| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / નેત્તિપ્પકરણ-અટ્ઠકથા • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā |
૧૧. પઞ્ઞત્તિહારવિભઙ્ગવણ્ણના
11. Paññattihāravibhaṅgavaṇṇanā
૩૯. તત્થ કતમો પઞ્ઞત્તિહારોતિ પઞ્ઞત્તિહારવિભઙ્ગો. તત્થ કા પનાયં પઞ્ઞત્તીતિ? આહ ‘‘યા પકતિકથાય દેસના’’તિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યા દેસનાહારાદયો વિય અસ્સાદાદિપદત્થવિસેસનિદ્ધારણં અકત્વા ભગવતો સાભાવિકધમ્મકથાય દેસના. યા તસ્સા પઞ્ઞાપના, અયં પઞ્ઞત્તિહારો. યસ્મા પન સા ભગવતો તથા તથા વેનેય્યસન્તાને યથાધિપ્પેતમત્થં નિક્ખિપતીતિ નિક્ખેપો. તસ્સ ચાયં હારો દુક્ખાદિસઙ્ખાતે ભાગે પકારેહિ ઞાપેતિ, અસઙ્કરતો વા ઠપેતિ, તસ્મા ‘‘નિક્ખેપપઞ્ઞત્તી’’તિ વુત્તો. ઇતિ પકતિકથાય દેસનાતિ સઙ્ખેપેન વુત્તમત્થં વિત્થારેન વિભજિતું ‘‘કા ચ પકતિકથાય દેસના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ચત્તારિ સચ્ચાની’’તિઆદિમાહ.
39.Tatthakatamo paññattihāroti paññattihāravibhaṅgo. Tattha kā panāyaṃ paññattīti? Āha ‘‘yā pakatikathāya desanā’’ti. Idaṃ vuttaṃ hoti – yā desanāhārādayo viya assādādipadatthavisesaniddhāraṇaṃ akatvā bhagavato sābhāvikadhammakathāya desanā. Yā tassā paññāpanā, ayaṃ paññattihāro. Yasmā pana sā bhagavato tathā tathā veneyyasantāne yathādhippetamatthaṃ nikkhipatīti nikkhepo. Tassa cāyaṃ hāro dukkhādisaṅkhāte bhāge pakārehi ñāpeti, asaṅkarato vā ṭhapeti, tasmā ‘‘nikkhepapaññattī’’ti vutto. Iti pakatikathāya desanāti saṅkhepena vuttamatthaṃ vitthārena vibhajituṃ ‘‘kā ca pakatikathāya desanā’’ti pucchitvā ‘‘cattāri saccānī’’tiādimāha.
તત્થ ઇદં દુક્ખન્તિ અયં પઞ્ઞત્તીતિ કક્ખળફુસનાદિસભાવે રૂપારૂપધમ્મે અતીતાદિવસેન અનેકભેદભિન્ને અભિન્દિત્વા પીળનસઙ્ખતસન્તાપવિપરિણામટ્ઠતાસામઞ્ઞેન યા કુચ્છિતભાવાદિમુખેન એકજ્ઝં ગહણસ્સ કારણભૂતા પઞ્ઞત્તિ, કા પન સાતિ? નામપઞ્ઞત્તિનિબન્ધના તજ્જાપઞ્ઞત્તિ. ‘‘વિઞ્ઞત્તિવિકારસહિતો સદ્દો એવા’’તિ અપરે. ઇમિના નયેન તત્થ તત્થ પઞ્ઞત્તિઅત્થો વેદિતબ્બો. ‘‘પઞ્ચન્નં ખન્ધાન’’ન્તિઆદિના તસ્સા પઞ્ઞત્તિયા ઉપાદાનં દસ્સેતિ. દસન્નં ઇન્દ્રિયાનન્તિ અટ્ઠ રૂપિન્દ્રિયાનિ મનિન્દ્રિયં વેદનિન્દ્રિયન્તિ એવં દસન્નં. અનુભવનસામઞ્ઞેન હિ વેદના એકમિન્દ્રિયં કતા, તથા સદ્ધાદયો ચ મગ્ગપક્ખિયાતિ.
Tattha idaṃ dukkhanti ayaṃ paññattīti kakkhaḷaphusanādisabhāve rūpārūpadhamme atītādivasena anekabhedabhinne abhinditvā pīḷanasaṅkhatasantāpavipariṇāmaṭṭhatāsāmaññena yā kucchitabhāvādimukhena ekajjhaṃ gahaṇassa kāraṇabhūtā paññatti, kā pana sāti? Nāmapaññattinibandhanā tajjāpaññatti. ‘‘Viññattivikārasahito saddo evā’’ti apare. Iminā nayena tattha tattha paññattiattho veditabbo. ‘‘Pañcannaṃ khandhāna’’ntiādinā tassā paññattiyā upādānaṃ dasseti. Dasannaṃ indriyānanti aṭṭha rūpindriyāni manindriyaṃ vedanindriyanti evaṃ dasannaṃ. Anubhavanasāmaññena hi vedanā ekamindriyaṃ katā, tathā saddhādayo ca maggapakkhiyāti.
