| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
२. पञ्चत्तयसुत्तवण्णना
2. Pañcattayasuttavaṇṇanā
२१. एकेति एत्थ एक-सद्दो अञ्ञत्थो, न गणनादिअत्थोति तं दस्सेन्तो ‘‘एकच्चे’’ति आह। यं पन पाळियं ‘‘सन्ती’’ति वुत्तं। तेन तेसं दिट्ठिगतिकानं विज्जमानताय अविच्छिन्नता; ततो च नेसं मिच्छागहणतो सिथिलकरणविवेचनेहि अत्तनो देसनाय किच्चकारिता अवितथता च दीपिता होति। परमत्थसमणब्राह्मणेसु अपरन्तकप्पिकताय लेसोपि नत्थीति आह ‘‘परिब्बजुपगतभावेना’’तिआदि। सस्सतादिवसेन अपरन्तं कप्पेन्तीति अपरन्तकप्पिनो, ते एव अपरन्तकप्पिका। यस्मा तेहि अपरन्तं पुरिमतरसिद्धेहि तण्हादिट्ठिकप्पेहि कप्पेत्वा आसेवनबलवताय च विकप्पेत्वा अपरभागसिद्धेहि अभिनिवेसभूतेहि तण्हादिट्ठिग्गाहेहि गण्हन्ति अभिनिविसन्ति परामसन्ति; तस्मा वुत्तं – ‘‘अपरन्तं कप्पेत्वा विकप्पेत्वा गण्हन्ती’’ति। तण्हुपादानवसेन कप्पनगहणानि वेदितब्बानि। तण्हापच्चया हि उपादानं। वुत्तम्पि चेतं महानिद्देसे उद्दानतो सङ्खेपतो। तण्हादिट्ठिवसेनाति तण्हाय दिट्ठिया च वसेन। दिट्टिया वा उपनिस्सयभूताय सहजाताय अभिनन्दनकाय च तण्हाय सस्सतादिआकारेन अभिनिविसन्तस्स मिच्छागाहस्स च वसेन। अनागतधम्मविसयाय अधिप्पेतत्ता अनागतकालवाचको इध अपर-सद्दो। रूपादिखन्धविनिमुत्तस्स कप्पनवत्थुनो अभावा अन्त-सद्दो भागवाचकोति आह – ‘‘अनागतं खन्धकोट्ठास’’न्ति। कप्पेत्वाति च तस्मिं अपरन्ते तण्हाय नाभिनिवेसानं समत्तनं परिनिट्ठापनमाह। ठिताति तस्सा लद्धिया अविजहनं।
21.Eketi ettha eka-saddo aññattho, na gaṇanādiatthoti taṃ dassento ‘‘ekacce’’ti āha. Yaṃ pana pāḷiyaṃ ‘‘santī’’ti vuttaṃ. Tena tesaṃ diṭṭhigatikānaṃ vijjamānatāya avicchinnatā; tato ca nesaṃ micchāgahaṇato sithilakaraṇavivecanehi attano desanāya kiccakāritā avitathatā ca dīpitā hoti. Paramatthasamaṇabrāhmaṇesu aparantakappikatāya lesopi natthīti āha ‘‘paribbajupagatabhāvenā’’tiādi. Sassatādivasena aparantaṃ kappentīti aparantakappino, te eva aparantakappikā. Yasmā tehi aparantaṃ purimatarasiddhehi taṇhādiṭṭhikappehi kappetvā āsevanabalavatāya ca vikappetvā aparabhāgasiddhehi abhinivesabhūtehi taṇhādiṭṭhiggāhehi gaṇhanti abhinivisanti parāmasanti; tasmā vuttaṃ – ‘‘aparantaṃ kappetvā vikappetvā gaṇhantī’’ti. Taṇhupādānavasena kappanagahaṇāni veditabbāni. Taṇhāpaccayā hi upādānaṃ. Vuttampi cetaṃ mahāniddese uddānato saṅkhepato. Taṇhādiṭṭhivasenāti taṇhāya diṭṭhiyā ca vasena. Diṭṭiyā vā upanissayabhūtāya sahajātāya abhinandanakāya ca taṇhāya sassatādiākārena abhinivisantassa micchāgāhassa ca vasena. Anāgatadhammavisayāya adhippetattā anāgatakālavācako idha apara-saddo. Rūpādikhandhavinimuttassa kappanavatthuno abhāvā anta-saddo bhāgavācakoti āha – ‘‘anāgataṃ khandhakoṭṭhāsa’’nti. Kappetvāti ca tasmiṃ aparante taṇhāya nābhinivesānaṃ samattanaṃ pariniṭṭhāpanamāha. Ṭhitāti tassā laddhiyā avijahanaṃ.
अनुगताति आरम्मणकरणवसेन अनु अनु गता अपरन्ते पवत्ता। आरब्भाति आलम्बित्वा। विसयो हि तस्सा दिट्ठिया अपरन्तो। विसयभावतो एव हि सो तस्सा आगमनट्ठानं आरम्मणपच्चयो चाति वुत्तं ‘‘आगम्म पटिच्चा’’ति। अधिवचनपदानीति पञ्ञत्तिपदानि, दासादीसु सिरिवड्ढकादिसद्दो विय वचनमत्तमेव अधिकारं कत्वा पवत्तिया अधिवचनं पञ्ञत्ति। अथ वा अधि-सद्दो उपरिभावे, वुच्चतीति वचनं, उपरि वचनं अधिवचनं, उपादानभूतरूपादीनं उपरि पञ्ञापियमाना उपादापञ्ञत्तीति अत्थो, तस्मा पञ्ञत्तिदीपकपदानीति अत्थो। पञ्ञत्तिमत्तञ्हेतं वुच्चति, यदिदं, ‘‘अत्ता लोको’’ति च, न रूपवेदनादयो विय परमत्थो। अधिकवुत्तिताय वा अधिमुत्तियोति दिट्ठियो वुच्चन्ति। अधिकञ्हि सभावधम्मेसु सस्सतादिं पकतिआदिं द्रब्यादिं जीवादिं कायादिञ्च अभूतमत्थं अज्झारोपेत्वा दिट्ठियो पवत्तन्तीति। अभिवदन्तीति, ‘‘इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’न्ति अभिनिविसित्वा वदन्ति, ‘‘अयं धम्मो, नायं धम्मो’’तिआदिना विवदन्ति। अभिवदनकिरियाय अज्जापि अविच्छेदभावदस्सनत्थं वत्तमानकालवचनं।
Anugatāti ārammaṇakaraṇavasena anu anu gatā aparante pavattā. Ārabbhāti ālambitvā. Visayo hi tassā diṭṭhiyā aparanto. Visayabhāvato eva hi so tassā āgamanaṭṭhānaṃ ārammaṇapaccayo cāti vuttaṃ ‘‘āgamma paṭiccā’’ti. Adhivacanapadānīti paññattipadāni, dāsādīsu sirivaḍḍhakādisaddo viya vacanamattameva adhikāraṃ katvā pavattiyā adhivacanaṃ paññatti. Atha vā adhi-saddo uparibhāve, vuccatīti vacanaṃ, upari vacanaṃ adhivacanaṃ, upādānabhūtarūpādīnaṃ upari paññāpiyamānā upādāpaññattīti attho, tasmā paññattidīpakapadānīti attho. Paññattimattañhetaṃ vuccati, yadidaṃ, ‘‘attā loko’’ti ca, na rūpavedanādayo viya paramattho. Adhikavuttitāya vā adhimuttiyoti diṭṭhiyo vuccanti. Adhikañhi sabhāvadhammesu sassatādiṃ pakatiādiṃ drabyādiṃ jīvādiṃ kāyādiñca abhūtamatthaṃ ajjhāropetvā diṭṭhiyo pavattantīti. Abhivadantīti, ‘‘idameva saccaṃ moghamañña’’nti abhinivisitvā vadanti, ‘‘ayaṃ dhammo, nāyaṃ dhammo’’tiādinā vivadanti. Abhivadanakiriyāya ajjāpi avicchedabhāvadassanatthaṃ vattamānakālavacanaṃ.
सञ्ञा एतस्स अत्थीति सञ्ञीति आह ‘‘सञ्ञासमङ्गी’’ति। नत्थि एतस्स रोगो भङ्गोति अरोगोति अरोगसद्दस्स निच्चपरियायता वेदितब्बा। रोगरहिततासीसेन वा निब्बिकारताय निच्चतं पटिजानाति दिट्ठिगतिकोति आह ‘‘अरोगोति निच्चो’’ति। इमिनाति, ‘‘सञ्ञी अत्ता अरोगो परं मरणा’’ति इमिना वचनेन। सोळस सञ्ञीवादाति – रूपीचतुक्कं, अरूपीचतुक्कं, अन्तवाचतुक्कं, एकन्तसुखीचतुक्कन्ति – इमेसं चतुन्नं चतुक्कानं वसेन सोळस सञ्ञीवादा कथिता। इमेसुयेव पुरिमानं द्विन्नं चतुक्कानं वसेन अट्ठ सञ्ञीवादा अट्ठ च नेवसञ्ञीनासञ्ञीवादा वेदितब्बा। सत्त उच्छेदवादाति मनुस्सत्तभावे कामावचरदेवत्तभावे रूपावचरदेवत्तभावे चतुब्बिधारुप्पत्तभावे चवित्वा सत्तस्स उच्छेदपञ्ञापनवसेन सत्त उच्छेदवादा कथिता। असतो विनासासम्भवतो अत्थिभावनिबन्धनो उच्छेदवादोति वुत्तं ‘‘सतोति विज्जमानस्सा’’ति। यावायं अत्ता न उच्छिज्जति, ताव विज्जति एवाति गहणतो निरुदयविनासो इध उच्छेदोति अधिप्पेतोति आह ‘‘उपच्छेद’’न्ति। विसेसेन नासो विनासो, अभावो, सो पन मंसचक्खु-पञ्ञाचक्खु-दस्सनपथातिक्कमोवाति आह ‘‘अदस्सन’’न्ति। अदस्सने हि नास-सद्दो लोके निरुळ्हो। भवविगमन्ति सभावापगमनं यो हि निरुदयविनासवसेन उच्छिज्जति, न सो अत्तनो सभावेनेव तिट्ठति।
Saññā etassa atthīti saññīti āha ‘‘saññāsamaṅgī’’ti. Natthi etassa rogo bhaṅgoti arogoti arogasaddassa niccapariyāyatā veditabbā. Rogarahitatāsīsena vā nibbikāratāya niccataṃ paṭijānāti diṭṭhigatikoti āha ‘‘arogoti nicco’’ti. Imināti, ‘‘saññī attā arogo paraṃ maraṇā’’ti iminā vacanena. Soḷasa saññīvādāti – rūpīcatukkaṃ, arūpīcatukkaṃ, antavācatukkaṃ, ekantasukhīcatukkanti – imesaṃ catunnaṃ catukkānaṃ vasena soḷasa saññīvādā kathitā. Imesuyeva purimānaṃ dvinnaṃ catukkānaṃ vasena aṭṭha saññīvādā aṭṭha ca nevasaññīnāsaññīvādā veditabbā. Satta ucchedavādāti manussattabhāve kāmāvacaradevattabhāve rūpāvacaradevattabhāve catubbidhāruppattabhāve cavitvā sattassa ucchedapaññāpanavasena satta ucchedavādā kathitā. Asato vināsāsambhavato atthibhāvanibandhano ucchedavādoti vuttaṃ ‘‘satoti vijjamānassā’’ti. Yāvāyaṃ attā na ucchijjati, tāva vijjati evāti gahaṇato nirudayavināso idha ucchedoti adhippetoti āha ‘‘upaccheda’’nti. Visesena nāso vināso, abhāvo, so pana maṃsacakkhu-paññācakkhu-dassanapathātikkamovāti āha ‘‘adassana’’nti. Adassane hi nāsa-saddo loke niruḷho. Bhavavigamanti sabhāvāpagamanaṃ yo hi nirudayavināsavasena ucchijjati, na so attano sabhāveneva tiṭṭhati.
पञ्च दिट्ठधम्मनिब्बानवादाति पञ्चकामगुणसुखमनुभोगवसेन चतुब्बिधरूपज्झानसुखपरिभोगवसेन च दिट्ठधम्मे निब्बानप्पत्तिपञ्ञापनवादा। दिट्ठधम्मोति दस्सनभूतेन ञाणेन उपलद्धधम्मो। तत्थ यो अनिन्द्रियविसयो, सोपि सुपाकटभावेन इन्द्रियविसयो विय होतीति आह – ‘‘दिट्ठधम्मोति पच्चक्खधम्मो वुच्चती’’ति। तेनेव च, ‘‘तत्थ तत्थ पटिलद्धअत्तभावस्सेतं अधिवचन’’न्ति वुत्तं। सञ्ञीति आदिवसेन तीहाकारेहि सन्तन्ति सञ्ञी असञ्ञी नेवसञ्ञीनासञ्ञीति इमेहि आकारेहि विज्जमानं, सदा उपलब्भमानं सस्सतन्ति अत्थो। सञ्ञी अत्तातिआदीनि तीणि दस्सनानि। सन्तअत्थवसेन एकन्ति सस्सतस्स अत्तनो वसेन एकं दस्सनं। इतरानि द्वेति उच्छेदवाद-दिट्ठधम्मनिब्बानवादसञ्ञितानि द्वे दस्सनानि। तीणि हुत्वा पञ्च होन्तीति इदं, ‘‘सन्तअत्थवसेन एक’’न्ति सङ्गहवसेन वुत्तस्स सञ्ञीति आदिविभागवसेन वुत्तत्ता सुविञ्ञेय्यन्ति अट्ठकथायं न उद्धटं।
Pañca diṭṭhadhammanibbānavādāti pañcakāmaguṇasukhamanubhogavasena catubbidharūpajjhānasukhaparibhogavasena ca diṭṭhadhamme nibbānappattipaññāpanavādā. Diṭṭhadhammoti dassanabhūtena ñāṇena upaladdhadhammo. Tattha yo anindriyavisayo, sopi supākaṭabhāvena indriyavisayo viya hotīti āha – ‘‘diṭṭhadhammoti paccakkhadhammo vuccatī’’ti. Teneva ca, ‘‘tattha tattha paṭiladdhaattabhāvassetaṃ adhivacana’’nti vuttaṃ. Saññīti ādivasena tīhākārehi santanti saññī asaññī nevasaññīnāsaññīti imehi ākārehi vijjamānaṃ, sadā upalabbhamānaṃ sassatanti attho. Saññī attātiādīni tīṇi dassanāni. Santaatthavasena ekanti sassatassa attano vasena ekaṃ dassanaṃ. Itarāni dveti ucchedavāda-diṭṭhadhammanibbānavādasaññitāni dve dassanāni. Tīṇi hutvā pañca hontīti idaṃ, ‘‘santaatthavasena eka’’nti saṅgahavasena vuttassa saññīti ādivibhāgavasena vuttattā suviññeyyanti aṭṭhakathāyaṃ na uddhaṭaṃ.
