| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चूळनिद्देसपाळि • Cūḷaniddesapāḷi |
१७. पारायनत्थुतिगाथानिद्देसो
17. Pārāyanatthutigāthāniddeso
९३. इदमवोच भगवा मगधेसु विहरन्तो पासाणके चेतिये, परिचारकसोळसानं 1 ब्राह्मणानं अज्झिट्ठो पुट्ठो पुट्ठो पञ्हं ब्याकासि।
93.Idamavocabhagavā magadhesu viharanto pāsāṇake cetiye, paricārakasoḷasānaṃ2brāhmaṇānaṃ ajjhiṭṭho puṭṭho puṭṭho pañhaṃ byākāsi.
इदमवोच भगवाति इदं पारायनं अवोच। भगवाति गारवाधिवचनमेतं…पे॰… सच्छिका पञ्ञत्ति, यदिदं भगवाति – इदमवोच भगवा। मगधेसु विहरन्तोति मगधनामके जनपदे विहरन्तो इरियन्तो वत्तेन्तो पालेन्तो यपेन्तो यापेन्तो। पासाणके चेतियेति पासाणकचेतियं वुच्चति बुद्धासनन्ति – मगधेसु विहरन्तो पासाणके चेतिये। परिचारकसोळसानं ब्राह्मणानन्ति पिङ्गियो 3 ब्राह्मणो बावरिस्स ब्राह्मणस्स पद्धो पद्धचरो परिचारको 4 सिस्सो। पिङ्गियेन 5 ते सोळसाति – एवम्पि परिचारकसोळसानं ब्राह्मणानं। अथ वा, ते सोळस ब्राह्मणा बुद्धस्स भगवतो पद्धा पद्धचरा परिचारका सिस्साति – एवम्पि परिचारकसोळसानं ब्राह्मणानं।
Idamavoca bhagavāti idaṃ pārāyanaṃ avoca. Bhagavāti gāravādhivacanametaṃ…pe… sacchikā paññatti, yadidaṃ bhagavāti – idamavoca bhagavā. Magadhesu viharantoti magadhanāmake janapade viharanto iriyanto vattento pālento yapento yāpento. Pāsāṇake cetiyeti pāsāṇakacetiyaṃ vuccati buddhāsananti – magadhesu viharanto pāsāṇake cetiye. Paricārakasoḷasānaṃ brāhmaṇānanti piṅgiyo 6 brāhmaṇo bāvarissa brāhmaṇassa paddho paddhacaro paricārako 7 sisso. Piṅgiyena 8 te soḷasāti – evampi paricārakasoḷasānaṃ brāhmaṇānaṃ. Atha vā, te soḷasa brāhmaṇā buddhassa bhagavato paddhā paddhacarā paricārakā sissāti – evampi paricārakasoḷasānaṃ brāhmaṇānaṃ.
अज्झिट्ठो पुट्ठो पुट्ठो पञ्हं ब्याकासीति। अज्झिट्ठोति अज्झिट्ठो अज्झेसितो। पुट्ठो पुट्ठोति पुट्ठो पुट्ठो पुच्छितो पुच्छितो याचितो याचितो अज्झेसितो अज्झेसितो पसादितो पसादितो। पञ्हं ब्याकासीति पञ्हं ब्याकासि आचिक्खि देसेसि पञ्ञपेसि पट्ठपेसि विवरि विभजि उत्तानीआकासि पकासेसीति – अज्झिट्ठो पुट्ठो पुट्ठो पञ्हं ब्याकासि। तेनेतं वुच्चति –
Ajjhiṭṭho puṭṭho puṭṭho pañhaṃ byākāsīti. Ajjhiṭṭhoti ajjhiṭṭho ajjhesito. Puṭṭho puṭṭhoti puṭṭho puṭṭho pucchito pucchito yācito yācito ajjhesito ajjhesito pasādito pasādito. Pañhaṃ byākāsīti pañhaṃ byākāsi ācikkhi desesi paññapesi paṭṭhapesi vivari vibhaji uttānīākāsi pakāsesīti – ajjhiṭṭho puṭṭho puṭṭho pañhaṃ byākāsi. Tenetaṃ vuccati –
‘‘इदमवोच भगवा मगधेसु विहरन्तो पासाणके चेतिये, परिचारकसोळसानं ब्राह्मणानं अज्झिट्ठो पुट्ठो पुट्ठो पञ्हं ब्याकासी’’ति।
‘‘Idamavoca bhagavā magadhesu viharanto pāsāṇake cetiye, paricārakasoḷasānaṃ brāhmaṇānaṃ ajjhiṭṭho puṭṭho puṭṭho pañhaṃ byākāsī’’ti.