કબળં કરીયતીતિ કબળીકારોતિ વત્થુવસેન અયં નિદ્દેસો. યાય ઓજાય સત્તા યાપેન્તિ, તસ્સાયેતં અધિવચનં. સા હિ ઓજટ્ઠમકસ્સ રૂપસ્સ આહરણતો આહારો. અત્થીતિ મગ્ગેન અસમુચ્છિન્નતાય વિજ્જતિ. રાગોતિ રઞ્જનટ્ઠેન રાગો. નન્દનટ્ઠેન નન્દી. તણ્હાયનટ્ઠેન તણ્હા. સબ્બાનેતાનિ લોભસ્સેવ નામાનિ. પતિટ્ઠિતં તત્થ વિઞ્ઞાણં વિરુળ્હન્તિ કમ્મં જવાપેત્વા પટિસન્ધિઆકડ્ઢનસમત્થતાય પતિટ્ઠિતઞ્ચેવ વિઞ્ઞાણં વિરુળ્હઞ્ચ. યત્થાતિ તેભૂમકવટ્ટે ભુમ્મં, સબ્બત્થ વા પુરિમપુરિમપદે એતં ભુમ્મં. અત્થિ તત્થ સઙ્ખારાનં વુદ્ધીતિ યે ઇમસ્મિં વિપાકવટ્ટે ઠિતસ્સ આયતિં વડ્ઢનહેતુકા સઙ્ખારા, તે સન્ધાય વુત્તં – ‘‘યત્થ અત્થિ આયતિં પુનબ્ભવાભિનિબ્બત્તી’’તિ યસ્મિં ઠાને આયતિં પુનબ્ભવાભિનિબ્બત્તિ અત્થિ. અત્થિ તત્થ આયતિં જાતિજરામરણન્તિ યત્થ પટિસન્ધિગ્ગહણં, તત્થ ખન્ધાનં અભિનિબ્બત્તિલક્ખણા જાતિ, પરિપાકલક્ખણા જરા, ભેદનલક્ખણં મરણઞ્ચ અત્થિ. અયં પભાવપઞ્ઞત્તિ દુક્ખસ્સ ચ સમુદયસ્સ ચાતિ અયં યથાવુત્તા દેસના દુક્ખસચ્ચસ્સ સમુદયસચ્ચસ્સ ચ સમુટ્ઠાનપઞ્ઞત્તિ, વિપાકવટ્ટસ્સ સઙ્ખારાનઞ્ચ તણ્હાપચ્ચયનિદ્દેસતોતિ અધિપ્પાયો.
Kabaḷaṃ karīyatīti kabaḷīkāroti vatthuvasena ayaṃ niddeso. Yāya ojāya sattā yāpenti, tassāyetaṃ adhivacanaṃ. Sā hi ojaṭṭhamakassa rūpassa āharaṇato āhāro. Atthīti maggena asamucchinnatāya vijjati. Rāgoti rañjanaṭṭhena rāgo. Nandanaṭṭhena nandī. Taṇhāyanaṭṭhena taṇhā. Sabbānetāni lobhasseva nāmāni. Patiṭṭhitaṃ tattha viññāṇaṃ viruḷhanti kammaṃ javāpetvā paṭisandhiākaḍḍhanasamatthatāya patiṭṭhitañceva viññāṇaṃ viruḷhañca. Yatthāti tebhūmakavaṭṭe bhummaṃ, sabbattha vā purimapurimapade etaṃ bhummaṃ. Atthi tattha saṅkhārānaṃ vuddhīti ye imasmiṃ vipākavaṭṭe ṭhitassa āyatiṃ vaḍḍhanahetukā saṅkhārā, te sandhāya vuttaṃ – ‘‘yattha atthi āyatiṃ punabbhavābhinibbattī’’ti yasmiṃ ṭhāne āyatiṃ punabbhavābhinibbatti atthi. Atthi tattha āyatiṃjātijarāmaraṇanti yattha paṭisandhiggahaṇaṃ, tattha khandhānaṃ abhinibbattilakkhaṇā jāti, paripākalakkhaṇā jarā, bhedanalakkhaṇaṃ maraṇañca atthi. Ayaṃ pabhāvapaññatti dukkhassa ca samudayassa cāti ayaṃ yathāvuttā desanā dukkhasaccassa samudayasaccassa ca samuṭṭhānapaññatti, vipākavaṭṭassa saṅkhārānañca taṇhāpaccayaniddesatoti adhippāyo.
નત્થિ રાગોતિ અગ્ગમગ્ગભાવનાય સમુચ્છિન્નત્તા નત્થિ ચે રાગો. અપ્પતિટ્ઠિતં તત્થ વિઞ્ઞાણં અવિરુળ્હન્તિ કમ્મં જવાપેત્વા પટિસન્ધિઆકડ્ઢનસમત્થતાયાભાવેન અપ્પતિટ્ઠિતઞ્ચેવ અવિરુળ્હઞ્ચાતિ વુત્તપટિપક્ખનયેન અત્થો વેદિતબ્બો.