२२. रूपीं वाति एत्थ (दी॰ नि॰ टी॰ १.७६-७७) यदि रूपं अस्स अत्थीति रूपीति अयमत्थो अधिप्पेतो। एवं सति रूपविनिमुत्तेन अत्तना भवितब्बं सञ्ञाय विय रूपस्सपि अत्तनियत्ता। न हि सञ्ञी अत्ताति एत्थ सञ्ञा अत्ता। तथा हि वुत्तं सुमङ्गलविलासिनियं (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.७६-७७) ‘‘तत्थ पवत्तसञ्ञञ्चस्स सञ्ञाति गहेत्वाति वुत्त’’न्ति। एवं सन्ते, ‘‘कसिणरूपं अत्ताति गण्हाती’’ति इदं कथन्ति? न खो पनेतं एवं दट्ठब्बं – ‘‘रूपं अस्स अत्थीति रूपी’’ति, अथ खो ‘‘रुप्पनसीलो रूपी’’ति। रुप्पनञ्चेत्थ रूपसरिक्खताय कसिणरूपस्स वड्ढितावड्ढितकालवसेन विसेसापत्ति, सा च नत्थीति न सक्का वत्तुं परित्तविपुलतादिविसेससब्भावतो। यदि एवं इमस्स वादस्स सस्सतदिट्ठिसङ्गहो न युज्जतीति? नो न युज्जति कायभेदतो उद्धं अत्तनो निब्बिकारताय तेन अधिप्पेतत्ता। तथा हि वुत्तं ‘‘अरोगो परं मरणा’’ति। अथ वा ‘‘रूपं अस्स अत्थीति रूपी’’ति वुच्चमानेपि न दोसो। कप्पनासिद्धेनपि हि भेदेन सामिनिद्देसदस्सनतो यथा ‘‘सिलापुत्तकस्स सरीर’’न्ति । रुप्पनं वा रुप्पनसभावो रूपं, तं एतस्स अत्थीति रूपी, अत्ता ‘‘रूपिनो धम्मा’’तिआदीसु (ध॰ स॰ ११ दुकमातिका) विय। एवञ्च कत्वा रूपसभावत्ता अत्तनो ‘‘रूपं अत्ता’’ति वचनं ञायागतमेवाति ‘‘कसिणरूपं अत्ताति गण्हाती’’ति वुत्तं। अरूपिन्ति एत्तापि वुत्तनयानुसारेन यथारहं अत्थो वत्तब्बो। सन्तसुखुमं मुञ्चित्वा तब्बिपरीतस्स गहणे कारणं नत्थीति लाभी, ‘‘कसिणरूपं अत्ता’’ति गण्हातीति लाभितक्किनो ठपेत्वा, सेसतक्की लाभिग्गहणेनेव गहिता। अनुस्सुतितक्किकोपि सुद्धतक्किकोपि वा निरङ्कुसत्ता तक्कनस्स कसिणरूपम्पि अत्ताति कदाचिपि गण्हेय्याति वुत्तं – ‘‘उभोपि रूपानि गण्हातियेवा’’ति। सुद्धतक्किकस्स उभयग्गहणं न कतं, तस्मा सासङ्कवचनं।
22.Rūpīṃvāti ettha (dī. ni. ṭī. 1.76-77) yadi rūpaṃ assa atthīti rūpīti ayamattho adhippeto. Evaṃ sati rūpavinimuttena attanā bhavitabbaṃ saññāya viya rūpassapi attaniyattā. Na hi saññī attāti ettha saññā attā. Tathā hi vuttaṃ sumaṅgalavilāsiniyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.76-77) ‘‘tattha pavattasaññañcassa saññāti gahetvāti vutta’’nti. Evaṃ sante, ‘‘kasiṇarūpaṃ attāti gaṇhātī’’ti idaṃ kathanti? Na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ – ‘‘rūpaṃ assa atthīti rūpī’’ti, atha kho ‘‘ruppanasīlo rūpī’’ti. Ruppanañcettha rūpasarikkhatāya kasiṇarūpassa vaḍḍhitāvaḍḍhitakālavasena visesāpatti, sā ca natthīti na sakkā vattuṃ parittavipulatādivisesasabbhāvato. Yadi evaṃ imassa vādassa sassatadiṭṭhisaṅgaho na yujjatīti? No na yujjati kāyabhedato uddhaṃ attano nibbikāratāya tena adhippetattā. Tathā hi vuttaṃ ‘‘arogo paraṃ maraṇā’’ti. Atha vā ‘‘rūpaṃ assa atthīti rūpī’’ti vuccamānepi na doso. Kappanāsiddhenapi hi bhedena sāminiddesadassanato yathā ‘‘silāputtakassa sarīra’’nti . Ruppanaṃ vā ruppanasabhāvo rūpaṃ, taṃ etassa atthīti rūpī, attā ‘‘rūpino dhammā’’tiādīsu (dha. sa. 11 dukamātikā) viya. Evañca katvā rūpasabhāvattā attano ‘‘rūpaṃ attā’’ti vacanaṃ ñāyāgatamevāti ‘‘kasiṇarūpaṃ attāti gaṇhātī’’ti vuttaṃ. Arūpinti ettāpi vuttanayānusārena yathārahaṃ attho vattabbo. Santasukhumaṃ muñcitvā tabbiparītassa gahaṇe kāraṇaṃ natthīti lābhī, ‘‘kasiṇarūpaṃ attā’’ti gaṇhātīti lābhitakkino ṭhapetvā, sesatakkī lābhiggahaṇeneva gahitā. Anussutitakkikopi suddhatakkikopi vā niraṅkusattā takkanassa kasiṇarūpampi attāti kadācipi gaṇheyyāti vuttaṃ – ‘‘ubhopi rūpāni gaṇhātiyevā’’ti. Suddhatakkikassa ubhayaggahaṇaṃ na kataṃ, tasmā sāsaṅkavacanaṃ.
कसिणुग्घाटिमाकास-पठमारुप्पविञ्ञाण-नत्थिभावआकिञ्चञ्ञायतनानि अरूपसमापत्तिनिमित्तं। ठपेत्वा सञ्ञाक्खन्धन्ति इदं सञ्ञाय अत्तनियतं हदये कत्वा वुत्तं। ‘‘रूपिं वा’’ति एत्थ वुत्तनयेन पन अत्थे वुच्चमाने सञ्ञाक्खन्धं बहिद्धा अकत्वा ‘‘अरूपधम्मे’’इच्चेव वत्तब्बं सिया। मिस्सकग्गाहवसेनाति रूपारूपसमापत्तीनं निमित्तानि एकज्झं कत्वा, ‘‘एको अत्ता’’ति, तत्थ पवत्तसञ्ञञ्चस्स, ‘‘सञ्ञा’’ति गहणवसेन। अयञ्हि दिट्ठिगतिको रूपारूपसमापत्तिलाभिताय तंनिमित्तं रूपभावेन अरूपभावेन च गहेत्वा उपतिट्ठति, तस्मा, ‘‘रूपी अरूपी चा’’ति अभिनिवेसं जनेति अज्झत्तवादिनो विय तक्कमत्तेनेव वा रूपारूपधम्मे मिस्सकवसेन गहेत्वा, ‘‘रूपी च अरूपीच अत्ता होती’’ति। तक्कगाहेनेवाति सङ्खारावसेससुखुमभावप्पत्तधम्मा विय च अच्चन्तसुखुमभावपत्तिया सकिच्चसाधनासमत्थताय थम्भकुट्टहत्थपादानं सङ्घातो विय नेव रूपी, रूपसभावानतिवत्तनतो न अरूपीति एवं पवत्ततक्कगाहेन। लाभिवसेनपि वा अन्तानन्तिकचतुत्थवादे वक्खमाननयेन अञ्ञमञ्ञपटिपक्खवसेन अत्थो वेदितब्बो। केवलं पन तत्थ देसकालभेदवसेन ततियचतुत्थवादा इच्छिता; इध कालवत्थु भेदवसेनाति अयमेव विसेसो। कालभेदवसेन चेत्थ ततियवादस्स पवत्ति रूपारूपनिमित्तानं सह अनुपट्ठानतो; चतुत्थवादस्स पन वत्थुभेदवसेन पवत्ति रूपारूपधम्मानं समूहतो, ‘‘एको अत्ता’’ति तक्कवसेनाति तत्थ वक्खमाननयानुसारेन वेदितब्बं।
Kasiṇugghāṭimākāsa-paṭhamāruppaviññāṇa-natthibhāvaākiñcaññāyatanāni arūpasamāpattinimittaṃ. Ṭhapetvā saññākkhandhanti idaṃ saññāya attaniyataṃ hadaye katvā vuttaṃ. ‘‘Rūpiṃ vā’’ti ettha vuttanayena pana atthe vuccamāne saññākkhandhaṃ bahiddhā akatvā ‘‘arūpadhamme’’icceva vattabbaṃ siyā. Missakaggāhavasenāti rūpārūpasamāpattīnaṃ nimittāni ekajjhaṃ katvā, ‘‘eko attā’’ti, tattha pavattasaññañcassa, ‘‘saññā’’ti gahaṇavasena. Ayañhi diṭṭhigatiko rūpārūpasamāpattilābhitāya taṃnimittaṃ rūpabhāvena arūpabhāvena ca gahetvā upatiṭṭhati, tasmā, ‘‘rūpī arūpī cā’’ti abhinivesaṃ janeti ajjhattavādino viya takkamatteneva vā rūpārūpadhamme missakavasena gahetvā, ‘‘rūpī ca arūpīca attā hotī’’ti. Takkagāhenevāti saṅkhārāvasesasukhumabhāvappattadhammā viya ca accantasukhumabhāvapattiyā sakiccasādhanāsamatthatāya thambhakuṭṭahatthapādānaṃ saṅghāto viya neva rūpī, rūpasabhāvānativattanato na arūpīti evaṃ pavattatakkagāhena. Lābhivasenapi vā antānantikacatutthavāde vakkhamānanayena aññamaññapaṭipakkhavasena attho veditabbo. Kevalaṃ pana tattha desakālabhedavasena tatiyacatutthavādā icchitā; idha kālavatthu bhedavasenāti ayameva viseso. Kālabhedavasena cettha tatiyavādassa pavatti rūpārūpanimittānaṃ saha anupaṭṭhānato; catutthavādassa pana vatthubhedavasena pavatti rūpārūpadhammānaṃ samūhato, ‘‘eko attā’’ti takkavasenāti tattha vakkhamānanayānusārena veditabbaṃ.
यदिपि अट्ठसमापत्तिलाभिनो दिट्ठिगतिकस्स वसेन समापत्तिभेदेन सञ्ञानानत्तसम्भवतो दुतियदिट्ठिपि समापन्नकवसेन लब्भति; तथापि समापत्तियं एकरूपेनेव सञ्ञाय उपट्ठानतो, ‘‘पठमदिट्ठि समापन्नकवारेन कथिता’’ति आह। तेनेवेत्थ समापन्नकग्गहणं कतं। एकसमापत्तिलाभिनो एव वा वसेन अत्थो वेदितब्बो। समापत्ति भेदेन सञ्ञाभेदसम्भवेपि बहिद्धा पुथुत्तारम्मणे सञ्ञानानत्तेन ओळारिकेन नानत्तसञ्ञीति, ‘‘दुतियदिट्ठि असमापन्नकवारेना’’ति आह। अवड्ढितकसिणवसेन परित्तसञ्ञितं, वड्ढितकसिणवसेन अप्पमाणसञ्ञितं दस्सेतुं, ‘‘ततियदिट्ठि सुप्पमत्तेन वा सरावमत्तेन वा’’तिआदि वुत्तं। ‘‘अङ्गुट्ठप्पमाणो वा अत्ता यवप्पमाणो, अणुमत्तो वा अत्ता’’तिआदिदस्सनवसेन (उदा॰ अट्ठ॰ ५४; दी॰ नि॰ टी॰ १.७६-७७) परित्तो सञ्ञीति परित्तसञ्ञी। कपिलकणादादयो (विभ॰ अनुटी॰ १८९) विय अत्तनो सब्बगतभावपटिजाननवसेन अप्पमाणो सञ्ञीति अप्पमाणसञ्ञीति एवम्पेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।
Yadipi aṭṭhasamāpattilābhino diṭṭhigatikassa vasena samāpattibhedena saññānānattasambhavato dutiyadiṭṭhipi samāpannakavasena labbhati; tathāpi samāpattiyaṃ ekarūpeneva saññāya upaṭṭhānato, ‘‘paṭhamadiṭṭhi samāpannakavārena kathitā’’ti āha. Tenevettha samāpannakaggahaṇaṃ kataṃ. Ekasamāpattilābhino eva vā vasena attho veditabbo. Samāpatti bhedena saññābhedasambhavepi bahiddhā puthuttārammaṇe saññānānattena oḷārikena nānattasaññīti, ‘‘dutiyadiṭṭhi asamāpannakavārenā’’ti āha. Avaḍḍhitakasiṇavasena parittasaññitaṃ, vaḍḍhitakasiṇavasena appamāṇasaññitaṃ dassetuṃ, ‘‘tatiyadiṭṭhi suppamattena vā sarāvamattena vā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Aṅguṭṭhappamāṇo vā attā yavappamāṇo, aṇumatto vā attā’’tiādidassanavasena (udā. aṭṭha. 54; dī. ni. ṭī. 1.76-77) paritto saññīti parittasaññī. Kapilakaṇādādayo (vibha. anuṭī. 189) viya attano sabbagatabhāvapaṭijānanavasena appamāṇo saññīti appamāṇasaññīti evampettha attho daṭṭhabbo.
एतन्ति, ‘‘रूपिं वा’’तिआदिना यथावुत्तअत्तवादं। एकेसन्ति एकच्चानं। उपातिवत्ततन्ति अतिक्कमन्तानं। निद्धारणे चेतं सामिवचनं। विञ्ञाणकसिणमेके अभिवदन्तीति योजना। तेनाह – ‘‘सञ्ञं…पे॰… अभिवदन्ती’’ति। तत्थ ‘‘सञ्ञं ठपेत्वा सेसानि तीणी’’ति इदं सञ्ञाय चतुक्कम्पि परिपुण्णमेव गहेत्वा, अपरे अट्ठकन्ति वदन्ति। तदुभयन्ति तं सञ्ञाअट्ठकन्ति वुत्तं उभयं। परतो आवि भविस्सतीति, ‘‘चतस्सो रूपसञ्ञी’’तिआदिना उपरि पकासेस्सति। वक्खति हि – ‘‘कोट्ठासतो अट्ठ, अत्थतो पन सत्त सञ्ञा होन्ती’’ति (म॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.२२)। एत्थाति, ‘‘एतं वा पना’’ति एतस्मिं वाक्ये। समतिक्कमितुं सक्कोन्ति तत्थ आदीनवदस्सनेन तदुद्धं आनिसंसदस्सनेन च ब्रूहितसद्धादि गुणत्ता, विपरियायेन असक्कुणनं वेदितब्बं। ये सक्कोन्ति, तेव गहिता तेसंयेव वसेन वक्खमानस्स विसेसस्स वत्तुं सक्कुणेय्यत्ता। सक्कोन्तानञ्च नेसं उपातिवत्तनं अत्तनो ञाणबलानुरूपन्ति इममत्थं उपमाय दस्सेतुं, ‘‘तेसं पना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ अप्पमाणन्ति अप्पमाणारम्मणो , अप्पमाणारम्मणता चस्स आगमनवसेन वेदितब्बा अनन्तारम्मणतो वा। न हि आरम्मणे अनन्तन्ति परमानन्तस्स पमाणं वा गण्हाति। सुखदुक्खेहि अनिञ्जनतो रूपविरागभावनाविसेसताय च आनेञ्जं पत्वा तिट्ठति, अयं नो अत्ताति अभिवदन्ता तिट्ठन्ति। विञ्ञाणकसिणमेकेति विञ्ञाणञ्चायतनं एके दिट्ठिगतिका अत्ताति वदन्ति। तेनाह – ‘‘विञ्ञाणञ्चायतनं ताव दस्सेतु’’न्ति। तस्स पन आरम्मणभूतं कसिणुग्घाटिमाकासे पवत्तविञ्ञाणन्ति अपरे। तञ्हि कसिणं मनसिकारवसेन, ‘‘विञ्ञाणकसिण’’न्ति, विञ्ञाणञ्च तं आरम्मणट्ठेन आयतनञ्चाति, ‘‘विञ्ञाणञ्चायतन’’न्ति च वुच्चति। आकिञ्चञ्ञायतनमेकेति एत्थापि एसेव नयो।
Etanti, ‘‘rūpiṃ vā’’tiādinā yathāvuttaattavādaṃ. Ekesanti ekaccānaṃ. Upātivattatanti atikkamantānaṃ. Niddhāraṇe cetaṃ sāmivacanaṃ. Viññāṇakasiṇameke abhivadantīti yojanā. Tenāha – ‘‘saññaṃ…pe… abhivadantī’’ti. Tattha ‘‘saññaṃ ṭhapetvā sesāni tīṇī’’ti idaṃ saññāya catukkampi paripuṇṇameva gahetvā, apare aṭṭhakanti vadanti. Tadubhayanti taṃ saññāaṭṭhakanti vuttaṃ ubhayaṃ. Parato āvi bhavissatīti, ‘‘catasso rūpasaññī’’tiādinā upari pakāsessati. Vakkhati hi – ‘‘koṭṭhāsato aṭṭha, atthato pana satta saññā hontī’’ti (ma. ni. aṭṭha. 3.22). Etthāti, ‘‘etaṃ vā panā’’ti etasmiṃ vākye. Samatikkamituṃ sakkonti tattha ādīnavadassanena taduddhaṃ ānisaṃsadassanena ca brūhitasaddhādi guṇattā, vipariyāyena asakkuṇanaṃ veditabbaṃ. Ye sakkonti, teva gahitā tesaṃyeva vasena vakkhamānassa visesassa vattuṃ sakkuṇeyyattā. Sakkontānañca nesaṃ upātivattanaṃ attano ñāṇabalānurūpanti imamatthaṃ upamāya dassetuṃ, ‘‘tesaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Tattha appamāṇanti appamāṇārammaṇo , appamāṇārammaṇatā cassa āgamanavasena veditabbā anantārammaṇato vā. Na hi ārammaṇe anantanti paramānantassa pamāṇaṃ vā gaṇhāti. Sukhadukkhehi aniñjanato rūpavirāgabhāvanāvisesatāya ca āneñjaṃ patvā tiṭṭhati, ayaṃ no attāti abhivadantā tiṭṭhanti. Viññāṇakasiṇameketi viññāṇañcāyatanaṃ eke diṭṭhigatikā attāti vadanti. Tenāha – ‘‘viññāṇañcāyatanaṃ tāva dassetu’’nti. Tassa pana ārammaṇabhūtaṃ kasiṇugghāṭimākāse pavattaviññāṇanti apare. Tañhi kasiṇaṃ manasikāravasena, ‘‘viññāṇakasiṇa’’nti, viññāṇañca taṃ ārammaṇaṭṭhena āyatanañcāti, ‘‘viññāṇañcāyatana’’nti ca vuccati. Ākiñcaññāyatanameketi etthāpi eseva nayo.
