| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चूळनिद्देसपाळि • Cūḷaniddesapāḷi |
१८. पारायनानुगीतिगाथानिद्देसो
18. Pārāyanānugītigāthāniddeso
१०२.
102.
पारायनमनुगायिस्सं , [इच्चायस्मा पिङ्गियो]
Pārāyanamanugāyissaṃ, [iccāyasmā piṅgiyo]
यथाद्दक्खि तथाक्खासि, विमलो भूरिमेधसो।
Yathāddakkhi tathākkhāsi, vimalo bhūrimedhaso;
निक्कामो निब्बनो नागो, किस्स हेतु मुसा भणे॥
Nikkāmo nibbano nāgo, kissa hetu musā bhaṇe.
पारायनमनुगायिस्सन्ति गीतमनुगायिस्सं कथितमनुकथयिस्सं 1 भणितमनुभणिस्सं लपितमनुलपिस्सं भासितमनुभासिस्सन्ति – पारायनमनुगायिस्सं। इच्चायस्मा पिङ्गियोति। इच्चाति पदसन्धि…पे॰… पदानुपुब्बतापेतं – इच्चाति। आयस्माति पियवचनं गरुवचनं सगारवसप्पतिस्साधिवचनमेतं – आयस्माति। पिङ्गियोति तस्स थेरस्स नामं सङ्खा समञ्ञा पञ्ञत्ति वोहारो नामं नामकम्मं नामधेय्यं निरुत्ति ब्यञ्जनं अभिलापोति – इच्चायस्मा पिङ्गियो।
Pārāyanamanugāyissanti gītamanugāyissaṃ kathitamanukathayissaṃ 2 bhaṇitamanubhaṇissaṃ lapitamanulapissaṃ bhāsitamanubhāsissanti – pārāyanamanugāyissaṃ. Iccāyasmā piṅgiyoti. Iccāti padasandhi…pe… padānupubbatāpetaṃ – iccāti. Āyasmāti piyavacanaṃ garuvacanaṃ sagāravasappatissādhivacanametaṃ – āyasmāti. Piṅgiyoti tassa therassa nāmaṃ saṅkhā samaññā paññatti vohāro nāmaṃ nāmakammaṃ nāmadheyyaṃ nirutti byañjanaṃ abhilāpoti – iccāyasmā piṅgiyo.
यथाद्दक्खि तथाक्खासीति यथा अद्दक्खि तथा अक्खासि आचिक्खि देसेसि पञ्ञपेसि पट्ठपेसि विवरि विभजि उत्तानीअकासि पकासेसि। ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति यथा अद्दक्खि तथा अक्खासि आचिक्खि देसेसि पञ्ञपेसि पट्ठपेसि विवरि विभजि उत्तानीअकासि पकासेसि। ‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति…पे॰… ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति… ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति यथा अद्दक्खि तथा अक्खासि आचिक्खि देसेसि पञ्ञपेसि पट्ठपेसि विवरि विभजि उत्तानीअकासि पकासेसीति – यथाद्दक्खि तथाक्खासि।
Yathāddakkhi tathākkhāsīti yathā addakkhi tathā akkhāsi ācikkhi desesi paññapesi paṭṭhapesi vivari vibhaji uttānīakāsi pakāsesi. ‘‘Sabbe saṅkhārā aniccā’’ti yathā addakkhi tathā akkhāsi ācikkhi desesi paññapesi paṭṭhapesi vivari vibhaji uttānīakāsi pakāsesi. ‘‘Sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti…pe… ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti… ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti yathā addakkhi tathā akkhāsi ācikkhi desesi paññapesi paṭṭhapesi vivari vibhaji uttānīakāsi pakāsesīti – yathāddakkhi tathākkhāsi.
विमलो भूरिमेधसोति। विमलोति रागो मलं, दोसो मलं, मोहो मलं, कोधो… उपनाहो…पे॰… सब्बाकुसलाभिसङ्खारा मला। ते मला बुद्धस्स भगवतो पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा। अमलो बुद्धो विमलो निम्मलो मलापगतो मलविप्पहीनो मलविमुत्तो सब्बमलवीतिवत्तो। भूरि वुच्चति पथवी। भगवा ताय 3 पथविसमाय पञ्ञाय विपुलाय वित्थताय समन्नागतो। मेधा वुच्चति पञ्ञा। या पञ्ञा पजानना…पे॰… अमोहो धम्मविचयो सम्मादिट्ठि। भगवा इमाय मेधाय पञ्ञाय उपेतो समुपेतो उपागतो समुपागतो उपपन्नो समुपपन्नो समन्नागतो, तस्मा बुद्धो सुमेधसोति – विमलो भूरिमेधसो।
Vimalo bhūrimedhasoti. Vimaloti rāgo malaṃ, doso malaṃ, moho malaṃ, kodho… upanāho…pe… sabbākusalābhisaṅkhārā malā. Te malā buddhassa bhagavato pahīnā ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā. Amalo buddho vimalo nimmalo malāpagato malavippahīno malavimutto sabbamalavītivatto. Bhūri vuccati pathavī. Bhagavā tāya 4 pathavisamāya paññāya vipulāya vitthatāya samannāgato. Medhā vuccati paññā. Yā paññā pajānanā…pe… amoho dhammavicayo sammādiṭṭhi. Bhagavā imāya medhāya paññāya upeto samupeto upāgato samupāgato upapanno samupapanno samannāgato, tasmā buddho sumedhasoti – vimalo bhūrimedhaso.
निक्कामो निब्बनो नागोति। कामाति उद्दानतो द्वे कामा – वत्थुकामा च किलेसकामा च…पे॰… इमे वुच्चन्ति वत्थुकामा…पे॰… इमे वुच्चन्ति किलेसकामा। बुद्धस्स भगवतो वत्थुकामा परिञ्ञाता किलेसकामा पहीना वत्थुकामानं परिञ्ञातत्ता किलेसकामानं पहीनत्ता। भगवा न कामे कामेति न कामे इच्छति न कामे पत्थेति न कामे पिहेति न कामे अभिजप्पति। ये कामे कामेन्ति कामे इच्छन्ति कामे पत्थेन्ति कामे पिहेन्ति कामे अभिजप्पन्ति ते कामकामिनो रागरागिनो सञ्ञसञ्ञिनो। भगवा न कामे कामेति न कामे इच्छति न कामे पत्थेति न कामे पिहेति न कामे अभिजप्पति। तस्मा बुद्धो अकामो निक्कामो चत्तकामो वन्तकामो मुत्तकामो पहीनकामो पटिनिस्सट्ठकामो वीतरागो विगतरागो चत्तरागो वन्तरागो मुत्तरागो पहीनरागो पटिनिस्सट्ठरागो निच्छातो निब्बुतो सीतिभूतो सुखप्पटिसंवेदी ब्रह्मभूतेन अत्तना विहरतीति – निक्कामो।
Nikkāmonibbano nāgoti. Kāmāti uddānato dve kāmā – vatthukāmā ca kilesakāmā ca…pe… ime vuccanti vatthukāmā…pe… ime vuccanti kilesakāmā. Buddhassa bhagavato vatthukāmā pariññātā kilesakāmā pahīnā vatthukāmānaṃ pariññātattā kilesakāmānaṃ pahīnattā. Bhagavā na kāme kāmeti na kāme icchati na kāme pattheti na kāme piheti na kāme abhijappati. Ye kāme kāmenti kāme icchanti kāme patthenti kāme pihenti kāme abhijappanti te kāmakāmino rāgarāgino saññasaññino. Bhagavā na kāme kāmeti na kāme icchati na kāme pattheti na kāme piheti na kāme abhijappati. Tasmā buddho akāmo nikkāmo cattakāmo vantakāmo muttakāmo pahīnakāmo paṭinissaṭṭhakāmo vītarāgo vigatarāgo cattarāgo vantarāgo muttarāgo pahīnarāgo paṭinissaṭṭharāgo nicchāto nibbuto sītibhūto sukhappaṭisaṃvedī brahmabhūtena attanā viharatīti – nikkāmo.
निब्बनोति रागो वनं, दोसो वनं, मोहो वनं, कोधो वनं, उपनाहो वनं…पे॰… सब्बाकुसलाभिसङ्खारा वना। ते वना बुद्धस्स भगवतो पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा। तस्मा बुद्धो अवनो विवनो निब्बनो वनापगतो वनविप्पहीनो वनविमुत्तो सब्बवनवीतिवत्तोति – निब्बनो। नागोति नागो; भगवा आगुं न करोतीति नागो, न गच्छतीति नागो, न आगच्छतीति नागो…पे॰… एवं भगवा न आगच्छतीति नागोति – निक्कामो निब्बनो नागो।
Nibbanoti rāgo vanaṃ, doso vanaṃ, moho vanaṃ, kodho vanaṃ, upanāho vanaṃ…pe… sabbākusalābhisaṅkhārā vanā. Te vanā buddhassa bhagavato pahīnā ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā. Tasmā buddho avano vivano nibbano vanāpagato vanavippahīno vanavimutto sabbavanavītivattoti – nibbano. Nāgoti nāgo; bhagavā āguṃ na karotīti nāgo, na gacchatīti nāgo, na āgacchatīti nāgo…pe… evaṃ bhagavā na āgacchatīti nāgoti – nikkāmo nibbano nāgo.
किस्स हेतु मुसा भणेति। किस्स हेतूति किस्स हेतु किंहेतु किंकारणा किंनिदाना किंपच्चयाति – किस्स हेतु। मुसा भणेति मुसा भणेय्य कथेय्य दीपेय्य वोहरेय्य; मुसा भणेति मोसवज्जं भणेय्य, मुसावादं भणेय्य, अनरियवादं भणेय्य। इधेकच्चो सभागतो 5 वा परिसागतो 6 वा ञातिमज्झगतो वा पूगमज्झगतो वा राजकुलमज्झगतो वा अभिनीतो सक्खिपुट्ठो – ‘‘एहम्भो 7 पुरिस, यं जानासि तं वदेही’’ति, सो अजानं वा आह – ‘‘जानामी’’ति , जानं वा आह – ‘‘न जानामी’’ति, अपस्सं वा आह – ‘‘पस्सामी’’ति, पस्सं वा आह – ‘‘न पस्सामी’’ति। इति अत्तहेतु वा परहेतु वा आमिसकिञ्चिक्खहेतु वा सम्पजानमुसा भासति, इदं वुच्चति मोसवज्जं।
Kissa hetu musā bhaṇeti. Kissa hetūti kissa hetu kiṃhetu kiṃkāraṇā kiṃnidānā kiṃpaccayāti – kissa hetu. Musā bhaṇeti musā bhaṇeyya katheyya dīpeyya vohareyya; musā bhaṇeti mosavajjaṃ bhaṇeyya, musāvādaṃ bhaṇeyya, anariyavādaṃ bhaṇeyya. Idhekacco sabhāgato 8 vā parisāgato 9 vā ñātimajjhagato vā pūgamajjhagato vā rājakulamajjhagato vā abhinīto sakkhipuṭṭho – ‘‘ehambho 10 purisa, yaṃ jānāsi taṃ vadehī’’ti, so ajānaṃ vā āha – ‘‘jānāmī’’ti , jānaṃ vā āha – ‘‘na jānāmī’’ti, apassaṃ vā āha – ‘‘passāmī’’ti, passaṃ vā āha – ‘‘na passāmī’’ti. Iti attahetu vā parahetu vā āmisakiñcikkhahetu vā sampajānamusā bhāsati, idaṃ vuccati mosavajjaṃ.
अपि च, तीहाकारेहि मुसावादो होति। पुब्बेवस्स होति – ‘‘मुसा भणिस्स’’न्ति, भणन्तस्स होति – ‘‘मुसा भणामी’’ति, भणितस्स होति – ‘‘मुसा मया भणित’’न्ति – इमेहि तीहाकारेहि मुसावादो होति। अपि च, चतूहाकारेहि मुसावादो होति। पुब्बेवस्स होति – ‘‘मुसा भणिस्स’’न्ति, भणन्तस्स होति – ‘‘मुसा भणामी’’ति, भणितस्स होति – ‘‘मुसा मया भणित’’न्ति, विनिधाय दिट्ठिं – इमेहि चतूहाकारेहि मुसावादो होति। अपि च, पञ्चहाकारेहि…पे॰… छहाकारेहि… सत्तहाकारेहि… अट्ठहाकारेहि मुसावादो होति। पुब्बेवस्स होति – ‘‘मुसा भणिस्स’’न्ति, भणन्तस्स होति – ‘‘मुसा भणामी’’ति, भणितस्स होति – ‘‘मुसा मया भणित’’न्ति, विनिधाय दिट्ठिं, विनिधाय खन्तिं, विनिधाय रुचिं, विनिधाय सञ्ञं, विनिधाय भावं – इमेहि अट्ठहाकारेहि मुसावादो होति मोसवज्जं। किस्स हेतु मुसा भणेय्य कथेय्य दीपेय्य वोहरेय्याति – किस्स हेतु मुसा भणे। तेनाह थेरो पिङ्गियो –
Api ca, tīhākārehi musāvādo hoti. Pubbevassa hoti – ‘‘musā bhaṇissa’’nti, bhaṇantassa hoti – ‘‘musā bhaṇāmī’’ti, bhaṇitassa hoti – ‘‘musā mayā bhaṇita’’nti – imehi tīhākārehi musāvādo hoti. Api ca, catūhākārehi musāvādo hoti. Pubbevassa hoti – ‘‘musā bhaṇissa’’nti, bhaṇantassa hoti – ‘‘musā bhaṇāmī’’ti, bhaṇitassa hoti – ‘‘musā mayā bhaṇita’’nti, vinidhāya diṭṭhiṃ – imehi catūhākārehi musāvādo hoti. Api ca, pañcahākārehi…pe… chahākārehi… sattahākārehi… aṭṭhahākārehi musāvādo hoti. Pubbevassa hoti – ‘‘musā bhaṇissa’’nti, bhaṇantassa hoti – ‘‘musā bhaṇāmī’’ti, bhaṇitassa hoti – ‘‘musā mayā bhaṇita’’nti, vinidhāya diṭṭhiṃ, vinidhāya khantiṃ, vinidhāya ruciṃ, vinidhāya saññaṃ, vinidhāya bhāvaṃ – imehi aṭṭhahākārehi musāvādo hoti mosavajjaṃ. Kissa hetu musā bhaṇeyya katheyya dīpeyya vohareyyāti – kissa hetu musā bhaṇe. Tenāha thero piṅgiyo –
‘‘पारायनमनुगायिस्सं, [इच्चायस्मा पिङ्गियो]
‘‘Pārāyanamanugāyissaṃ, [iccāyasmā piṅgiyo]
यथाद्दक्खि तथाक्खासि, विमलो भूरिमेधसो।
Yathāddakkhi tathākkhāsi, vimalo bhūrimedhaso;
निक्कामो निब्बनो नागो, किस्स हेतु मुसा भणे’’ति॥
Nikkāmo nibbano nāgo, kissa hetu musā bhaṇe’’ti.
१०३.
103.
पहीनमलमोहस्स, मानमक्खप्पहायिनो।
Pahīnamalamohassa, mānamakkhappahāyino;
हन्दाहं कित्तयिस्सामि, गिरं वण्णूपसंहितं॥
Handāhaṃ kittayissāmi, giraṃ vaṇṇūpasaṃhitaṃ.
पहीनमलमोहस्साति । मलन्ति रागो मलं, दोसो मलं, मोहो मलं, मानो मलं, दिट्ठि मलं, किलेसो मलं, सब्बदुच्चरितं मलं, सब्बभवगामिकम्मं मलं।
Pahīnamalamohassāti . Malanti rāgo malaṃ, doso malaṃ, moho malaṃ, māno malaṃ, diṭṭhi malaṃ, kileso malaṃ, sabbaduccaritaṃ malaṃ, sabbabhavagāmikammaṃ malaṃ.
मोहोति यं दुक्खे अञ्ञाणं…पे॰… अविज्जालङ्गी मोहो अकुसलमूलं। अयं वुच्चति मोहो। मलञ्च मोहो च बुद्धस्स भगवतो पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा। तस्मा बुद्धो पहीनमलमोहोति – पहीनमलमोहस्स।
Mohoti yaṃ dukkhe aññāṇaṃ…pe… avijjālaṅgī moho akusalamūlaṃ. Ayaṃ vuccati moho. Malañca moho ca buddhassa bhagavato pahīnā ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā. Tasmā buddho pahīnamalamohoti – pahīnamalamohassa.