९४. एकमेकस्स चेपि पञ्हस्स अत्थमञ्ञाय धम्ममञ्ञाय धम्मानुधम्मं पटिपज्जेय्य, गच्छेय्येव जरामरणस्स पारं। पारङ्गमनीया इमे धम्माति। तस्मा इमस्स धम्मपरियायस्स ‘‘पारायन’’न्तेव अधिवचनं।
94.Ekamekassacepi pañhassa atthamaññāya dhammamaññāya dhammānudhammaṃ paṭipajjeyya, gaccheyyeva jarāmaraṇassa pāraṃ. Pāraṅgamanīyā ime dhammāti. Tasmā imassa dhammapariyāyassa ‘‘pārāyana’’nteva adhivacanaṃ.
एकमेकस्स चेपि पञ्हस्साति एकमेकस्स चेपि अजितपञ्हस्स, एकमेकस्स चेपि तिस्समेत्तेय्यपञ्हस्स, एकमेकस्स चेपि पुण्णकपञ्हस्स, एकमेकस्स चेपि मेत्तगूपञ्हस्स, एकमेकस्स चेपि धोतकपञ्हस्स, एकमेकस्स चेपि उपसीवपञ्हस्स, एकमेकस्स चेपि नन्दकपञ्हस्स, एकमेकस्स चेपि हेमकपञ्हस्स, एकमेकस्स चेपि तोदेय्यपञ्हस्स, एकमेकस्स चेपि कप्पपञ्हस्स, एकमेकस्स चेपि जतुकण्णिपञ्हस्स, एकमेकस्स चेपि भद्रावुधपञ्हस्स, एकमेकस्स चेपि उदयपञ्हस्स, एकमेकस्स चेपि पोसालपञ्हस्स, एकमेकस्स चेपि मोघराजपञ्हस्स, एकमेकस्स चेपि पिङ्गियपञ्हस्साति – एकमेकस्स चेपि पञ्हस्स।
Ekamekassa cepi pañhassāti ekamekassa cepi ajitapañhassa, ekamekassa cepi tissametteyyapañhassa, ekamekassa cepi puṇṇakapañhassa, ekamekassa cepi mettagūpañhassa, ekamekassa cepi dhotakapañhassa, ekamekassa cepi upasīvapañhassa, ekamekassa cepi nandakapañhassa, ekamekassa cepi hemakapañhassa, ekamekassa cepi todeyyapañhassa, ekamekassa cepi kappapañhassa, ekamekassa cepi jatukaṇṇipañhassa, ekamekassa cepi bhadrāvudhapañhassa, ekamekassa cepi udayapañhassa, ekamekassa cepi posālapañhassa, ekamekassa cepi mogharājapañhassa, ekamekassa cepi piṅgiyapañhassāti – ekamekassa cepi pañhassa.
अत्थमञ्ञाय धम्ममञ्ञायाति स्वेव पञ्हो धम्मो, विसज्जनं 9 अत्थोति अत्थं अञ्ञाय जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वाति – अत्थमञ्ञाय। धम्ममञ्ञायाति धम्मं अञ्ञाय जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वाति – धम्ममञ्ञायाति – अत्थमञ्ञाय धम्ममञ्ञाय। धम्मानुधम्मं पटिपज्जेय्याति सम्मापटिपदं अनुलोमपटिपदं अपच्चनीकपटिपदं अन्वत्थपटिपदं धम्मानुधम्मपटिपदं पटिपज्जेय्याति – धम्मानुधम्मं पटिपज्जेय्य। गच्छेय्येव जरामरणस्स पारन्ति जरामरणस्स पारं वुच्चति अमतं निब्बानं। यो सो सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिप्पटिनिस्सग्गो तण्हक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं। गच्छेय्येव जरामरणस्स पारन्ति जरामरणस्स पारं गच्छेय्य, पारं अधिगच्छेय्य, पारं अधिफस्सेय्य, पारं सच्छिकरेय्याति – गच्छेय्येव जरामरणस्स पारं। पारङ्गमनीया इमे धम्माति इमे धम्मा पारङ्गमनीया। पारं पापेन्ति पारं सम्पापेन्ति पारं समनुपापेन्ति, जरामणस्स तरणाय 10 संवत्तन्तीति – पारङ्गमनीया इमे धम्माति।