Natthi rāgoti aggamaggabhāvanāya samucchinnattā natthi ce rāgo. Appatiṭṭhitaṃ tattha viññāṇaṃ aviruḷhanti kammaṃ javāpetvā paṭisandhiākaḍḍhanasamatthatāyābhāvena appatiṭṭhitañceva aviruḷhañcāti vuttapaṭipakkhanayena attho veditabbo.
‘‘અયં પરિઞ્ઞાપઞ્ઞત્તી’’તિઆદિના એકાભિસમયવસેનેવ મગ્ગસમ્માદિટ્ઠિ ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ પવત્તતીતિ દસ્સેતિ. અયં ભાવનાપઞ્ઞત્તીતિ અયં દ્વારારમ્મણેહિ છદ્વારપ્પવત્તનધમ્માનં અનિચ્ચાનુપસ્સના મગ્ગસ્સ ભાવનાપઞ્ઞત્તિ. નિરોધપઞ્ઞત્તિ નિરોધસ્સાતિ રોધસઙ્ખાતાય તણ્હાય મગ્ગેન અનવસેસનિરોધપઞ્ઞત્તિ. ઉપ્પાદપઞ્ઞત્તીતિ ઉપ્પન્નસ્સ પઞ્ઞાપના. ઓકાસપઞ્ઞત્તીતિ ઠાનસ્સ પઞ્ઞાપના. આહટનાપઞ્ઞત્તીતિ નીહરણપઞ્ઞત્તિ. આસાટિકાનન્તિ ગુન્નં વણેસુ નીલમક્ખિકાહિ ઠપિતઅણ્ડકા આસાટિકા નામ. એત્થ યસ્સ ઉપ્પન્ના, તસ્સ સત્તસ્સ અનયબ્યસનહેતુતાય આસાટિકા વિયાતિ આસાટિકા, કિલેસા, તેસં આસાટિકાનં. અભિનિઘાતપઞ્ઞત્તીતિ સમુગ્ઘાતપઞ્ઞત્તિ.
‘‘Ayaṃ pariññāpaññattī’’tiādinā ekābhisamayavaseneva maggasammādiṭṭhi catūsu ariyasaccesu pavattatīti dasseti. Ayaṃ bhāvanāpaññattīti ayaṃ dvārārammaṇehi chadvārappavattanadhammānaṃ aniccānupassanā maggassa bhāvanāpaññatti. Nirodhapaññatti nirodhassāti rodhasaṅkhātāya taṇhāya maggena anavasesanirodhapaññatti. Uppādapaññattīti uppannassa paññāpanā. Okāsapaññattīti ṭhānassa paññāpanā. Āhaṭanāpaññattīti nīharaṇapaññatti. Āsāṭikānanti gunnaṃ vaṇesu nīlamakkhikāhi ṭhapitaaṇḍakā āsāṭikā nāma. Ettha yassa uppannā, tassa sattassa anayabyasanahetutāya āsāṭikā viyāti āsāṭikā, kilesā, tesaṃ āsāṭikānaṃ. Abhinighātapaññattīti samugghātapaññatti.
૪૧. એવં વટ્ટવિવટ્ટમુખેન સમ્મસનઉપાદાનક્ખન્ધમુખેનેવ સચ્ચેસુ પઞ્ઞત્તિવિભાગં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તેપરિવટ્ટવસેન દસ્સેતું ‘‘ઇદં ‘દુક્ખ’ન્તિ મે, ભિક્ખવે’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ દસ્સનટ્ઠેન ચક્ખુ. યથાસભાવતો જાનનટ્ઠેન ઞાણં. પટિવિજ્ઝનટ્ઠેન પઞ્ઞા. વિદિતકરણટ્ઠેન વિજ્જા. ઓભાસનટ્ઠેન આલોકો. સબ્બં પઞ્ઞાવેવચનમેવ. અયં વેવચનપઞ્ઞત્તિ. સચ્છિકિરિયાપઞ્ઞત્તીતિ પચ્ચક્ખકરણપઞ્ઞત્તિ.
41. Evaṃ vaṭṭavivaṭṭamukhena sammasanaupādānakkhandhamukheneva saccesu paññattivibhāgaṃ dassetvā idāni teparivaṭṭavasena dassetuṃ ‘‘idaṃ ‘dukkha’nti me, bhikkhave’’tiādi āraddhaṃ. Tattha dassanaṭṭhena cakkhu. Yathāsabhāvato jānanaṭṭhena ñāṇaṃ. Paṭivijjhanaṭṭhena paññā. Viditakaraṇaṭṭhena vijjā. Obhāsanaṭṭhena āloko. Sabbaṃ paññāvevacanameva. Ayaṃ vevacanapaññatti. Sacchikiriyāpaññattīti paccakkhakaraṇapaññatti.