मानमक्खप्पहायिनोति। मानोति एकविधेन मानो – या चित्तस्स उन्नति 11। दुविधेन मानो – अत्तुक्कंसनमानो, परवम्भनमानो। तिविधेन मानो – सेय्योहमस्मीति मानो, सदिसोहमस्मीति मानो, हीनोहमस्मीति मानो। चतुब्बिधेन मानो – लाभेन मानं जनेति, यसेन मानं जनेति, पसंसाय मानं जनेति, सुखेन मानं जनेति। पञ्चविधेन मानो – लाभिम्हि मनापिकानं रूपानन्ति मानं जनेति, लाभिम्हि मनापिकानं सद्दानं…पे॰… गन्धानं… रसानं… फोट्ठब्बानन्ति मानं जनेति। छब्बिधेन मानो – चक्खुसम्पदाय मानं जनेति, सोतसम्पदाय…पे॰… घानसम्पदाय… जिव्हासम्पदाय… कायसम्पदाय… मनोसम्पदाय मानं जनेति। सत्तविधेन मानो – मानो, अतिमानो, मानातिमानो, ओमानो, अवमानो, अस्मिमानो, मिच्छामानो। अट्ठविधेन मानो – लाभेन मानं जनेति, अलाभेन ओमानं जनेति, यसेन मानं जनेति, अयसेन ओमानं जनेति, पसंसाय मानं जनेति, निन्दाय ओमानं जनेति, सुखेन मानं जनेति , दुक्खेन ओमानं जनेति। नवविधेन मानो – सेय्यस्स सेय्योहमस्मीति मानो, सेय्यस्स सदिसोहमस्मीति मानो, सेय्यस्स हीनोहमस्मीति मानो, सदिसस्स सेय्योहमस्मीति मानो, सदिसस्स सदिसोहमस्मीति मानो, सदिसस्स हीनोहमस्मीति मानो, हीनस्स सेय्योहमस्मीति मानो, हीनस्स सदिसोहमस्मीति मानो, हीनस्स हीनोहमस्सीति मानो। दसविधेन मानो – इधेकच्चो मानं जनेति जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा वण्णपोक्खरताय वा धनेन वा अज्झेनेन वा कम्मायतनेन वा सिप्पायतनेन वा विज्जाट्ठानेन 12 वा सुतेन वा पटिभानेन वा अञ्ञतरञ्ञतरेन वा वत्थुना। यो एवरूपो मानो मञ्ञना मञ्ञितत्तं उन्नति उन्नमो धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्स – अयं वुच्चति मानो।
Mānamakkhappahāyinoti. Mānoti ekavidhena māno – yā cittassa unnati 13. Duvidhena māno – attukkaṃsanamāno, paravambhanamāno. Tividhena māno – seyyohamasmīti māno, sadisohamasmīti māno, hīnohamasmīti māno. Catubbidhena māno – lābhena mānaṃ janeti, yasena mānaṃ janeti, pasaṃsāya mānaṃ janeti, sukhena mānaṃ janeti. Pañcavidhena māno – lābhimhi manāpikānaṃ rūpānanti mānaṃ janeti, lābhimhi manāpikānaṃ saddānaṃ…pe… gandhānaṃ… rasānaṃ… phoṭṭhabbānanti mānaṃ janeti. Chabbidhena māno – cakkhusampadāya mānaṃ janeti, sotasampadāya…pe… ghānasampadāya… jivhāsampadāya… kāyasampadāya… manosampadāya mānaṃ janeti. Sattavidhena māno – māno, atimāno, mānātimāno, omāno, avamāno, asmimāno, micchāmāno. Aṭṭhavidhena māno – lābhena mānaṃ janeti, alābhena omānaṃ janeti, yasena mānaṃ janeti, ayasena omānaṃ janeti, pasaṃsāya mānaṃ janeti, nindāya omānaṃ janeti, sukhena mānaṃ janeti , dukkhena omānaṃ janeti. Navavidhena māno – seyyassa seyyohamasmīti māno, seyyassa sadisohamasmīti māno, seyyassa hīnohamasmīti māno, sadisassa seyyohamasmīti māno, sadisassa sadisohamasmīti māno, sadisassa hīnohamasmīti māno, hīnassa seyyohamasmīti māno, hīnassa sadisohamasmīti māno, hīnassa hīnohamassīti māno. Dasavidhena māno – idhekacco mānaṃ janeti jātiyā vā gottena vā kolaputtiyena vā vaṇṇapokkharatāya vā dhanena vā ajjhenena vā kammāyatanena vā sippāyatanena vā vijjāṭṭhānena 14 vā sutena vā paṭibhānena vā aññataraññatarena vā vatthunā. Yo evarūpo māno maññanā maññitattaṃ unnati unnamo dhajo sampaggāho ketukamyatā cittassa – ayaṃ vuccati māno.
मक्खोति यो मक्खो मक्खायना मक्खायितत्तं निट्ठुरियं निट्ठुरियकम्मं 15 – अयं वुच्चति मक्खो। बुद्धस्स भगवतो मानो च मक्खो च पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा। तस्मा बुद्धो मानमक्खप्पहायीति – मानमक्खप्पहायिनो।
Makkhoti yo makkho makkhāyanā makkhāyitattaṃ niṭṭhuriyaṃ niṭṭhuriyakammaṃ 16 – ayaṃ vuccati makkho. Buddhassa bhagavato māno ca makkho ca pahīnā ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā. Tasmā buddho mānamakkhappahāyīti – mānamakkhappahāyino.
हन्दाहं कित्तयिस्सामि गिरं वण्णूपसंहितन्ति। हन्दाहन्ति पदसन्धि पदसंसग्गो पदपारिपूरी अक्खरसमवायो ब्यञ्जनसिलिट्ठता पदानुपुब्बतापेतं – हन्दाहन्ति। कित्तयिस्सामि गिरं वण्णूपसंहितन्ति वण्णेन उपेतं समुपेतं उपागतं समुपागतं उपपन्नं समुपपन्नं समन्नागतं वाचं गिरं ब्यप्पथं उदीरणं 17 कित्तयिस्सामि देसेस्सामि पञ्ञपेस्सामि पट्ठपेस्सामि विवरिस्सामि विभजिस्सामि उत्तानीकरिस्सामि पकासेस्सामीति – हन्दाहं कित्तयिस्सामि गिरं वण्णूपसंहितं। तेनाह थेरो पिङ्गियो –
Handāhaṃ kittayissāmi giraṃ vaṇṇūpasaṃhitanti. Handāhanti padasandhi padasaṃsaggo padapāripūrī akkharasamavāyo byañjanasiliṭṭhatā padānupubbatāpetaṃ – handāhanti. Kittayissāmi giraṃ vaṇṇūpasaṃhitanti vaṇṇena upetaṃ samupetaṃ upāgataṃ samupāgataṃ upapannaṃ samupapannaṃ samannāgataṃ vācaṃ giraṃ byappathaṃ udīraṇaṃ 18 kittayissāmi desessāmi paññapessāmi paṭṭhapessāmi vivarissāmi vibhajissāmi uttānīkarissāmi pakāsessāmīti – handāhaṃ kittayissāmi giraṃ vaṇṇūpasaṃhitaṃ. Tenāha thero piṅgiyo –
‘‘पहीनमलमोहस्स, मानमक्खप्पहायिनो।
‘‘Pahīnamalamohassa, mānamakkhappahāyino;
हन्दाहं कित्तयिस्सामि, गिरं वण्णूपसंहित’’न्ति॥
Handāhaṃ kittayissāmi, giraṃ vaṇṇūpasaṃhita’’nti.
१०४.
104.
तमोनुदो बुद्धो समन्तचक्खु, लोकन्तगू सब्बभवातिवत्तो।
Tamonudo buddho samantacakkhu, lokantagū sabbabhavātivatto;
अनासवो सब्बदुक्खप्पहीनो, सच्चव्हयो ब्रह्मे उपासितो मे॥
Anāsavo sabbadukkhappahīno, saccavhayo brahme upāsito me.
तमोनुदो बुद्धो समन्तचक्खूति। तमोनुदोति रागतमं दोसतमं मोहतमं मानतमं दिट्ठितमं किलेसतमं दुच्चरिततमं अन्धकरणं अञ्ञाणकरणं पञ्ञानिरोधिकं विघातपक्खिकं अनिब्बानसंवत्तनिकं नुदि पनुदि पजहि विनोदेसि ब्यन्तीअकासि अनभावं गमेसि। बुद्धोति यो सो भगवा…पे॰… सच्छिका पञ्ञत्ति; यदिदं बुद्धोति। समन्तचक्खु वुच्चति सब्बञ्ञुतञाणं…पे॰… तथागतो तेन समन्तचक्खूति – तमोनुदो बुद्धो समन्तचक्खु।
Tamonudobuddho samantacakkhūti. Tamonudoti rāgatamaṃ dosatamaṃ mohatamaṃ mānatamaṃ diṭṭhitamaṃ kilesatamaṃ duccaritatamaṃ andhakaraṇaṃ aññāṇakaraṇaṃ paññānirodhikaṃ vighātapakkhikaṃ anibbānasaṃvattanikaṃ nudi panudi pajahi vinodesi byantīakāsi anabhāvaṃ gamesi. Buddhoti yo so bhagavā…pe… sacchikā paññatti; yadidaṃ buddhoti. Samantacakkhu vuccati sabbaññutañāṇaṃ…pe… tathāgato tena samantacakkhūti – tamonudo buddho samantacakkhu.
लोकन्तगू सब्बभवातिवत्तोति। लोकोति एको लोको – भवलोको। द्वे लोका – भवलोको च सम्भवलोको च; सम्पत्तिभवलोको च सम्पत्तिसम्भवलोको च; विपत्तिभवलोको च विपत्तिसम्भवलोको च 19। तयो लोका – तिस्सो वेदना। चत्तारो लोका – चत्तारो आहारा। पञ्च लोका – पञ्चुपादानक्खन्धा। छ लोका – छ अज्झत्तिकानि आयतनानि। सत्त लोका – सत्तविञ्ञाणट्ठितियो । अट्ठ लोका – अट्ठ लोकधम्मा। नव लोका – नव सत्तावासा। दस लोका – दस आयतनानि। द्वादस लोका – द्वादसायतनानि। अट्ठारस लोका – अट्ठारस धातुयो। लोकन्तगूति भगवा लोकस्स अन्तगतो अन्तप्पत्तो कोटिगतो कोटिप्पत्तो… निब्बानगतो निब्बानप्पत्तो। सो वुत्थवासो चिण्णचरणो… जातिमरणसंसारो नत्थि तस्स पुनब्भवोति – लोकन्तगू।
Lokantagū sabbabhavātivattoti. Lokoti eko loko – bhavaloko. Dve lokā – bhavaloko ca sambhavaloko ca; sampattibhavaloko ca sampattisambhavaloko ca; vipattibhavaloko ca vipattisambhavaloko ca 20. Tayo lokā – tisso vedanā. Cattāro lokā – cattāro āhārā. Pañca lokā – pañcupādānakkhandhā. Cha lokā – cha ajjhattikāni āyatanāni. Satta lokā – sattaviññāṇaṭṭhitiyo . Aṭṭha lokā – aṭṭha lokadhammā. Nava lokā – nava sattāvāsā. Dasa lokā – dasa āyatanāni. Dvādasa lokā – dvādasāyatanāni. Aṭṭhārasa lokā – aṭṭhārasa dhātuyo. Lokantagūti bhagavā lokassa antagato antappatto koṭigato koṭippatto… nibbānagato nibbānappatto. So vutthavāso ciṇṇacaraṇo… jātimaraṇasaṃsāro natthi tassa punabbhavoti – lokantagū.
सब्बभवातिवत्तोति। भवाति द्वे भवा – कम्मभवो च पटिसन्धिको च पुनब्भवो। कतमो कम्मभवो? पुञ्ञाभिसङ्खारो अपुञ्ञाभिसङ्खारो आनेञ्जाभिसङ्खारो – अयं कम्मभवो। कतमो पटिसन्धिको पुनब्भवो? पटिसन्धिका रूपा वेदना सञ्ञा सङ्खारा विञ्ञाणं – अयं पटिसन्धिको पुनब्भवो। भगवा कम्मभवञ्च पटिसन्धिकञ्च पुनब्भवं अतिवत्तो 21 अतिक्कन्तो वीतिवत्तोति – लोकन्तगू सब्बभवातिवत्तो।
Sabbabhavātivattoti. Bhavāti dve bhavā – kammabhavo ca paṭisandhiko ca punabbhavo. Katamo kammabhavo? Puññābhisaṅkhāro apuññābhisaṅkhāro āneñjābhisaṅkhāro – ayaṃ kammabhavo. Katamo paṭisandhiko punabbhavo? Paṭisandhikā rūpā vedanā saññā saṅkhārā viññāṇaṃ – ayaṃ paṭisandhiko punabbhavo. Bhagavā kammabhavañca paṭisandhikañca punabbhavaṃ ativatto 22 atikkanto vītivattoti – lokantagū sabbabhavātivatto.
अनासवो सब्बदुक्खप्पहीनोति। अनासवोति चत्तारो आसवा – कामासवो, भवासवो, दिट्ठासवो, अविज्जासवो। ते आसवा बुद्धस्स भगवतो पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा। तस्मा बुद्धो अनासवो। सब्बदुक्खप्पहीनोति सब्बं तस्स पटिसन्धिकं जातिदुक्खं जरादुक्खं ब्याधिदुक्खं मरणदुक्खं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासदुक्खं …पे॰… दिट्ठिब्यसनदुक्खं पहीनं समुच्छिन्नं वूपसन्तं पटिप्पस्सद्धं अभब्बुप्पत्तिकं ञाणग्गिना दड्ढं। तस्मा बुद्धो सब्बदुक्खप्पहीनोति – अनासवो सब्बदुक्खप्पहीनो।
Anāsavo sabbadukkhappahīnoti. Anāsavoti cattāro āsavā – kāmāsavo, bhavāsavo, diṭṭhāsavo, avijjāsavo. Te āsavā buddhassa bhagavato pahīnā ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā. Tasmā buddho anāsavo. Sabbadukkhappahīnoti sabbaṃ tassa paṭisandhikaṃ jātidukkhaṃ jarādukkhaṃ byādhidukkhaṃ maraṇadukkhaṃ sokaparidevadukkhadomanassupāyāsadukkhaṃ …pe… diṭṭhibyasanadukkhaṃ pahīnaṃ samucchinnaṃ vūpasantaṃ paṭippassaddhaṃ abhabbuppattikaṃ ñāṇagginā daḍḍhaṃ. Tasmā buddho sabbadukkhappahīnoti – anāsavo sabbadukkhappahīno.
सच्चव्हयो ब्रह्मे उपासितो मेति। सच्चव्हयोति सच्चव्हयो सदिसनामो सदिसव्हयो सच्चसदिसव्हयो। विपस्सी भगवा, सिखी भगवा, वेस्सभू भगवा, ककुसन्धो भगवा, कोणागमनो भगवा, कस्सपो भगवा। ते बुद्धा भगवन्तो सदिसनामा सदिसव्हया। भगवापि सक्यमुनि तेसं बुद्धानं भगवन्तानं सदिसनामो सदिसव्हयोति – तस्मा बुद्धो सच्चव्हयो।
Saccavhayobrahme upāsito meti. Saccavhayoti saccavhayo sadisanāmo sadisavhayo saccasadisavhayo. Vipassī bhagavā, sikhī bhagavā, vessabhū bhagavā, kakusandho bhagavā, koṇāgamano bhagavā, kassapo bhagavā. Te buddhā bhagavanto sadisanāmā sadisavhayā. Bhagavāpi sakyamuni tesaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sadisanāmo sadisavhayoti – tasmā buddho saccavhayo.
ब्रह्मे उपासितो मेति सो मया भगवा आसितो उपासितो पयिरुपासितो परिपुच्छितो परिपञ्हितोति – सच्चव्हयो ब्रह्मे उपासितो मे। तेनाह थेरो पिङ्गियो –
Brahme upāsito meti so mayā bhagavā āsito upāsito payirupāsito paripucchito paripañhitoti – saccavhayo brahme upāsito me. Tenāha thero piṅgiyo –
‘‘तमोनुदो बुद्धो समन्तचक्खु, लोकन्तगू सब्बभवातिवत्तो।
‘‘Tamonudo buddho samantacakkhu, lokantagū sabbabhavātivatto;
अनासवो सब्बदुक्खप्पहीनो, सच्चव्हयो ब्रह्मे उपासितो मे’’ति॥
Anāsavo sabbadukkhappahīno, saccavhayo brahme upāsito me’’ti.
१०५.
105.
दिजो यथा कुब्बनकं पहाय, बहुप्फलं काननमावसेय्य।
Dijo yathā kubbanakaṃ pahāya, bahupphalaṃ kānanamāvaseyya;
एवमहं अप्पदस्से पहाय, महोदधिं हंसोरिव अज्झपत्तो 23 ॥
Evamahaṃ appadasse pahāya, mahodadhiṃ haṃsoriva ajjhapatto24.
दिजो यथा कुब्बनकं पहाय, बहुप्फलं काननमावसेय्याति । दिजो वुच्चति पक्खी। किंकारणा दिजो वुच्चति पक्खी? द्विक्खत्तुं जायतीति दिजो, मातुकुच्छिम्हा च अण्डकोसम्हा च। तंकारणा दिजो वुच्चति पक्खीति – दिजो। यथा कुब्बनकं पहायाति यथा दिजो कुब्बनकं परित्तवनकं अप्पफलं अप्पभक्खं अप्पोदकं पहाय जहित्वा अतिक्कमित्वा समतिक्कमित्वा वीतिवत्तेत्वा अञ्ञं बहुप्फलं बहुभक्खं बहूदकं 25 महन्तं काननं वनसण्डं अधिगच्छेय्य विन्देय्य पटिलभेय्य, तस्मिञ्च वनसण्डे वासं कप्पेय्याति – दिजो यथा कुब्बनकं पहाय बहुप्फलं काननं आवसेय्य।
Dijo yathā kubbanakaṃ pahāya, bahupphalaṃ kānanamāvaseyyāti . Dijo vuccati pakkhī. Kiṃkāraṇā dijo vuccati pakkhī? Dvikkhattuṃ jāyatīti dijo, mātukucchimhā ca aṇḍakosamhā ca. Taṃkāraṇā dijo vuccati pakkhīti – dijo. Yathā kubbanakaṃ pahāyāti yathā dijo kubbanakaṃ parittavanakaṃ appaphalaṃ appabhakkhaṃ appodakaṃ pahāya jahitvā atikkamitvā samatikkamitvā vītivattetvā aññaṃ bahupphalaṃ bahubhakkhaṃ bahūdakaṃ 26 mahantaṃ kānanaṃ vanasaṇḍaṃ adhigaccheyya vindeyya paṭilabheyya, tasmiñca vanasaṇḍe vāsaṃ kappeyyāti – dijo yathā kubbanakaṃ pahāya bahupphalaṃ kānanaṃ āvaseyya.