Atthamaññāya dhammamaññāyāti sveva pañho dhammo, visajjanaṃ 11 atthoti atthaṃ aññāya jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvāti – atthamaññāya. Dhammamaññāyāti dhammaṃ aññāya jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvāti – dhammamaññāyāti – atthamaññāya dhammamaññāya. Dhammānudhammaṃ paṭipajjeyyāti sammāpaṭipadaṃ anulomapaṭipadaṃ apaccanīkapaṭipadaṃ anvatthapaṭipadaṃ dhammānudhammapaṭipadaṃ paṭipajjeyyāti – dhammānudhammaṃ paṭipajjeyya. Gaccheyyeva jarāmaraṇassa pāranti jarāmaraṇassa pāraṃ vuccati amataṃ nibbānaṃ. Yo so sabbasaṅkhārasamatho sabbūpadhippaṭinissaggo taṇhakkhayo virāgo nirodho nibbānaṃ. Gaccheyyeva jarāmaraṇassa pāranti jarāmaraṇassa pāraṃ gaccheyya, pāraṃ adhigaccheyya, pāraṃ adhiphasseyya, pāraṃ sacchikareyyāti – gaccheyyeva jarāmaraṇassa pāraṃ. Pāraṅgamanīyā ime dhammāti ime dhammā pāraṅgamanīyā. Pāraṃ pāpenti pāraṃ sampāpenti pāraṃ samanupāpenti, jarāmaṇassa taraṇāya 12 saṃvattantīti – pāraṅgamanīyā ime dhammāti.
तस्मा इमस्स धम्मपरियायस्साति। तस्माति तस्मा तंकारणा तंहेतु तप्पच्चया तंनिदानाति – तस्मा। इमस्स धम्मपरियायस्साति इमस्स पारायनस्साति – तस्मा इमस्स धम्मपरियायस्स। पारायनन्तेव अधिवचनन्ति पारं वुच्चति अमतं निब्बानं…पे॰… निरोधो निब्बानं। अयनं वुच्चति मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे॰… सम्मासमाधि। अधिवचनन्ति सङ्खा समञ्ञा पञ्ञत्ति वोहारो नामं नामकम्मं नामधेय्यं निरुत्ति ब्यञ्जनं अभिलापोति – पारायनन्तेव अधिवचनं। तेनेतं वुच्चति –
Tasmā imassa dhammapariyāyassāti. Tasmāti tasmā taṃkāraṇā taṃhetu tappaccayā taṃnidānāti – tasmā. Imassa dhammapariyāyassāti imassa pārāyanassāti – tasmā imassa dhammapariyāyassa. Pārāyananteva adhivacananti pāraṃ vuccati amataṃ nibbānaṃ…pe… nirodho nibbānaṃ. Ayanaṃ vuccati maggo, seyyathidaṃ – sammādiṭṭhi…pe… sammāsamādhi. Adhivacananti saṅkhā samaññā paññatti vohāro nāmaṃ nāmakammaṃ nāmadheyyaṃ nirutti byañjanaṃ abhilāpoti – pārāyananteva adhivacanaṃ. Tenetaṃ vuccati –
‘‘एकमेकस्स चेपि पञ्हस्स अत्थमञ्ञाय धम्ममञ्ञाय धम्मानुधम्मं पटिपज्जेय्य, गच्छेय्येव जरामरणस्स पारं। पारङ्गमनीया इमे धम्माति। तस्मा इमस्स धम्मपरियायस्स ‘पारायन’न्तेव अधिवचन’’न्ति।
‘‘Ekamekassa cepi pañhassa atthamaññāya dhammamaññāya dhammānudhammaṃ paṭipajjeyya, gaccheyyeva jarāmaraṇassa pāraṃ. Pāraṅgamanīyā ime dhammāti. Tasmā imassa dhammapariyāyassa ‘pārāyana’nteva adhivacana’’nti.
९५.
95.
अजितो तिस्समेत्तेय्यो, पुण्णको अथ मेत्तगू।
Ajito tissametteyyo, puṇṇako atha mettagū;
धोतको उपसीवो च, नन्दो च अथ हेमको॥
Dhotako upasīvo ca, nando ca atha hemako.
९६.
96.
तोदेय्यकप्पा दुभयो, जतुकण्णी च पण्डितो।
Todeyyakappā dubhayo, jatukaṇṇī ca paṇḍito;
भद्रावुधो उदयो च, पोसालो चापि ब्राह्मणो।
Bhadrāvudho udayo ca, posālo cāpi brāhmaṇo;
मोघराजा च मेधावी, पिङ्गियो च महाइसि॥
Mogharājā ca medhāvī, piṅgiyo ca mahāisi.