तयिदन्ति य-कारो पदसन्धिकरोति आह ‘‘तं इद’’न्ति। दिट्ठिगतन्ति यथा वुत्तं ‘‘सञ्ञी अत्ता’’ति एवं वुत्तं दिट्ठिं। दिट्ठियेव हि दिट्ठिगतं ‘‘मुत्तगतं (म॰ नि॰ २.११९; अ॰ नि॰ ९.११), सङ्खारगत’’न्तिआदीसु (महानि॰ ४१) विय। गन्तब्बाभावतो वा दिट्ठिया गतमत्तं दिट्ठिगतं, दिट्ठिया गहणमत्तन्ति अत्थो। दिट्ठिपकारो वा दिट्ठिगतं। लोकिया हि विधयुत्तगतपकारसद्दे समानत्थे इच्छन्ति। दिट्ठिपच्चयो दिट्ठिकारणं, अविज्जादि दिट्ठिट्ठानन्ति अत्थो। तत्थ अविज्जापि हि दिट्ठिट्ठानं उपनिस्सयादिभावतो। यथाह – ‘‘अस्सुतवा, भिक्खवे, पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी अरियधम्मस्स अकोविदो’’तिआदि (ध॰ स॰ १००७)। फस्सोपि दिट्ठिट्ठानं। यथाह ‘‘तदपि फस्सपच्चया’’ति (दी॰ नि॰ १.११८-१२४)। सञ्ञापि दिट्ठिट्ठानं। यथाह ‘‘सञ्ञानिदाना हि पपञ्चसङ्खा’’ति (सु॰ नि॰ ८८०; महानि॰ १०९)। वितक्कोपि दिट्ठिट्ठानं। यथाह – ‘‘तक्कञ्च दिट्ठीसु पकप्पयित्वा, सच्चं मुसाति द्वयधम्ममाहू’’ति (सु॰ नि॰ ८९२; महानि॰ १२१)। अयोनिसोमनसिकारोपि दिट्ठिट्ठानं। यथाह – ‘‘तस्सेवं मनसिकरोतो छन्नं दिट्ठीनं अञ्ञतरा दिट्ठि उप्पज्जति, अत्थि मे अत्ताति तस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जती’’ति (म॰ नि॰ १.१९)। दिट्ठारम्मणन्ति दिट्ठिआरम्मणभूतं उपादानक्खन्धपञ्चकं। तेनाह – ‘‘रूपं अत्ततो समनुपस्सती’’तिआदि (पटि॰ म॰ १.१३०)। रूपवेदनादिविनिमुत्तस्स दिट्ठिया आरम्मणस्स अभावतो अनादियित्वा इदमेव दस्सेति – ‘‘इमिना पच्चयेन इदं नाम दस्सनं गहित’’न्ति। इमिना पच्चयेनाति वा एत्थ पच्चयग्गहणेन आरम्मणम्पि गहितमेवाति दट्ठब्बं।
Tayidanti ya-kāro padasandhikaroti āha ‘‘taṃ ida’’nti. Diṭṭhigatanti yathā vuttaṃ ‘‘saññī attā’’ti evaṃ vuttaṃ diṭṭhiṃ. Diṭṭhiyeva hi diṭṭhigataṃ ‘‘muttagataṃ (ma. ni. 2.119; a. ni. 9.11), saṅkhāragata’’ntiādīsu (mahāni. 41) viya. Gantabbābhāvato vā diṭṭhiyā gatamattaṃ diṭṭhigataṃ, diṭṭhiyā gahaṇamattanti attho. Diṭṭhipakāro vā diṭṭhigataṃ. Lokiyā hi vidhayuttagatapakārasadde samānatthe icchanti. Diṭṭhipaccayo diṭṭhikāraṇaṃ, avijjādi diṭṭhiṭṭhānanti attho. Tattha avijjāpi hi diṭṭhiṭṭhānaṃ upanissayādibhāvato. Yathāha – ‘‘assutavā, bhikkhave, puthujjano ariyānaṃ adassāvī ariyadhammassa akovido’’tiādi (dha. sa. 1007). Phassopi diṭṭhiṭṭhānaṃ. Yathāha ‘‘tadapi phassapaccayā’’ti (dī. ni. 1.118-124). Saññāpi diṭṭhiṭṭhānaṃ. Yathāha ‘‘saññānidānā hi papañcasaṅkhā’’ti (su. ni. 880; mahāni. 109). Vitakkopi diṭṭhiṭṭhānaṃ. Yathāha – ‘‘takkañca diṭṭhīsu pakappayitvā, saccaṃ musāti dvayadhammamāhū’’ti (su. ni. 892; mahāni. 121). Ayonisomanasikāropi diṭṭhiṭṭhānaṃ. Yathāha – ‘‘tassevaṃ manasikaroto channaṃ diṭṭhīnaṃ aññatarā diṭṭhi uppajjati, atthi me attāti tassa saccato thetato diṭṭhi uppajjatī’’ti (ma. ni. 1.19). Diṭṭhārammaṇanti diṭṭhiārammaṇabhūtaṃ upādānakkhandhapañcakaṃ. Tenāha – ‘‘rūpaṃ attato samanupassatī’’tiādi (paṭi. ma. 1.130). Rūpavedanādivinimuttassa diṭṭhiyā ārammaṇassa abhāvato anādiyitvā idameva dasseti – ‘‘iminā paccayena idaṃ nāma dassanaṃ gahita’’nti. Iminā paccayenāti vā ettha paccayaggahaṇena ārammaṇampi gahitamevāti daṭṭhabbaṃ.
तदेवाति दिट्ठिगतञ्चेव दिट्ठिपच्चयञ्च। रूपसञ्ञानन्ति एत्थ इति-सद्दो आदिअत्थो। एवं-सद्दो पकारत्थो, ‘‘यदि रूपसञ्ञान’’न्तिआदिना पकारेन वुत्तसञ्ञानन्ति अत्थो। निरुपक्किलेसा नीवरणादि उपक्किलेसविमुत्तितो। उत्तमा पणीतभावप्पत्तितो, ततो एव सेट्ठा, सेट्ठत्ता एव उत्तरितराभावतो अनुत्तरिया। अक्खायतीति उपट्ठाति। आकिञ्चञ्ञायतनसञ्ञाय विसुं वुच्चमानत्ता चतुत्थारुप्पसञ्ञाय च इमस्मिं सञ्ञीवादे अनोतरणतो, ‘‘यदि आरुप्पसञ्ञानन्ति इमिना आकासानञ्चायतन-विञ्ञाणञ्चायतनसञ्ञा’’इच्चेव वुत्तं। इतरेहि पन द्वीहीति, ‘‘यदि एकत्तसञ्ञानं, यदि नानत्तसञ्ञान’’न्ति इमेहि द्वीहि पदेहि। समापन्नकवारो च तथा इध कथितोति अधिप्पायो। कोट्ठासतो अट्ठ सञ्ञा चतुक्कद्वयसङ्गहतो। एकत्तसञ्ञीपदं ठपेत्वा अत्थतो पन सत्त सञ्ञा होन्ति अग्गहितग्गहणेनाति अधिप्पायो। तेनाह – ‘‘समापन्नक…पे॰… सङ्गहितोयेवा’’ति।
Tadevāti diṭṭhigatañceva diṭṭhipaccayañca. Rūpasaññānanti ettha iti-saddo ādiattho. Evaṃ-saddo pakārattho, ‘‘yadi rūpasaññāna’’ntiādinā pakārena vuttasaññānanti attho. Nirupakkilesā nīvaraṇādi upakkilesavimuttito. Uttamā paṇītabhāvappattito, tato eva seṭṭhā, seṭṭhattā eva uttaritarābhāvato anuttariyā. Akkhāyatīti upaṭṭhāti. Ākiñcaññāyatanasaññāya visuṃ vuccamānattā catutthāruppasaññāya ca imasmiṃ saññīvāde anotaraṇato, ‘‘yadi āruppasaññānanti iminā ākāsānañcāyatana-viññāṇañcāyatanasaññā’’icceva vuttaṃ. Itarehi pana dvīhīti, ‘‘yadi ekattasaññānaṃ, yadi nānattasaññāna’’nti imehi dvīhi padehi. Samāpannakavāro ca tathā idha kathitoti adhippāyo. Koṭṭhāsato aṭṭha saññā catukkadvayasaṅgahato. Ekattasaññīpadaṃ ṭhapetvā atthato pana satta saññā honti aggahitaggahaṇenāti adhippāyo. Tenāha – ‘‘samāpannaka…pe… saṅgahitoyevā’’ti.
सञ्ञागतन्ति सञ्ञावसेन गतं, सञ्ञासङ्गहं गतं वा। तस्स पन अदिट्ठिगतस्सपि उपलब्भमानत्ता, ‘‘सद्धिं दिट्ठिगतेना’’ति वुत्तं। पच्चयेहि समागन्त्वा कतन्ति सह कारणभूतेहि पच्चयेहि तेनेव सह कारणभावेन समागन्त्वा निब्बत्तितं; पटिच्चसमुप्पन्नन्ति अत्थो। सङ्खतत्ता ओळारिकं उप्पादवयञ्ञथत्तसब्भावतो। यस्स हि उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायति, तं खणे खणे भिज्जनसभावतो पस्सन्तस्स पाकटभूतविकारं ओळारिकं सिया। न चेत्थ मग्गफलधम्मा निदस्सेतब्बा तेसं तथा अननुपस्सितब्बतो; तेसम्पि सङ्खतभावेन इतरेहि समानयोगक्खमताय दुन्निवारयभावतो। तथा हि ‘‘असेसविरागनिरोधा’’ति (उदा॰ ३) वचनतो मग्गस्सपि निस्सरणभावेन ‘‘अत्थि खो पन सङ्खारानं निरोधो’’ति निब्बानमेवेत्थ पटियोगभावेन उद्धटं ‘‘निरुज्झन्ति एत्था’’ति कत्वा। निरोधसङ्खातं निब्बानं नाम अत्थीति एत्थ, – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, अजातं अभूतं असङ्खत’’न्ति सुत्तपदं (उदा॰ ७३) आनेत्वा वत्तब्बं। निब्बानदस्सीति सच्छिकिरियाभिसमयवसेन निब्बानदस्सी, ततो एव इतराभिसमयत्थसिद्धिया तं सङ्खतं अतिक्कन्तो।
Saññāgatanti saññāvasena gataṃ, saññāsaṅgahaṃ gataṃ vā. Tassa pana adiṭṭhigatassapi upalabbhamānattā, ‘‘saddhiṃ diṭṭhigatenā’’ti vuttaṃ. Paccayehi samāgantvā katanti saha kāraṇabhūtehi paccayehi teneva saha kāraṇabhāvena samāgantvā nibbattitaṃ; paṭiccasamuppannanti attho. Saṅkhatattā oḷārikaṃ uppādavayaññathattasabbhāvato. Yassa hi uppādo paññāyati, vayo paññāyati, ṭhitassa aññathattaṃ paññāyati, taṃ khaṇe khaṇe bhijjanasabhāvato passantassa pākaṭabhūtavikāraṃ oḷārikaṃ siyā. Na cettha maggaphaladhammā nidassetabbā tesaṃ tathā ananupassitabbato; tesampi saṅkhatabhāvena itarehi samānayogakkhamatāya dunnivārayabhāvato. Tathā hi ‘‘asesavirāganirodhā’’ti (udā. 3) vacanato maggassapi nissaraṇabhāvena ‘‘atthi kho pana saṅkhārānaṃ nirodho’’ti nibbānamevettha paṭiyogabhāvena uddhaṭaṃ ‘‘nirujjhanti etthā’’ti katvā. Nirodhasaṅkhātaṃ nibbānaṃ nāma atthīti ettha, – ‘‘atthi, bhikkhave, ajātaṃ abhūtaṃ asaṅkhata’’nti suttapadaṃ (udā. 73) ānetvā vattabbaṃ. Nibbānadassīti sacchikiriyābhisamayavasena nibbānadassī, tato eva itarābhisamayatthasiddhiyā taṃ saṅkhataṃ atikkanto.
२३. अट्ठसु असञ्ञीवादेसूति इदं ब्रह्मजाले (दी॰ नि॰ १.७८-८०) आगतनयेन वुत्तमेव हि सन्धाय हेट्ठा, ‘‘सञ्ञीति इमिना अट्ठ असञ्ञीवादा कथिता’’ति वुत्तं। इध पन चत्तारो वादा एव उद्धटा। तेनाह ‘‘असञ्ञी’’तिआदि। एस नयो परतो ‘‘अट्ठसु नेवसञ्ञीनासञ्ञीवादेसू’’ति एत्थापि। सञ्ञाय सति ताय वेदनागाहसब्भावतो ‘‘आबाधनट्ठेन सञ्ञा रोगो’’ति वुत्तं। दुक्खतासूलयोगतो किलेसासुचिपग्घरणतो उप्पादजराभङ्गेहि उद्धुमातपक्कपभिज्जनतो च सञ्ञा गण्डो; स्वायमत्थो दोसदुट्ठताय एव होतीति आह – ‘‘सदोसट्ठेन गण्डो’’ति। पीळाजननतो अन्तोतुदनतो दुरुद्धरणतो च सञ्ञा सल्लं; स्वायमत्थो अत्तभावं अनुपविसित्वा अवट्ठानेनाति आह ‘‘अनुपविट्ठट्ठेन सल्ल’’न्ति। पटिसन्धिग्गहणे विञ्ञाणं कुतोचि आगतं विय होतीति वुत्तं ‘‘पटिसन्धिवसेन आगति’’न्ति। गतिन्ति पवत्तिं। सा पन तासु तासु गतीसु वुत्ति होतीति वुत्तं – ‘‘चुतिवसेन गति’’न्ति; वड्ढनवसेन घनपबन्धवसेनाति अत्थो। तेनाह ‘‘अपरापर’’न्ति। अपरापरञ्हि पबन्धवसेन पवत्तमानं विञ्ञाणं नन्दूपसेचनं; इतरं खन्धत्तयं वा निस्साय अभिवुद्धिं पतिट्ठं महन्तञ्च पापुणातीति। पवड्ढवसेन वा गतिं, निक्खेपवसेन चुतिं, ततो अपरापरञ्च रूपपवत्तनवसेन उपपत्तिं, इन्द्रियपरिपाकवसेन वुड्ढिं तस्स तस्स कम्मस्स कतूपचितभावेन विरुळ्हिं; तस्स कम्मस्स फलनिब्बत्तिया वेपुल्लन्ति योजेतब्बं।
23.Aṭṭhasu asaññīvādesūti idaṃ brahmajāle (dī. ni. 1.78-80) āgatanayena vuttameva hi sandhāya heṭṭhā, ‘‘saññīti iminā aṭṭha asaññīvādā kathitā’’ti vuttaṃ. Idha pana cattāro vādā eva uddhaṭā. Tenāha ‘‘asaññī’’tiādi. Esa nayo parato ‘‘aṭṭhasu nevasaññīnāsaññīvādesū’’ti etthāpi. Saññāya sati tāya vedanāgāhasabbhāvato ‘‘ābādhanaṭṭhena saññā rogo’’ti vuttaṃ. Dukkhatāsūlayogato kilesāsucipaggharaṇato uppādajarābhaṅgehi uddhumātapakkapabhijjanato ca saññā gaṇḍo; svāyamattho dosaduṭṭhatāya eva hotīti āha – ‘‘sadosaṭṭhena gaṇḍo’’ti. Pīḷājananato antotudanato duruddharaṇato ca saññā sallaṃ; svāyamattho attabhāvaṃ anupavisitvā avaṭṭhānenāti āha ‘‘anupaviṭṭhaṭṭhena salla’’nti. Paṭisandhiggahaṇe viññāṇaṃ kutoci āgataṃ viya hotīti vuttaṃ ‘‘paṭisandhivasena āgati’’nti. Gatinti pavattiṃ. Sā pana tāsu tāsu gatīsu vutti hotīti vuttaṃ – ‘‘cutivasena gati’’nti; vaḍḍhanavasena ghanapabandhavasenāti attho. Tenāha ‘‘aparāpara’’nti. Aparāparañhi pabandhavasena pavattamānaṃ viññāṇaṃ nandūpasecanaṃ; itaraṃ khandhattayaṃ vā nissāya abhivuddhiṃ patiṭṭhaṃ mahantañca pāpuṇātīti. Pavaḍḍhavasena vā gatiṃ, nikkhepavasena cutiṃ, tato aparāparañca rūpapavattanavasena upapattiṃ, indriyaparipākavasena vuḍḍhiṃ tassa tassa kammassa katūpacitabhāvena viruḷhiṃ; tassa kammassa phalanibbattiyā vepullanti yojetabbaṃ.