एवमहं अप्पदस्से पहाय, महोदधिं हंसोरिव अज्झपत्तोति। एवन्ति ओपम्मसम्पटिपादनं। अप्पदस्से पहायाति यो च बावरी ब्राह्मणो ये चञ्ञे तस्स आचरिया बुद्धं भगवन्तं उपादाय अप्पदस्सा परित्तदस्सा थोकदस्सा ओमकदस्सा लामकदस्सा छतुक्कदस्सा 27 वा। ते अप्पदस्से परित्तदस्से थोकदस्से ओमकदस्से लामकदस्से छतुक्कदस्से पहाय पजहित्वा अतिक्कमित्वा समतिक्कमित्वा वीतिवत्तेत्वा बुद्धं भगवन्तं अप्पमाणदस्सं अग्गदस्सं सेट्ठदस्सं विसेट्ठदस्सं पामोक्खदस्सं उत्तमदस्सं पवरदस्सं असमं असमसमं अप्पटिसमं अप्पटिभागं अप्पटिपुग्गलं देवातिदेवं नरासभं पुरिससीहं पुरिसनागं पुरिसाजञ्ञं पुरिसनिसभं पुरिसधोरय्हं दसबलधारिं 28 अधिगच्छिं विन्दिं पटिलभिं। यथा च हंसो महन्तं मानसकं 29 वा सरं अनोतत्तं वा दहं महासमुद्दं वा अक्खोभं अमितोदकं जलरासिं अधिगच्छेय्य विन्देय्य पटिलभेय्य, एवमेव बुद्धं भगवन्तं अक्खोभं अमिततेजं पभिन्नञाणं विवटचक्खुं पञ्ञापभेदकुसलं अधिगतपटिसम्भिदं चतुवेसारज्जप्पत्तं सुद्धाधिमुत्तं सेतपच्चत्तं अद्वयभाणिं तादिं तथापटिञ्ञं अपरित्तं महन्तं गम्भीरं अप्पमेय्यं दुप्परियोगाहं पहूतरतनं सागरसमं छळङ्गुपेक्खाय समन्नागतं अतुलं विपुलं अप्पमेय्यं, तं तादिसं पवदतं मग्गवादिनं 30 मेरुमिव नगानं गरुळमिव दिजानं सीहमिव मिगानं उदधिमिव अण्णवानं अधिगच्छिं, तं सत्थारं जिनपवरं महेसिन्ति – एवमहं अप्पदस्से पहाय महोदधिं हंसोरिव अज्झपत्तो। तेनाह थेरो पिङ्गियो –
Evamahaṃ appadasse pahāya, mahodadhiṃ haṃsoriva ajjhapattoti. Evanti opammasampaṭipādanaṃ. Appadasse pahāyāti yo ca bāvarī brāhmaṇo ye caññe tassa ācariyā buddhaṃ bhagavantaṃ upādāya appadassā parittadassā thokadassā omakadassā lāmakadassā chatukkadassā 31 vā. Te appadasse parittadasse thokadasse omakadasse lāmakadasse chatukkadasse pahāya pajahitvā atikkamitvā samatikkamitvā vītivattetvā buddhaṃ bhagavantaṃ appamāṇadassaṃ aggadassaṃ seṭṭhadassaṃ viseṭṭhadassaṃ pāmokkhadassaṃ uttamadassaṃ pavaradassaṃ asamaṃ asamasamaṃ appaṭisamaṃ appaṭibhāgaṃ appaṭipuggalaṃ devātidevaṃ narāsabhaṃ purisasīhaṃ purisanāgaṃ purisājaññaṃ purisanisabhaṃ purisadhorayhaṃ dasabaladhāriṃ 32 adhigacchiṃ vindiṃ paṭilabhiṃ. Yathā ca haṃso mahantaṃ mānasakaṃ 33 vā saraṃ anotattaṃ vā dahaṃ mahāsamuddaṃ vā akkhobhaṃ amitodakaṃ jalarāsiṃ adhigaccheyya vindeyya paṭilabheyya, evameva buddhaṃ bhagavantaṃ akkhobhaṃ amitatejaṃ pabhinnañāṇaṃ vivaṭacakkhuṃ paññāpabhedakusalaṃ adhigatapaṭisambhidaṃ catuvesārajjappattaṃ suddhādhimuttaṃ setapaccattaṃ advayabhāṇiṃ tādiṃ tathāpaṭiññaṃ aparittaṃ mahantaṃ gambhīraṃ appameyyaṃ duppariyogāhaṃ pahūtaratanaṃ sāgarasamaṃ chaḷaṅgupekkhāya samannāgataṃ atulaṃ vipulaṃ appameyyaṃ, taṃ tādisaṃ pavadataṃ maggavādinaṃ 34 merumiva nagānaṃ garuḷamiva dijānaṃ sīhamiva migānaṃ udadhimiva aṇṇavānaṃ adhigacchiṃ, taṃ satthāraṃ jinapavaraṃ mahesinti – evamahaṃ appadasse pahāya mahodadhiṃ haṃsoriva ajjhapatto. Tenāha thero piṅgiyo –
‘‘दिजो यथा कुब्बनकं पहाय, बहुप्फलं काननमावसेय्य।
‘‘Dijo yathā kubbanakaṃ pahāya, bahupphalaṃ kānanamāvaseyya;
एवमहं अप्पदस्से पहाय, महोदधिं हंसोरिव अज्झपत्तो’’ति॥
Evamahaṃ appadasse pahāya, mahodadhiṃ haṃsoriva ajjhapatto’’ti.
१०६.
106.
ये मे पुब्बे वियाकंसु,
Ye me pubbe viyākaṃsu,
हुरं गोतमसासना ‘इच्चासि इति भविस्सति’।
Huraṃ gotamasāsanā ‘iccāsi iti bhavissati’;
सब्बं तं इतिहीतिहं, सब्बं तं तक्कवड्ढनं॥
Sabbaṃ taṃ itihītihaṃ, sabbaṃ taṃ takkavaḍḍhanaṃ.
ये मे पुब्बे वियाकंसूति। येति यो च बावरी ब्राह्मणो ये चञ्ञे तस्स आचरिया, ते सकं दिट्ठिं सकं खन्तिं सकं रुचिं सकं लद्धिं सकं अज्झासयं सकं अधिप्पायं ब्याकंसु आचिक्खिंसु देसयिंसु पञ्ञपिंसु पट्ठपिंसु विवरिंसु विभजिंसु उत्तानीअकंसु पकासेसुन्ति – ये मे पुब्बे वियाकंसु।
Ye me pubbe viyākaṃsūti. Yeti yo ca bāvarī brāhmaṇo ye caññe tassa ācariyā, te sakaṃ diṭṭhiṃ sakaṃ khantiṃ sakaṃ ruciṃ sakaṃ laddhiṃ sakaṃ ajjhāsayaṃ sakaṃ adhippāyaṃ byākaṃsu ācikkhiṃsu desayiṃsu paññapiṃsu paṭṭhapiṃsu vivariṃsu vibhajiṃsu uttānīakaṃsu pakāsesunti – ye me pubbe viyākaṃsu.
हुरं गोतमसासनाति हुरं गोतमसासना, परं गोतमसासना, पुरे गोतमसासना, पठमतरं गोतमसासना बुद्धसासना जिनसासना तथागतसासना 35 अरहन्तसासनाति – हुरं गोतमसासना।
Huraṃ gotamasāsanāti huraṃ gotamasāsanā, paraṃ gotamasāsanā, pure gotamasāsanā, paṭhamataraṃ gotamasāsanā buddhasāsanā jinasāsanā tathāgatasāsanā 36 arahantasāsanāti – huraṃ gotamasāsanā.
इच्चासि इति भविस्सतीति एवं किर आसि, एवं किर भविस्सतीति – इच्चासि इति भविस्सति।
Iccāsi iti bhavissatīti evaṃ kira āsi, evaṃ kira bhavissatīti – iccāsi iti bhavissati.
सब्बं तं इतिहीतिहन्ति सब्बं तं इतिहीतिहं इतिकिराय परम्पराय पिटकसम्पदाय तक्कहेतु नयहेतु आकारपरिवितक्केन दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया न सामं सयमभिञ्ञातं न अत्तपच्चक्खं धम्मं यं कथयिंसूति – सब्बं तं इतिहीतिहं।
Sabbaṃtaṃ itihītihanti sabbaṃ taṃ itihītihaṃ itikirāya paramparāya piṭakasampadāya takkahetu nayahetu ākāraparivitakkena diṭṭhinijjhānakkhantiyā na sāmaṃ sayamabhiññātaṃ na attapaccakkhaṃ dhammaṃ yaṃ kathayiṃsūti – sabbaṃ taṃ itihītihaṃ.
सब्बं तं तक्कवड्ढनन्ति सब्बं तं तक्कवड्ढनं वितक्कवड्ढनं सङ्कप्पवड्ढनं कामवितक्कवड्ढनं ब्यापादवितक्कवड्ढनं विहिंसावितक्कवड्ढनं ञातिवितक्कवड्ढनं जनपदवितक्कवड्ढनं अमरावितक्कवड्ढनं परानुदयतापटिसंयुत्तवितक्कवड्ढनं लाभसक्कारसिलोकपटिसंयुत्तवितक्कवड्ढनं अनवञ्ञत्तिपटिसंयुत्तवितक्कवड्ढनन्ति – सब्बं तं तक्कवड्ढनं। तेनाह थेरो पिङ्गियो –
Sabbaṃ taṃ takkavaḍḍhananti sabbaṃ taṃ takkavaḍḍhanaṃ vitakkavaḍḍhanaṃ saṅkappavaḍḍhanaṃ kāmavitakkavaḍḍhanaṃ byāpādavitakkavaḍḍhanaṃ vihiṃsāvitakkavaḍḍhanaṃ ñātivitakkavaḍḍhanaṃ janapadavitakkavaḍḍhanaṃ amarāvitakkavaḍḍhanaṃ parānudayatāpaṭisaṃyuttavitakkavaḍḍhanaṃ lābhasakkārasilokapaṭisaṃyuttavitakkavaḍḍhanaṃ anavaññattipaṭisaṃyuttavitakkavaḍḍhananti – sabbaṃ taṃ takkavaḍḍhanaṃ. Tenāha thero piṅgiyo –
‘‘ये मे पुब्बे वियाकंसु, हुरं गोतमसासना।
‘‘Ye me pubbe viyākaṃsu, huraṃ gotamasāsanā;
‘इच्चासि इति भविस्स’ति।
‘Iccāsi iti bhavissa’ti;
सब्बं तं इतिहीतिहं, सब्बं तं तक्कवड्ढन’’न्ति॥
Sabbaṃ taṃ itihītihaṃ, sabbaṃ taṃ takkavaḍḍhana’’nti.
१०७.
107.
एको तमोनुदासीनो, जुतिमा सो पभङ्करो।
Eko tamonudāsīno, jutimā so pabhaṅkaro;
गोतमो भूरिपञ्ञाणो, गोतमो भूरिमेधसो॥
Gotamo bhūripaññāṇo, gotamo bhūrimedhaso.
एको तमोनुदासीनोति। एकोति भगवा पब्बज्जसङ्खातेन एको, अदुतियट्ठेन एको, तण्हाय पहानट्ठेन एको, एकन्तवीतरागोति एको, एकन्तवीतदोसोति एको, एकन्तवीतमोहोति एको, एकन्तनिक्किलेसोति एको, एकायनमग्गं गतोति एको, एको अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति एको।
Eko tamonudāsīnoti. Ekoti bhagavā pabbajjasaṅkhātena eko, adutiyaṭṭhena eko, taṇhāya pahānaṭṭhena eko, ekantavītarāgoti eko, ekantavītadosoti eko, ekantavītamohoti eko, ekantanikkilesoti eko, ekāyanamaggaṃ gatoti eko, eko anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti eko.
कथं भगवा पब्बज्जसङ्खातेन एको? भगवा दहरोव समानो सुसु काळकेसो भद्रेन योब्बनेन समन्नागतो पठमेन वयसा अकामकानं मातापितूनं अस्सुमुखानं रोदन्तानं विलपन्तानं ञातिसङ्घं सब्बं घरावासपलिबोधं छिन्दित्वा पुत्तदारपलिबोधं छिन्दित्वा ञातिपलिबोधं छिन्दित्वा मित्तामच्चपलिबोधं छिन्दित्वा केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजित्वा अकिञ्चनभावं उपगन्त्वा एको चरति विहरति इरियति वत्तेति पालेति यपेति यापेति। एवं भगवा पब्बज्जसङ्खातेन एको।
Kathaṃ bhagavā pabbajjasaṅkhātena eko? Bhagavā daharova samāno susu kāḷakeso bhadrena yobbanena samannāgato paṭhamena vayasā akāmakānaṃ mātāpitūnaṃ assumukhānaṃ rodantānaṃ vilapantānaṃ ñātisaṅghaṃ sabbaṃ gharāvāsapalibodhaṃ chinditvā puttadārapalibodhaṃ chinditvā ñātipalibodhaṃ chinditvā mittāmaccapalibodhaṃ chinditvā kesamassuṃ ohāretvā kāsāyāni vatthāni acchādetvā agārasmā anagāriyaṃ pabbajitvā akiñcanabhāvaṃ upagantvā eko carati viharati iriyati vatteti pāleti yapeti yāpeti. Evaṃ bhagavā pabbajjasaṅkhātena eko.
कथं भगवा अदुतियट्ठेन एको? एवं पब्बजितो समानो एको अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवति अप्पसद्दानि अप्पनिग्घोसानि विजनवातानि मनुस्सराहस्सेय्यकानि 37 पटिसल्लानसारुप्पानि 38। सो एको गच्छति, एको तिट्ठति, एको निसीदति , एको सेय्यं कप्पेति, एको गामं पिण्डाय पविसति, एको अभिक्कमति, एको पटिक्कमति, एको रहो निसीदति, एको चङ्कमं अधिट्ठाति, एको चरति विहरति इरियति वत्तेति पालेति यपेति यापेति। एवं भगवा अदुतियट्ठेन एको।
Kathaṃ bhagavā adutiyaṭṭhena eko? Evaṃ pabbajito samāno eko araññavanapatthāni pantāni senāsanāni paṭisevati appasaddāni appanigghosāni vijanavātāni manussarāhasseyyakāni 39 paṭisallānasāruppāni 40. So eko gacchati, eko tiṭṭhati, eko nisīdati , eko seyyaṃ kappeti, eko gāmaṃ piṇḍāya pavisati, eko abhikkamati, eko paṭikkamati, eko raho nisīdati, eko caṅkamaṃ adhiṭṭhāti, eko carati viharati iriyati vatteti pāleti yapeti yāpeti. Evaṃ bhagavā adutiyaṭṭhena eko.
‘‘तण्हादुतियो पुरिसो, दीघमद्धान संसरं।
‘‘Taṇhādutiyo puriso, dīghamaddhāna saṃsaraṃ;
इत्थभावञ्ञथाभावं, संसारं नातिवत्तति॥
Itthabhāvaññathābhāvaṃ, saṃsāraṃ nātivattati.
वीततण्हो अनादानो, सतो भिक्खु परिब्बजे’’ति॥
Vītataṇho anādāno, sato bhikkhu paribbaje’’ti.
एवं भगवा तण्हाय पहानट्ठेन एको।
Evaṃ bhagavā taṇhāya pahānaṭṭhena eko.
कथं भगवा एकन्तवीतरागोति एको? रागस्स पहीनत्ता एकन्तवीतरागोति एको, दोसस्स पहीनत्ता एकन्तवीतदोसोति एको, मोहस्स पहीनत्ता एकन्तवीतमोहोति एको, किलेसानं पहीनत्ता एकन्तनिक्किलेसोति एको।
Kathaṃ bhagavā ekantavītarāgoti eko? Rāgassa pahīnattā ekantavītarāgoti eko, dosassa pahīnattā ekantavītadosoti eko, mohassa pahīnattā ekantavītamohoti eko, kilesānaṃ pahīnattā ekantanikkilesoti eko.
कथं भगवा एकायनमग्गं गतोति एको? एकायनमग्गो वुच्चति चत्तारो सतिपट्ठाना…पे॰… अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो।
Kathaṃ bhagavā ekāyanamaggaṃ gatoti eko? Ekāyanamaggo vuccati cattāro satipaṭṭhānā…pe… ariyo aṭṭhaṅgiko maggo.
‘‘एकायनं जातिखयन्तदस्सी, मग्गं पजानाति हितानुकम्पी।
‘‘Ekāyanaṃ jātikhayantadassī, maggaṃ pajānāti hitānukampī;
एतेन मग्गेन तरिंसु 49 पुब्बे, तरिस्सन्ति ये च तरन्ति ओघ’’न्ति॥
Etena maggena tariṃsu 50 pubbe, tarissanti ye ca taranti ogha’’nti.
एवं भगवा एकायनमग्गं गतोति एको।
Evaṃ bhagavā ekāyanamaggaṃ gatoti eko.