९७.
97.
एते बुद्धं उपागच्छुं, सम्पन्नचरणं इसिं।
Ete buddhaṃ upāgacchuṃ, sampannacaraṇaṃ isiṃ;
पुच्छन्ता निपुणे पञ्हे, बुद्धसेट्ठं उपागमुं॥
Pucchantā nipuṇe pañhe, buddhaseṭṭhaṃ upāgamuṃ.
एते बुद्धं उपागच्छुन्ति। एतेति सोळस पारायनिया ब्राह्मणा। बुद्धोति यो सो भगवा सयम्भू अनाचरियको पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु सामं सच्चानि अभिसम्बुज्झि, तत्थ च सब्बञ्ञुतं पत्तो बलेसु च वसीभावं। बुद्धोति केनट्ठेन बुद्धो? बुज्झिता सच्चानीति बुद्धो, बोधेता पजायाति बुद्धो, सब्बञ्ञुताय बुद्धो, सब्बदस्साविताय बुद्धो, अभिञ्ञेय्यताय बुद्धो, विसविताय बुद्धो, खीणासवसङ्खातेन बुद्धो, निरुपलेपसङ्खातेन बुद्धो, एकन्तवीतरागोति बुद्धो, एकन्तवीतदोसोति बुद्धो, एकन्तवीतमोहोति बुद्धो, एकन्तनिक्किलेसोति बुद्धो, एकायनमग्गं गतोति बुद्धो, एको अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति बुद्धो, अबुद्धिविहतत्ता बुद्धिपटिलाभाति बुद्धो। बुद्धोति नेतं नामं मातरा कतं न पितरा कतं न भातरा कतं न भगिनिया कतं न मित्तामच्चेहि कतं न ञातिसालोहितेहि कतं न समणब्राह्मणेहि कतं न देवताहि कतं। विमोक्खन्तिकमेतं बुद्धानं भगवन्तानं बोधिया मूले सह सब्बञ्ञुतञाणस्स पटिलाभा सच्छिका पञ्ञत्ति , यदिदं बुद्धोति। एते बुद्धं उपागच्छुन्ति एते बुद्धं उपागमिंसु उपसङ्कमिंसु पयिरुपासिंसु परिपुच्छिंसु परिपञ्हिंसूति – एते बुद्धं उपागच्छुं।
Ete buddhaṃ upāgacchunti. Eteti soḷasa pārāyaniyā brāhmaṇā. Buddhoti yo so bhagavā sayambhū anācariyako pubbe ananussutesu dhammesu sāmaṃ saccāni abhisambujjhi, tattha ca sabbaññutaṃ patto balesu ca vasībhāvaṃ. Buddhoti kenaṭṭhena buddho? Bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho, sabbaññutāya buddho, sabbadassāvitāya buddho, abhiññeyyatāya buddho, visavitāya buddho, khīṇāsavasaṅkhātena buddho, nirupalepasaṅkhātena buddho, ekantavītarāgoti buddho, ekantavītadosoti buddho, ekantavītamohoti buddho, ekantanikkilesoti buddho, ekāyanamaggaṃ gatoti buddho, eko anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti buddho, abuddhivihatattā buddhipaṭilābhāti buddho. Buddhoti netaṃ nāmaṃ mātarā kataṃ na pitarā kataṃ na bhātarā kataṃ na bhaginiyā kataṃ na mittāmaccehi kataṃ na ñātisālohitehi kataṃ na samaṇabrāhmaṇehi kataṃ na devatāhi kataṃ. Vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ bodhiyā mūle saha sabbaññutañāṇassa paṭilābhā sacchikā paññatti , yadidaṃ buddhoti. Ete buddhaṃ upāgacchunti ete buddhaṃ upāgamiṃsu upasaṅkamiṃsu payirupāsiṃsu paripucchiṃsu paripañhiṃsūti – ete buddhaṃ upāgacchuṃ.
