ajjhattabahiddhārammaṇā’ti vuttā, tathā aniyatapayogattā ayampi āpatti ‘sāhatthikāṇattikā’ti vuttāti nidassanameveta’’nti ekacce ācariyā āhu. ‘‘Ime panācariyā ubhinnaṃ ekato ārammaṇakaraṇaṃ natthi. Atthi ce, ‘ajjhattabahiddhārammaṇaṃ dhammaṃ paṭicca ajjhattabahiddhārammaṇo dhammo uppajjati hetupaccayā’tiādinā (paṭṭhā. 2.21.1 ajjhattārammaṇatika) paṭṭhānapāṭhena bhavitabbanti saññāya āhaṃsu, tesaṃ matena ‘siyā ajjhattabahiddhārammaṇā’ti vacanaṃ niratthakaṃ siyā, na ca niratthakaṃ, tasmā attheva ekato ajjhattabahiddhārammaṇo dhammo. Puna ‘ayaṃ so’ti niyamena ajjhattabahiddhārammaṇā dhammā viya niddisitabbābhāvato na uddhaṭo siyā. Tattha anuddhaṭattā eva dhammasaṅgahaṭṭhakathāyaṃ ubhinnampi ajjhattabahiddhādhammānaṃ ekato ārammaṇakaraṇadhammavasena ‘ajjhattabahiddhārammaṇā’ti avatvā ‘kālena ajjhattabahiddhā pavattiyaṃ ajjhattabahiddhārammaṇa’nti vuttaṃ, tasmā gaṇṭhipade vuttanayova sāroti no takko’’ti ācariyo. Tattha ‘‘kāyavacīkamma’’nti avacanaṃ panassa sāhatthikapayogattā ekapayogassa anekakammattāva, yadi bhaveyya, manokammampi vattabbaṃ bhaveyya, yathā tattha manokammaṃ vijjamānampi abbohārikaṃ jātaṃ, evaṃ tasmiṃ sāhatthikāṇattike vacīkammaṃ abbohārikanti veditabbaṃ, taṃ pana kevalaṃ kāyakammassa upanissayaṃ jātaṃ, cittaṃ viya tattha aṅgameva jātaṃ, tasmā vuttaṃ ‘‘sāhatthikapayogattā’’ti, ‘‘aṅgabhāvamattameva hi sandhāya ‘sāhatthikāṇattika’nti vuttanti no takko’’ti ca, vicāretvā gahetabbaṃ.
ਕਾਯવਾਚਾ ਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾ, ਯਸ੍ਸਾ ਆਪਤ੍ਤਿਯਾ ਸਿਯੁਂ।
Kāyavācā samuṭṭhānā, yassā āpattiyā siyuṃ;
ਤਤ੍ਥ ਕਮ੍ਮਂ ਨ ਤਂ ਚਿਤ੍ਤਂ, ਕਮ੍ਮਂ ਨਸ੍ਸਤਿ ਖੀਯਤਿ॥
Tattha kammaṃ na taṃ cittaṃ, kammaṃ nassati khīyati.
ਕਿਰਿਯਾਕਿਰਿਯਾਦਿਕਂ ਯਞ੍ਚ, ਕਮ੍ਮਾਕਮ੍ਮਾਦਿਕਂ ਭવੇ।
Kiriyākiriyādikaṃ yañca, kammākammādikaṃ bhave;
ਨ ਯੁਤ੍ਤਂ ਤਂ વਿਰੁਦ੍ਧਤ੍ਤਾ, ਕਮ੍ਮਮੇਕਂવ ਯੁਜ੍ਜਤਿ॥
Na yuttaṃ taṃ viruddhattā, kammamekaṃva yujjati.