कामञ्चातिआदिना ‘‘अञ्ञत्र रूपा’’तिआदिका चोदना लक्खणवसेन वुत्ताति दस्सेत्वा अयञ्च नयो चोदनाय अविसिट्ठविसयताय सिया; विसिट्ठविसया पनायं चोदनाति दस्सेतुं, ‘‘अयं पन पञ्हो’’तिआदि वुत्तं। एत्तके खन्धेति यथावुत्ते रूपवेदनादिके चत्तारो खन्धे। अञ्ञत्र रूपाति इमिना यत्थ कत्थचि रूपेन विना विञ्ञाणस्स पवत्ति नत्थीति दीपितं होति। भवविसेसचोदनाय सभावतो एव विञ्ञाणेन विना रूपस्सपि पवत्ति नत्थीति दीपितं होतीति आह – ‘‘अरूपभवेपि रूपं, असञ्ञाभवे च विञ्ञाणं अत्थी’’ति। निरोधसमापन्नस्साति सञ्ञावेदयितनिरोधं समापन्नस्सपि विञ्ञाणं अत्थि। ब्यञ्जनच्छायाय चे अत्थं पटिबाहसीति यदि सद्दत्थमेव गहेत्वा अधिप्पायं न गण्हसि नेय्यत्थं सुत्तन्ति। एत्थ च असञ्ञभवे निब्बत्तसत्तवसेन पठमवादो; सञ्ञं अत्ततो समनुपस्सतीति एत्थ वुत्तनयेन सञ्ञंयेव अत्ताति गहेत्वा तस्स किञ्चनभावेन ठिताय अञ्ञाय सञ्ञाय अभावतो असञ्ञीति पवत्तो दुतियवादो; तथा सञ्ञाय सह रूपधम्मे सब्बे एव वा रूपारूपधम्मे अत्ताति गहेत्वा पवत्तो ततियवादो; तक्कग्गाहवसेनेव पवत्तो चतुत्थवादो। तेसु यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। नेवसञ्ञीनासञ्ञीवादेपि असञ्ञभवे निब्बत्तस्स सत्तस्स चुतिपटिसन्धीसु; सब्बत्थ वा पटुसञ्ञाकिच्चं कातुं असमत्थाय सुखुमाय सञ्ञाय अत्थिभावपटिजाननवसेन पठमवादो; असञ्ञीवादे वुत्तनयेन सुखुमाय सञ्ञाय वसेन सञ्जाननसभावतापटिजाननवसेन च दुतियवादादयो पवत्ताति। एवमेत्थ एतेसं वादानं सब्भावो वेदितब्बो। सेसं वुत्तनयमेव।
Kāmañcātiādinā ‘‘aññatra rūpā’’tiādikā codanā lakkhaṇavasena vuttāti dassetvā ayañca nayo codanāya avisiṭṭhavisayatāya siyā; visiṭṭhavisayā panāyaṃ codanāti dassetuṃ, ‘‘ayaṃ pana pañho’’tiādi vuttaṃ. Ettake khandheti yathāvutte rūpavedanādike cattāro khandhe. Aññatra rūpāti iminā yattha katthaci rūpena vinā viññāṇassa pavatti natthīti dīpitaṃ hoti. Bhavavisesacodanāya sabhāvato eva viññāṇena vinā rūpassapi pavatti natthīti dīpitaṃ hotīti āha – ‘‘arūpabhavepi rūpaṃ, asaññābhave ca viññāṇaṃ atthī’’ti. Nirodhasamāpannassāti saññāvedayitanirodhaṃ samāpannassapi viññāṇaṃ atthi. Byañjanacchāyāya ce atthaṃ paṭibāhasīti yadi saddatthameva gahetvā adhippāyaṃ na gaṇhasi neyyatthaṃ suttanti. Ettha ca asaññabhave nibbattasattavasena paṭhamavādo; saññaṃ attato samanupassatīti ettha vuttanayena saññaṃyeva attāti gahetvā tassa kiñcanabhāvena ṭhitāya aññāya saññāya abhāvato asaññīti pavatto dutiyavādo; tathā saññāya saha rūpadhamme sabbe eva vā rūpārūpadhamme attāti gahetvā pavatto tatiyavādo; takkaggāhavaseneva pavatto catutthavādo. Tesu yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ. Nevasaññīnāsaññīvādepi asaññabhave nibbattassa sattassa cutipaṭisandhīsu; sabbattha vā paṭusaññākiccaṃ kātuṃ asamatthāya sukhumāya saññāya atthibhāvapaṭijānanavasena paṭhamavādo; asaññīvāde vuttanayena sukhumāya saññāya vasena sañjānanasabhāvatāpaṭijānanavasena ca dutiyavādādayo pavattāti. Evamettha etesaṃ vādānaṃ sabbhāvo veditabbo. Sesaṃ vuttanayameva.
२४. यत्थ न सञ्ञा, तत्थ ञाणस्स सम्भवो एव नत्थीति आह – ‘‘असञ्ञा सम्मोहो’’ति, असञ्ञभावो नाम सम्मोहप्पवत्तीति अत्थो। यथा निय्यन्तीति निय्यानियाति बहुलं वचनतो कत्तुसाधनो निय्यानियसद्दो, एवं इध विञ्ञातब्बसद्दोति आह – ‘‘विजानातीति विञ्ञातब्ब’’न्ति, विजाननं विञ्ञाणन्ति अत्थो। तेन दिट्ठसुतमुतविञ्ञातब्बमत्तेनाति दिट्ठसुतमुतविञ्ञाणप्पमाणेनाति अत्थो दट्ठब्बो। तेनाह – ‘‘पञ्चद्वारिकसञ्ञापवत्तिमत्तेना’’ति, निब्बिकप्पभावतो पञ्चद्वारिकसञ्ञापवत्तिसमेन भावनाभिनीहारेनाति अत्थो। ओळारिकसङ्खारप्पवत्तिमत्तेनाति ओळारिकानं सङ्खारानं पवत्तिया। ओळारिकसङ्खाराति चेत्थ आकिञ्चञ्ञायतनपरियोसाना समापत्तिधम्मा अधिप्पेता। उपसम्पदन्ति ये सञ्ञाय, असञ्ञिभावे च दोसं दिस्वा नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं वण्णेन्तापि रूपज्झानपटिलाभमत्तेन तस्स सम्पादनं पटिलाभं अधिगमं पञ्ञपेन्ति, तेसं तस्स ब्यसनं अक्खायति अनुपायभावतो। तेनाह ‘‘विनासो’’तिआदि। वुट्ठानन्ति सदिससमापज्जनपुब्बकं परिवुट्ठानं। समापत्ति एव तेसं नत्थि अनधिगतत्ता। ओळारिकसङ्खारप्पवत्तिया अन्तमसो आकिञ्चञ्ञायतनसङ्खारप्पवत्तियापि पत्तब्बन्ति न अक्खायति तेपि समतिक्कमित्वा पत्तब्बतो। सङ्खारानन्ति निद्धारणे सामिवचनं। अवसेसाति इतो परं सुखुमभावो नाम नत्थीति सुखुमभावापत्तिया अवसेसा। तेनाह – ‘‘भावनावसेन सब्बसुखुमभावं पत्ता सङ्खारा’’ति। एतन्ति नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं, पत्तब्बं नाम होति तादिससङ्खारप्पत्तियं तब्बोहारतो। सङ्खतं समेच्च सम्भुय्य पच्चयेहि कतत्ता।
24. Yattha na saññā, tattha ñāṇassa sambhavo eva natthīti āha – ‘‘asaññā sammoho’’ti, asaññabhāvo nāma sammohappavattīti attho. Yathā niyyantīti niyyāniyāti bahulaṃ vacanato kattusādhano niyyāniyasaddo, evaṃ idha viññātabbasaddoti āha – ‘‘vijānātītiviññātabba’’nti, vijānanaṃ viññāṇanti attho. Tena diṭṭhasutamutaviññātabbamattenāti diṭṭhasutamutaviññāṇappamāṇenāti attho daṭṭhabbo. Tenāha – ‘‘pañcadvārikasaññāpavattimattenā’’ti, nibbikappabhāvato pañcadvārikasaññāpavattisamena bhāvanābhinīhārenāti attho. Oḷārikasaṅkhārappavattimattenāti oḷārikānaṃ saṅkhārānaṃ pavattiyā. Oḷārikasaṅkhārāti cettha ākiñcaññāyatanapariyosānā samāpattidhammā adhippetā. Upasampadanti ye saññāya, asaññibhāve ca dosaṃ disvā nevasaññānāsaññāyatanaṃ vaṇṇentāpi rūpajjhānapaṭilābhamattena tassa sampādanaṃ paṭilābhaṃ adhigamaṃ paññapenti, tesaṃ tassa byasanaṃ akkhāyati anupāyabhāvato. Tenāha ‘‘vināso’’tiādi. Vuṭṭhānanti sadisasamāpajjanapubbakaṃ parivuṭṭhānaṃ. Samāpatti eva tesaṃ natthi anadhigatattā. Oḷārikasaṅkhārappavattiyā antamaso ākiñcaññāyatanasaṅkhārappavattiyāpi pattabbanti na akkhāyati tepi samatikkamitvā pattabbato. Saṅkhārānanti niddhāraṇe sāmivacanaṃ. Avasesāti ito paraṃ sukhumabhāvo nāma natthīti sukhumabhāvāpattiyā avasesā. Tenāha – ‘‘bhāvanāvasena sabbasukhumabhāvaṃ pattā saṅkhārā’’ti. Etanti nevasaññānāsaññāyatanaṃ, pattabbaṃ nāma hoti tādisasaṅkhārappattiyaṃ tabbohārato. Saṅkhataṃ samecca sambhuyya paccayehi katattā.
२५. ‘‘ये ते समणब्राह्मणा सतो सत्तस्स उच्छेदं विनासं विभवं पञ्ञपेन्ती’’ति (म॰ नि॰ ३.२५) वक्खमानत्ता सबुद्धियं विपरिवत्तमाने एकज्झं गहेत्वा, ‘‘तत्रा’’ति भगवता वुत्तन्ति आह – ‘‘तत्राति सत्तसु उच्छेदवादेसु भुम्म’’न्ति। उद्धं सरन्ति उद्धं गतं सरन्ताति तं दस्सेन्तो आह ‘‘उद्धं वुच्चती’’तिआदि। सरन्ताति यत्थ पत्थेन्ति न लभन्ति, तं जानन्ता। आसत्तिन्ति आसीसनं। पेच्चाति परलोके। वाणिजूपमा वियाति भवपरियापन्नफलविसेसापेक्खाय पटिपज्जनतो। सक्कायस्स भयाति सन्तो कायोति सक्कायो, परमत्थतो विज्जमानो धम्मसमूहोति कत्वा उपादानक्खन्धपञ्चकं, ततो भायनेन। मा खीयि मा परिक्खयं अगमासि। मा ओसीदि मा हेट्ठा भस्सि। अब्भन्ति आकासं मा उन्द्रियि मा भिज्जित्वा पति। गद्दुलेन बद्धो गद्दुलबद्धो। दळ्हथम्भो विय खीलो विय च सक्कायो दुम्मोचनीयतो। सा विय दिट्ठिगतिको तस्स अनुपरिवत्तनतो। दण्डको विय दिट्ठि छेदनकरणाय असमत्थभावकरणतो। रज्जु विय तण्हा बन्धनतो च, आरम्मणकरणवसेन समन्नागमनवसेन च सम्बद्धभावतो। तेन वुत्तं – ‘‘दिट्ठिदण्डके पवेसिताय तण्हारज्जुया’’ति।
25. ‘‘Ye te samaṇabrāhmaṇā sato sattassa ucchedaṃ vināsaṃ vibhavaṃ paññapentī’’ti (ma. ni. 3.25) vakkhamānattā sabuddhiyaṃ viparivattamāne ekajjhaṃ gahetvā, ‘‘tatrā’’ti bhagavatā vuttanti āha – ‘‘tatrāti sattasu ucchedavādesu bhumma’’nti. Uddhaṃ saranti uddhaṃ gataṃ sarantāti taṃ dassento āha ‘‘uddhaṃ vuccatī’’tiādi. Sarantāti yattha patthenti na labhanti, taṃ jānantā. Āsattinti āsīsanaṃ. Peccāti paraloke. Vāṇijūpamā viyāti bhavapariyāpannaphalavisesāpekkhāya paṭipajjanato. Sakkāyassa bhayāti santo kāyoti sakkāyo, paramatthato vijjamāno dhammasamūhoti katvā upādānakkhandhapañcakaṃ, tato bhāyanena. Mā khīyi mā parikkhayaṃ agamāsi. Mā osīdi mā heṭṭhā bhassi. Abbhanti ākāsaṃ mā undriyi mā bhijjitvā pati. Gaddulena baddho gaddulabaddho. Daḷhathambho viya khīlo viya ca sakkāyo dummocanīyato. Sā viya diṭṭhigatiko tassa anuparivattanato. Daṇḍako viya diṭṭhi chedanakaraṇāya asamatthabhāvakaraṇato. Rajju viya taṇhā bandhanato ca, ārammaṇakaraṇavasena samannāgamanavasena ca sambaddhabhāvato. Tena vuttaṃ – ‘‘diṭṭhidaṇḍake pavesitāya taṇhārajjuyā’’ti.
२६. भगवा अत्तनो देसनाविलासेन वेनेय्यज्झासयवसेन (चतुचत्तारीस अपरन्तकप्पिकवादा तत्थ तत्थ अन्तोगधाति) उद्देसवसेन पञ्चेव सङ्गहेत्वा यथुद्देसं निगमेन्तो, ‘‘इमानेव पञ्चायतनानी’’ति आह। तत्थ दुक्खस्स निमित्तभावतो दिट्ठिगतानं कारणट्ठेन आयतनत्थोति वुत्तं – ‘‘इमानेव पञ्च कारणानी’’ति। सञ्ञीआदिवसेन तीणि उच्छेदवादोति चत्तारि भाजितानि। इतरं पन दिट्ठधम्मनिब्बानं कुहिं पविट्ठं? सरूपतो अभाजितत्ता यथाभाजितेसु वादेसु कत्थ अन्तोगधन्ति पुच्छति। उद्देसे पन सरूपतो गहितमेव, ‘‘दिट्ठधम्मनिब्बानं वा पनेके अभिवदन्ती’’ति। इतरो एकत्तसञ्ञीवादे नानत्तसञ्ञीवादे अन्तोगधन्ति दस्सेन्तो ‘‘एकत्त…पे॰… वेदितब्ब’’न्ति आह यथासुखञ्चेतं वुत्तं। पठमो हि दिट्ठधम्मनिब्बानवादो नानत्तसञ्ञीवादे अन्तोगधो, इतरे चत्तारो एकत्तसञ्ञीवादे।
26. Bhagavā attano desanāvilāsena veneyyajjhāsayavasena (catucattārīsa aparantakappikavādā tattha tattha antogadhāti) uddesavasena pañceva saṅgahetvā yathuddesaṃ nigamento, ‘‘imānevapañcāyatanānī’’ti āha. Tattha dukkhassa nimittabhāvato diṭṭhigatānaṃ kāraṇaṭṭhena āyatanatthoti vuttaṃ – ‘‘imāneva pañca kāraṇānī’’ti. Saññīādivasena tīṇi ucchedavādoti cattāri bhājitāni. Itaraṃ pana diṭṭhadhammanibbānaṃ kuhiṃ paviṭṭhaṃ? Sarūpato abhājitattā yathābhājitesu vādesu kattha antogadhanti pucchati. Uddese pana sarūpato gahitameva, ‘‘diṭṭhadhammanibbānaṃ vā paneke abhivadantī’’ti. Itaro ekattasaññīvāde nānattasaññīvāde antogadhanti dassento ‘‘ekatta…pe… veditabba’’nti āha yathāsukhañcetaṃ vuttaṃ. Paṭhamo hi diṭṭhadhammanibbānavādo nānattasaññīvāde antogadho, itare cattāro ekattasaññīvāde.