सम्पन्नचरणं इसिन्ति चरणं वुच्चति सीलाचारनिब्बत्ति। सीलसंवरोपि चरणं, इन्द्रियसंवरोपि चरणं, भोजने मत्तञ्ञुतापि चरणं, जागरियानुयोगोपि चरणं, सत्तपि सद्धम्मा चरणं, चत्तारिपि झानानि चरणं। सम्पन्नचरणन्ति सम्पन्नचरणं सेट्ठचरणं विसेट्ठचरणं 13 पामोक्खचरणं उत्तमचरणं पवरचरणं। इसीति इसि भगवा महन्तं सीलक्खन्धं एसी गवेसी परियेसीति इसि…पे॰… महेसक्खेहि वा सत्तेहि एसितो गवेसितो परियेसितो – ‘‘कहं बुद्धो, कहं भगवा, कहं देवदेवो कहं नरासभो’’ति – इसीति – सम्पन्नचरणं इसिं।
Sampannacaraṇaṃisinti caraṇaṃ vuccati sīlācāranibbatti. Sīlasaṃvaropi caraṇaṃ, indriyasaṃvaropi caraṇaṃ, bhojane mattaññutāpi caraṇaṃ, jāgariyānuyogopi caraṇaṃ, sattapi saddhammā caraṇaṃ, cattāripi jhānāni caraṇaṃ. Sampannacaraṇanti sampannacaraṇaṃ seṭṭhacaraṇaṃ viseṭṭhacaraṇaṃ 14 pāmokkhacaraṇaṃ uttamacaraṇaṃ pavaracaraṇaṃ. Isīti isi bhagavā mahantaṃ sīlakkhandhaṃ esī gavesī pariyesīti isi…pe… mahesakkhehi vā sattehi esito gavesito pariyesito – ‘‘kahaṃ buddho, kahaṃ bhagavā, kahaṃ devadevo kahaṃ narāsabho’’ti – isīti – sampannacaraṇaṃ isiṃ.
पुच्छन्ता निपुणे पञ्हेति। पुच्छन्ताति पुच्छन्ता याचन्ता अज्झेसन्ता पसादेन्ता। निपुणे पञ्हेति गम्भीरे दुद्दसे दुरनुबोधे सन्ते पणीते अतक्कावचरे निपुणे पण्डितवेदनीये पञ्हेति – पुच्छन्ता निपुणे पञ्हे।
Pucchantā nipuṇe pañheti. Pucchantāti pucchantā yācantā ajjhesantā pasādentā. Nipuṇe pañheti gambhīre duddase duranubodhe sante paṇīte atakkāvacare nipuṇe paṇḍitavedanīye pañheti – pucchantā nipuṇe pañhe.
बुद्धसेट्ठं उपागमुन्ति। बुद्धोति यो सो भगवा…पे॰… सच्छिका पञ्ञत्ति, यदिदं बुद्धोति। सेट्ठन्ति अग्गं सेट्ठं विसेट्ठं पामोक्खं उत्तमं पवरं बुद्धं उपागमुं उपागमिंसु उपसङ्कमिंसु पयिरुपासिंसु परिपुच्छिंसु परिपञ्हिंसूति – बुद्धसेट्ठं उपागमुं। तेनेतं वुच्चति –
Buddhaseṭṭhaṃ upāgamunti. Buddhoti yo so bhagavā…pe… sacchikā paññatti, yadidaṃ buddhoti. Seṭṭhanti aggaṃ seṭṭhaṃ viseṭṭhaṃ pāmokkhaṃ uttamaṃ pavaraṃ buddhaṃ upāgamuṃ upāgamiṃsu upasaṅkamiṃsu payirupāsiṃsu paripucchiṃsu paripañhiṃsūti – buddhaseṭṭhaṃ upāgamuṃ. Tenetaṃ vuccati –
‘‘एते बुद्धं उपागच्छुं, सम्पन्नचरणं इसिं।
‘‘Ete buddhaṃ upāgacchuṃ, sampannacaraṇaṃ isiṃ;
पुच्छन्ता निपुणे पञ्हे, बुद्धसेट्ठं उपागमु’’न्ति॥
Pucchantā nipuṇe pañhe, buddhaseṭṭhaṃ upāgamu’’nti.
९८.
98.
तेसं बुद्धो पब्याकासि, पञ्हं पुट्ठो यथातथं।
Tesaṃ buddho pabyākāsi, pañhaṃ puṭṭho yathātathaṃ;
पञ्हानं वेय्याकरणेन, तोसेसि ब्राह्मणे मुनि॥
Pañhānaṃ veyyākaraṇena, tosesi brāhmaṇe muni.