कथं भगवा एको अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति एको। बोधि वुच्चति चतूसु मग्गेसु ञाणं पञ्ञा पञ्ञिन्द्रियं पञ्ञाबलं धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो वीमंसा विपस्सना सम्मादिट्ठि । भगवा तेन बोधिञाणेन ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति बुज्झि, ‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति बुज्झि, ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति बुज्झि…पे॰… ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति बुज्झि। अथ वा, यं बुज्झितब्बं अनुबुज्झितब्बं पटिबुज्झितब्बं सम्बुज्झितब्बं अधिगन्तब्बं फस्सितब्बं सच्छिकातब्बं सब्बं तं तेन बोधिञाणेन बुज्झि अनुबुज्झि पटिबुज्झि सम्बुज्झि अधिगच्छि फस्सेसि सच्छाकासि। एवं भगवा एको अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति एको।
Kathaṃ bhagavā eko anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti eko. Bodhi vuccati catūsu maggesu ñāṇaṃ paññā paññindriyaṃ paññābalaṃ dhammavicayasambojjhaṅgo vīmaṃsā vipassanā sammādiṭṭhi . Bhagavā tena bodhiñāṇena ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’ti bujjhi, ‘‘sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti bujjhi, ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti bujjhi…pe… ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti bujjhi. Atha vā, yaṃ bujjhitabbaṃ anubujjhitabbaṃ paṭibujjhitabbaṃ sambujjhitabbaṃ adhigantabbaṃ phassitabbaṃ sacchikātabbaṃ sabbaṃ taṃ tena bodhiñāṇena bujjhi anubujjhi paṭibujjhi sambujjhi adhigacchi phassesi sacchākāsi. Evaṃ bhagavā eko anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti eko.
तमोनुदोति भगवा रागतमं दोसतमं मोहतमं दिट्ठितमं किलेसतमं दुच्चरिततमं अन्धकरणं अचक्खुकरणं अञ्ञाणकरणं पञ्ञानिरोधिकं विघातपक्खिकं अनिब्बानसंवत्तनिकं नुदि पनुदि पजहि विनोदेसि ब्यन्तीअकासि अनभावं गमेसि। आसीनोति निसिन्नो भगवा पासाणके चेतियेति – आसीनो 51।
Tamonudoti bhagavā rāgatamaṃ dosatamaṃ mohatamaṃ diṭṭhitamaṃ kilesatamaṃ duccaritatamaṃ andhakaraṇaṃ acakkhukaraṇaṃ aññāṇakaraṇaṃ paññānirodhikaṃ vighātapakkhikaṃ anibbānasaṃvattanikaṃ nudi panudi pajahi vinodesi byantīakāsi anabhāvaṃ gamesi. Āsīnoti nisinno bhagavā pāsāṇake cetiyeti – āsīno 52.
नगस्स पस्से आसीनं, मुनिं दुक्खस्स पारगुं।
Nagassa passe āsīnaṃ, muniṃ dukkhassa pāraguṃ;
सावका पयिरुपासन्ति, तेविज्जा मच्चुहायिनोति॥
Sāvakā payirupāsanti, tevijjā maccuhāyinoti.
एवम्पि भगवा आसीनो…पे॰… अथ वा, भगवा सब्बोस्सुक्कपटिप्पस्सद्धत्ता आसीनो सो वुत्थवासो चिण्णचरणो…पे॰… जातिमरणसंसारो नत्थि तस्स पुनब्भवोति, एवम्पि भगवा आसीनोति – एको तमोनुदासीनो।
Evampi bhagavā āsīno…pe… atha vā, bhagavā sabbossukkapaṭippassaddhattā āsīno so vutthavāso ciṇṇacaraṇo…pe… jātimaraṇasaṃsāro natthi tassa punabbhavoti, evampi bhagavā āsīnoti – eko tamonudāsīno.
जुतिमा सो पभङ्करोति। जुतिमाति जुतिमा मतिमा पण्डितो पञ्ञवा बुद्धिमा ञाणी विभावी मेधावी। पभङ्करोति पभङ्करो आलोककरो ओभासकरो दीपङ्करो पदीपकरो उज्जोतकरो पज्जोतकरोति – जुतिमा सो पभङ्करो।
Jutimā so pabhaṅkaroti. Jutimāti jutimā matimā paṇḍito paññavā buddhimā ñāṇī vibhāvī medhāvī. Pabhaṅkaroti pabhaṅkaro ālokakaro obhāsakaro dīpaṅkaro padīpakaro ujjotakaro pajjotakaroti – jutimā so pabhaṅkaro.
गोतमो भूरिपञ्ञाणोति गोतमो भूरिपञ्ञाणो ञाणपञ्ञाणो पञ्ञाधजो पञ्ञाकेतु पञ्ञाधिपतेय्यो विचयबहुलो पविचयबहुलो ओक्खायनबहुलो समोक्खायनधम्मो विभूतविहारी तच्चरितो तब्बहुलो तग्गरुको तन्निन्नो तप्पोणो तप्पब्भारो तदधिमुत्तो तदधिपतेय्यो।
Gotamobhūripaññāṇoti gotamo bhūripaññāṇo ñāṇapaññāṇo paññādhajo paññāketu paññādhipateyyo vicayabahulo pavicayabahulo okkhāyanabahulo samokkhāyanadhammo vibhūtavihārī taccarito tabbahulo taggaruko tanninno tappoṇo tappabbhāro tadadhimutto tadadhipateyyo.
राजा रट्ठस्स पञ्ञाणं, भत्ता पञ्ञाणमित्थियाति॥
Rājā raṭṭhassa paññāṇaṃ, bhattā paññāṇamitthiyāti.
एवमेव गोतमो भूरिपञ्ञाणो ञाणपञ्ञाणो पञ्ञाधजो पञ्ञाकेतु पञ्ञाधिपतेय्यो विचयबहुलो पविचयबहुलो ओक्खायनबहुलो समोक्खायनधम्मो विभूतविहारी तच्चरितो तब्बहुलो तग्गरुको तन्निन्नो तप्पोणो तप्पब्भारो तदधिमुत्तो तदधिपतेय्योति – गोतमो भूरिपञ्ञाणो।
Evameva gotamo bhūripaññāṇo ñāṇapaññāṇo paññādhajo paññāketu paññādhipateyyo vicayabahulo pavicayabahulo okkhāyanabahulo samokkhāyanadhammo vibhūtavihārī taccarito tabbahulo taggaruko tanninno tappoṇo tappabbhāro tadadhimutto tadadhipateyyoti – gotamo bhūripaññāṇo.
गोतमो भूरिमेधसोति भूरि वुच्चति पथवी। भगवा ताय पथविसमाय पञ्ञाय विपुलाय वित्थताय समन्नागतो। मेधा वुच्चति पञ्ञा। या पञ्ञा पजानना…पे॰… अमोहो धम्मविचयो सम्मादिट्ठि। भगवा इमाय मेधाय उपेतो समुपेतो उपागतो समुपागतो उपपन्नो समुपपन्नो समन्नागतो, तस्मा बुद्धो सुमेधसोति 55 – गोतमो भूरिमेधसो। तेनाह थेरो पिङ्गियो –
Gotamo bhūrimedhasoti bhūri vuccati pathavī. Bhagavā tāya pathavisamāya paññāya vipulāya vitthatāya samannāgato. Medhā vuccati paññā. Yā paññā pajānanā…pe… amoho dhammavicayo sammādiṭṭhi. Bhagavā imāya medhāya upeto samupeto upāgato samupāgato upapanno samupapanno samannāgato, tasmā buddho sumedhasoti 56 – gotamo bhūrimedhaso. Tenāha thero piṅgiyo –
‘‘एको तमोनुदासीनो, जुतिमा सो पभङ्करो।
‘‘Eko tamonudāsīno, jutimā so pabhaṅkaro;
गोतमो भूरिपञ्ञाणो, गोतमो भूरिमेधसो’’ति॥
Gotamo bhūripaññāṇo, gotamo bhūrimedhaso’’ti.
१०८.
108.
यो मे धम्ममदेसेसि, सन्दिट्ठिकमकालिकं।
Yo me dhammamadesesi, sandiṭṭhikamakālikaṃ;
तण्हक्खयमनीतिकं, यस्स नत्थि उपमा क्वचि॥
Taṇhakkhayamanītikaṃ, yassa natthi upamā kvaci.
यो मे धम्मदेसेसीति। योति यो सो भगवा सयम्भू अनाचरियको पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु सामं सच्चानि अभिसम्बुज्झि, तत्थ च सब्बञ्ञुतं पत्तो बलेसु च वसीभावं। धम्ममदेसेसीति। धम्मन्ति आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं, चत्तारो सतिपट्ठाने…पे॰… अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं निब्बानञ्च निब्बानगामिनिञ्च पटिपदं आचिक्खि देसेसि पञ्ञपेसि पट्ठपेसि विवरि विभजि उत्तानीअकासि पकासेसीति – यो मे धम्ममदेसेसि।
Yo me dhammadesesīti. Yoti yo so bhagavā sayambhū anācariyako pubbe ananussutesu dhammesu sāmaṃ saccāni abhisambujjhi, tattha ca sabbaññutaṃ patto balesu ca vasībhāvaṃ. Dhammamadesesīti. Dhammanti ādikalyāṇaṃ majjhekalyāṇaṃ pariyosānakalyāṇaṃ sātthaṃ sabyañjanaṃ kevalaparipuṇṇaṃ parisuddhaṃ brahmacariyaṃ, cattāro satipaṭṭhāne…pe… ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ nibbānañca nibbānagāminiñca paṭipadaṃ ācikkhi desesi paññapesi paṭṭhapesi vivari vibhaji uttānīakāsi pakāsesīti – yo me dhammamadesesi.
सन्दिट्ठिकमकालिकन्ति सन्दिट्ठिकं अकालिकं एहिपस्सिकं ओपनेय्यिकं पच्चत्तं वेदितब्बं विञ्ञूहीति – एवं सन्दिट्ठिकं। अथ वा, यो दिट्ठेव धम्मे अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, तस्स मग्गस्स अनन्तरा समनन्तरा अधिगच्छतेव फलं विन्दति पटिलभतीति, एवम्पि सन्दिट्ठिकं। अकालिकन्ति यथा मनुस्सा कालिकं धनं दत्वा अनन्तरा न लभन्ति कालं आगमेन्ति, नेवायं धम्मो। यो दिट्ठेव धम्मे अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, तस्स मग्गस्स अनन्तरा समनन्तरा अधिगच्छतेव फलं विन्दति पटिलभति, न परत्थ न परलोके, एवं अकालिकन्ति – सन्दिट्ठिकमकालिकं।
Sandiṭṭhikamakālikanti sandiṭṭhikaṃ akālikaṃ ehipassikaṃ opaneyyikaṃ paccattaṃ veditabbaṃ viññūhīti – evaṃ sandiṭṭhikaṃ. Atha vā, yo diṭṭheva dhamme ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāveti, tassa maggassa anantarā samanantarā adhigacchateva phalaṃ vindati paṭilabhatīti, evampi sandiṭṭhikaṃ. Akālikanti yathā manussā kālikaṃ dhanaṃ datvā anantarā na labhanti kālaṃ āgamenti, nevāyaṃ dhammo. Yo diṭṭheva dhamme ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāveti, tassa maggassa anantarā samanantarā adhigacchateva phalaṃ vindati paṭilabhati, na parattha na paraloke, evaṃ akālikanti – sandiṭṭhikamakālikaṃ.
तण्हक्खयमनीतिकन्ति। तण्हाति रूपतण्हा…पे॰… धम्मतण्हा। तण्हक्खयन्ति तण्हक्खयं रागक्खयं दोसक्खयं मोहक्खयं गतिक्खयं उपपत्तिक्खयं पटिसन्धिक्खयं भवक्खयं संसारक्खयं वट्टक्खयं। अनीतिकन्ति ईति वुच्चन्ति किलेसा च खन्धा च अभिसङ्खारा च। ईतिप्पहानं ईतिवूपसमं ईतिपटिनिस्सग्गं ईतिपटिप्पस्सद्धिं अमतं निब्बानन्ति – तण्हक्खयमनीतिकं।
Taṇhakkhayamanītikanti. Taṇhāti rūpataṇhā…pe… dhammataṇhā. Taṇhakkhayanti taṇhakkhayaṃ rāgakkhayaṃ dosakkhayaṃ mohakkhayaṃ gatikkhayaṃ upapattikkhayaṃ paṭisandhikkhayaṃ bhavakkhayaṃ saṃsārakkhayaṃ vaṭṭakkhayaṃ. Anītikanti īti vuccanti kilesā ca khandhā ca abhisaṅkhārā ca. Ītippahānaṃ ītivūpasamaṃ ītipaṭinissaggaṃ ītipaṭippassaddhiṃ amataṃ nibbānanti – taṇhakkhayamanītikaṃ.
यस्स नत्थि उपमा क्वचीति। यस्साति निब्बानस्स। नत्थि उपमाति उपमा नत्थि, उपनिधा नत्थि, सदिसं नत्थि, पटिभागो नत्थि न सति न संविज्जति नुपलब्भति। क्वचीति क्वचि किम्हिचि कत्थचि अज्झत्तं वा बहिद्धा वा अज्झत्तबहिद्धा वाति – यस्स नत्थि उपमा क्वचि। तेनाह थेरो पिङ्गियो –
Yassa natthi upamā kvacīti. Yassāti nibbānassa. Natthi upamāti upamā natthi, upanidhā natthi, sadisaṃ natthi, paṭibhāgo natthi na sati na saṃvijjati nupalabbhati. Kvacīti kvaci kimhici katthaci ajjhattaṃ vā bahiddhā vā ajjhattabahiddhā vāti – yassa natthi upamā kvaci. Tenāha thero piṅgiyo –
‘‘यो मे धम्ममदेसेसि, सन्दिट्ठिकमकालिकं।
‘‘Yo me dhammamadesesi, sandiṭṭhikamakālikaṃ;
तण्हक्खयमनीतिकं, यस्स नत्थि उपमा क्वची’’ति॥
Taṇhakkhayamanītikaṃ, yassa natthi upamā kvacī’’ti.
१०९.
109.
किं नु तम्हा विप्पवसि, मुहुत्तमपि पिङ्गिय।
Kiṃ nu tamhā vippavasi, muhuttamapi piṅgiya;
गोतमा भूरिपञ्ञाणा, गोतमा भूरिमेधसा॥
Gotamā bhūripaññāṇā, gotamā bhūrimedhasā.
किं नु तम्हा विप्पवसीति किं नु बुद्धम्हा विप्पवसि अपेसि अपगच्छि 57 विना होसीति – किं नु तम्हा विप्पवसि।
Kiṃ nu tamhā vippavasīti kiṃ nu buddhamhā vippavasi apesi apagacchi 58 vinā hosīti – kiṃ nu tamhā vippavasi.
मुहुत्तमपि पिङ्गियाति मुहुत्तम्पि खणम्पि लयम्पि वयम्पि अद्धम्पीति – मुहुत्तमपि। पिङ्गियाति बावरी तं नत्तारं नामेन आलपति।
Muhuttamapi piṅgiyāti muhuttampi khaṇampi layampi vayampi addhampīti – muhuttamapi. Piṅgiyāti bāvarī taṃ nattāraṃ nāmena ālapati.
गोतमा भूरिपञ्ञाणाति गोतमा भूरिपञ्ञाणा ञाणपञ्ञाणा पञ्ञाधजा पञ्ञाकेतुम्हा पञ्ञाधिपतेय्यम्हा विचयबहुला पविचयबहुला ओक्खायनबहुला समोक्खायनधम्मा विभूतविहारिम्हा तच्चरिता तब्बहुला तग्गरुका तन्निन्ना तप्पोणा तप्पब्भारा तदधिमुत्ता तदधिपतेय्यम्हाति – गोतमा भूरिपञ्ञाणा।
Gotamābhūripaññāṇāti gotamā bhūripaññāṇā ñāṇapaññāṇā paññādhajā paññāketumhā paññādhipateyyamhā vicayabahulā pavicayabahulā okkhāyanabahulā samokkhāyanadhammā vibhūtavihārimhā taccaritā tabbahulā taggarukā tanninnā tappoṇā tappabbhārā tadadhimuttā tadadhipateyyamhāti – gotamā bhūripaññāṇā.
गोतमा भूरिमेधसाति भूरि वुच्चति पथवी। भगवा ताय पथविसमाय पञ्ञाय विपुलाय वित्थताय समन्नागतो। मेधा वुच्चति पञ्ञा। या पञ्ञा पजानना…पे॰… अमोहो धम्मविचयो सम्मादिट्ठि। भगवा इमाय मेधाय पञ्ञाय उपेतो समुपेतो उपागतो समुपागतो उपपन्नो समुपपन्नो समन्नागतो, तस्मा बुद्धो सुमेधसोति – गोतमा भूरिमेधसा। तेनाह सो ब्राह्मणो –
Gotamā bhūrimedhasāti bhūri vuccati pathavī. Bhagavā tāya pathavisamāya paññāya vipulāya vitthatāya samannāgato. Medhā vuccati paññā. Yā paññā pajānanā…pe… amoho dhammavicayo sammādiṭṭhi. Bhagavā imāya medhāya paññāya upeto samupeto upāgato samupāgato upapanno samupapanno samannāgato, tasmā buddho sumedhasoti – gotamā bhūrimedhasā. Tenāha so brāhmaṇo –
‘‘किंनु तम्हा विप्पवसि, मुहुत्तमपि पिङ्गिय।
‘‘Kiṃnu tamhā vippavasi, muhuttamapi piṅgiya;
गोतमा भूरिपञ्ञाणा, गोतमा भूरिमेधसा’’ति॥
Gotamā bhūripaññāṇā, gotamā bhūrimedhasā’’ti.
११०.
110.
यो ते धम्ममदेसेसि, सन्दिट्ठिकमकालिकं।
Yo te dhammamadesesi, sandiṭṭhikamakālikaṃ;
तण्हक्खयमनीतिकं, यस्स नत्थि उपमा क्वचि॥
Taṇhakkhayamanītikaṃ, yassa natthi upamā kvaci.