તુલમતુલઞ્ચાતિ ગાથાય પચુરજનાનં પચ્ચક્ખભાવતો તુલિતં પરિચ્છિન્નન્તિ તુલં, કામાવચરં. ન તુલન્તિ અતુલં, તુલં વા સદિસમસ્સ અઞ્ઞં લોકિયકમ્મં નત્થીતિ અતુલં, મહગ્ગતકમ્મં. કામાવચરરૂપાવચરકમ્મં વા તુલં, અરૂપાવચરં અતુલં, અપ્પવિપાકં વા તુલં. બહુવિપાકં અતુલં. સમ્ભવતિ એતેનાતિ સમ્ભવં, સમ્ભવહેતુભૂતં. ભવસઙ્ખારં પુનબ્ભવસઙ્ખરણકં. અવસ્સજીતિ વિસ્સજ્જેસિ. મુનીતિ બુદ્ધમુનિ. અજ્ઝત્તરતોતિ નિયકજ્ઝત્તરતો . સમાહિતોતિ ઉપચારપ્પનાસમાધિવસેન સમાહિતો. અભિન્દિ કવચમિવાતિ કવચં વિય ભિન્દિ. અત્તસમ્ભવન્તિ અત્તનિ સઞ્જાતં કિલેસં. ઇદં વુત્તં હોતિ – સવિપાકટ્ઠેન સમ્ભવં ભવાભિસઙ્ખરણટ્ઠેન ભવસઙ્ખારન્તિ ચ લદ્ધનામં તુલાતુલસઙ્ખાતં લોકિયકમ્મઞ્ચ ઓસ્સજિ, સઙ્ગામસીસે મહાયોધો કવચં વિય અત્તસમ્ભવં કિલેસઞ્ચ અજ્ઝત્તરતો સમાહિતો હુત્વા અભિન્દીતિ.
Tulamatulañcāti gāthāya pacurajanānaṃ paccakkhabhāvato tulitaṃ paricchinnanti tulaṃ, kāmāvacaraṃ. Na tulanti atulaṃ, tulaṃ vā sadisamassa aññaṃ lokiyakammaṃ natthīti atulaṃ, mahaggatakammaṃ. Kāmāvacararūpāvacarakammaṃ vā tulaṃ, arūpāvacaraṃ atulaṃ, appavipākaṃ vā tulaṃ. Bahuvipākaṃ atulaṃ. Sambhavati etenāti sambhavaṃ, sambhavahetubhūtaṃ. Bhavasaṅkhāraṃ punabbhavasaṅkharaṇakaṃ. Avassajīti vissajjesi. Munīti buddhamuni. Ajjhattaratoti niyakajjhattarato . Samāhitoti upacārappanāsamādhivasena samāhito. Abhindi kavacamivāti kavacaṃ viya bhindi. Attasambhavanti attani sañjātaṃ kilesaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – savipākaṭṭhena sambhavaṃ bhavābhisaṅkharaṇaṭṭhena bhavasaṅkhāranti ca laddhanāmaṃ tulātulasaṅkhātaṃ lokiyakammañca ossaji, saṅgāmasīse mahāyodho kavacaṃ viya attasambhavaṃ kilesañca ajjhattarato samāhito hutvā abhindīti.
અથ વા તુલન્તિ તુલયન્તો તીરેન્તો. અતુલઞ્ચ સમ્ભવન્તિ નિબ્બાનઞ્ચેવ સમ્ભવઞ્ચ. ભવસઙ્ખારન્તિ ભવગામિકમ્મં. અવસ્સજિ મુનીતિ ‘‘પઞ્ચક્ખન્ધા અનિચ્ચા, તેસં નિરોધો નિબ્બાનં નિચ્ચ’’ન્તિઆદિના (પટિ॰ મ॰ ૩.૩૮ અત્થતો સમાનં) નયેન તુલયન્તો બુદ્ધમુનિ ભવે આદીનવં નિબ્બાને આનિસંસઞ્ચ દિસ્વા તં ખન્ધાનં મૂલભૂતં ભવસઙ્ખારં કમ્મક્ખયકરેન અરિયમગ્ગેન અવસ્સજિ. કથં? અજ્ઝત્તરતો. સો હિ વિપસ્સનાવસેન અજ્ઝત્તરતો સમથવસેન સમાહિતો કવચમિવ અત્તભાવં પરિયોનન્ધિત્વા ઠિતં અત્તનિ સમ્ભવત્તા ‘‘અત્તસમ્ભવ’’ન્તિ લદ્ધનામં સબ્બં કિલેસજાતં અભિન્દિ, કિલેસાભાવે કમ્મં અપ્પટિસન્ધિકત્તા અવસ્સટ્ઠં નામ હોતિ, કિલેસાભાવેન કમ્મં જહીતિ અત્થો (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૧૬૯; ઉદા॰ અટ્ઠ॰ ૫૧).