तेसं बुद्धो पब्याकासीति। तेसन्ति सोळसानं पारायनियानं ब्राह्मणानं। बुद्धोति यो सो भगवा…पे॰… सच्छिका पञ्ञत्ति, यदिदं बुद्धोति। पब्याकासीति तेसं बुद्धो पब्याकासि आचिक्खि देसेसि पञ्ञपेसि पट्ठपेसि विवरि विभजि उत्तानीअकासि पकासेसीति – तेसं बुद्धो पब्याकासि।
Tesaṃ buddho pabyākāsīti. Tesanti soḷasānaṃ pārāyaniyānaṃ brāhmaṇānaṃ. Buddhoti yo so bhagavā…pe… sacchikā paññatti, yadidaṃ buddhoti. Pabyākāsīti tesaṃ buddho pabyākāsi ācikkhi desesi paññapesi paṭṭhapesi vivari vibhaji uttānīakāsi pakāsesīti – tesaṃ buddho pabyākāsi.
पञ्हं पुट्ठो यथातथन्ति। पञ्हं पुट्ठोति पञ्हं पुट्ठो पुच्छितो याचितो अज्झेसितो पसादितो। यथातथन्ति यथा आचिक्खितब्बं तथा आचिक्खि , यथा देसितब्बं तथा देसेसि, यथा पञ्ञपेतब्बं तथा पञ्ञपेसि, यथा पट्ठपेतब्बं तथा पट्ठपेसि, यथा विवरितब्बं तथा विवरि , यथा विभजितब्बं तथा विभजि, यथा उत्तानीकातब्बं तथा उत्तानीअकासि, यथा पकासितब्बं तथा पकासेसीति – पञ्हं पुट्ठो यथातथं।
Pañhaṃ puṭṭho yathātathanti. Pañhaṃ puṭṭhoti pañhaṃ puṭṭho pucchito yācito ajjhesito pasādito. Yathātathanti yathā ācikkhitabbaṃ tathā ācikkhi , yathā desitabbaṃ tathā desesi, yathā paññapetabbaṃ tathā paññapesi, yathā paṭṭhapetabbaṃ tathā paṭṭhapesi, yathā vivaritabbaṃ tathā vivari , yathā vibhajitabbaṃ tathā vibhaji, yathā uttānīkātabbaṃ tathā uttānīakāsi, yathā pakāsitabbaṃ tathā pakāsesīti – pañhaṃ puṭṭho yathātathaṃ.
पञ्हानं वेय्याकरणेनाति पञ्हानं वेय्याकरणेन आचिक्खनेन देसनेन पञ्ञपनेन पट्ठपनेन विवरणेन विभजनेन उत्तानीकम्मेन पकासनेनाति – पञ्हानं वेय्याकरणेन।
Pañhānaṃ veyyākaraṇenāti pañhānaṃ veyyākaraṇena ācikkhanena desanena paññapanena paṭṭhapanena vivaraṇena vibhajanena uttānīkammena pakāsanenāti – pañhānaṃ veyyākaraṇena.
तोसेसि ब्राह्मणे मुनीति। तोसेसीति तोसेसि वितोसेसि पसादेसि आराधेसि अत्तमने अकासि। ब्राह्मणेति सोळस पारायनिये ब्राह्मणे। मुनीति मोनं वुच्चति ञाणं…पे॰… सङ्गजालमतिच्च सो मुनीति – तोसेसि ब्राह्मणे मुनि। तेनेतं वुच्चति –
Tosesi brāhmaṇe munīti. Tosesīti tosesi vitosesi pasādesi ārādhesi attamane akāsi. Brāhmaṇeti soḷasa pārāyaniye brāhmaṇe. Munīti monaṃ vuccati ñāṇaṃ…pe… saṅgajālamaticca so munīti – tosesi brāhmaṇe muni. Tenetaṃ vuccati –
‘‘तेसं बुद्धो पब्याकासि, पञ्हं पुट्ठो यथातथं।
‘‘Tesaṃ buddho pabyākāsi, pañhaṃ puṭṭho yathātathaṃ;
पञ्हानं वेय्याकरणेन, तोसेसि ब्राह्मणे मुनी’’ति॥
Pañhānaṃ veyyākaraṇena, tosesi brāhmaṇe munī’’ti.
९९.
99.
ते तोसिता चक्खुमता, बुद्धेनादिच्चबन्धुना।
Te tositā cakkhumatā, buddhenādiccabandhunā;
ब्रह्मचरियमचरिंसु, वरपञ्ञस्स सन्तिके॥
Brahmacariyamacariṃsu, varapaññassa santike.