२७. अतीतकोट्ठाससङ्खातन्ति अतीतं खन्धकोट्ठाससङ्खातं पुब्बन्तं। पुब्बे निवुत्थधम्मविसया कप्पना इधाधिप्पेता, तस्मा अतीतकालवाचको इध पुब्बसद्दो, रूपादिखन्धविनिमुत्तञ्च कप्पनावत्थु नत्थि, अन्तसद्दो च कोट्ठासवाचको। तेन वुत्तं ‘‘अतीतकोट्ठाससङ्खातं पुब्बन्तं कप्पेत्वा’’ति। ‘‘कप्पेत्वा’’ति च तस्मिं पुब्बन्ते तण्हायनाभिनिविसानं समत्थनं परिनिट्ठापनं वदति। सेसम्पीति ‘‘पुब्बन्तानुदिट्ठी’’ति एवमादिकं। पुब्बे वुत्तप्पकारन्ति ‘‘अपरन्तानुदिट्ठिनो’’तिआदीसु वुत्तप्पकारं। एकेकस्मिञ्च अत्ताति आहितो अहंमानो एत्थाति कत्वा, लोकोति लोकियन्ति एत्थ पुञ्ञपापानि तब्बिपाका चाति कत्वा, तं तं गहणविसेसं उपादाय पञ्ञापनं होतीति आह – ‘‘रूपादीसु अञ्ञतरं अत्ताति च लोकोति च गहेत्वा’’ति। सब्बदाभावेन सस्सतो। अमरो निच्चो धुवोति तस्सेव वेवचनानि। मरणाभावेन अमरो, उप्पादाभावेन सब्बकालं वत्तनतो निच्चो, थिरट्ठेन विकाराभावेन धुवो, यथाहातिआदिना यथावुत्तमत्थं निद्देसपटिसम्भिदापाळीहि विभावेति। अयञ्च अत्थो ‘‘रूपं अत्ततो समनुपस्सति, वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सती’’ति (पटि॰ म॰ १.१३०-१३१) इमिस्सा पञ्चविधाय सक्कायदिट्ठिया वसेन वुत्तो। ‘‘रूपवन्त’’न्तिआदिकाय (पटि॰ म॰ १.१३०-१३१) पन पञ्चदसविधाय सक्कायदिट्ठिया वसेन चत्तारो चत्तारो खन्धे, ‘‘अत्ता’’ति गहेत्वा तदञ्ञं – ‘‘लोको’’ति पञ्ञपेन्तीति अयम्पि अत्थो लब्भति, तथा एकं खन्धं, ‘‘अत्ता’’ति गहेत्वा तदञ्ञे ‘‘लोको’’ति पञ्ञपेन्तीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। एसेव नयोति इमिना यथा ‘‘रूपादीसु अञ्ञतरं अत्ताति च लोकोति च गहेत्वा सस्सतो…पे॰… धुवो’’ति अत्थो वुत्तो; एवं असस्सतो अनिच्चो अधुवो उच्छिज्जति विनस्सति न होति परं मरणा; निच्चो च अनिच्चो च नेवनिच्चो नानिच्चोति एवमादिमत्थं अतिदिसति।
27.Atītakoṭṭhāsasaṅkhātanti atītaṃ khandhakoṭṭhāsasaṅkhātaṃ pubbantaṃ. Pubbe nivutthadhammavisayā kappanā idhādhippetā, tasmā atītakālavācako idha pubbasaddo, rūpādikhandhavinimuttañca kappanāvatthu natthi, antasaddo ca koṭṭhāsavācako. Tena vuttaṃ ‘‘atītakoṭṭhāsasaṅkhātaṃ pubbantaṃ kappetvā’’ti. ‘‘Kappetvā’’ti ca tasmiṃ pubbante taṇhāyanābhinivisānaṃ samatthanaṃ pariniṭṭhāpanaṃ vadati. Sesampīti ‘‘pubbantānudiṭṭhī’’ti evamādikaṃ. Pubbe vuttappakāranti ‘‘aparantānudiṭṭhino’’tiādīsu vuttappakāraṃ. Ekekasmiñca attāti āhito ahaṃmāno etthāti katvā, lokoti lokiyanti ettha puññapāpāni tabbipākā cāti katvā, taṃ taṃ gahaṇavisesaṃ upādāya paññāpanaṃ hotīti āha – ‘‘rūpādīsu aññataraṃ attāti ca lokoti ca gahetvā’’ti. Sabbadābhāvena sassato. Amaro nicco dhuvoti tasseva vevacanāni. Maraṇābhāvena amaro, uppādābhāvena sabbakālaṃ vattanato nicco, thiraṭṭhena vikārābhāvena dhuvo, yathāhātiādinā yathāvuttamatthaṃ niddesapaṭisambhidāpāḷīhi vibhāveti. Ayañca attho ‘‘rūpaṃ attato samanupassati, vedanaṃ… saññaṃ… saṅkhāre… viññāṇaṃ attato samanupassatī’’ti (paṭi. ma. 1.130-131) imissā pañcavidhāya sakkāyadiṭṭhiyā vasena vutto. ‘‘Rūpavanta’’ntiādikāya (paṭi. ma. 1.130-131) pana pañcadasavidhāya sakkāyadiṭṭhiyā vasena cattāro cattāro khandhe, ‘‘attā’’ti gahetvā tadaññaṃ – ‘‘loko’’ti paññapentīti ayampi attho labbhati, tathā ekaṃ khandhaṃ, ‘‘attā’’ti gahetvā tadaññe ‘‘loko’’ti paññapentīti evamettha attho daṭṭhabbo. Eseva nayoti iminā yathā ‘‘rūpādīsu aññataraṃ attāti ca lokoti ca gahetvā sassato…pe… dhuvo’’ti attho vutto; evaṃ asassato anicco adhuvo ucchijjati vinassati na hoti paraṃ maraṇā; nicco ca anicco ca nevanicco nāniccoti evamādimatthaṃ atidisati.
चत्तारो सस्सतवादाति लाभीवसेन तयो, तक्कीवसेन एकोति एवं चत्तारो। पुब्बेनिवासञाणलाभी तित्थियो मन्दपञ्ञो अनेकजातिसतसहस्समत्तं अनुस्सरति, मज्झिमपञ्ञो दस संवट्टविवट्टकप्पानि, तिक्खपञ्ञो चत्तारीस संवट्टविवट्टकप्पानि, न ततो परं। सो एवं अनुस्सरन्तो अत्ता च लोको चाति अभिवदति। तक्की पन तक्कपरियाहतं वीमंसानुचरितं सयंपटिभानं सस्सतो अत्ता च लोको चाति अभिवदति। तेन वुत्तं – ‘‘लाभीवसेन तयो, तक्कीवसेन एकोति एवं चत्तारो सस्सतवादा’’ति। एतेनेव च अधिच्चसमुप्पत्तिकवादो विय सस्सतवादो कस्मा दुविधेन न विभत्तोति चे? पटिक्खित्तत्ताति दट्ठब्बं।
Cattāro sassatavādāti lābhīvasena tayo, takkīvasena ekoti evaṃ cattāro. Pubbenivāsañāṇalābhī titthiyo mandapañño anekajātisatasahassamattaṃ anussarati, majjhimapañño dasa saṃvaṭṭavivaṭṭakappāni, tikkhapañño cattārīsa saṃvaṭṭavivaṭṭakappāni, na tato paraṃ. So evaṃ anussaranto attā ca loko cāti abhivadati. Takkī pana takkapariyāhataṃ vīmaṃsānucaritaṃ sayaṃpaṭibhānaṃ sassato attā ca loko cāti abhivadati. Tena vuttaṃ – ‘‘lābhīvasena tayo, takkīvasena ekoti evaṃ cattāro sassatavādā’’ti. Eteneva ca adhiccasamuppattikavādo viya sassatavādo kasmā duvidhena na vibhattoti ce? Paṭikkhittattāti daṭṭhabbaṃ.
एत्थ च, ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको चा’’ति वादे अयमयुत्तताविभावना – यदि हि परेन परिकप्पितो अत्ता, लोको वा सस्सतो सिया, तस्स निब्बिकारताय पुरिमरूपाविजहनतो कस्सचि विसेसाधानस्स कातुं असक्कुणेय्यताय अहिततो निवत्तनत्थं हिते च पटिपत्तिअत्थं उपदेसो एव निप्पयोजनो सिया सस्सतवादिनो। कथं वा सो उपदेसो पवत्तीयति विकाराभावतो; एवञ्च अत्तनो अजटाकासस्स विय दानादिकिरिया हिंसादिकिरिया च न सम्भवति; तथा सुखस्स दुक्खस्स च अनुभवननिबन्धो एव सस्सतवादिनो न युज्जति कम्मबद्धाभावतो, जातिआदीनं असम्भवतो कुतो विमोक्खो। अथ पन धम्ममत्तं तस्स उप्पज्जति चेव विनस्सति च, यस्स वसेनायं किरियादिवोहारोति वदेय्य। एवम्पि पुरिमरूपाविजहनेन अवट्ठितस्स अत्तनो धम्ममत्तन्ति न सक्का सम्भावेतुं; ते वा पनस्स धम्मा अवत्थाभूता ततो अञ्ञे वा सियुं अनञ्ञे वा, यदि अञ्ञे, न ताहि तस्स उप्पन्नाहिपि कोचि विसेसो अत्थि। यो हि करोति पटिसंवेदेति चवति उपपज्जति चाति इच्छितं। तस्मा तदवत्थो एव यथावुत्तदोसो, किञ्च धम्मकप्पनापि निरत्थका सिया। अथ अनञ्ञे, उप्पादविनासवन्तीहि अवत्थाहि अनञ्ञस्स अत्तनो तासं विय उप्पादविनाससम्भवापत्तितो कुतो निच्चतावकासो। तासम्पि वा अत्तनो विय निच्चताति बन्धनविमोक्खानं असम्भवो एवाति न युज्जति एव सस्सतवादो; न चेत्थ कोचि वादी धम्मानं सस्सतभावे परिसुद्धं युत्तिं वत्तुं समत्थो अत्थि; युत्तिरहितञ्च वचनं न पण्डितानं चित्तमाराधेतीति विञ्ञूहि छड्डितो एवायं सस्सतवादोति।
Ettha ca, ‘‘sassato attā ca loko cā’’ti vāde ayamayuttatāvibhāvanā – yadi hi parena parikappito attā, loko vā sassato siyā, tassa nibbikāratāya purimarūpāvijahanato kassaci visesādhānassa kātuṃ asakkuṇeyyatāya ahitato nivattanatthaṃ hite ca paṭipattiatthaṃ upadeso eva nippayojano siyā sassatavādino. Kathaṃ vā so upadeso pavattīyati vikārābhāvato; evañca attano ajaṭākāsassa viya dānādikiriyā hiṃsādikiriyā ca na sambhavati; tathā sukhassa dukkhassa ca anubhavananibandho eva sassatavādino na yujjati kammabaddhābhāvato, jātiādīnaṃ asambhavato kuto vimokkho. Atha pana dhammamattaṃ tassa uppajjati ceva vinassati ca, yassa vasenāyaṃ kiriyādivohāroti vadeyya. Evampi purimarūpāvijahanena avaṭṭhitassa attano dhammamattanti na sakkā sambhāvetuṃ; te vā panassa dhammā avatthābhūtā tato aññe vā siyuṃ anaññe vā, yadi aññe, na tāhi tassa uppannāhipi koci viseso atthi. Yo hi karoti paṭisaṃvedeti cavati upapajjati cāti icchitaṃ. Tasmā tadavattho eva yathāvuttadoso, kiñca dhammakappanāpi niratthakā siyā. Atha anaññe, uppādavināsavantīhi avatthāhi anaññassa attano tāsaṃ viya uppādavināsasambhavāpattito kuto niccatāvakāso. Tāsampi vā attano viya niccatāti bandhanavimokkhānaṃ asambhavo evāti na yujjati eva sassatavādo; na cettha koci vādī dhammānaṃ sassatabhāve parisuddhaṃ yuttiṃ vattuṃ samattho atthi; yuttirahitañca vacanaṃ na paṇḍitānaṃ cittamārādhetīti viññūhi chaḍḍito evāyaṃ sassatavādoti.
सत्त उच्छेदवादाति एत्थ ते सरूपमत्ततो हेट्ठा दस्सिता एव, तत्थ द्वे जना उच्छेददिट्ठिं गण्हन्ति लाभी च अलाभी च। तत्थ लाभी नाम दिब्बचक्खुञाणलाभी दिब्बेन चक्खुना अरहतो चुतिं दिस्वा उपपत्तिं अपस्सन्तो। यो वा पुथुज्जनानम्पि चुतिमत्तमेव दट्ठुं सक्कोति, पुब्बयोगाभावेन परिकम्माकरणेन वा उपपातं दट्ठुं न सक्कोति। सो ‘‘तत्थ तत्थेव अत्ता उच्छिज्जती’’ति उच्छेददिट्ठिं गण्हाति। अलाभी – ‘‘को परलोकं जानाति, एत्तको जीवविसयो, याव इन्द्रियगोचरो’’ति अत्तनो धीतुया हत्थग्गण्हनकराजा विय कामसुखगिद्धताय वा, ‘‘यथा रुक्खपण्णानि रुक्खतो पतितानि न पटिसन्धियन्ति, एवं सब्बेपि सत्ता अप्पटिसन्धिकमरणमेव गच्छन्ति, जलबुब्बुळकूपमा सत्ता’’ति तक्कमत्तवसेन वा उच्छेददिट्ठिं गण्हाति। तत्थ यं हेट्ठा वुत्तं – ‘‘मनुस्सत्तभावे कामावचरदेवत्तभावे रूपावचरदेवत्तभावे चतुब्बिधअरूपत्तभावे चवित्वा सत्तस्स उच्छेदपञ्ञापनवसेन सत्त उच्छेदवादा कथिता’’ति। तत्थ युत्तं ताव पुरिमेसु तीसु वादेसु ‘‘कायस्स भेदा’’ति वुत्तं; पञ्चवोकारभवपरियापन्नं अत्तभावं आरब्भ पवत्तत्ता तेसं वादानं, न युत्तं चतुवोकारभवपरियापन्नं अत्तभावं निस्साय पवत्तेसु चतुत्थादीसु चतूसु वादेसु, ‘‘कायस्स भेदा’’ति वुत्तं। न हि अरूपीनं कायो अत्थीति? सच्चमेतं, रूपभवे पवत्तवोहारेनेव दिट्ठिगतिको अरूपभवेपि कायवोहारमारोपेत्वा आह ‘‘कायस्स भेदा’’ति। यथा दिट्ठिगतिकेहि दिट्ठियो पञ्ञत्ता, तथेव भगवा दस्सेसीति। अरूपकायभावतो वा फस्सादिधम्मसमूहभूते अरूपत्तभावे कायनिद्देसो दट्ठब्बो।
Satta ucchedavādāti ettha te sarūpamattato heṭṭhā dassitā eva, tattha dve janā ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhanti lābhī ca alābhī ca. Tattha lābhī nāma dibbacakkhuñāṇalābhī dibbena cakkhunā arahato cutiṃ disvā upapattiṃ apassanto. Yo vā puthujjanānampi cutimattameva daṭṭhuṃ sakkoti, pubbayogābhāvena parikammākaraṇena vā upapātaṃ daṭṭhuṃ na sakkoti. So ‘‘tattha tattheva attā ucchijjatī’’ti ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Alābhī – ‘‘ko paralokaṃ jānāti, ettako jīvavisayo, yāva indriyagocaro’’ti attano dhītuyā hatthaggaṇhanakarājā viya kāmasukhagiddhatāya vā, ‘‘yathā rukkhapaṇṇāni rukkhato patitāni na paṭisandhiyanti, evaṃ sabbepi sattā appaṭisandhikamaraṇameva gacchanti, jalabubbuḷakūpamā sattā’’ti takkamattavasena vā ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Tattha yaṃ heṭṭhā vuttaṃ – ‘‘manussattabhāve kāmāvacaradevattabhāve rūpāvacaradevattabhāve catubbidhaarūpattabhāve cavitvā sattassa ucchedapaññāpanavasena satta ucchedavādā kathitā’’ti. Tattha yuttaṃ tāva purimesu tīsu vādesu ‘‘kāyassa bhedā’’ti vuttaṃ; pañcavokārabhavapariyāpannaṃ attabhāvaṃ ārabbha pavattattā tesaṃ vādānaṃ, na yuttaṃ catuvokārabhavapariyāpannaṃ attabhāvaṃ nissāya pavattesu catutthādīsu catūsu vādesu, ‘‘kāyassa bhedā’’ti vuttaṃ. Na hi arūpīnaṃ kāyo atthīti? Saccametaṃ, rūpabhave pavattavohāreneva diṭṭhigatiko arūpabhavepi kāyavohāramāropetvā āha ‘‘kāyassa bhedā’’ti. Yathā diṭṭhigatikehi diṭṭhiyo paññattā, tatheva bhagavā dassesīti. Arūpakāyabhāvato vā phassādidhammasamūhabhūte arūpattabhāve kāyaniddeso daṭṭhabbo.