Atha vā tulanti tulayanto tīrento. Atulañca sambhavanti nibbānañceva sambhavañca. Bhavasaṅkhāranti bhavagāmikammaṃ. Avassaji munīti ‘‘pañcakkhandhā aniccā, tesaṃ nirodho nibbānaṃ nicca’’ntiādinā (paṭi. ma. 3.38 atthato samānaṃ) nayena tulayanto buddhamuni bhave ādīnavaṃ nibbāne ānisaṃsañca disvā taṃ khandhānaṃ mūlabhūtaṃ bhavasaṅkhāraṃ kammakkhayakarena ariyamaggena avassaji. Kathaṃ? Ajjhattarato. So hi vipassanāvasena ajjhattarato samathavasena samāhito kavacamiva attabhāvaṃ pariyonandhitvā ṭhitaṃ attani sambhavattā ‘‘attasambhava’’nti laddhanāmaṃ sabbaṃ kilesajātaṃ abhindi, kilesābhāve kammaṃ appaṭisandhikattā avassaṭṭhaṃ nāma hoti, kilesābhāvena kammaṃ jahīti attho (dī. ni. aṭṭha. 2.169; udā. aṭṭha. 51).
સઙ્ખતાસઙ્ખતધાતુવિનિમુત્તસ્સ અભિઞ્ઞેય્યસ્સ અભાવતો વુત્તં ‘‘તુલ…પે॰… ધમ્માન’’ન્તિ. તેન ધમ્મપટિસમ્ભિદા વુત્તા હોતીતિ આહ – ‘‘નિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ ધમ્મપટિસમ્ભિદાયા’’તિ. ભવસઙ્ખારે સમુદયપક્ખિયં સન્ધાયાહ ‘‘પરિચ્ચાગપઞ્ઞત્તી’’તિ. દુક્ખસચ્ચપક્ખિયવસેન ‘‘પરિઞ્ઞાપઞ્ઞત્તી’’તિ. સમાધાનવિસિટ્ઠસ્સ અજ્ઝત્તરતભાવસ્સ વસેન ‘‘ભાવનાપઞ્ઞત્તિ કાયગતાય સતિયા’’તિ વુત્તં. અજ્ઝત્તરતતાવિસિટ્ઠસ્સ પન સમાધાનસ્સ વસેન ‘‘ઠિતિપઞ્ઞત્તિ ચિત્તેકગ્ગતાયા’’તિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. અભિનિબ્બિદાપઞ્ઞત્તિ ચિત્તસ્સાતિ આયુસઙ્ખારોસ્સજ્જનવસેન ચિત્તસ્સ અભિનીહરણપઞ્ઞત્તિ. ઉપાદાનપઞ્ઞત્તીતિ ગહણપઞ્ઞત્તિ. સબ્બઞ્ઞુતાયાતિ સમ્માસમ્બુદ્ધભાવસ્સ. એતેન અસમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ આયુસઙ્ખારોસ્સજ્જનં નત્થીતિ દસ્સેતિ. કિલેસાભાવેન ભગવા કમ્મં જહતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘પદાલનાપઞ્ઞત્તિ અવિજ્જણ્ડકોસાન’’ન્તિ આહ.
Saṅkhatāsaṅkhatadhātuvinimuttassa abhiññeyyassa abhāvato vuttaṃ ‘‘tula…pe… dhammāna’’nti. Tena dhammapaṭisambhidā vuttā hotīti āha – ‘‘nikkhepapaññatti dhammapaṭisambhidāyā’’ti. Bhavasaṅkhāre samudayapakkhiyaṃ sandhāyāha ‘‘pariccāgapaññattī’’ti. Dukkhasaccapakkhiyavasena ‘‘pariññāpaññattī’’ti. Samādhānavisiṭṭhassa ajjhattaratabhāvassa vasena ‘‘bhāvanāpaññatti kāyagatāya satiyā’’ti vuttaṃ. Ajjhattaratatāvisiṭṭhassa pana samādhānassa vasena ‘‘ṭhitipaññatti cittekaggatāyā’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Abhinibbidāpaññatti cittassāti āyusaṅkhārossajjanavasena cittassa abhinīharaṇapaññatti. Upādānapaññattīti gahaṇapaññatti. Sabbaññutāyāti sammāsambuddhabhāvassa. Etena asammāsambuddhassa āyusaṅkhārossajjanaṃ natthīti dasseti. Kilesābhāvena bhagavā kammaṃ jahatīti dassento ‘‘padālanāpaññatti avijjaṇḍakosāna’’nti āha.
યો દુક્ખમદ્દક્ખિ યતોનિદાનન્તિ યો આરદ્ધવિપસ્સકો સબ્બં તેભૂમકં દુક્ખં અદક્ખિ પસ્સિ, તઞ્ચ યતોનિદાનં યં હેતુકં, તમ્પિસ્સ કારણભાવેન તણ્હં પસ્સિ. કામેસુ સો જન્તુ કથં નમેય્યાતિ સો એવં પટિપન્નો પુરિસો સવત્થુકામેસુ કિલેસકામેસુ યેન પકારેન નમેય્ય અભિનમેય્ય, સો પકારો નત્થિ. કસ્મા? કામા હિ લોકે સઙ્ગોતિ ઞત્વા. યસ્મા ઇમસ્મિં લોકે કામસદિસં બન્ધનં નત્થિ. વુત્તઞ્ચેતં ભગવતા ‘‘ન તં દળ્હં બન્ધનમાહુ ધીરા’’તિઆદિ (ધ॰ પ॰ ૩૪૫; સં॰ નિ॰ ૧.૧૨૧; નેત્તિ॰ ૧૦૬; પેટકો ૧૫), તસ્મા સઙ્ખારે આસજ્જનટ્ઠેન સઙ્ગોતિ વિદિત્વા. તેસં સતીમા વિનયાય સિક્ખેતિ કાયગતાસતિયોગેન સતિમા તેસં કામાનં વૂપસમાય તીસુપિ સિક્ખાસુ અપ્પમત્તો સિક્ખેય્યાતિ અત્થો.