यो ते धम्ममदेसेसीति यो सो भगवा…पे॰… तत्थ च सब्बञ्ञुतं पत्तो बलेसु च वसीभावं। धम्ममदेसेसीति धम्मन्ति आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं…पे॰… निब्बानञ्च निब्बानगामिनिञ्च पटिपदं आचिक्खि देसेसि पञ्ञपेसि पट्ठपेसि विवरि विभजि उत्तानीअकासि पकासेसीति – यो ते धम्ममदेसेसि।
Yo te dhammamadesesīti yo so bhagavā…pe… tattha ca sabbaññutaṃ patto balesu ca vasībhāvaṃ. Dhammamadesesīti dhammanti ādikalyāṇaṃ majjhekalyāṇaṃ…pe… nibbānañca nibbānagāminiñca paṭipadaṃ ācikkhi desesi paññapesi paṭṭhapesi vivari vibhaji uttānīakāsi pakāsesīti – yo te dhammamadesesi.
सन्दिट्ठिकमकालिकन्ति सन्दिट्ठिकं अकालिकं एहिपस्सिकं ओपनेय्यिकं पच्चत्तं वेदितब्बं विञ्ञूहीति – एवं सन्दिट्ठिकं। अथ वा, यो दिट्ठेव धम्मे अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, तस्स मग्गस्स अनन्तरा समनन्तरा अधिगच्छतेव फलं विन्दति पटिलभतीति – एवम्पि सन्दिट्ठिकं। अकालिकन्ति यथा मनुस्सा कालिकं धनं दत्वा अनन्तरा न लभन्ति, कालं आगमेन्ति, नेवायं धम्मो। यो दिट्ठेव धम्मे अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति; तस्स मग्गस्स अनन्तरा समनन्तरा अधिगच्छतेव फलं विन्दति पटिलभति, न परत्थ न परलोके, एवं अकालिकन्ति – सन्दिट्ठिकमकालिकं।
Sandiṭṭhikamakālikanti sandiṭṭhikaṃ akālikaṃ ehipassikaṃ opaneyyikaṃ paccattaṃ veditabbaṃ viññūhīti – evaṃ sandiṭṭhikaṃ. Atha vā, yo diṭṭheva dhamme ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāveti, tassa maggassa anantarā samanantarā adhigacchateva phalaṃ vindati paṭilabhatīti – evampi sandiṭṭhikaṃ. Akālikanti yathā manussā kālikaṃ dhanaṃ datvā anantarā na labhanti, kālaṃ āgamenti, nevāyaṃ dhammo. Yo diṭṭheva dhamme ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāveti; tassa maggassa anantarā samanantarā adhigacchateva phalaṃ vindati paṭilabhati, na parattha na paraloke, evaṃ akālikanti – sandiṭṭhikamakālikaṃ.
तण्हक्खयमनीतिकन्ति । तण्हाति रूपतण्हा…पे॰… धम्मतण्हा। तण्हक्खयन्ति तण्हक्खयं रागक्खयं दोसक्खयं मोहक्खयं गतिक्खयं उपपत्तिक्खयं पटिसन्धिक्खयं भवक्खयं संसारक्खयं वट्टक्खयं। अनीतिकन्ति ईति वुच्चन्ति किलेसा च खन्धा च अभिसङ्खारा च। ईतिप्पहानं ईतिवूपसमं ईतिपटिनिस्सग्गं ईतिपटिप्पस्सद्धिं अमतं निब्बानन्ति – तण्हक्खयमनीतिकं।
Taṇhakkhayamanītikanti . Taṇhāti rūpataṇhā…pe… dhammataṇhā. Taṇhakkhayanti taṇhakkhayaṃ rāgakkhayaṃ dosakkhayaṃ mohakkhayaṃ gatikkhayaṃ upapattikkhayaṃ paṭisandhikkhayaṃ bhavakkhayaṃ saṃsārakkhayaṃ vaṭṭakkhayaṃ. Anītikanti īti vuccanti kilesā ca khandhā ca abhisaṅkhārā ca. Ītippahānaṃ ītivūpasamaṃ ītipaṭinissaggaṃ ītipaṭippassaddhiṃ amataṃ nibbānanti – taṇhakkhayamanītikaṃ.
यस्स नत्थि उपमा क्वचीति। यस्साति निब्बानस्स। नत्थि उपमाति उपमा नत्थि, उपनिधा नत्थि, सदिसं नत्थि, पटिभागो नत्थि न सति न संविज्जति नुपलब्भति। क्वचीति क्वचि किम्हिचि कत्थचि अज्झत्तं वा बहिद्धा वा अज्झत्तबहिद्धा वाति – यस्स नत्थि उपमा क्वचि। तेनाह सो ब्राह्मणो –
Yassanatthi upamā kvacīti. Yassāti nibbānassa. Natthi upamāti upamā natthi, upanidhā natthi, sadisaṃ natthi, paṭibhāgo natthi na sati na saṃvijjati nupalabbhati. Kvacīti kvaci kimhici katthaci ajjhattaṃ vā bahiddhā vā ajjhattabahiddhā vāti – yassa natthi upamā kvaci. Tenāha so brāhmaṇo –
‘‘यो ते धम्ममदेसेसि, सन्दिट्ठिकमकालिकं।
‘‘Yo te dhammamadesesi, sandiṭṭhikamakālikaṃ;
तण्हक्खयमनीतिकं, यस्स नत्थि उपमा क्वची’’ति॥
Taṇhakkhayamanītikaṃ, yassa natthi upamā kvacī’’ti.
१११.
111.
नाहं तम्हा विप्पवसामि, मुहुत्तमपि ब्राह्मण।
Nāhaṃtamhā vippavasāmi, muhuttamapi brāhmaṇa;
गोतमा भूरिपञ्ञाणा, गोतमा भूरिमेधसा॥
Gotamā bhūripaññāṇā, gotamā bhūrimedhasā.
नाहं तम्हा विप्पवसामीति नाहं बुद्धम्हा विप्पवसामि अपेमि अपगच्छामि विना होमीति – नाहं तम्हा विप्पवसामि।
Nāhaṃ tamhā vippavasāmīti nāhaṃ buddhamhā vippavasāmi apemi apagacchāmi vinā homīti – nāhaṃ tamhā vippavasāmi.
मुहुत्तमपि ब्राह्मणाति मुहुत्तम्पि खणम्पि लयम्पि वयम्पि अद्धम्पीति मुहुत्तमपि। ब्राह्मणाति गारवेन मातुलं आलपति।
Muhuttamapi brāhmaṇāti muhuttampi khaṇampi layampi vayampi addhampīti muhuttamapi. Brāhmaṇāti gāravena mātulaṃ ālapati.
गोतमा भूरिपञ्ञाणाति गोतमा भूरिपञ्ञाणा ञाणपञ्ञाणा पञ्ञाधजा पञ्ञाकेतुम्हा पञ्ञाधिपतेय्यम्हा विचयबहुला पविचयबहुला ओक्खायनबहुला समोक्खायनधम्मा विभूतविहारिम्हा तच्चरिता तब्बहुला तग्गरुका तन्निन्ना तप्पोणा तप्पब्भारा तदधिमुत्ता तदधिपतेय्यम्हाति – गोतमा भूरिपञ्ञाणा।
Gotamā bhūripaññāṇāti gotamā bhūripaññāṇā ñāṇapaññāṇā paññādhajā paññāketumhā paññādhipateyyamhā vicayabahulā pavicayabahulā okkhāyanabahulā samokkhāyanadhammā vibhūtavihārimhā taccaritā tabbahulā taggarukā tanninnā tappoṇā tappabbhārā tadadhimuttā tadadhipateyyamhāti – gotamā bhūripaññāṇā.
गोतमा भूरिमेधसाति भूरि वुच्चति पथवी। भगवा ताय पथविसमाय पञ्ञाय विपुलाय वित्थताय समन्नागतो। मेधा वुच्चति पञ्ञा। या पञ्ञा पजानना…पे॰… अमोहो धम्मविचयो सम्मादिट्ठि। भगवा इमाय मेधाय पञ्ञाय उपेतो समुपेतो उपागतो समुपागतो उपपन्नो समुपपन्नो समन्नागतो। तस्मा बुद्धो सुमेधसोति – गोतमा भूरिमेधसा। तेनाह थेरो पिङ्गियो –
Gotamā bhūrimedhasāti bhūri vuccati pathavī. Bhagavā tāya pathavisamāya paññāya vipulāya vitthatāya samannāgato. Medhā vuccati paññā. Yā paññā pajānanā…pe… amoho dhammavicayo sammādiṭṭhi. Bhagavā imāya medhāya paññāya upeto samupeto upāgato samupāgato upapanno samupapanno samannāgato. Tasmā buddho sumedhasoti – gotamā bhūrimedhasā. Tenāha thero piṅgiyo –
‘‘नाहं तम्हा विप्पवसामि, मुहुत्तमपि ब्राह्मण।
‘‘Nāhaṃ tamhā vippavasāmi, muhuttamapi brāhmaṇa;
गोतमा भूरिपञ्ञाणा, गोतमा भूरिमेधसा’’ति॥
Gotamā bhūripaññāṇā, gotamā bhūrimedhasā’’ti.
११२.
112.
यो मे धम्ममदेसेसि, सन्दिट्ठिकमकालिकं।
Yome dhammamadesesi, sandiṭṭhikamakālikaṃ;
तण्हक्खयमनीतिकं , यस्स नत्थि उपमा क्वचि॥
Taṇhakkhayamanītikaṃ, yassa natthi upamā kvaci.
यो मे धम्ममदेसेसीति यो सो भगवा सयम्भू अनाचरियको पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु सामं सच्चानि अभिसम्बुज्झि, तत्थ च सब्बञ्ञुतं पत्तो बलेसु च वसीभावं। धम्ममदेसेसीति। धम्मन्ति आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं, चत्तारो सतिपट्ठाने चत्तारो सम्मप्पधाने चत्तारो इद्धिपादे पञ्चिन्द्रियानि पञ्च बलानि सत्त बोज्झङ्गे अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं निब्बानञ्च निब्बानगामिनिञ्च पटिपदं आचिक्खि देसेसि पञ्ञपेसि पट्ठपेसि विवरि विभजि उत्तानीअकासि पकासेसीति – यो मे धम्ममदेसेसि।
Yo me dhammamadesesīti yo so bhagavā sayambhū anācariyako pubbe ananussutesu dhammesu sāmaṃ saccāni abhisambujjhi, tattha ca sabbaññutaṃ patto balesu ca vasībhāvaṃ. Dhammamadesesīti. Dhammanti ādikalyāṇaṃ majjhekalyāṇaṃ pariyosānakalyāṇaṃ sātthaṃ sabyañjanaṃ kevalaparipuṇṇaṃ parisuddhaṃ brahmacariyaṃ, cattāro satipaṭṭhāne cattāro sammappadhāne cattāro iddhipāde pañcindriyāni pañca balāni satta bojjhaṅge ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ nibbānañca nibbānagāminiñca paṭipadaṃ ācikkhi desesi paññapesi paṭṭhapesi vivari vibhaji uttānīakāsi pakāsesīti – yo me dhammamadesesi.
सन्दिट्ठिकमकालिकन्ति सन्दिट्ठिकं अकालिकं एहिपस्सिकं ओपनेय्यिकं पच्चत्तं वेदितब्बं विञ्ञूहीति, एवं सन्दिट्ठिकं। अथ वा, यो दिट्ठेव धम्मे अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, तस्स मग्गस्स अनन्तरा समनन्तरा अधिगच्छतेव फलं विन्दति पटिलभतीति, एवम्पि सन्दिट्ठिकं। अकालिकन्ति यथा मनुस्सा कालिकं धनं दत्वा अनन्तरा न लभन्ति, कालं आगमेन्ति, नेवायं धम्मो। यो दिट्ठेव धम्मे अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, तस्स मग्गस्स अनन्तरा समनन्तरा अधिगच्छतेव फलं विन्दति पटिलभति, न परत्थ न परलोके, एवं अकालिकन्ति – सन्दिट्ठिकमकालिकं।
Sandiṭṭhikamakālikanti sandiṭṭhikaṃ akālikaṃ ehipassikaṃ opaneyyikaṃ paccattaṃ veditabbaṃ viññūhīti, evaṃ sandiṭṭhikaṃ. Atha vā, yo diṭṭheva dhamme ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāveti, tassa maggassa anantarā samanantarā adhigacchateva phalaṃ vindati paṭilabhatīti, evampi sandiṭṭhikaṃ. Akālikanti yathā manussā kālikaṃ dhanaṃ datvā anantarā na labhanti, kālaṃ āgamenti, nevāyaṃ dhammo. Yo diṭṭheva dhamme ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāveti, tassa maggassa anantarā samanantarā adhigacchateva phalaṃ vindati paṭilabhati, na parattha na paraloke, evaṃ akālikanti – sandiṭṭhikamakālikaṃ.
तण्हक्खयमनीतिकन्ति । तण्हाति रूपतण्हा…पे॰… धम्मतण्हा। तण्हक्खयन्ति तण्हक्खयं रागक्खयं दोसक्खयं मोहक्खयं गतिक्खयं उपपत्तिक्खयं पटिसन्धिक्खयं भवक्खयं संसारक्खयं वट्टक्खयं। अनीतिकन्ति ईति वुच्चन्ति किलेसा च खन्धा च अभिसङ्खारा च। ईतिप्पहानं ईतिवूपसमं ईतिपटिप्पस्सद्धिं अमतं निब्बानन्ति – तण्हक्खयमनीतिकं।
Taṇhakkhayamanītikanti . Taṇhāti rūpataṇhā…pe… dhammataṇhā. Taṇhakkhayanti taṇhakkhayaṃ rāgakkhayaṃ dosakkhayaṃ mohakkhayaṃ gatikkhayaṃ upapattikkhayaṃ paṭisandhikkhayaṃ bhavakkhayaṃ saṃsārakkhayaṃ vaṭṭakkhayaṃ. Anītikanti īti vuccanti kilesā ca khandhā ca abhisaṅkhārā ca. Ītippahānaṃ ītivūpasamaṃ ītipaṭippassaddhiṃ amataṃ nibbānanti – taṇhakkhayamanītikaṃ.
यस्स नत्थि उपमा क्वचीति। यस्साति निब्बानस्स। नत्थि उपमाति उपमा नत्थि, उपनिधा नत्थि, सदिसं नत्थि, पटिभागो नत्थि न अत्थि न संविज्जति नुपलब्भति। क्वचीति क्वचि किम्हिचि कत्थचि अज्झत्तं वा बहिद्धा वा अज्झत्तबहिद्धा वाति – यस्स नत्थि उपमा क्वचि। तेनाह थेरो पिङ्गियो –
Yassa natthi upamā kvacīti. Yassāti nibbānassa. Natthi upamāti upamā natthi, upanidhā natthi, sadisaṃ natthi, paṭibhāgo natthi na atthi na saṃvijjati nupalabbhati. Kvacīti kvaci kimhici katthaci ajjhattaṃ vā bahiddhā vā ajjhattabahiddhā vāti – yassa natthi upamā kvaci. Tenāha thero piṅgiyo –
‘‘यो मे धम्ममदेसेसि, सन्दिट्ठिकमकालिकं।
‘‘Yo me dhammamadesesi, sandiṭṭhikamakālikaṃ;
तण्हक्खयमनीतिकं, यस्स नत्थि उपमा क्वची’’ति॥
Taṇhakkhayamanītikaṃ, yassa natthi upamā kvacī’’ti.
११३.
113.
पस्सामि नं मनसा चक्खुनाव, रत्तिन्दिवं ब्राह्मण अप्पमत्तो।
Passāmi naṃ manasā cakkhunāva, rattindivaṃ brāhmaṇa appamatto;
नमस्समानो विवसेमि 59 रत्तिं, तेनेव मञ्ञामि अविप्पवासं॥
Namassamāno vivasemi60rattiṃ, teneva maññāmi avippavāsaṃ.
पस्सामि नं मनसा चक्खुनावाति यथा चक्खुमा पुरिसो आलोके रूपगतानि पस्सेय्य दक्खेय्य ओलोकेय्य निज्झायेय्य उपपरिक्खेय्य, एवमेवाहं बुद्धं भगवन्तं मनसा पस्सामि दक्खामि ओलोकेमि निज्झायामि उपपरिक्खामीति – पस्सामि नं मनसा चक्खुनाव।
Passāmi naṃ manasā cakkhunāvāti yathā cakkhumā puriso āloke rūpagatāni passeyya dakkheyya olokeyya nijjhāyeyya upaparikkheyya, evamevāhaṃ buddhaṃ bhagavantaṃ manasā passāmi dakkhāmi olokemi nijjhāyāmi upaparikkhāmīti – passāmi naṃ manasā cakkhunāva.
रत्तिन्दिवं ब्राह्मण अप्पमत्तोति रत्तिञ्च दिवा च बुद्धानुस्सतिं मनसा भावेन्तो अप्पमत्तोति – रत्तिन्दिवं ब्राह्मण अप्पमत्तो।
Rattindivaṃ brāhmaṇa appamattoti rattiñca divā ca buddhānussatiṃ manasā bhāvento appamattoti – rattindivaṃ brāhmaṇa appamatto.
नमस्समानो विवसेमि रत्तिन्ति। नमस्समानोति कायेन वा नमस्समानो, वाचाय वा नमस्समानो, चित्तेन वा नमस्समानो, अन्वत्थपटिपत्तिया वा नमस्समानो, धम्मानुधम्मपटिपत्तिया वा नमस्समानो सक्कारमानो गरुकारमानो मानयमानो पूजयमानो रत्तिन्दिवं विवसेमि अतिनामेमि अतिक्कमेमीति – नमस्समानो विवसेमि रत्तिं।
Namassamāno vivasemi rattinti. Namassamānoti kāyena vā namassamāno, vācāya vā namassamāno, cittena vā namassamāno, anvatthapaṭipattiyā vā namassamāno, dhammānudhammapaṭipattiyā vā namassamāno sakkāramāno garukāramāno mānayamāno pūjayamāno rattindivaṃ vivasemi atināmemi atikkamemīti – namassamāno vivasemi rattiṃ.