एत्थाह – ‘‘कामावचरदेवत्तभावादिनिरवसेसविभवपतिट्ठापकानं दुतियवादादीनं युत्तो अपरन्तकप्पिकभावो अनागतद्धविसयत्ता तेसं वादानं; न पन दिट्ठिगतिक-पच्चक्खभूत-मनुस्सत्तभाव-समुच्छेदपतिट्ठापकस्स पठमवादस्स पच्चुप्पन्नविसयत्ता’’ति। यदि एवं यथा हि दुतियादिवादानं, पुरिमपुरिमवादसङ्गहितस्सेव अत्तनो उत्तरुत्तरभवोपपत्तिया समुच्छेदनतो युज्जति अपरन्तकप्पिकता, तथा च ‘‘नो च खो, भो, अयं अत्ता एत्तावता सम्मा समुच्छिन्नो होती’’तिआदि वुत्तं। एवं अनागतस्सेव मनुस्सत्तभावसमुच्छेदस्स अधिप्पेतत्ता पठमवादस्सपि अपरन्तकप्पिकता युज्जति। एवं सब्बस्सपि पुब्बन्ततो आगतस्स उच्छेदपञ्ञापनवसेन इध पुब्बन्तकप्पिकेसु देसना गता। एते उच्छेदवादा हेट्ठा अपरन्तकप्पिकेसु देसना गता। एते उच्छेदवादा हेट्ठा अपरन्तकप्पिकेसु तत्थ तत्थेव उच्छिज्जति, न ततो उद्धं पवत्ति अत्थीति दस्सनत्थं वुत्ता। जलबुब्बुळकूपमा हि सत्ताति तस्स लद्धि।
Etthāha – ‘‘kāmāvacaradevattabhāvādiniravasesavibhavapatiṭṭhāpakānaṃ dutiyavādādīnaṃ yutto aparantakappikabhāvo anāgataddhavisayattā tesaṃ vādānaṃ; na pana diṭṭhigatika-paccakkhabhūta-manussattabhāva-samucchedapatiṭṭhāpakassa paṭhamavādassa paccuppannavisayattā’’ti. Yadi evaṃ yathā hi dutiyādivādānaṃ, purimapurimavādasaṅgahitasseva attano uttaruttarabhavopapattiyā samucchedanato yujjati aparantakappikatā, tathā ca ‘‘no ca kho, bho, ayaṃ attā ettāvatā sammā samucchinno hotī’’tiādi vuttaṃ. Evaṃ anāgatasseva manussattabhāvasamucchedassa adhippetattā paṭhamavādassapi aparantakappikatā yujjati. Evaṃ sabbassapi pubbantato āgatassa ucchedapaññāpanavasena idha pubbantakappikesu desanā gatā. Ete ucchedavādā heṭṭhā aparantakappikesu desanā gatā. Ete ucchedavādā heṭṭhā aparantakappikesu tattha tattheva ucchijjati, na tato uddhaṃ pavatti atthīti dassanatthaṃ vuttā. Jalabubbuḷakūpamā hi sattāti tassa laddhi.
इधाति पुब्बन्तकप्पिकेसु। इधेव मनुस्सत्तभावादिके उच्छिज्जति विनट्ठविनासवसेन। एवं अनागते अनुप्पत्तिदस्सनपरानं उच्छेदवादानं अपरन्तकप्पिकेसु गहणं; पुब्बन्ततो पन आगतस्स अत्तनो इधेव उच्छेददस्सनपरानं पुब्बन्तकप्पिकेसु गहणं। इतो परं न गच्छतीति पन इदं अत्थतो आपन्नस्स अत्थस्स दस्सनं। सत्तेसु सङ्खारेसु च एकच्चसस्सतन्ति पवत्तो एकच्चसस्सतवादो । सो पन ब्रह्मकायिक-खिड्डापदोसिक-मनोपदोसिकत्तभावतो चवित्वा इधागतानं तक्किनो च उप्पज्जनवसेन चतुब्बिधोति आह ‘‘चत्तारो एकच्चसस्सतवादा’’ति। ‘‘सङ्खारेकच्चसस्सतिका’’ति इदं तेहि सस्सतभावेन गय्हमानानं धम्मानं यथासभावदस्सनवसेन वुत्तं, न पनेकच्चसस्सतिकमतदस्सनवसेन। तस्स हि सस्सताभिमतं असङ्खतमेवाति लद्धि। तथा हि वुत्तं (दी॰ नि॰ १.४९) ब्रह्मजाले – ‘‘चित्तन्ति वा मनोति वा विञ्ञाणन्ति वा अयं अत्ता निच्चो धुवो सस्सतो अविपरिणामधम्मो सस्सतिसमं तथेव ठस्सती’’ति। न हि यस्स भावस्स पच्चयेहि अभिसङ्खतभावं पटिजानाति; तस्सेव निच्चधुवादिभावो अनुम्मत्तकेन न सक्का पटिञ्ञातुं। एतेन, ‘‘उप्पादवयधुवतायुत्तभावा सिया निच्चा, सिया अनिच्चा, सिया न वत्तब्बा’’तिआदिना पवत्तस्स सत्तभङ्गवादस्स अयुत्तता विभाविता होति।
Idhāti pubbantakappikesu. Idheva manussattabhāvādike ucchijjati vinaṭṭhavināsavasena. Evaṃ anāgate anuppattidassanaparānaṃ ucchedavādānaṃ aparantakappikesu gahaṇaṃ; pubbantato pana āgatassa attano idheva ucchedadassanaparānaṃ pubbantakappikesu gahaṇaṃ. Ito paraṃ na gacchatīti pana idaṃ atthato āpannassa atthassa dassanaṃ. Sattesu saṅkhāresu ca ekaccasassatanti pavatto ekaccasassatavādo . So pana brahmakāyika-khiḍḍāpadosika-manopadosikattabhāvato cavitvā idhāgatānaṃ takkino ca uppajjanavasena catubbidhoti āha ‘‘cattāro ekaccasassatavādā’’ti. ‘‘Saṅkhārekaccasassatikā’’ti idaṃ tehi sassatabhāvena gayhamānānaṃ dhammānaṃ yathāsabhāvadassanavasena vuttaṃ, na panekaccasassatikamatadassanavasena. Tassa hi sassatābhimataṃ asaṅkhatamevāti laddhi. Tathā hi vuttaṃ (dī. ni. 1.49) brahmajāle – ‘‘cittanti vā manoti vā viññāṇanti vā ayaṃ attā nicco dhuvo sassato avipariṇāmadhammo sassatisamaṃ tatheva ṭhassatī’’ti. Na hi yassa bhāvassa paccayehi abhisaṅkhatabhāvaṃ paṭijānāti; tasseva niccadhuvādibhāvo anummattakena na sakkā paṭiññātuṃ. Etena, ‘‘uppādavayadhuvatāyuttabhāvā siyā niccā, siyā aniccā, siyā na vattabbā’’tiādinā pavattassa sattabhaṅgavādassa ayuttatā vibhāvitā hoti.
तत्थायं (दी॰ नि॰ टी॰ १.३८) अयुत्तताविभावना – यदि, ‘‘येन सभावेन यो धम्मो अत्थीति वुच्चति, तेनेव सभावेन सो धम्मो नत्थी’’तिआदिना वुच्चेय्य, सिया अनेकन्तवादो; अथ अञ्ञेन, सिया न अनेकन्तवादो; न चेत्थ देसन्तरादिसम्बद्धभावो युत्तो वत्तुं तस्स सब्बलोकसिद्धत्ता विवादाभावतो। ये पन वदन्ति – ‘‘यथा सुवण्णघटे मकुटे कते घटभावो नस्सति, मकुटभावो उप्पज्जति, सुवण्णभावो तिट्ठतियेव, एवं सब्बभावानं कोचि धम्मो नस्सति, कोचि उप्पज्जति, सभावो पन तिट्ठती’’ति। ते वत्तब्बा – किं तं सुवण्णं, यं घटे मकुटे च अवट्ठितं? यदि रूपादि, सो सद्दो विय अनिच्चो, अथ रूपादिसमूहो, समूहो नाम सम्मुतिमत्तं। तस्स वोहारमत्तस्स अत्थिता नत्थिता निच्चता वा न वत्तब्बा। तस्स परमत्थसभावेन अनुपलब्भनतोति अनेकन्तवादो न सिया। धम्मा च धम्मितो अञ्ञे वा सियुं अनञ्ञे वा। यदि अञ्ञे, न तेसं अनिच्चताय धम्मी अनिच्चो अञ्ञत्ता। न हि रूपा चक्खुविञ्ञाणं अञ्ञत्ता, न च रूपे चक्खुविञ्ञाणसद्दो होति; किञ्च धम्मकप्पनापि निरत्थिका सिया धम्मिनो निच्चानिच्चताय असिज्झनतो अथ अनञ्ञे; उप्पादविनासवन्तेहि अनञ्ञस्स धम्मिनो तेसं विय उप्पादविनाससब्भावतो कुतो निच्चतावकासो, तेसम्पि वा धम्मिनो विय निच्चतापत्ति सिया। अपिच निच्चानिच्चनवत्तब्बरूपो अत्ता च लोको च परमत्थतो विज्जमानतापटिजाननतो यथा निच्चादीनं अञ्ञतरं रूपं, यथा वा दीपादयो। न हि दीपादीनं उदयब्बयसभावानं निच्चानिच्चनवत्तब्बसभावता सक्का वत्तुं जीवस्स निच्चादीसु अञ्ञतरं रूपं वियाति एवं सत्तभङ्गस्स विय सेसभङ्गानम्पि असम्भवोयेवाति सत्तभङ्गवादस्स अयुत्तता वेदितब्बाति।
Tatthāyaṃ (dī. ni. ṭī. 1.38) ayuttatāvibhāvanā – yadi, ‘‘yena sabhāvena yo dhammo atthīti vuccati, teneva sabhāvena so dhammo natthī’’tiādinā vucceyya, siyā anekantavādo; atha aññena, siyā na anekantavādo; na cettha desantarādisambaddhabhāvo yutto vattuṃ tassa sabbalokasiddhattā vivādābhāvato. Ye pana vadanti – ‘‘yathā suvaṇṇaghaṭe makuṭe kate ghaṭabhāvo nassati, makuṭabhāvo uppajjati, suvaṇṇabhāvo tiṭṭhatiyeva, evaṃ sabbabhāvānaṃ koci dhammo nassati, koci uppajjati, sabhāvo pana tiṭṭhatī’’ti. Te vattabbā – kiṃ taṃ suvaṇṇaṃ, yaṃ ghaṭe makuṭe ca avaṭṭhitaṃ? Yadi rūpādi, so saddo viya anicco, atha rūpādisamūho, samūho nāma sammutimattaṃ. Tassa vohāramattassa atthitā natthitā niccatā vā na vattabbā. Tassa paramatthasabhāvena anupalabbhanatoti anekantavādo na siyā. Dhammā ca dhammito aññe vā siyuṃ anaññe vā. Yadi aññe, na tesaṃ aniccatāya dhammī anicco aññattā. Na hi rūpā cakkhuviññāṇaṃ aññattā, na ca rūpe cakkhuviññāṇasaddo hoti; kiñca dhammakappanāpi niratthikā siyā dhammino niccāniccatāya asijjhanato atha anaññe; uppādavināsavantehi anaññassa dhammino tesaṃ viya uppādavināsasabbhāvato kuto niccatāvakāso, tesampi vā dhammino viya niccatāpatti siyā. Apica niccāniccanavattabbarūpo attā ca loko ca paramatthato vijjamānatāpaṭijānanato yathā niccādīnaṃ aññataraṃ rūpaṃ, yathā vā dīpādayo. Na hi dīpādīnaṃ udayabbayasabhāvānaṃ niccāniccanavattabbasabhāvatā sakkā vattuṃ jīvassa niccādīsu aññataraṃ rūpaṃ viyāti evaṃ sattabhaṅgassa viya sesabhaṅgānampi asambhavoyevāti sattabhaṅgavādassa ayuttatā veditabbāti.
एत्थ च, ‘‘इस्सरो निच्चो, अञ्ञे सत्ता अनिच्चा’’ति एवं पवत्तवादा सत्तेकच्चसस्सतवादा; सेय्यथापि इस्सरवादादयो। ‘‘परमाणवो निच्चा धुवा, द्विअणुकादयो अनिच्चा’’ति एवं पवत्तवादा सङ्खारेकच्चसस्सतवादा; सेय्यथापि कणादवादादयो। ननु च ‘‘एकच्चे धम्मा सस्सता, एकच्चे असस्सता’’ति; एतस्मिं वादे चक्खादीनं असस्सततासन्निट्ठानं यथासभावावबोधो एव, तयिदं कथं मिच्छादस्सनन्ति, को एवमाह – ‘‘चक्खादीनं असस्सतभावसन्निट्ठानं मिच्छादस्सन’’न्ति? असस्सतेसुयेव पन केसञ्चि धम्मानं सस्सतभावाभिनिवेसो इध मिच्छादस्सनं; तेन पन एकवारे पवत्तमानेन चक्खादीनं असस्सतभावावबोधो विदूसितो संसट्ठभावतो; विससंसट्ठो विय सप्पिमण्डो सकिच्चकारणासमत्तताय सम्मादस्सनपक्खे ठपेतब्बतं नारहति। अथ वा असस्सतभावेन निच्छितापि चक्खुआदयो समारोपितजीवसभावा एव दिट्ठिगति केहि गय्हन्तीति तदवबोधस्स मिच्छादस्सनभावो न सक्का निवारेतुं। तथा हि वुत्तं ब्रह्मजाले (दी॰ नि॰ १.४९) – ‘‘चक्खुन्ति वा…पे॰… कायोति वा अयं मे अत्ता’’तिआदि। एवञ्च कत्वा असङ्खताय सङ्खताय च धातुया वसेन यथाक्कमं एकच्चे धम्मा सस्सता; एकच्चे असस्सताति एवं पवत्तो विभज्जवादोपि एकच्चसस्सतवादो आपज्जतीति एवंपकारा चोदना अनोकासा होति अविपरीतधम्मसभावसम्पटिपत्तिभावतो।
Ettha ca, ‘‘issaro nicco, aññe sattā aniccā’’ti evaṃ pavattavādā sattekaccasassatavādā; seyyathāpi issaravādādayo. ‘‘Paramāṇavo niccā dhuvā, dviaṇukādayo aniccā’’ti evaṃ pavattavādā saṅkhārekaccasassatavādā; seyyathāpi kaṇādavādādayo. Nanu ca ‘‘ekacce dhammā sassatā, ekacce asassatā’’ti; etasmiṃ vāde cakkhādīnaṃ asassatatāsanniṭṭhānaṃ yathāsabhāvāvabodho eva, tayidaṃ kathaṃ micchādassananti, ko evamāha – ‘‘cakkhādīnaṃ asassatabhāvasanniṭṭhānaṃ micchādassana’’nti? Asassatesuyeva pana kesañci dhammānaṃ sassatabhāvābhiniveso idha micchādassanaṃ; tena pana ekavāre pavattamānena cakkhādīnaṃ asassatabhāvāvabodho vidūsito saṃsaṭṭhabhāvato; visasaṃsaṭṭho viya sappimaṇḍo sakiccakāraṇāsamattatāya sammādassanapakkhe ṭhapetabbataṃ nārahati. Atha vā asassatabhāvena nicchitāpi cakkhuādayo samāropitajīvasabhāvā eva diṭṭhigati kehi gayhantīti tadavabodhassa micchādassanabhāvo na sakkā nivāretuṃ. Tathā hi vuttaṃ brahmajāle (dī. ni. 1.49) – ‘‘cakkhunti vā…pe… kāyoti vā ayaṃ me attā’’tiādi. Evañca katvā asaṅkhatāya saṅkhatāya ca dhātuyā vasena yathākkamaṃ ekacce dhammā sassatā; ekacce asassatāti evaṃ pavatto vibhajjavādopi ekaccasassatavādo āpajjatīti evaṃpakārā codanā anokāsā hoti aviparītadhammasabhāvasampaṭipattibhāvato.