Yo dukkhamaddakkhi yatonidānanti yo āraddhavipassako sabbaṃ tebhūmakaṃ dukkhaṃ adakkhi passi, tañca yatonidānaṃ yaṃ hetukaṃ, tampissa kāraṇabhāvena taṇhaṃ passi. Kāmesu so jantu kathaṃnameyyāti so evaṃ paṭipanno puriso savatthukāmesu kilesakāmesu yena pakārena nameyya abhinameyya, so pakāro natthi. Kasmā? Kāmā hi loke saṅgoti ñatvā. Yasmā imasmiṃ loke kāmasadisaṃ bandhanaṃ natthi. Vuttañcetaṃ bhagavatā ‘‘na taṃ daḷhaṃ bandhanamāhu dhīrā’’tiādi (dha. pa. 345; saṃ. ni. 1.121; netti. 106; peṭako 15), tasmā saṅkhāre āsajjanaṭṭhena saṅgoti viditvā. Tesaṃ satīmā vinayāya sikkheti kāyagatāsatiyogena satimā tesaṃ kāmānaṃ vūpasamāya tīsupi sikkhāsu appamatto sikkheyyāti attho.
વેવચનપઞ્ઞત્તીતિ ખન્ધાદીનં વેવચનપઞ્ઞત્તિ. અદક્ખીતિ પન પદેન સમ્બન્ધત્તા વુત્તં – ‘‘દુક્ખસ્સ પરિઞ્ઞાપઞ્ઞત્તિ ચા’’તિ. પચ્ચત્થિકતો દસ્સનપઞ્ઞત્તીતિ અનત્થજનનતો પચ્ચત્થિકતો દસ્સનપઞ્ઞત્તિ. પાવકકપ્પાતિ જલિતઅગ્ગિક્ખન્ધસદિસા. પપાતઉરગોપમાતિ પપાતૂપમાઉરગોપમા ચ.
Vevacanapaññattīti khandhādīnaṃ vevacanapaññatti. Adakkhīti pana padena sambandhattā vuttaṃ – ‘‘dukkhassa pariññāpaññatti cā’’ti. Paccatthikato dassanapaññattīti anatthajananato paccatthikato dassanapaññatti. Pāvakakappāti jalitaaggikkhandhasadisā. Papātauragopamāti papātūpamāuragopamā ca.
મોહસમ્બન્ધનો લોકોતિ અયં લોકો અવિજ્જાહેતુકેહિ સંયોજનેહિ બન્ધો. ભબ્બરૂપોવ દિસ્સતીતિ વિપન્નજ્ઝાસયોપિ માયાય સાઠેય્યેન ચ પટિચ્છાદિતસભાવો ભબ્બજાતિકં વિય અત્તાનં દસ્સેતિ. ઉપધિબન્ધનો બાલો, તમસા પરિવારિતોતિ તસ્સ પન બાલસ્સ તથા દસ્સને સમ્મોહતમસા પરિવારિતત્તા કામગુણેસુ અનાદીનવદસ્સિતાય કિલેસાભિસઙ્ખારેહિ બન્ધત્તા. તથા ભૂતો ચાયં બાલો પણ્ડિતાનં અસ્સિરી વિય ખાયતિ અલક્ખિકો એવ હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ. તયિદં સબ્બં બાલસ્સ સતો રાગાદિકિઞ્ચનતો. પણ્ડિતસ્સ પન પઞ્ઞાચક્ખુના પસ્સતો નત્થિ કિઞ્ચનન્તિ અયં સઙ્ખેપત્થો. મોહસીસેન વિપલ્લાસા ગહિતાતિ આહ – ‘‘દેસનાપઞ્ઞત્તિ વિપલ્લાસાન’’ન્તિ. વિપરીતપઞ્ઞત્તીતિ વિપરીતાકારેન ઉપટ્ઠહમાનસ્સ પઞ્ઞાપના.