तेनेव मञ्ञामि अविप्पवासन्ति ताय बुद्धानुस्सतिया भावेन्तो अविप्पवासोति तं मञ्ञामि, अविप्पवुट्ठोति तं मञ्ञामि जानामि। एवं जानामि एवं आजानामि एवं विजानामि एवं पटिविजानामि एवं पटिविज्झामीति – तेनेव मञ्ञामि अविप्पवासं। तेनाह थेरो पिङ्गियो –
Teneva maññāmi avippavāsanti tāya buddhānussatiyā bhāvento avippavāsoti taṃ maññāmi, avippavuṭṭhoti taṃ maññāmi jānāmi. Evaṃ jānāmi evaṃ ājānāmi evaṃ vijānāmi evaṃ paṭivijānāmi evaṃ paṭivijjhāmīti – teneva maññāmi avippavāsaṃ. Tenāha thero piṅgiyo –
‘‘पस्सामि नं मनसा चक्खुनाव, रत्तिन्दिवं ब्राह्मण अप्पमत्तो।
‘‘Passāmi naṃ manasā cakkhunāva, rattindivaṃ brāhmaṇa appamatto;
नमस्समानो विवसेमि रत्तिं, तेनेव मञ्ञामि अविप्पवास’’न्ति॥
Namassamāno vivasemi rattiṃ, teneva maññāmi avippavāsa’’nti.
११४.
114.
सद्धा च पीति च मनो सति च, नापेन्तिमे गोतमसासनम्हा।
Saddhāca pīti ca mano sati ca,nāpentimegotamasāsanamhā;
यं यं दिसं वजति भूरिपञ्ञो, स तेन तेनेव नतोहमस्मि॥
Yaṃ yaṃ disaṃ vajati bhūripañño, sa tena teneva natohamasmi.
सद्धा च पीति च मनो सति चाति। सद्धाति या च भगवन्तं आरब्भ सद्धा सद्दहना 61 ओकप्पना अभिप्पसादो सद्धा सद्धिन्द्रियं सद्धाबलं। पीतीति या भगवन्तं आरब्भ पीति पामोज्जं 62 मोदना आमोदना पमोदना हासो पहासो वित्ति तुट्ठि ओदग्यं अत्तमनता चित्तस्स। मनोति यञ्च भगवन्तं आरब्भ चित्तं मनो मानसं हदयं पण्डरं मनो मनायतनं मनिन्द्रियं विञ्ञाणं विञ्ञाणक्खन्धो तज्जा मनोविञ्ञाणधातु। सतीति या भगवन्तं आरब्भ सति अनुस्सति सम्मासतीति – सद्धा च पीति च मनो सति च।
Saddhā ca pīti ca mano sati cāti. Saddhāti yā ca bhagavantaṃ ārabbha saddhā saddahanā 63 okappanā abhippasādo saddhā saddhindriyaṃ saddhābalaṃ. Pītīti yā bhagavantaṃ ārabbha pīti pāmojjaṃ 64 modanā āmodanā pamodanā hāso pahāso vitti tuṭṭhi odagyaṃ attamanatā cittassa. Manoti yañca bhagavantaṃ ārabbha cittaṃ mano mānasaṃ hadayaṃ paṇḍaraṃ mano manāyatanaṃ manindriyaṃ viññāṇaṃ viññāṇakkhandho tajjā manoviññāṇadhātu. Satīti yā bhagavantaṃ ārabbha sati anussati sammāsatīti – saddhā ca pīti ca mano sati ca.
नापेन्तिमे गोतमसासनम्हाति इमे चत्तारो धम्मा गोतमसासना बुद्धसासना जिनसासना तथागतसासना अरहन्तसासना नापेन्ति न गच्छन्ति न विजहन्ति न विनासेन्तीति – नापेन्तिमे गोतमसासनम्हा।
Nāpentime gotamasāsanamhāti ime cattāro dhammā gotamasāsanā buddhasāsanā jinasāsanā tathāgatasāsanā arahantasāsanā nāpenti na gacchanti na vijahanti na vināsentīti – nāpentime gotamasāsanamhā.
यं यं दिसं वजति भूरिपञ्ञोति। यं यं दिसन्ति पुरत्थिमं वा दिसं पच्छिमं वा दिसं दक्खिणं वा दिसं उत्तरं वा दिसं वजति गच्छति कमति अभिक्कमति। भूरिपञ्ञोति भूरिपञ्ञो महापञ्ञो तिक्खपञ्ञो पुथुपञ्ञो हासपञ्ञो जवनपञ्ञो निब्बेधिकपञ्ञो । भूरि वुच्चति पथवी। भगवा ताय पथविसमाय पञ्ञाय विपुलाय वित्थताय समन्नागतोति – यं यं दिसं वजति भूरिपञ्ञो।
Yaṃ yaṃ disaṃ vajati bhūripaññoti. Yaṃ yaṃ disanti puratthimaṃ vā disaṃ pacchimaṃ vā disaṃ dakkhiṇaṃ vā disaṃ uttaraṃ vā disaṃ vajati gacchati kamati abhikkamati. Bhūripaññoti bhūripañño mahāpañño tikkhapañño puthupañño hāsapañño javanapañño nibbedhikapañño . Bhūri vuccati pathavī. Bhagavā tāya pathavisamāya paññāya vipulāya vitthatāya samannāgatoti – yaṃ yaṃ disaṃ vajati bhūripañño.
स तेन तेनेव नतोहमस्मीति सो येन बुद्धो तेन तेनेव नतो तन्निन्नो तप्पोणो तप्पब्भारो तदधिमुत्तो तदधिपतेय्योति – स तेन तेनेव नतोहमस्मि। तेनाह थेरो पिङ्गियो –
Sa tena teneva natohamasmīti so yena buddho tena teneva nato tanninno tappoṇo tappabbhāro tadadhimutto tadadhipateyyoti – sa tena teneva natohamasmi. Tenāha thero piṅgiyo –
‘‘सद्धा च पीति च मनो सति च, नापेन्तिमे गोतमसासनम्हा।
‘‘Saddhā ca pīti ca mano sati ca, nāpentime gotamasāsanamhā;
यं यं दिसं वजति भूरिपञ्ञो, स तेन तेनेव नतोहमस्मी’’ति॥
Yaṃ yaṃ disaṃ vajati bhūripañño, sa tena teneva natohamasmī’’ti.
११५.
115.
जिण्णस्स मे दुब्बलथामकस्स, तेनेव कायो न पलेति तत्थ।
Jiṇṇassa me dubbalathāmakassa,teneva kāyo na paleti tattha;
सङ्कप्पयन्ताय वजामि निच्चं, मनो हि मे ब्राह्मण तेन युत्तो॥
Saṅkappayantāya vajāmi niccaṃ, mano hi me brāhmaṇa tena yutto.
जिण्णस्स मे दुब्बलथामकस्साति जिण्णस्स वुड्ढस्स महल्लकस्स अद्धगतस्स वयोअनुप्पत्तस्स। दुब्बलथामकस्साति दुब्बलथामकस्स अप्पथामकस्स परित्तथामकस्साति – जिण्णस्स मे दुब्बलथामकस्स।
Jiṇṇassa me dubbalathāmakassāti jiṇṇassa vuḍḍhassa mahallakassa addhagatassa vayoanuppattassa. Dubbalathāmakassāti dubbalathāmakassa appathāmakassa parittathāmakassāti – jiṇṇassa me dubbalathāmakassa.
तेनेव कायो न पलेति तत्थाति कायो येन बुद्धो तेन न पलेति न वजति न गच्छति नातिक्कमतीति – तेनेव कायो न पलेति तत्थ।
Tenevakāyo na paleti tatthāti kāyo yena buddho tena na paleti na vajati na gacchati nātikkamatīti – teneva kāyo na paleti tattha.
सङ्कप्पयन्ताय वजामि निच्चन्ति सङ्कप्पगमनेन वितक्कगमनेन ञाणगमनेन पञ्ञागमनेन बुद्धिगमनेन वजामि गच्छामि अतिक्कमामीति – सङ्कप्पयन्ताय वजामि निच्चं।
Saṅkappayantāyavajāmi niccanti saṅkappagamanena vitakkagamanena ñāṇagamanena paññāgamanena buddhigamanena vajāmi gacchāmi atikkamāmīti – saṅkappayantāya vajāmi niccaṃ.
मनो हि मे ब्राह्मण तेन युत्तोति। मनोति यं चित्तं मनो मानसं…पे॰… तज्जा मनोविञ्ञाणधातु। मनो हि मे ब्राह्मण तेन युत्तोति मनो येन बुद्धो तेन युत्तो पयुत्तो संयुत्तोति – मनो हि मे ब्राह्मण तेन युत्तो। तेनाह थेरो पिङ्गियो –
Mano hi me brāhmaṇa tena yuttoti. Manoti yaṃ cittaṃ mano mānasaṃ…pe… tajjā manoviññāṇadhātu. Mano hi me brāhmaṇa tena yuttoti mano yena buddho tena yutto payutto saṃyuttoti – mano hi me brāhmaṇa tena yutto. Tenāha thero piṅgiyo –
‘‘जिण्णस्स मे दुब्बलथामकस्स, तेनेव कायो न पलेति तत्थ।
‘‘Jiṇṇassa me dubbalathāmakassa, teneva kāyo na paleti tattha;
सङ्कप्पयन्ताय वजामि निच्चं, मनो हि मे ब्राह्मण तेन युत्तो’’ति॥
Saṅkappayantāya vajāmi niccaṃ, mano hi me brāhmaṇa tena yutto’’ti.
११६.
116.
पङ्के सयानो परिफन्दमानो, दीपा दीपं उपल्लविं।
Paṅke sayāno pariphandamāno, dīpā dīpaṃ upallaviṃ;
अथद्दसासिं सम्बुद्धं, ओघतिण्णमनासवं॥
Athaddasāsiṃ sambuddhaṃ, oghatiṇṇamanāsavaṃ.
पङ्के सयानो परिफन्दमानोति। पङ्के सयानोति कामपङ्के कामकद्दमे कामकिलेसे कामबळिसे कामपरिळाहे कामपलिबोधे सेमानो सयमानो वसमानो आवसमानो परिवसमानो 65 ति – पङ्के सयानो। परिफन्दमानोति तण्हाफन्दनाय फन्दमानो, दिट्ठिफन्दनाय फन्दमानो , किलेसफन्दनाय फन्दमानो, पयोगफन्दनाय फन्दमानो, विपाकफन्दनाय फन्दमानो, मनोदुच्चरितफन्दनाय फन्दमानो, रत्तो रागेन फन्दमानो, दुट्ठो दोसेन फन्दमानो, मूळ्हो मोहेन फन्दमानो, विनिबन्धो मानेन फन्दमानो, परामट्ठो दिट्ठिया फन्दमानो, विक्खेपगतो उद्धच्चेन फन्दमानो, अनिट्ठङ्गतो विचिकिच्छाय फन्दमानो, थामगतो अनुसयेहि फन्दमानो, लाभेन फन्दमानो, अलाभेन फन्दमानो, यसेन फन्दमानो, अयसेन फन्दमानो, पसंसाय फन्दमानो, निन्दाय फन्दमानो, सुखेन फन्दमानो, दुक्खेन फन्दमानो, जातिया फन्दमानो, जराय फन्दमानो, ब्याधिना फन्दमानो, मरणेन फन्दमानो, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासेहि फन्दमानो, नेरयिकेन दुक्खेन फन्दमानो, तिरच्छानयोनिकेन दुक्खेन फन्दमानो, पेत्तिविसयिकेन दुक्खेन फन्दमानो, मानुसिकेन दुक्खेन…पे॰… गब्भोक्कन्तिमूलकेन दुक्खेन… गब्भट्ठितिमूलकेन दुक्खेन… गब्भवुट्ठानमूलकेन दुक्खेन… जातस्सूपनिबन्धकेन दुक्खेन… जातस्स पराधेय्यकेन दुक्खेन… अत्तूपक्कमेन दुक्खेन… परूपक्कमेन दुक्खेन… सङ्खारदुक्खेन… विपरिणामदुक्खेन… चक्खुरोगेन दुक्खेन… सोतरोगेन दुक्खेन… घानरोगेन दुक्खेन… जिव्हारोगेन दुक्खेन… कायरोगेन दुक्खेन… सीसरोगेन दुक्खेन… कण्णरोगेन दुक्खेन… मुखरोगेन दुक्खेन… दन्तरोगेन दुक्खेन… ओट्ठरोगेन दुक्खेन… कासेन… सासेन… पिनासेन… डाहेन 66 … जरेन… कुच्छिरोगेन… मुच्छाय… पक्खन्दिकाय… सूलाय… विसूचिकाय… कुट्ठेन… गण्डेन… किलासेन… सोसेन… अपमारेन … दद्दुया… कण्डुया… कच्छुया… रखसाय… वितच्छिकाय… लोहितपित्तेन 67 … मधुमेहेन… अंसाय… पिळकाय… भगन्दलेन 68 … पित्तसमुट्ठानेन आबाधेन… सेम्हसमुट्ठानेन आबाधेन… वातसमुट्ठानेन आबाधेन… सन्निपातिकेन आबाधेन… उतुपरिणामजेन आबाधेन… विसमपरिहारजेन आबाधेन… ओपक्कमिकेन आबाधेन… कम्मविपाकजेन आबाधेन… सीतेन… उण्हेन… जिघच्छाय … पिपासाय… उच्चारेन… पस्सावेन… डंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सेन दुक्खेन… मातुमरणेन दुक्खेन… पितुमरणेन दुक्खेन… पुत्तमरणेन दुक्खेन… धीतुमरणेन दुक्खेन… ञातिब्यसनेन दुक्खेन… भोगब्यसनेन दुक्खेन… रोगब्यसनेन दुक्खेन… सीलब्यसनेन दुक्खेन… दिट्ठिब्यसनेन दुक्खेन फन्दमानो परिफन्दमानो पवेधमानो सम्पवेधमानोति – पङ्के सयानो परिफन्दमानो।
Paṅkesayāno pariphandamānoti. Paṅke sayānoti kāmapaṅke kāmakaddame kāmakilese kāmabaḷise kāmapariḷāhe kāmapalibodhe semāno sayamāno vasamāno āvasamāno parivasamāno 69 ti – paṅke sayāno. Pariphandamānoti taṇhāphandanāya phandamāno, diṭṭhiphandanāya phandamāno , kilesaphandanāya phandamāno, payogaphandanāya phandamāno, vipākaphandanāya phandamāno, manoduccaritaphandanāya phandamāno, ratto rāgena phandamāno, duṭṭho dosena phandamāno, mūḷho mohena phandamāno, vinibandho mānena phandamāno, parāmaṭṭho diṭṭhiyā phandamāno, vikkhepagato uddhaccena phandamāno, aniṭṭhaṅgato vicikicchāya phandamāno, thāmagato anusayehi phandamāno, lābhena phandamāno, alābhena phandamāno, yasena phandamāno, ayasena phandamāno, pasaṃsāya phandamāno, nindāya phandamāno, sukhena phandamāno, dukkhena phandamāno, jātiyā phandamāno, jarāya phandamāno, byādhinā phandamāno, maraṇena phandamāno, sokaparidevadukkhadomanassupāyāsehi phandamāno, nerayikena dukkhena phandamāno, tiracchānayonikena dukkhena phandamāno, pettivisayikena dukkhena phandamāno, mānusikena dukkhena…pe… gabbhokkantimūlakena dukkhena… gabbhaṭṭhitimūlakena dukkhena… gabbhavuṭṭhānamūlakena dukkhena… jātassūpanibandhakena dukkhena… jātassa parādheyyakena dukkhena… attūpakkamena dukkhena… parūpakkamena dukkhena… saṅkhāradukkhena… vipariṇāmadukkhena… cakkhurogena dukkhena… sotarogena dukkhena… ghānarogena dukkhena… jivhārogena dukkhena… kāyarogena dukkhena… sīsarogena dukkhena… kaṇṇarogena dukkhena… mukharogena dukkhena… dantarogena dukkhena… oṭṭharogena dukkhena… kāsena… sāsena… pināsena… ḍāhena 70 … jarena… kucchirogena… mucchāya… pakkhandikāya… sūlāya… visūcikāya… kuṭṭhena… gaṇḍena… kilāsena… sosena… apamārena … dadduyā… kaṇḍuyā… kacchuyā… rakhasāya… vitacchikāya… lohitapittena 71 … madhumehena… aṃsāya… piḷakāya… bhagandalena 72 … pittasamuṭṭhānena ābādhena… semhasamuṭṭhānena ābādhena… vātasamuṭṭhānena ābādhena… sannipātikena ābādhena… utupariṇāmajena ābādhena… visamaparihārajena ābādhena… opakkamikena ābādhena… kammavipākajena ābādhena… sītena… uṇhena… jighacchāya … pipāsāya… uccārena… passāvena… ḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassena dukkhena… mātumaraṇena dukkhena… pitumaraṇena dukkhena… puttamaraṇena dukkhena… dhītumaraṇena dukkhena… ñātibyasanena dukkhena… bhogabyasanena dukkhena… rogabyasanena dukkhena… sīlabyasanena dukkhena… diṭṭhibyasanena dukkhena phandamāno pariphandamāno pavedhamāno sampavedhamānoti – paṅke sayāno pariphandamāno.