न मरतीति अमरा। का सा? ‘‘एवन्तिपि मे नो’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.६२) नयेन परियन्तरहिता दिट्ठिगतिकस्स दिट्ठि च वाचा च, अमराय दिट्ठिया वाचाय विविधो खेपोति अमराविक्खेपो। सो एतस्स अत्थीति अमराविक्खेपो। अथ वा अमराति एका मच्छजाति, सा उम्मुज्जननिम्मुज्जनादिवसेन उदके सन्धावमाना गाहं न गच्छति; एवमेवं अयम्पि वादो इतो चितो च सन्धावति, गाहं नागच्छतीति अमराविक्खेपो, सो एव अमराविक्खेपिको। स्वायं वादो मुसावादअनुयोगछन्दरागमोहहेतुकताय चतुधा पवत्तोति आह – ‘‘चत्तारो अमराविक्खेपिका वुत्ता’’ति। ननु चेत्थ (दी॰ नि॰ टी॰ १.६५-६६) चतुब्बिधोपि अमराविक्खेपिको कुसलादिके धम्मे परलोकत्तिकादीनि च यथाभूतं अनवबुज्झमानो, तत्थ तत्थ पञ्हं पुट्ठो पुच्छाय विक्खेपनमत्तं आपज्जतीति तस्स कथं दिट्ठिगतिकभावो। न हि अवत्तुकामस्स विय पुच्छितमत्थं अजानन्तस्स विक्खेपकरणमत्तेन दिट्ठिगतिकता युत्ताति? न हेवं पुच्छाविक्खेपकरणमत्तेन तस्स दिट्ठिगतिकता इच्छिता, अथ खो मिच्छाभिनिवेसेन। सस्सतवसेन मिच्छाभिनिविट्ठोयेव हि मन्दबुद्धिताय कुसलादिधम्मे परलोकत्तिकादीनि च, याथावतो अप्पटिपज्जमानो अत्तना अविञ्ञातस्स अत्थस्स परं विञ्ञापेतुं असमत्थताय मुसावादादिभयेन च विक्खेपं आपज्जतीति। तथा हिस्स वादस्स सस्सतदिट्ठिसङ्गहो वुत्तो। अथ वा पुञ्ञपापानं, तब्बिपाकानञ्च अनवबोधेन, असद्दहनेन च, ‘‘तब्बिसयाय पुच्छाय विक्खेपकरणंयेव युत्तं सुन्दरञ्चा’’ति, खन्तिं रुचिं उप्पादेत्वा अभिनिविसन्तस्स उप्पन्ना विसुंयेवेका एसा दिट्ठि सत्तभङ्गदिट्ठि वियाति दट्ठब्बा। तथा चेव वुत्तं – ‘‘परियन्तरहिता दिट्ठिगतिकस्स दिट्ठि चेव वाचा चा’’ति (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.६१)। कथं पनस्सा सस्सतदिट्ठिसङ्गहो? उच्छेदवसेन अनभिनिवेसतो। ‘‘नत्थि कोचि धम्मानं यथाभूतवेदी विवादबहुलत्ता लोकस्स; ‘एवमेव’न्ति पन सद्दन्तरेन धम्मे निज्झानना अनादिकालिका लोके’’ति गाहवसेन सस्सतलेसोपेत्थ लब्भतियेव।
Na maratīti amarā. Kā sā? ‘‘Evantipi me no’’tiādinā (dī. ni. 1.62) nayena pariyantarahitā diṭṭhigatikassa diṭṭhi ca vācā ca, amarāya diṭṭhiyā vācāya vividho khepoti amarāvikkhepo. So etassa atthīti amarāvikkhepo. Atha vā amarāti ekā macchajāti, sā ummujjananimmujjanādivasena udake sandhāvamānā gāhaṃ na gacchati; evamevaṃ ayampi vādo ito cito ca sandhāvati, gāhaṃ nāgacchatīti amarāvikkhepo, so eva amarāvikkhepiko. Svāyaṃ vādo musāvādaanuyogachandarāgamohahetukatāya catudhā pavattoti āha – ‘‘cattāro amarāvikkhepikā vuttā’’ti. Nanu cettha (dī. ni. ṭī. 1.65-66) catubbidhopi amarāvikkhepiko kusalādike dhamme paralokattikādīni ca yathābhūtaṃ anavabujjhamāno, tattha tattha pañhaṃ puṭṭho pucchāya vikkhepanamattaṃ āpajjatīti tassa kathaṃ diṭṭhigatikabhāvo. Na hi avattukāmassa viya pucchitamatthaṃ ajānantassa vikkhepakaraṇamattena diṭṭhigatikatā yuttāti? Na hevaṃ pucchāvikkhepakaraṇamattena tassa diṭṭhigatikatā icchitā, atha kho micchābhinivesena. Sassatavasena micchābhiniviṭṭhoyeva hi mandabuddhitāya kusalādidhamme paralokattikādīni ca, yāthāvato appaṭipajjamāno attanā aviññātassa atthassa paraṃ viññāpetuṃ asamatthatāya musāvādādibhayena ca vikkhepaṃ āpajjatīti. Tathā hissa vādassa sassatadiṭṭhisaṅgaho vutto. Atha vā puññapāpānaṃ, tabbipākānañca anavabodhena, asaddahanena ca, ‘‘tabbisayāya pucchāya vikkhepakaraṇaṃyeva yuttaṃ sundarañcā’’ti, khantiṃ ruciṃ uppādetvā abhinivisantassa uppannā visuṃyevekā esā diṭṭhi sattabhaṅgadiṭṭhi viyāti daṭṭhabbā. Tathā ceva vuttaṃ – ‘‘pariyantarahitā diṭṭhigatikassa diṭṭhi ceva vācā cā’’ti (dī. ni. aṭṭha. 1.61). Kathaṃ panassā sassatadiṭṭhisaṅgaho? Ucchedavasena anabhinivesato. ‘‘Natthi koci dhammānaṃ yathābhūtavedī vivādabahulattā lokassa; ‘evameva’nti pana saddantarena dhamme nijjhānanā anādikālikā loke’’ti gāhavasena sassatalesopettha labbhatiyeva.
अमति गच्छति एत्थ सभावो ओसानन्ति अन्तो, मरियादो, सो एतस्स अत्थीति अन्तवा। तेनाह ‘‘सपरियन्तो’’ति। अवड्ढितकसिणस्स पुग्गलस्स एवं होतीति योजना। दुतियवादो ‘‘अनन्तवा लोको’’ति वादो। ततियवादो ‘‘अन्तवा च अनन्तवा चा’’ति वादो। चतुत्थवादो ‘‘नेवन्तवा नानन्तवा’’ति वादो। एते एव चत्तारो वादिनो सन्धाय ब्रह्मजाले (दी॰ नि॰ १.५३) – ‘‘अन्तानन्तिका अन्तानन्तं लोकस्स पञ्ञपेन्ति चतूहि वत्थूही’’ति वुत्तं। तत्थ (दी॰ नि॰ टी॰ १.५३) युत्तं ताव पुरिमानं तिण्णं वादीनं अन्तत्तञ्च अनन्तत्तञ्च अन्तानन्तत्तञ्च आरब्भ पवत्तवादत्ता अन्तानन्तिकत्तं। पच्छिमस्स पन तदुभयपटिसेधवसेन पवत्तवादत्ता कथमन्तानन्तिकत्तन्ति? तदुभयपटिसेधवसेन पवत्तवादत्ता एव। यस्मा पटिसेधवादोपि अन्तानन्तविसयो एव तं आरब्भ पवत्तत्ता। अपरे आहु – ‘‘यथा ततियवादे सम्भेदवसेन एतस्सेव अन्तवन्तता अनन्तता च सम्भवति, एवं तक्कीवादेपि कालभेदवसेन उभयसम्भवतो अञ्ञमञ्ञपटिसेधेन उभयञ्ञेव वुच्चति। कथं? अन्तवन्ततापटिसेधेन हि अनन्तता वुच्चति, अनन्ततापटिसेधेन च अन्तवन्तता, अन्तानन्तानञ्च ततियवादभावो कालभेदस्स अधिप्पेतत्ता। इदं वुत्तं होति यस्मा अयं लोकसञ्ञितो अत्ता झायीहि अधिगतविसेसेहि अनन्तो कदाचि सक्खि दिट्ठो अनुसुय्यति; तस्मा नेवन्तवा। यस्मा पन तेहि एव कदाचि अन्तवा सक्खि दिट्ठो अनुसुय्यति, तस्मा न पन अनन्तवा’’ति। यथा च अनुस्सुतितक्कीवसेन, एवं जातिस्सरतक्किआदीनञ्च वसेन यथासम्भवं योजेतब्बं। अयञ्हि तक्किको अवड्ढितभावपुब्बकत्ता पटिभागनिमित्तानं वड्ढितभावस्स वड्ढितकालवसेन अपच्चक्खकारिताय अनुस्सवादिमत्ते ठत्वा – ‘‘नेवन्तवा’’ति पटिक्खिपति, अवड्ढितकालवसेन पन ‘‘नानन्तो’’ति। न पन अन्तवन्ततानन्ततानं अच्चन्तमभावेन यथा तं ‘‘नेवसञ्ञीनासञ्ञी’’ति, अवस्सञ्च एतं एवं विञ्ञातब्बं, अञ्ञथा विक्खेपपक्खंयेव भजेय्य चतुत्थवादो। न हि अन्तवन्ततानन्ततातदुभयविनिमुत्तो अत्तनो पकारो अत्थि, तक्कीवादी च युत्तिमग्गको, कालभेदवसेन च तदुभयम्पि एकस्मिं न न युज्जतीति। अनन्तरचतुक्कन्ति एकत्तसञ्ञीति आगतसञ्ञीचतुक्कं।
Amati gacchati ettha sabhāvo osānanti anto, mariyādo, so etassa atthīti antavā. Tenāha ‘‘sapariyanto’’ti. Avaḍḍhitakasiṇassa puggalassa evaṃ hotīti yojanā. Dutiyavādo ‘‘anantavā loko’’ti vādo. Tatiyavādo ‘‘antavā ca anantavā cā’’ti vādo. Catutthavādo ‘‘nevantavā nānantavā’’ti vādo. Ete eva cattāro vādino sandhāya brahmajāle (dī. ni. 1.53) – ‘‘antānantikā antānantaṃ lokassa paññapenti catūhi vatthūhī’’ti vuttaṃ. Tattha (dī. ni. ṭī. 1.53) yuttaṃ tāva purimānaṃ tiṇṇaṃ vādīnaṃ antattañca anantattañca antānantattañca ārabbha pavattavādattā antānantikattaṃ. Pacchimassa pana tadubhayapaṭisedhavasena pavattavādattā kathamantānantikattanti? Tadubhayapaṭisedhavasena pavattavādattā eva. Yasmā paṭisedhavādopi antānantavisayo eva taṃ ārabbha pavattattā. Apare āhu – ‘‘yathā tatiyavāde sambhedavasena etasseva antavantatā anantatā ca sambhavati, evaṃ takkīvādepi kālabhedavasena ubhayasambhavato aññamaññapaṭisedhena ubhayaññeva vuccati. Kathaṃ? Antavantatāpaṭisedhena hi anantatā vuccati, anantatāpaṭisedhena ca antavantatā, antānantānañca tatiyavādabhāvo kālabhedassa adhippetattā. Idaṃ vuttaṃ hoti yasmā ayaṃ lokasaññito attā jhāyīhi adhigatavisesehi ananto kadāci sakkhi diṭṭho anusuyyati; tasmā nevantavā. Yasmā pana tehi eva kadāci antavā sakkhi diṭṭho anusuyyati, tasmā na pana anantavā’’ti. Yathā ca anussutitakkīvasena, evaṃ jātissaratakkiādīnañca vasena yathāsambhavaṃ yojetabbaṃ. Ayañhi takkiko avaḍḍhitabhāvapubbakattā paṭibhāganimittānaṃ vaḍḍhitabhāvassa vaḍḍhitakālavasena apaccakkhakāritāya anussavādimatte ṭhatvā – ‘‘nevantavā’’ti paṭikkhipati, avaḍḍhitakālavasena pana ‘‘nānanto’’ti. Na pana antavantatānantatānaṃ accantamabhāvena yathā taṃ ‘‘nevasaññīnāsaññī’’ti, avassañca etaṃ evaṃ viññātabbaṃ, aññathā vikkhepapakkhaṃyeva bhajeyya catutthavādo. Na hi antavantatānantatātadubhayavinimutto attano pakāro atthi, takkīvādī ca yuttimaggako, kālabhedavasena ca tadubhayampi ekasmiṃ na na yujjatīti. Anantaracatukkanti ekattasaññīti āgatasaññīcatukkaṃ.
एकन्तसुखीति एकन्तेनेव सुखी। तं पनस्स सुखं दुक्खेन अवोमिस्सं होतीति आह ‘‘निरन्तरसुखी’’ति। एकन्तसुखमेवाति इदं सुखबहुलतं सन्धाय वुत्तं। अतीतासु सत्तसु जातीसूति इदं ततो परं जातिस्सरञाणेन अनुस्सरितुं न सक्काति कत्वा वुत्तं। तादिसमेवाति सुखसमङ्गिमेव अत्तभावं। ‘‘एवं सुखसमङ्गी’’ति तं अनुस्सरन्तस्स जातिस्सरस्स अतीतजातियम्पि इध विय दुक्खफुट्ठस्स तं अनुस्सरन्तस्स।
Ekantasukhīti ekanteneva sukhī. Taṃ panassa sukhaṃ dukkhena avomissaṃ hotīti āha ‘‘nirantarasukhī’’ti. Ekantasukhamevāti idaṃ sukhabahulataṃ sandhāya vuttaṃ. Atītāsu sattasu jātīsūti idaṃ tato paraṃ jātissarañāṇena anussarituṃ na sakkāti katvā vuttaṃ. Tādisamevāti sukhasamaṅgimeva attabhāvaṃ. ‘‘Evaṃ sukhasamaṅgī’’ti taṃ anussarantassa jātissarassa atītajātiyampi idha viya dukkhaphuṭṭhassa taṃ anussarantassa.
सब्बेसम्पीति लाभीनं तक्कीनम्पि। तथाति इमिना ‘‘सब्बेसम्पी’’ति इदं पदं आकड्ढति। कामावचरं नाम अदुक्खमसुखं अनुळारं अविभूतन्ति आह ‘‘चतुत्थज्झानवसेना’’ति। चतुत्थज्झानं कारणभूतं एतस्स अत्थि, तेन वा निब्बत्तन्ति चतुत्थज्झानिकं। मज्झत्तस्साति मज्झत्तभूतस्स मज्झत्तवेदनाबहुलस्स। मज्झत्तभूतट्ठानमेव अत्तनो मज्झत्ततापत्तमेव भूतपुब्बं अनुस्सरन्तस्स। एकच्चसस्सतिकाति एकच्चसस्सतवादिनो वुत्ता। पुग्गलाधिट्ठानेन हि एकच्चसस्सतिका। एस नयो सेसेसुपि। अधिच्चसमुप्पन्नवादो सस्सतवादसमुद्दिट्ठोति कत्वा ‘‘द्वे अधिच्चसमुप्पन्निका’’ति च वुत्तं।
Sabbesampīti lābhīnaṃ takkīnampi. Tathāti iminā ‘‘sabbesampī’’ti idaṃ padaṃ ākaḍḍhati. Kāmāvacaraṃ nāma adukkhamasukhaṃ anuḷāraṃ avibhūtanti āha ‘‘catutthajjhānavasenā’’ti. Catutthajjhānaṃ kāraṇabhūtaṃ etassa atthi, tena vā nibbattanti catutthajjhānikaṃ. Majjhattassāti majjhattabhūtassa majjhattavedanābahulassa. Majjhattabhūtaṭṭhānameva attano majjhattatāpattameva bhūtapubbaṃ anussarantassa. Ekaccasassatikāti ekaccasassatavādino vuttā. Puggalādhiṭṭhānena hi ekaccasassatikā. Esa nayo sesesupi. Adhiccasamuppannavādo sassatavādasamuddiṭṭhoti katvā ‘‘dve adhiccasamuppannikā’’ti ca vuttaṃ.