Mohasambandhano lokoti ayaṃ loko avijjāhetukehi saṃyojanehi bandho. Bhabbarūpova dissatīti vipannajjhāsayopi māyāya sāṭheyyena ca paṭicchāditasabhāvo bhabbajātikaṃ viya attānaṃ dasseti. Upadhibandhano bālo, tamasā parivāritoti tassa pana bālassa tathā dassane sammohatamasā parivāritattā kāmaguṇesu anādīnavadassitāya kilesābhisaṅkhārehi bandhattā. Tathā bhūto cāyaṃ bālo paṇḍitānaṃ assirī viya khāyati alakkhiko eva hutvā upaṭṭhāti. Tayidaṃ sabbaṃ bālassa sato rāgādikiñcanato. Paṇḍitassa pana paññācakkhunā passato natthi kiñcananti ayaṃ saṅkhepattho. Mohasīsena vipallāsā gahitāti āha – ‘‘desanāpaññatti vipallāsāna’’nti. Viparītapaññattīti viparītākārena upaṭṭhahamānassa paññāpanā.
અત્થિ નિબ્બાનન્તિ સમણબ્રાહ્મણાનં વાચાવત્થુમત્તમેવ. નત્થિ નિબ્બાનન્તિ પરમત્થતો અલબ્ભમાનસભાવત્તાતિ વિપ્પટિપન્નાનં મિચ્છાવાદં ભઞ્જિતું ભગવતા વુત્તં – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, અજાતં અભૂતં અકતં અસઙ્ખત’’ન્તિ. તત્થ હેતું દસ્સેતું ‘‘નો ચેતં, ભિક્ખવે’’તિઆદિ વુત્તં. તસ્સત્થો – ભિક્ખવે, યદિ અસઙ્ખતા ધાતુ ન અભવિસ્સ, ન ઇધ સબ્બસ્સ સઙ્ખતસ્સ નિસ્સરણં સિયા. નિબ્બાનઞ્હિ આરમ્મણં કત્વા પવત્તમાના સમ્માદિટ્ઠિઆદયો મગ્ગધમ્મા અનવસેસકિલેસે સમુચ્છિન્દન્તિ, તતો તિવિધસ્સપિ વટ્ટસ્સ અપ્પવત્તીતિ.
Atthi nibbānanti samaṇabrāhmaṇānaṃ vācāvatthumattameva. Natthi nibbānanti paramatthato alabbhamānasabhāvattāti vippaṭipannānaṃ micchāvādaṃ bhañjituṃ bhagavatā vuttaṃ – ‘‘atthi, bhikkhave, ajātaṃ abhūtaṃ akataṃ asaṅkhata’’nti. Tattha hetuṃ dassetuṃ ‘‘no cetaṃ, bhikkhave’’tiādi vuttaṃ. Tassattho – bhikkhave, yadi asaṅkhatā dhātu na abhavissa, na idha sabbassa saṅkhatassa nissaraṇaṃ siyā. Nibbānañhi ārammaṇaṃ katvā pavattamānā sammādiṭṭhiādayo maggadhammā anavasesakilese samucchindanti, tato tividhassapi vaṭṭassa appavattīti.
તત્થાયમધિપ્પાયો – યથા પરિઞ્ઞેય્યતાય સઉત્તરાનં કામાનં રૂપાનઞ્ચ પટિપક્ખભૂતં તબ્બિધુરસભાવં નિસ્સરણં પઞ્ઞાયતિ, એવં તંસભાવાનં સઙ્ખભધમ્માનં પટિપક્ખભૂતેન તબ્બિધુરતાસભાવેન નિસ્સરણેન ભવિતબ્બં, યઞ્ચ તં નિસ્સરણં. સા અસઙ્ખતા ધાતુ. કિઞ્ચ ભિય્યો? સઙ્ખતધમ્મારમ્મણં વિપસ્સનાઞાણં. અપિ ચ અનુલોમઞાણં કિલેસે ન સમુચ્છેદવસેન પજહિતું સક્કોતિ. સમ્મુતિસચ્ચારમ્મણમ્પિ પઠમજ્ઝાનાદીસુ ઞાણં વિક્ખમ્ભનમત્તમેવ કરોતિ, કિલેસાનં ન સમુચ્છેદં, સમુચ્છેદપ્પહાનકરઞ્ચ અરિયમગ્ગઞાણં, તસ્સ સઙ્ખતધમ્મસમ્મુતિસચ્ચવિપરીતેન આરમ્મણેન ભવિતબ્બં, સા અસઙ્ખતા ધાતુ. તથા નિબ્બાન-સદ્દો કત્થચિ વિસયે અવિપરીતત્થો વેદિતબ્બો, ઉપચારવુત્તિસબ્ભાવતો, યથા તં ‘‘સીહસદ્દો’’તિ.
Tatthāyamadhippāyo – yathā pariññeyyatāya sauttarānaṃ kāmānaṃ rūpānañca paṭipakkhabhūtaṃ tabbidhurasabhāvaṃ nissaraṇaṃ paññāyati, evaṃ taṃsabhāvānaṃ saṅkhabhadhammānaṃ paṭipakkhabhūtena tabbidhuratāsabhāvena nissaraṇena bhavitabbaṃ, yañca taṃ nissaraṇaṃ. Sā asaṅkhatā dhātu. Kiñca bhiyyo? Saṅkhatadhammārammaṇaṃ vipassanāñāṇaṃ. Api ca anulomañāṇaṃ kilese na samucchedavasena pajahituṃ sakkoti. Sammutisaccārammaṇampi paṭhamajjhānādīsu ñāṇaṃ vikkhambhanamattameva karoti, kilesānaṃ na samucchedaṃ, samucchedappahānakarañca ariyamaggañāṇaṃ, tassa saṅkhatadhammasammutisaccaviparītena ārammaṇena bhavitabbaṃ, sā asaṅkhatā dhātu. Tathā nibbāna-saddo katthaci visaye aviparītattho veditabbo, upacāravuttisabbhāvato, yathā taṃ ‘‘sīhasaddo’’ti.