दीपा दीपं उपल्लविन्ति सत्थारतो सत्थारं धम्मक्खानतो धम्मक्खानं गणतो गणं दिट्ठिया दिट्ठिं पटिपदाय पटिपदं मग्गतो मग्गं पल्लविं उपल्लविं सम्पल्लविन्ति – दीपा दीपं उपल्लविं।
Dīpā dīpaṃ upallavinti satthārato satthāraṃ dhammakkhānato dhammakkhānaṃ gaṇato gaṇaṃ diṭṭhiyā diṭṭhiṃ paṭipadāya paṭipadaṃ maggato maggaṃ pallaviṃ upallaviṃ sampallavinti – dīpā dīpaṃ upallaviṃ.
अथद्दसासिं सम्बुद्धन्ति। अथाति पदसन्धि पदसंसग्गो पदपारिपूरी अक्खरसमवायो ब्यञ्जनसिलिट्ठता पदानुपुब्बतापेतं – अथाति। अद्दसासिन्ति अद्दसं अद्दक्खिं अपस्सिं पटिविज्झिं। बुद्धोति यो सो भगवा सयम्भू अनाचरियको…पे॰… सच्छिका पञ्ञत्ति, यदिदं बुद्धोति – अथद्दसासिं सम्बुद्धं।
Athaddasāsiṃ sambuddhanti. Athāti padasandhi padasaṃsaggo padapāripūrī akkharasamavāyo byañjanasiliṭṭhatā padānupubbatāpetaṃ – athāti. Addasāsinti addasaṃ addakkhiṃ apassiṃ paṭivijjhiṃ. Buddhoti yo so bhagavā sayambhū anācariyako…pe… sacchikā paññatti, yadidaṃ buddhoti – athaddasāsiṃ sambuddhaṃ.
ओघतिण्णमनासवन्ति। ओघतिण्णन्ति भगवा कामोघं तिण्णो, भवोघं तिण्णो, दिट्ठोघं तिण्णो, अविज्जोघं तिण्णो, सब्बसंसारपथं तिण्णो उत्तिण्णो नित्थिण्णो अतिक्कन्तो समतिक्कन्तो वीतिवत्तो, सो वुत्थवासो चिण्णचरणो…पे॰… जातिमरणसंसारो, नत्थि तस्स पुनब्भवोति – ओघतिण्णं। अनासवन्ति चत्तारो आसवा – कामासवो, भवासवो, दिट्ठासवो, अविज्जासवो। ते आसवा बुद्धस्स भगवतो पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा। तस्मा बुद्धो अनासवाति – ओघतिण्णमनासवं। तेनाह थेरो पिङ्गियो –
Oghatiṇṇamanāsavanti. Oghatiṇṇanti bhagavā kāmoghaṃ tiṇṇo, bhavoghaṃ tiṇṇo, diṭṭhoghaṃ tiṇṇo, avijjoghaṃ tiṇṇo, sabbasaṃsārapathaṃ tiṇṇo uttiṇṇo nitthiṇṇo atikkanto samatikkanto vītivatto, so vutthavāso ciṇṇacaraṇo…pe… jātimaraṇasaṃsāro, natthi tassa punabbhavoti – oghatiṇṇaṃ. Anāsavanti cattāro āsavā – kāmāsavo, bhavāsavo, diṭṭhāsavo, avijjāsavo. Te āsavā buddhassa bhagavato pahīnā ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā. Tasmā buddho anāsavāti – oghatiṇṇamanāsavaṃ. Tenāha thero piṅgiyo –
‘‘पङ्के सयानो परिफन्दमानो, दीपा दीपं उपल्लविं।
‘‘Paṅke sayāno pariphandamāno, dīpā dīpaṃ upallaviṃ;
अथद्दसासिं सम्बुद्धं, ओघतिण्णमनासव’’न्ति॥
Athaddasāsiṃ sambuddhaṃ, oghatiṇṇamanāsava’’nti.
११७.
117.
यथा अहू वक्कलि मुत्तसद्धो, भद्रावुधो आळविगोतमो च।
Yathā ahū vakkali muttasaddho,bhadrāvudho āḷavigotamo ca;
एवमेव त्वम्पि पमुञ्चस्सु सद्धं, गमिस्ससि त्वं पिङ्गिय मच्चुधेय्यस्स पारं॥
Evameva tvampi pamuñcassu saddhaṃ, gamissasi tvaṃ piṅgiya maccudheyyassa pāraṃ.
यथा अहू वक्कलि मुत्तसद्धो, भद्रावुधो आळविगोतमो चाति यथा वक्कलित्थेरो 73 सद्धो सद्धागरुको सद्धापुब्बङ्गमो सद्धाधिमुत्तो सद्धाधिपतेय्यो अरहत्तप्पत्तो, यथा भद्रावुधो थेरो सद्धो सद्धागरुको सद्धापुब्बङ्गमो सद्धाधिमुत्तो सद्धाधिपतेय्यो अरहत्तप्पत्तो, यथा आळविगोतमो थेरो सद्धो सद्धागरुको सद्धापुब्बङ्गमो सद्धाधिमुत्तो सद्धाधिपतेय्यो अरहत्तप्पत्तोति – यथा अहू वक्कलि मुत्तसद्धो भद्रावुधो आळविगोतमो च।
Yathāahū vakkali muttasaddho, bhadrāvudho āḷavigotamo cāti yathā vakkalitthero 74 saddho saddhāgaruko saddhāpubbaṅgamo saddhādhimutto saddhādhipateyyo arahattappatto, yathā bhadrāvudho thero saddho saddhāgaruko saddhāpubbaṅgamo saddhādhimutto saddhādhipateyyo arahattappatto, yathā āḷavigotamo thero saddho saddhāgaruko saddhāpubbaṅgamo saddhādhimutto saddhādhipateyyo arahattappattoti – yathā ahū vakkali muttasaddho bhadrāvudho āḷavigotamo ca.
एवमेव त्वम्पि पमुञ्चस्सु सद्धन्ति एवमेव त्वं सद्धं मुञ्चस्सु पमुञ्चस्सु सम्पमुञ्चस्सु अधिमुञ्चस्सु ओकप्पेहि। ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति सद्धं मुञ्चस्सु पमुञ्चस्सु सम्पमुञ्चस्सु अधिमुञ्चस्सु ओकप्पेहि। ‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति…पे॰… ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति सद्धं मुञ्चस्सु पमुञ्चस्सु सम्पमुञ्चस्सु अधिमुञ्चस्सु ओकप्पेहि… ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति सद्धं मुञ्चस्सु पमुञ्चस्सु, सम्पमुञ्चस्सु अधिमुञ्चस्सु ओकप्पेहीति – एवमेव त्वम्पि पमुञ्चस्सु सद्धं।
Evameva tvampi pamuñcassu saddhanti evameva tvaṃ saddhaṃ muñcassu pamuñcassu sampamuñcassu adhimuñcassu okappehi. ‘‘Sabbe saṅkhārā aniccā’’ti saddhaṃ muñcassu pamuñcassu sampamuñcassu adhimuñcassu okappehi. ‘‘Sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti…pe… ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti saddhaṃ muñcassu pamuñcassu sampamuñcassu adhimuñcassu okappehi… ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti saddhaṃ muñcassu pamuñcassu, sampamuñcassu adhimuñcassu okappehīti – evameva tvampi pamuñcassu saddhaṃ.
गमिस्ससि त्वं पिङ्गिय मच्चुधेय्यस्स पारन्ति मच्चुधेय्यं वुच्चन्ति किलेसा च खन्धा च अभिसङ्खारा च। मच्चुधेय्यस्स पारं वुच्चति अमतं निब्बानं, यो सो सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं। गमिस्ससि त्वं पिङ्गिय मच्चुधेय्यस्स पारन्ति त्वं पारं गमिस्ससि, पारं अधिगमिस्ससि, पारं फस्सिस्ससि, पारं सच्छिकरिस्ससीति – गमिस्ससि त्वं पिङ्गिय मच्चुधेय्यस्स पारं। तेनाह भगवा –
Gamissasi tvaṃ piṅgiya maccudheyyassa pāranti maccudheyyaṃ vuccanti kilesā ca khandhā ca abhisaṅkhārā ca. Maccudheyyassa pāraṃ vuccati amataṃ nibbānaṃ, yo so sabbasaṅkhārasamatho sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhakkhayo virāgo nirodho nibbānaṃ. Gamissasi tvaṃ piṅgiya maccudheyyassa pāranti tvaṃ pāraṃ gamissasi, pāraṃ adhigamissasi, pāraṃ phassissasi, pāraṃ sacchikarissasīti – gamissasi tvaṃ piṅgiya maccudheyyassa pāraṃ. Tenāha bhagavā –
‘‘यथा अहू वक्कलि मुत्तसद्धो, भद्रावुधो आळविगोतमो च।
‘‘Yathā ahū vakkali muttasaddho, bhadrāvudho āḷavigotamo ca;
एवमेव त्वम्पि पमुञ्चस्सु सद्धं,
Evameva tvampi pamuñcassu saddhaṃ,
गमिस्ससि त्वं पिङ्गिय मच्चुधेय्यस्स पार’’न्ति॥
Gamissasi tvaṃ piṅgiya maccudheyyassa pāra’’nti.
११८.
118.
एस भिय्यो पसीदामि, सुत्वान मुनिनो वचो।
Esa bhiyyo pasīdāmi, sutvāna munino vaco;
एस भिय्यो पसीदामीति एस भिय्यो पसीदामि, भिय्यो भिय्यो सद्दहामि, भिय्यो भिय्यो ओकप्पेमि, भिय्यो भिय्यो अधिमुच्चामि; ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति भिय्यो भिय्यो पसीदामि, भिय्यो भिय्यो सद्दहामि , भिय्यो भिय्यो ओकप्पेमि, भिय्यो भिय्यो अधिमुच्चामि; ‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति भिय्यो भिय्यो पसीदामि…पे॰… ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति भिय्यो भिय्यो पसीदामि…पे॰… ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति भिय्यो भिय्यो पसीदामि, भिय्यो भिय्यो सद्दहामि, भिय्यो भिय्यो ओकप्पेमि, भिय्यो भिय्यो अधिमुच्चामीति – एस भिय्यो पसीदामि।
Esa bhiyyo pasīdāmīti esa bhiyyo pasīdāmi, bhiyyo bhiyyo saddahāmi, bhiyyo bhiyyo okappemi, bhiyyo bhiyyo adhimuccāmi; ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’ti bhiyyo bhiyyo pasīdāmi, bhiyyo bhiyyo saddahāmi , bhiyyo bhiyyo okappemi, bhiyyo bhiyyo adhimuccāmi; ‘‘sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti bhiyyo bhiyyo pasīdāmi…pe… ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti bhiyyo bhiyyo pasīdāmi…pe… ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti bhiyyo bhiyyo pasīdāmi, bhiyyo bhiyyo saddahāmi, bhiyyo bhiyyo okappemi, bhiyyo bhiyyo adhimuccāmīti – esa bhiyyo pasīdāmi.
सुत्वान मुनिनो वचोति। मुनीति मोनं वुच्चति ञाणं…पे॰… सङ्गजालमतिच्च सो मुनि। सुत्वान मुनिनो वचोति तुय्हं वचनं ब्यप्पथं देसनं अनुसासनं अनुसिट्ठं सुत्वान उग्गहेत्वान उपधारयित्वान उपलक्खयित्वानाति – सुत्वान मुनिनो वचो।
Sutvāna munino vacoti. Munīti monaṃ vuccati ñāṇaṃ…pe… saṅgajālamaticca so muni. Sutvāna munino vacoti tuyhaṃ vacanaṃ byappathaṃ desanaṃ anusāsanaṃ anusiṭṭhaṃ sutvāna uggahetvāna upadhārayitvāna upalakkhayitvānāti – sutvāna munino vaco.
विवटच्छदो सम्बुद्धोति। छदनन्ति पञ्च छदनानि – तण्हाछदनं, दिट्ठिछदनं, किलेसछदनं, दुच्चरितछदनं, अविज्जाछदनं। तानि छदनानि बुद्धस्स भगवतो विवटानि विद्धंसितानि समुग्घाटितानि पहीनानि समुच्छिन्नानि वूपसन्तानि पटिप्पस्सद्धानि अभब्बुप्पत्तिकानि ञाणग्गिना दड्ढानि। तस्मा बुद्धो विवटच्छदो। बुद्धोति यो सो भगवा…पे॰… सच्छिका पञ्ञत्ति, यदिदं बुद्धोति – विवटच्छदो सम्बुद्धो।
Vivaṭacchado sambuddhoti. Chadananti pañca chadanāni – taṇhāchadanaṃ, diṭṭhichadanaṃ, kilesachadanaṃ, duccaritachadanaṃ, avijjāchadanaṃ. Tāni chadanāni buddhassa bhagavato vivaṭāni viddhaṃsitāni samugghāṭitāni pahīnāni samucchinnāni vūpasantāni paṭippassaddhāni abhabbuppattikāni ñāṇagginā daḍḍhāni. Tasmā buddho vivaṭacchado. Buddhoti yo so bhagavā…pe… sacchikā paññatti, yadidaṃ buddhoti – vivaṭacchado sambuddho.
अखिलो पटिभानवाति। अखिलोति रागो खिलो, दोसो खिलो, मोहो खिलो, कोधो खिलो, उपनाहो…पे॰… सब्बाकुसलाभिसङ्खारा खिला। ते खिला बुद्धस्स भगवतो पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा। तस्मा बुद्धो अखिलो।
Akhilo paṭibhānavāti. Akhiloti rāgo khilo, doso khilo, moho khilo, kodho khilo, upanāho…pe… sabbākusalābhisaṅkhārā khilā. Te khilā buddhassa bhagavato pahīnā ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā. Tasmā buddho akhilo.
पटिभानवाति तयो पटिभानवन्तो – परियत्ति पटिभानवा, परिपुच्छापटिभानवा, अधिगमपटिभानवा। कतमो परियत्तिपटिभानवा? इधेकच्चस्स बुद्धवचनं 79 परियापुतं 80 होति सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणं गाथा उदानं इतिवुत्तकं जातकं अब्भुतधम्मं वेदल्लं। तस्स परियत्तिं निस्साय पटिभाति 81 – अयं परियत्तिपटिभानवा।
Paṭibhānavāti tayo paṭibhānavanto – pariyatti paṭibhānavā, paripucchāpaṭibhānavā, adhigamapaṭibhānavā. Katamo pariyattipaṭibhānavā? Idhekaccassa buddhavacanaṃ 82 pariyāputaṃ 83 hoti suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇaṃ gāthā udānaṃ itivuttakaṃ jātakaṃ abbhutadhammaṃ vedallaṃ. Tassa pariyattiṃ nissāya paṭibhāti 84 – ayaṃ pariyattipaṭibhānavā.
कतमो परिपुच्छापटिभानवा? इधेकच्चो परिपुच्छिता होति अत्थे च ञाये च लक्खणे च कारणे च ठानाठाने च। तस्स परिपुच्छं निस्साय पटिभाति – अयं परिपुच्छापटिभानवा।
Katamo paripucchāpaṭibhānavā? Idhekacco paripucchitā hoti atthe ca ñāye ca lakkhaṇe ca kāraṇe ca ṭhānāṭhāne ca. Tassa paripucchaṃ nissāya paṭibhāti – ayaṃ paripucchāpaṭibhānavā.
कतमो अधिगमपटिभानवा? इधेकच्चस्स अधिगता होन्ति चत्तारो सतिपट्ठाना, चत्तारो सम्मप्पधाना, चत्तारो इद्धिपादा, पञ्चिन्द्रियानि, पञ्च बलानि, सत्त बोज्झङ्गा, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, चत्तारो अरियमग्गा, चत्तारि सामञ्ञफलानि, चतस्सो पटिसम्भिदायो, छ अभिञ्ञायो। तस्स अत्थो ञातो, धम्मो ञातो, निरुत्ति ञाता। अत्थे ञाते अत्थो पटिभाति, धम्मे ञाते धम्मो पटिभाति, निरुत्तिया ञाताय निरुत्ति पटिभाति। इमेसु तीसु ञाणेसु ञाणं पटिभानपटिसम्भिदा। भगवा इमाय पटिभानपटिसम्भिदाय उपेतो समुपेतो उपागतो समुपागतो उपपन्नो समुपपन्नो समन्नागतो। तस्मा बुद्धो पटिभानवा। यस्स परियत्ति नत्थि, परिपुच्छा नत्थि, अधिगमो नत्थि, किं तस्स पटिभायिस्सतीति – अखिलो पटिभानवा । तेनाह थेरो पिङ्गियो –
Katamo adhigamapaṭibhānavā? Idhekaccassa adhigatā honti cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, pañcindriyāni, pañca balāni, satta bojjhaṅgā, ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, cattāro ariyamaggā, cattāri sāmaññaphalāni, catasso paṭisambhidāyo, cha abhiññāyo. Tassa attho ñāto, dhammo ñāto, nirutti ñātā. Atthe ñāte attho paṭibhāti, dhamme ñāte dhammo paṭibhāti, niruttiyā ñātāya nirutti paṭibhāti. Imesu tīsu ñāṇesu ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā. Bhagavā imāya paṭibhānapaṭisambhidāya upeto samupeto upāgato samupāgato upapanno samupapanno samannāgato. Tasmā buddho paṭibhānavā. Yassa pariyatti natthi, paripucchā natthi, adhigamo natthi, kiṃ tassa paṭibhāyissatīti – akhilo paṭibhānavā . Tenāha thero piṅgiyo –
‘‘एस भिय्यो पसीदामि, सुत्वान मुनिनो वचो।
‘‘Esa bhiyyo pasīdāmi, sutvāna munino vaco;
विवटच्छदो सम्बुद्धो, अखिलो पटिभानवा’’ति॥
Vivaṭacchado sambuddho, akhilo paṭibhānavā’’ti.