ते तोसिता चक्खुमताति। तेति सोळस पारायनिया ब्राह्मणा। तोसिताति तोसिता वितोसिता पसादिता आराधिता अत्तमना कताति – ते तोसिता। चक्खुमताति भगवा पञ्चहि चक्खूहि चक्खुमा – मंसचक्खुनापि चक्खुमा, दिब्बचक्खुनापि चक्खुमा, पञ्ञाचक्खुनापि चक्खुमा, बुद्धचक्खुनापि चक्खुमा, समन्तचक्खुनापि चक्खुमा। कथं भगवा मंसचक्खुनापि चक्खुमा…पे॰… एवं भगवा समन्तचक्खुनापि चक्खुमाति – ते तोसिता चक्खुमता।
Te tositā cakkhumatāti. Teti soḷasa pārāyaniyā brāhmaṇā. Tositāti tositā vitositā pasāditā ārādhitā attamanā katāti – te tositā. Cakkhumatāti bhagavā pañcahi cakkhūhi cakkhumā – maṃsacakkhunāpi cakkhumā, dibbacakkhunāpi cakkhumā, paññācakkhunāpi cakkhumā, buddhacakkhunāpi cakkhumā, samantacakkhunāpi cakkhumā. Kathaṃ bhagavā maṃsacakkhunāpi cakkhumā…pe… evaṃ bhagavā samantacakkhunāpi cakkhumāti – te tositā cakkhumatā.
बुद्धेनादिच्चबन्धुनाति। बुद्धोति यो सो भगवा…पे॰… सच्छिका पञ्ञत्ति, यदिदं बुद्धोति। आदिच्चबन्धुनाति आदिच्चो वुच्चति सूरियो। सो गोतमो गोत्तेन, भगवापि गोतमो गोत्तेन, भगवा सूरियस्स गोत्तञातको गोत्तबन्धु। तस्मा बुद्धो आदिच्चबन्धूति – बुद्धेनादिच्चबन्धुना।
Buddhenādiccabandhunāti. Buddhoti yo so bhagavā…pe… sacchikā paññatti, yadidaṃ buddhoti. Ādiccabandhunāti ādicco vuccati sūriyo. So gotamo gottena, bhagavāpi gotamo gottena, bhagavā sūriyassa gottañātako gottabandhu. Tasmā buddho ādiccabandhūti – buddhenādiccabandhunā.
ब्रह्मचरियमचरिंसूति ब्रह्मचरियं वुच्चति असद्धम्मसमापत्तिया आरति विरति पटिविरति वेरमणी विरमणं अकिरिया अकरणं अनज्झापत्ति वेलाअनतिक्कमो सेतुघातो। अपि च, निप्परियायवसेन ब्रह्मचरियं वुच्चति अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि, सम्मासङ्कप्पो, सम्मावाचा, सम्माकम्मन्तो, सम्माआजीवो, सम्मावायामो, सम्मासति, सम्मासमाधि। ब्रह्मचरियमचरिंसूति ब्रह्मचरियं चरिंसु अचरिंसु समादाय वत्तिंसूति – ब्रह्मचरियमचरिंसु।
Brahmacariyamacariṃsūti brahmacariyaṃ vuccati asaddhammasamāpattiyā ārati virati paṭivirati veramaṇī viramaṇaṃ akiriyā akaraṇaṃ anajjhāpatti velāanatikkamo setughāto. Api ca, nippariyāyavasena brahmacariyaṃ vuccati ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, seyyathidaṃ – sammādiṭṭhi, sammāsaṅkappo, sammāvācā, sammākammanto, sammāājīvo, sammāvāyāmo, sammāsati, sammāsamādhi. Brahmacariyamacariṃsūti brahmacariyaṃ cariṃsu acariṃsu samādāya vattiṃsūti – brahmacariyamacariṃsu.
वरपञ्ञस्स सन्तिकेति वरपञ्ञस्स अग्गपञ्ञस्स सेट्ठपञ्ञस्स विसेट्ठपञ्ञस्स पामोक्खपञ्ञस्स उत्तमपञ्ञस्स पवरपञ्ञस्स। सन्तिकेति सन्तिके सामन्ता आसन्ने अविदूरे उपकट्ठेति – वरपञ्ञस्स सन्तिके। तेनेतं वुच्चति –
Varapaññassa santiketi varapaññassa aggapaññassa seṭṭhapaññassa viseṭṭhapaññassa pāmokkhapaññassa uttamapaññassa pavarapaññassa. Santiketi santike sāmantā āsanne avidūre upakaṭṭheti – varapaññassa santike. Tenetaṃ vuccati –
‘‘ते तोसिता चक्खुमता, बुद्धेनादिच्चबन्धुना।
‘‘Te tositā cakkhumatā, buddhenādiccabandhunā;
ब्रह्मचरियमचरिंसु, वरपञ्ञस्स सन्तिके’’ति॥
Brahmacariyamacariṃsu, varapaññassa santike’’ti.