અથ વા ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, અજાતં અભૂતં અકતં અસઙ્ખત’’ન્તિ (ઉદા॰ ૭૩) વચનં અવિપરીતત્થં, ભગવતા ભાસિતત્તા. યઞ્હિ ભગવતા ભાસિતં, તં અવિપરીતત્થં. યથા તં ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા, સબ્બે સઙ્ખારા દુક્ખા, સબ્બે ધમ્મા અનત્તા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૩૫૩, ૩૫૬; કથા॰ ૭૫૩; ચૂળનિ॰ અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૪; પટિ॰ મ॰ ૧.૩૧; નેત્તિ॰ ૫; ધ॰ પ॰ ૨૭૭-૨૭૯), એવમ્પિ યુત્તિવસેન અસઙ્ખતાય ધાતુયા પરમત્થતો સબ્ભાવો વેદિતબ્બો. કિં વા એતાય યુત્તિચિન્તાય? યસ્મા ભગવતા ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, અજાતં અભૂતં અકતં અસઙ્ખતન્તિ (ઉદા॰ ૭૩), અપ્પચ્ચયા ધમ્મા અસઙ્ખતા ધમ્માતિ (ધ॰ સ॰ દુકમાતિકા ૭-૮) ચ, અસઙ્ખતઞ્ચ વો, ભિક્ખવે, ધમ્મં દેસેસ્સામિ અસઙ્ખતગામિનિઞ્ચ પટિપદ’’ન્તિઆદિના (સં॰ નિ॰ ૪.૩૬૬-૩૬૭, ૩૭૭) ચ અનેકેહિ સુત્તપદેહિ નિબ્બાનધાતુયા પરમત્થતો સબ્ભાવો દેસિતોતિ. તત્થ ઉપનયનપઞ્ઞત્તીતિ પટિપક્ખતો હેતુઉપનયનસ્સ પઞ્ઞાપના. જોતનાપઞ્ઞત્તીતિ પટિઞ્ઞાતસ્સ અત્થસ્સ સિદ્ધિયા પકાસનાપઞ્ઞત્તિ. સેસં સબ્બં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.
Atha vā ‘‘atthi, bhikkhave, ajātaṃ abhūtaṃ akataṃ asaṅkhata’’nti (udā. 73) vacanaṃ aviparītatthaṃ, bhagavatā bhāsitattā. Yañhi bhagavatā bhāsitaṃ, taṃ aviparītatthaṃ. Yathā taṃ ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā, sabbe saṅkhārā dukkhā, sabbe dhammā anattā’’ti (ma. ni. 1.353, 356; kathā. 753; cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 4; paṭi. ma. 1.31; netti. 5; dha. pa. 277-279), evampi yuttivasena asaṅkhatāya dhātuyā paramatthato sabbhāvo veditabbo. Kiṃ vā etāya yutticintāya? Yasmā bhagavatā ‘‘atthi, bhikkhave, ajātaṃ abhūtaṃ akataṃ asaṅkhatanti (udā. 73), appaccayā dhammā asaṅkhatā dhammāti (dha. sa. dukamātikā 7-8) ca, asaṅkhatañca vo, bhikkhave, dhammaṃ desessāmi asaṅkhatagāminiñca paṭipada’’ntiādinā (saṃ. ni. 4.366-367, 377) ca anekehi suttapadehi nibbānadhātuyā paramatthato sabbhāvo desitoti. Tattha upanayanapaññattīti paṭipakkhato hetuupanayanassa paññāpanā. Jotanāpaññattīti paṭiññātassa atthassa siddhiyā pakāsanāpaññatti. Sesaṃ sabbaṃ suviññeyyameva.
પઞ્ઞત્તિહારવિભઙ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Paññattihāravibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / નેત્તિપ્પકરણપાળિ • Nettippakaraṇapāḷi / ૧૧. પઞ્ઞત્તિહારવિભઙ્ગો • 11. Paññattihāravibhaṅgo
ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / ખુદ્દકનિકાય (ટીકા) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / નેત્તિપ્પકરણ-ટીકા • Nettippakaraṇa-ṭīkā / ૧૧. પઞ્ઞત્તિહારવિભઙ્ગવણ્ણના • 11. Paññattihāravibhaṅgavaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / ખુદ્દકનિકાય (ટીકા) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / નેત્તિવિભાવિની • Nettivibhāvinī / ૧૧. પઞ્ઞત્તિહારવિભઙ્ગવિભાવના • 11. Paññattihāravibhaṅgavibhāvanā