११९.
119.
पञ्हानन्तकरो सत्था, कङ्खीनं पटिजानतं॥
Pañhānantakaro satthā, kaṅkhīnaṃ paṭijānataṃ.
अधिदेवे अभिञ्ञायाति। देवाति तयो देवा – सम्मुतिदेवा 89, उपपत्तिदेवा, विसुद्धिदेवा। कतमे सम्मुतिदेवा? सम्मुतिदेवा वुच्चन्ति राजानो 90 च राजकुमारो च देवियो च। इमे वुच्चन्ति सम्मुतिदेवा। कतमे उपपत्तिदेवा? उपपत्तिदेवा वुच्चन्ति चातुमहाराजिका देवा तावतिंसा देवा…पे॰… ब्रह्मकायिका देवा, ये च देवा तदुत्तरि। इमे वुच्चन्ति उपपत्तिदेवा। कतमे विसुद्धिदेवा? विसुद्धिदेवा वुच्चन्ति तथागता तथागतसावका अरहन्तो खीणासवा, ये च पच्चेकसम्बुद्धा। इमे वुच्चन्ति विसुद्धिदेवा। भगवा सम्मुतिदेवे अधिदेवाति अभिञ्ञाय उपपत्तिदेवे अधिदेवाति अभिञ्ञाय, विसुद्धिदेवे अधिदेवाति अभिञ्ञाय जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वाति – अधिदेवे अभिञ्ञाय।
Adhideve abhiññāyāti. Devāti tayo devā – sammutidevā 91, upapattidevā, visuddhidevā. Katame sammutidevā? Sammutidevā vuccanti rājāno 92 ca rājakumāro ca deviyo ca. Ime vuccanti sammutidevā. Katame upapattidevā? Upapattidevā vuccanti cātumahārājikā devā tāvatiṃsā devā…pe… brahmakāyikā devā, ye ca devā taduttari. Ime vuccanti upapattidevā. Katame visuddhidevā? Visuddhidevā vuccanti tathāgatā tathāgatasāvakā arahanto khīṇāsavā, ye ca paccekasambuddhā. Ime vuccanti visuddhidevā. Bhagavā sammutideve adhidevāti abhiññāya upapattideve adhidevāti abhiññāya, visuddhideve adhidevāti abhiññāya jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvāti – adhideve abhiññāya.
सब्बं वेदि परोपरन्ति भगवा अत्तनो च परेसञ्च अधिदेवकरे धम्मे वेदि अञ्ञासि अफस्सि पटिविज्झि। कतमे अत्तनो अधिदेवकरा धम्मा? सम्मापटिपदा अनुलोमपटिपदा अपच्चनीकपटिपदा अन्वत्थपटिपदा धम्मानुधम्मपटिपदा सीलेसु परिपूरकारिता इन्द्रियेसु गुत्तद्वारता भोजने मत्तञ्ञुता जागरियानुयोगो सतिसम्पजञ्ञं चत्तारो सतिपट्ठाना…पे॰… अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो। इमे वुच्चन्ति अत्तनो अधिदेवकरा धम्मा।
Sabbaṃvedi paroparanti bhagavā attano ca paresañca adhidevakare dhamme vedi aññāsi aphassi paṭivijjhi. Katame attano adhidevakarā dhammā? Sammāpaṭipadā anulomapaṭipadā apaccanīkapaṭipadā anvatthapaṭipadā dhammānudhammapaṭipadā sīlesu paripūrakāritā indriyesu guttadvāratā bhojane mattaññutā jāgariyānuyogo satisampajaññaṃ cattāro satipaṭṭhānā…pe… ariyo aṭṭhaṅgiko maggo. Ime vuccanti attano adhidevakarā dhammā.
कतमे परेसं अधिदेवकरा धम्मा? सम्मापटिपदा…पे॰… अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो। इमे वुच्चन्ति परेसं अधिदेवकरा धम्मा। एवं भगवा अत्तनो च परेसञ्च अधिदेवकरे धम्मे वेदि अञ्ञासि अफस्सि पटिविज्झीति – सब्बं वेदि परोपरं।
Katame paresaṃ adhidevakarā dhammā? Sammāpaṭipadā…pe… ariyo aṭṭhaṅgiko maggo. Ime vuccanti paresaṃ adhidevakarā dhammā. Evaṃ bhagavā attano ca paresañca adhidevakare dhamme vedi aññāsi aphassi paṭivijjhīti – sabbaṃ vedi paroparaṃ.
पञ्हानन्तकरो सत्थाति भगवा पारायनिकपञ्हानं अन्तकरो परियन्तकरो परिच्छेदकरो परिवटुमकरो; सभियपञ्हानं 93 अन्तकरो परियन्तकरो परिच्छेदकरो परिवटुमकरो; सक्कपञ्हानं…पे॰… सुयामपञ्हानं… भिक्खुपञ्हानं… भिक्खुनीपञ्हानं… उपासकपञ्हानं… उपासिकापञ्हानं… राजपञ्हानं… खत्तियपञ्हानं… ब्राह्मणपञ्हानं… वेस्सपञ्हानं… सुद्दपञ्हानं… देवपञ्हानं… ब्रह्मपञ्हानं अन्तकरो परियन्तकरो परिच्छेदकरो परिवटुमकरोति – पञ्हानन्तकरो। सत्थाति भगवा सत्थवाहो। यथा सत्थवाहो सत्थे कन्तारं तारेति, चोरकन्तारं तारेति, वाळकन्तारं तारेति, दुब्भिक्खकन्तारं तारेति, निरुदककन्तारं तारेति उत्तारेति नित्थारेति 94 पतारेति, खेमन्तभूमिं सम्पापेति; एवमेव भगवा सत्थवाहो सत्ते कन्तारं तारेति, जातिकन्तारं तारेति, जराकन्तारं…पे॰… ब्याधिकन्तारं… मरणकन्तारं… सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासकन्तारं तारेति, रागकन्तारं तारेति, दोसकन्तारं… मोहकन्तारं… मानकन्तारं… दिट्ठिकन्तारं… किलेसकन्तारं… दुच्चरितकन्तारं तारेति, रागगहनं तारेति, दोसगहनं तारेति, मोहगहनं… दिट्ठिगहनं… किलेसगहनं… दुच्चरितगहनं तारेति उत्तारेति नित्थारेति पतारेति; खेमन्तं अमतं निब्बानं सम्पापेतीति – एवम्पि भगवा सत्थवाहो।
Pañhānantakaro satthāti bhagavā pārāyanikapañhānaṃ antakaro pariyantakaro paricchedakaro parivaṭumakaro; sabhiyapañhānaṃ 95 antakaro pariyantakaro paricchedakaro parivaṭumakaro; sakkapañhānaṃ…pe… suyāmapañhānaṃ… bhikkhupañhānaṃ… bhikkhunīpañhānaṃ… upāsakapañhānaṃ… upāsikāpañhānaṃ… rājapañhānaṃ… khattiyapañhānaṃ… brāhmaṇapañhānaṃ… vessapañhānaṃ… suddapañhānaṃ… devapañhānaṃ… brahmapañhānaṃ antakaro pariyantakaro paricchedakaro parivaṭumakaroti – pañhānantakaro. Satthāti bhagavā satthavāho. Yathā satthavāho satthe kantāraṃ tāreti, corakantāraṃ tāreti, vāḷakantāraṃ tāreti, dubbhikkhakantāraṃ tāreti, nirudakakantāraṃ tāreti uttāreti nitthāreti 96 patāreti, khemantabhūmiṃ sampāpeti; evameva bhagavā satthavāho satte kantāraṃ tāreti, jātikantāraṃ tāreti, jarākantāraṃ…pe… byādhikantāraṃ… maraṇakantāraṃ… sokaparidevadukkhadomanassupāyāsakantāraṃ tāreti, rāgakantāraṃ tāreti, dosakantāraṃ… mohakantāraṃ… mānakantāraṃ… diṭṭhikantāraṃ… kilesakantāraṃ… duccaritakantāraṃ tāreti, rāgagahanaṃ tāreti, dosagahanaṃ tāreti, mohagahanaṃ… diṭṭhigahanaṃ… kilesagahanaṃ… duccaritagahanaṃ tāreti uttāreti nitthāreti patāreti; khemantaṃ amataṃ nibbānaṃ sampāpetīti – evampi bhagavā satthavāho.
अथ वा, भगवा नेता विनेता अनुनेता पञ्ञपेता निज्झापेता पेक्खता पसादेताति, एवं भगवा सत्थवाहो। अथ वा, भगवा अनुप्पन्नस्स मग्गस्स उप्पादेता, असञ्जातस्स मग्गस्स सञ्जनेता, अनक्खातस्स मग्गस्स अक्खाता, मग्गञ्ञू मग्गविदू मग्गकोविदो मग्गानुगा च पन एतरहि सावका विहरन्ति पच्छा समन्नागताति, एवम्पि भगवा सत्थवाहोति – पञ्हानन्तकरो सत्था।
Atha vā, bhagavā netā vinetā anunetā paññapetā nijjhāpetā pekkhatā pasādetāti, evaṃ bhagavā satthavāho. Atha vā, bhagavā anuppannassa maggassa uppādetā, asañjātassa maggassa sañjanetā, anakkhātassa maggassa akkhātā, maggaññū maggavidū maggakovido maggānugā ca pana etarahi sāvakā viharanti pacchā samannāgatāti, evampi bhagavā satthavāhoti – pañhānantakaro satthā.
कङ्खीनं पटिजानतन्ति सकङ्खा आगन्त्वा निक्कङ्खा सम्पज्जन्ति, सल्लेखा आगन्त्वा निल्लेखा सम्पज्जन्ति, सद्वेळ्हका आगन्त्वा निद्वेळहका सम्पज्जन्ति, सविचिकिच्छा आगन्त्वा निब्बिचिकिच्छा सम्पज्जन्ति, सरागा आगन्त्वा वीतरागा सम्पज्जन्ति, सदोसा आगन्त्वा वीतदोसा सम्पज्जन्ति, समोहा आगन्त्वा वीतमोहा सम्पज्जन्ति, सकिलेसा आगन्त्वा निक्किलेसा सम्पज्जन्तीति – कङ्खीनं पटिजानतं। तेनाह थेरो पिङ्गियो –
Kaṅkhīnaṃ paṭijānatanti sakaṅkhā āgantvā nikkaṅkhā sampajjanti, sallekhā āgantvā nillekhā sampajjanti, sadveḷhakā āgantvā nidveḷahakā sampajjanti, savicikicchā āgantvā nibbicikicchā sampajjanti, sarāgā āgantvā vītarāgā sampajjanti, sadosā āgantvā vītadosā sampajjanti, samohā āgantvā vītamohā sampajjanti, sakilesā āgantvā nikkilesā sampajjantīti – kaṅkhīnaṃ paṭijānataṃ. Tenāha thero piṅgiyo –
‘‘अधिदेवे अभिञ्ञाय, सब्बं वेदि परोपरं।
‘‘Adhideve abhiññāya, sabbaṃ vedi paroparaṃ;
पञ्हानन्तकरो सत्था, कङ्खीनं पटिजानत’’न्ति॥
Pañhānantakaro satthā, kaṅkhīnaṃ paṭijānata’’nti.
१२०.
120.
असंहीरं असंकुप्पं, यस्स नत्थि उपमा क्वचि।
Asaṃhīraṃ asaṃkuppaṃ,yassa natthi upamā kvaci;
अद्धा गमिस्सामि न मेत्थ कङ्खा, एवं मं धारेहि अधिमुत्तचित्तं॥
Addhā gamissāmi na mettha kaṅkhā, evaṃ maṃ dhārehi adhimuttacittaṃ.
असंहीरं असंकुप्पन्ति असंहीरं वुच्चति अमतं निब्बानं। यो सो सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं। असंहीरन्ति रागेन दोसेन मोहेन कोधेन उपनाहेन मक्खेन पळासेन इस्साय मच्छरियेन मायाय साठेय्येन थम्भेन सारम्भेन मानेन अतिमानेन मदेन पमादेन सब्बकिलेसेहि सब्बदुच्चरितेहि सब्बपरिळाहेहि सब्बासवेहि सब्बदरथेहि सब्बसन्तापेहि सब्बाकुसलाभिसङ्खारेहि असंहारियं निब्बानं निच्चं धुवं सस्सतं अविपरिणामधम्मन्ति – असंहीरं।
Asaṃhīraṃ asaṃkuppanti asaṃhīraṃ vuccati amataṃ nibbānaṃ. Yo so sabbasaṅkhārasamatho sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhakkhayo virāgo nirodho nibbānaṃ. Asaṃhīranti rāgena dosena mohena kodhena upanāhena makkhena paḷāsena issāya macchariyena māyāya sāṭheyyena thambhena sārambhena mānena atimānena madena pamādena sabbakilesehi sabbaduccaritehi sabbapariḷāhehi sabbāsavehi sabbadarathehi sabbasantāpehi sabbākusalābhisaṅkhārehi asaṃhāriyaṃ nibbānaṃ niccaṃ dhuvaṃ sassataṃ avipariṇāmadhammanti – asaṃhīraṃ.
यस्स नत्थि उपमा क्वचीति। यस्साति निब्बानस्स। नत्थि उपमाति उपमा नत्थि, उपनिधा नत्थि, सदिसं नत्थि, पटिभागो नत्थि, न सति न संविज्जति नुपलब्भति। क्वचीति क्वचि किम्हिचि कत्थचि अज्झत्तं वा बहिद्धा वा अज्झत्तबहिद्धा वाति – यस्स नत्थि उपमा क्वचि।
Yassanatthi upamā kvacīti. Yassāti nibbānassa. Natthi upamāti upamā natthi, upanidhā natthi, sadisaṃ natthi, paṭibhāgo natthi, na sati na saṃvijjati nupalabbhati. Kvacīti kvaci kimhici katthaci ajjhattaṃ vā bahiddhā vā ajjhattabahiddhā vāti – yassa natthi upamā kvaci.
अद्धा गमिस्सामि न मेत्थ कङ्खाति। अद्धाति एकंसवचनं निस्संसयवचनं निक्कङ्खवचनं अद्वेज्झवचनं अद्वेळ्हकवचनं नियोगवचनं अपण्णकवचनं अविरद्धवचनं अवत्थापनवचनमेतं – अद्धाति। गमिस्सामीति गमिस्सामि अधिगमिस्सामि फस्सिस्सामि सच्छिकरिस्सामीति – अद्धा गमिस्सामि। न मेत्थ कङ्खाति। एत्थाति निब्बाने कङ्खा नत्थि, विचिकिच्छा नत्थि, द्वेळ्हकं नत्थि, संसयो नत्थि, न सति न संविज्जति नुपलब्भति, पहीनो समुच्छिन्नो वूपसन्तो पटिप्पस्सद्धो अभब्बुप्पत्तिको ञाणग्गिना दड्ढोति – अद्धा गमिस्सामि न मेत्थ कङ्खा।
Addhā gamissāmi na mettha kaṅkhāti. Addhāti ekaṃsavacanaṃ nissaṃsayavacanaṃ nikkaṅkhavacanaṃ advejjhavacanaṃ adveḷhakavacanaṃ niyogavacanaṃ apaṇṇakavacanaṃ aviraddhavacanaṃ avatthāpanavacanametaṃ – addhāti. Gamissāmīti gamissāmi adhigamissāmi phassissāmi sacchikarissāmīti – addhā gamissāmi. Na mettha kaṅkhāti. Etthāti nibbāne kaṅkhā natthi, vicikicchā natthi, dveḷhakaṃ natthi, saṃsayo natthi, na sati na saṃvijjati nupalabbhati, pahīno samucchinno vūpasanto paṭippassaddho abhabbuppattiko ñāṇagginā daḍḍhoti – addhā gamissāmi na mettha kaṅkhā.
एवं मं धारेहि अधिमुत्तचित्तन्ति। एवं मं धारेहीति एवं मं उपलक्खेहि। अधिमुत्तचित्तन्ति निब्बाननिन्नं निब्बानपोणं निब्बानपब्भारं निब्बानाधिमुत्तन्ति – एवं मं धारेहि अधिमुत्तचित्तन्ति। तेनाह थेरो पिङ्गियो –
Evaṃ maṃ dhārehi adhimuttacittanti. Evaṃ maṃ dhārehīti evaṃ maṃ upalakkhehi. Adhimuttacittanti nibbānaninnaṃ nibbānapoṇaṃ nibbānapabbhāraṃ nibbānādhimuttanti – evaṃ maṃ dhārehi adhimuttacittanti. Tenāha thero piṅgiyo –
‘‘असंहीरं असंकुप्पं, यस्स नत्थि उपमा क्वचि।
‘‘Asaṃhīraṃ asaṃkuppaṃ, yassa natthi upamā kvaci;
अद्धा गमिस्सामि न मेत्थ कङ्खा, एवं मं धारेहि अधिमुत्तचित्त’’न्ति॥
Addhā gamissāmi na mettha kaṅkhā, evaṃ maṃ dhārehi adhimuttacitta’’nti.
पारायनानुगीतिगाथानिद्देसो अट्ठारसमो।
Pārāyanānugītigāthāniddeso aṭṭhārasamo.
पारायनवग्गो समत्तो।
Pārāyanavaggo samatto.
Footnotes:
Related texts:
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / चूळनिद्देस-अट्ठकथा • Cūḷaniddesa-aṭṭhakathā / १८. पारायनानुगीतिगाथानिद्देसवण्णना • 18. Pārāyanānugītigāthāniddesavaṇṇanā