२८. दिट्ठुद्धारन्ति यथावुत्तानं दिट्ठीनं अनिय्यानिकभावदस्सनवसेन पदुद्धरणं। पच्चत्तंयेव ञाणन्ति अपरप्पच्चयं अत्तनियेव ञाणं। तं पन अत्तपच्चक्खं होतीति आह ‘‘पच्चक्खञाण’’न्ति। सुवण्णस्स विय दोसापगमेन उपक्किलेसविगमेन ञाणस्स विसुद्धन्ति आह ‘‘परिसुद्धन्ति निरुपक्किलेस’’न्ति। किलेसन्धकारविगमतो सप्पभासमुज्जलमेव होतीति वुत्तं – ‘‘परियोदातन्ति पभस्सर’’न्ति बाहिरसमयस्मिम्पि होन्ति झानस्स समिज्झनतो। मयमिदं जानामाति ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको च इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’न्ति च मिच्छागाहवसेन अञ्ञाणभागमेव परिब्रूहेत्वा ततो एव यथागहितं गाहं सन्धाय – ‘‘मयमिदं अत्थं तत्थ जानामा’’ति एवं तत्थ मिच्छागाहे अविज्जमानं ञाणकोट्ठासं ओतारेन्तियेव अनुप्पवेसेन्तियेव। न तं ञाणं, मिच्छादस्सनं नामेतं, किं पन तं मिच्छादस्सनं नाम? सस्सतो अत्ता च लोको चातिआदिना मिच्छाभिनिवेसभावतो। तेनाह ‘‘तदपि…पे॰… अत्थो’’ति। यं तं दिट्ठिया उपनिस्सयभूतं ञाणं, तं सन्धायाह – ‘‘जाननमत्तलक्खणत्ता ञाणभागमत्तमेवा’’ति। ञाणम्पि हि दिट्ठिया उपनिस्सयो होतियेव लाभिनो इतरस्स च तथा तथा मिच्छाभिनिवेसतो। अनुपातिवत्तनतो अनतिक्कमनतो। असाधारणतो न उपातिवत्तन्ति एतेनाति अनुपातिवत्तनं, ततो। उपादानपच्चयतोति उपादानस्स पच्चयभावतो। एतेन फलूपचारेनेव उपादानमाह। यदि ब्रह्मजाले आगता सब्बापि दिट्ठियो इध कथिता होन्ति, एवं सन्ते इदं सुत्तं ब्रह्मजालसुत्तेन एकसदिसन्ति आह – ‘‘ब्रह्मजाले पना’’तिआदि। ‘‘अञ्ञत्र रूपं अञ्ञत्र वेदना सक्कायंयेव अनुपरिधावन्ती’’ति वचनतो इध सक्कायदिट्ठि आगता। ब्रह्मजालं कथितमेव होति तत्थ आगतानं द्वासट्ठियापि दिट्ठीनं इधागतत्ता। सस्सतुच्छेदाभिनिवेसो अत्ताभिनिवेसपुब्बको, ‘‘अत्ता सस्सतो अत्ता उच्छेदो’’ति पवत्तनतो।
28.Diṭṭhuddhāranti yathāvuttānaṃ diṭṭhīnaṃ aniyyānikabhāvadassanavasena paduddharaṇaṃ. Paccattaṃyeva ñāṇanti aparappaccayaṃ attaniyeva ñāṇaṃ. Taṃ pana attapaccakkhaṃ hotīti āha ‘‘paccakkhañāṇa’’nti. Suvaṇṇassa viya dosāpagamena upakkilesavigamena ñāṇassa visuddhanti āha ‘‘parisuddhanti nirupakkilesa’’nti. Kilesandhakāravigamato sappabhāsamujjalameva hotīti vuttaṃ – ‘‘pariyodātanti pabhassara’’nti bāhirasamayasmimpi honti jhānassa samijjhanato. Mayamidaṃ jānāmāti ‘‘sassato attā ca loko ca idameva saccaṃ moghamañña’’nti ca micchāgāhavasena aññāṇabhāgameva paribrūhetvā tato eva yathāgahitaṃ gāhaṃ sandhāya – ‘‘mayamidaṃ atthaṃ tattha jānāmā’’ti evaṃ tattha micchāgāhe avijjamānaṃ ñāṇakoṭṭhāsaṃ otārentiyeva anuppavesentiyeva. Na taṃ ñāṇaṃ, micchādassanaṃ nāmetaṃ, kiṃ pana taṃ micchādassanaṃ nāma? Sassato attā ca loko cātiādinā micchābhinivesabhāvato. Tenāha ‘‘tadapi…pe… attho’’ti. Yaṃ taṃ diṭṭhiyā upanissayabhūtaṃ ñāṇaṃ, taṃ sandhāyāha – ‘‘jānanamattalakkhaṇattā ñāṇabhāgamattamevā’’ti. Ñāṇampi hi diṭṭhiyā upanissayo hotiyeva lābhino itarassa ca tathā tathā micchābhinivesato. Anupātivattanato anatikkamanato. Asādhāraṇato na upātivattanti etenāti anupātivattanaṃ, tato. Upādānapaccayatoti upādānassa paccayabhāvato. Etena phalūpacāreneva upādānamāha. Yadi brahmajāle āgatā sabbāpi diṭṭhiyo idha kathitā honti, evaṃ sante idaṃ suttaṃ brahmajālasuttena ekasadisanti āha – ‘‘brahmajāle panā’’tiādi. ‘‘Aññatra rūpaṃ aññatra vedanā sakkāyaṃyeva anuparidhāvantī’’ti vacanato idha sakkāyadiṭṭhi āgatā. Brahmajālaṃ kathitameva hoti tattha āgatānaṃ dvāsaṭṭhiyāpi diṭṭhīnaṃ idhāgatattā. Sassatucchedābhiniveso attābhinivesapubbako, ‘‘attā sassato attā ucchedo’’ti pavattanato.
३०. द्वासट्ठि…पे॰… दस्सेतुन्ति कथं पनायमत्थो ‘‘इध, भिक्खवे, एकच्चो’’तिआदिपाळिया दस्सितो होतीति? अप्पहीनसक्कायदिट्ठिकस्स पुब्बन्तापरन्तदिट्ठिउपादियनजोतनतो। परिच्चागेनाति विक्खम्भनेन। चतुत्थज्झाननिरोधा ततियज्झानं उपसम्पज्ज विहरतीति एत्थ न परिहीनचतुत्थज्झानस्स ततियज्झानं भवति, ततियज्झाना वुट्ठितस्स पन चतुत्थज्झाना वुट्ठितस्स च ततियं पटिलोमनयेन सम्भवति। तेनाह ‘‘अयं पनेत्था’’तिआदि। एवंसम्पदमिदं वेदितब्बन्ति ‘‘पविवेका पीति निरुज्झती’’ति इदं, ‘‘निरामिससुखस्सनिरोधा’’ति एत्थ विय वुट्ठाननिरोधवसेन वुत्तन्ति वेदितब्बन्ति अत्थो। हीनज्झानपरियादानकदोमनस्सन्ति नीवरणसहगतदोमनस्समाह। तञ्हि झानपरियादानकरं। कम्मनीयभावोति समापत्तिं पत्तो विय समापत्तिसमापज्जनभावे कम्मक्खमभावो। सोमनस्सविधुरत्ता दोमनस्सं वियाति दोमनस्सन्ति वुत्तं। ‘‘उप्पज्जति पविवेका पीती’’ति पुन वुत्ता पीति झानद्वयपीति। यं ठानं छाया जहतीति यं पदेसं आतपेन अभिभुय्यमानं छाया जहति। तत्थ आतपे छायाति पदेसेन आतपसञ्ञितानं भूतसङ्खतानं पहानट्ठानमाह। तेनाह ‘‘यस्मिं ठाने’’तिआदि।
30.Dvāsaṭṭhi…pe… dassetunti kathaṃ panāyamattho ‘‘idha, bhikkhave, ekacco’’tiādipāḷiyā dassito hotīti? Appahīnasakkāyadiṭṭhikassa pubbantāparantadiṭṭhiupādiyanajotanato. Pariccāgenāti vikkhambhanena. Catutthajjhānanirodhā tatiyajjhānaṃ upasampajja viharatīti ettha na parihīnacatutthajjhānassa tatiyajjhānaṃ bhavati, tatiyajjhānā vuṭṭhitassa pana catutthajjhānā vuṭṭhitassa ca tatiyaṃ paṭilomanayena sambhavati. Tenāha ‘‘ayaṃpanetthā’’tiādi. Evaṃsampadamidaṃ veditabbanti ‘‘pavivekā pīti nirujjhatī’’ti idaṃ, ‘‘nirāmisasukhassanirodhā’’ti ettha viya vuṭṭhānanirodhavasena vuttanti veditabbanti attho. Hīnajjhānapariyādānakadomanassanti nīvaraṇasahagatadomanassamāha. Tañhi jhānapariyādānakaraṃ. Kammanīyabhāvoti samāpattiṃ patto viya samāpattisamāpajjanabhāve kammakkhamabhāvo. Somanassavidhurattā domanassaṃ viyāti domanassanti vuttaṃ. ‘‘Uppajjati pavivekā pītī’’ti puna vuttā pīti jhānadvayapīti. Yaṃ ṭhānaṃ chāyā jahatīti yaṃ padesaṃ ātapena abhibhuyyamānaṃ chāyā jahati. Tattha ātape chāyāti padesena ātapasaññitānaṃ bhūtasaṅkhatānaṃ pahānaṭṭhānamāha. Tenāha ‘‘yasmiṃ ṭhāne’’tiādi.
३१. निरामिसं सुखन्ति ततियज्झानसुखं दूरसमुस्सारितकामामिसत्ता।
31.Nirāmisaṃ sukhanti tatiyajjhānasukhaṃ dūrasamussāritakāmāmisattā.
३२. अदुक्खमसुखन्ति चतुत्थज्झानवेदनं, न यं किञ्चि उपेक्खावेदनं।
32.Adukkhamasukhanti catutthajjhānavedanaṃ, na yaṃ kiñci upekkhāvedanaṃ.
३३. निग्गहणोति ममंकारभावेन किञ्चिपि अगण्हन्तो। निब्बानस्स सप्पायन्ति निब्बानाधिगमस्स, निब्बानस्सेव वा अविलोमवसेन एकन्तिकुपायताय सप्पायं। तेनाह ‘‘उपकारभूत’’न्ति। सब्बत्थाति सब्बेसु तेभूमकधम्मेसु। एतन्ति एतं यथावुत्तसमथभावनाय किलेसानं विक्खम्भनं। सब्बत्थ निकन्तिया असुक्खापितत्ता कथं निब्बानस्स उपकारपटिपदा नाम जातं? न जायते वात्यधिप्पायो। सब्बत्थाति पुब्बन्तानुदिट्ठिआदिके सब्बस्मिं। अग्गण्हनवसेनाति तण्हागाहेन अग्गहणवसेन। यत्थ हि तण्हागाहो विमोचितो, तत्थ दिट्ठिमानग्गाहा सुक्खा विय होन्ति तदेकट्ठभावतो। तादिसस्स निब्बानगामिनी पटिपदा एव आसन्ने, न दूरे। तेन वुत्तं – ‘‘उपकारपटिपदा नाम जात’’न्ति। तादिसस्स च सन्तोहमस्मीतिआदिका समनुपस्सना अधिमानपक्खे तिट्ठतीति आह – ‘‘अभिवदतीति अभिमानेन उपवदती’’ति। इदमेव उपादियतीति नियमाभावतो ‘‘अट्ठारसविधम्पी’’ति वुत्तं। सेसपदेपि एसेव नयो। दिट्ठुपादाने सति सेसउपादानसम्भवो अवुत्तसिद्धोति तदेव उद्धटं।
33.Niggahaṇoti mamaṃkārabhāvena kiñcipi agaṇhanto. Nibbānassa sappāyanti nibbānādhigamassa, nibbānasseva vā avilomavasena ekantikupāyatāya sappāyaṃ. Tenāha ‘‘upakārabhūta’’nti. Sabbatthāti sabbesu tebhūmakadhammesu. Etanti etaṃ yathāvuttasamathabhāvanāya kilesānaṃ vikkhambhanaṃ. Sabbattha nikantiyā asukkhāpitattā kathaṃ nibbānassa upakārapaṭipadā nāma jātaṃ? Na jāyate vātyadhippāyo. Sabbatthāti pubbantānudiṭṭhiādike sabbasmiṃ. Aggaṇhanavasenāti taṇhāgāhena aggahaṇavasena. Yattha hi taṇhāgāho vimocito, tattha diṭṭhimānaggāhā sukkhā viya honti tadekaṭṭhabhāvato. Tādisassa nibbānagāminī paṭipadā eva āsanne, na dūre. Tena vuttaṃ – ‘‘upakārapaṭipadā nāma jāta’’nti. Tādisassa ca santohamasmītiādikā samanupassanā adhimānapakkhe tiṭṭhatīti āha – ‘‘abhivadatīti abhimānena upavadatī’’ti. Idameva upādiyatīti niyamābhāvato ‘‘aṭṭhārasavidhampī’’ti vuttaṃ. Sesapadepi eseva nayo. Diṭṭhupādāne sati sesaupādānasambhavo avuttasiddhoti tadeva uddhaṭaṃ.
से आयतने वेदितब्बेति निरोधस्स कारणं निब्बानं वेदितब्बं। द्विन्नं आयतनानन्ति चक्खायतनादीनं द्विन्नं आयतनानं। पटिक्खेपेन निब्बानं दस्सितं वेनेय्यज्झासयवसेन।
Se āyatane veditabbeti nirodhassa kāraṇaṃ nibbānaṃ veditabbaṃ. Dvinnaṃ āyatanānanti cakkhāyatanādīnaṃ dvinnaṃ āyatanānaṃ. Paṭikkhepena nibbānaṃ dassitaṃ veneyyajjhāsayavasena.
न गाधतीति न पतिट्ठाति। अतोति अस्मा निब्बाना। सराति तण्हा। सङ्खारपटिक्खेपेनाति सङ्खारेकदेसभूतानं चतुन्नं महाभूतानं पटिक्खेपेन।
Nagādhatīti na patiṭṭhāti. Atoti asmā nibbānā. Sarāti taṇhā. Saṅkhārapaṭikkhepenāti saṅkhārekadesabhūtānaṃ catunnaṃ mahābhūtānaṃ paṭikkhepena.
विञ्ञाणन्ति विसिट्ठेन ञाणेन जानितब्बं। ततो एव अनिदस्सनं अचक्खुविञ्ञेय्यं अनिन्द्रियगोचरं। अनन्तन्ति अन्तरहितं, निच्चन्ति अत्थो। सब्बतो पभन्ति किलेसन्धकाराभावतो च समन्ततो पभस्सरं। ‘‘सब्बतो पप’’न्ति वा पाठो, सब्बतो पततित्थन्ति अत्थो। चत्तारीसकम्मट्ठानसङ्खातेहि तित्थेहि ओतरित्वा अनुपविसितब्बं अमतसरन्ति वुत्तं होति। अनुपादा कञ्चि धम्मं अग्गहेत्वा विमुच्चन्ति एत्थाति अनुपादाविमोक्खो, निब्बानं। अनुपादा विमुच्चति एतेनाति अनुपादाविमोक्खो, अग्गमग्गो। अनुपादाविमोक्खन्तिकताय पन अरहत्तफलं अनुपादाविमोक्खोति वुत्तं। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Viññāṇanti visiṭṭhena ñāṇena jānitabbaṃ. Tato eva anidassanaṃ acakkhuviññeyyaṃ anindriyagocaraṃ. Anantanti antarahitaṃ, niccanti attho. Sabbato pabhanti kilesandhakārābhāvato ca samantato pabhassaraṃ. ‘‘Sabbato papa’’nti vā pāṭho, sabbato patatitthanti attho. Cattārīsakammaṭṭhānasaṅkhātehi titthehi otaritvā anupavisitabbaṃ amatasaranti vuttaṃ hoti. Anupādā kañci dhammaṃ aggahetvā vimuccanti etthāti anupādāvimokkho, nibbānaṃ. Anupādā vimuccati etenāti anupādāvimokkho, aggamaggo. Anupādāvimokkhantikatāya pana arahattaphalaṃ anupādāvimokkhoti vuttaṃ. Sesaṃ suviññeyyameva.
पञ्चत्तयसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Pañcattayasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / २. पञ्चत्तयसुत्तं • 2. Pañcattayasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / २. पञ्चत्तयसुत्तवण्णना • 2. Pañcattayasuttavaṇṇanā