१००.
100.
एकमेकस्स पञ्हस्स, यथा बुद्धेन देसितं।
Ekamekassa pañhassa, yathā buddhena desitaṃ;
तथा यो पटिपज्जेय्य, गच्छे पारं अपारतो॥
Tathāyo paṭipajjeyya, gacche pāraṃ apārato.
एकमेकस्स पञ्हस्साति एकमेकस्स अजितपञ्हस्स, एकमेकस्स तिस्समेत्तेय्यपञ्हस्स…पे॰… एकमेकस्स पिङ्गियपञ्हस्साति – एकमेकस्स पञ्हस्स।
Ekamekassa pañhassāti ekamekassa ajitapañhassa, ekamekassa tissametteyyapañhassa…pe… ekamekassa piṅgiyapañhassāti – ekamekassa pañhassa.
यथा बुद्धेन देसितन्ति। बुद्धोति यो सो भगवा सयम्भू…पे॰… सच्छिका पञ्ञत्ति, यदिदं बुद्धोति। यथा बुद्धेन देसितन्ति यथा बुद्धेन आचिक्खितं देसितं पञ्ञपितं पट्ठपितं विवरितं विभजितं 15 उत्तानीकतं पकासितन्ति – यथा बुद्धेन देसितं।
Yathā buddhena desitanti. Buddhoti yo so bhagavā sayambhū…pe… sacchikā paññatti, yadidaṃ buddhoti. Yathā buddhena desitanti yathā buddhena ācikkhitaṃ desitaṃ paññapitaṃ paṭṭhapitaṃ vivaritaṃ vibhajitaṃ 16 uttānīkataṃ pakāsitanti – yathā buddhena desitaṃ.
तथा यो पटिपज्जेय्याति सम्मापटिपदं अनुलोमपटिपदं अपच्चनीकपटिपदं अन्वत्थपटिपदं धम्मानुधम्मपटिपदं पटिपज्जेय्याति – तथा यो पटिपज्जेय्य।
Tathā yo paṭipajjeyyāti sammāpaṭipadaṃ anulomapaṭipadaṃ apaccanīkapaṭipadaṃ anvatthapaṭipadaṃ dhammānudhammapaṭipadaṃ paṭipajjeyyāti – tathā yo paṭipajjeyya.
गच्छे पारं अपारतोति पारं वुच्चति अमतं निब्बानं…पे॰… निरोधो निब्बानं; अपारं वुच्चन्ति किलेसा च खन्धा च अभिसङ्खारा च। गच्छे पारं अपारतोति अपारतो पारं गच्छेय्य, पारं अधिगच्छेय्य, पारं फस्सेय्य, पारं सच्छिकरेय्याति – गच्छे पारं अपारतो। तेनेतं वुच्चति –
Gacche pāraṃ apāratoti pāraṃ vuccati amataṃ nibbānaṃ…pe… nirodho nibbānaṃ; apāraṃ vuccanti kilesā ca khandhā ca abhisaṅkhārā ca. Gacche pāraṃ apāratoti apārato pāraṃ gaccheyya, pāraṃ adhigaccheyya, pāraṃ phasseyya, pāraṃ sacchikareyyāti – gacche pāraṃ apārato. Tenetaṃ vuccati –
‘‘एकमेकस्स पञ्हस्स, यथा बुद्धेन देसितं।
‘‘Ekamekassa pañhassa, yathā buddhena desitaṃ;
तथा यो पटिपज्जेय्य, गच्छे पारं अपारतो’’ति॥
Tathā yo paṭipajjeyya, gacche pāraṃ apārato’’ti.
१०१.
101.
अपारा पारं गच्छेय्य, भावेन्तो मग्गमुत्तमं।
Apārā pāraṃ gaccheyya, bhāvento maggamuttamaṃ;
मग्गो सो पारं गमनाय, तस्मा पारायनं इति॥
Maggoso pāraṃ gamanāya, tasmā pārāyanaṃ iti.
अपारा पारं गच्छेय्याति अपारं वुच्चन्ति किलेसा च खन्धा च अभिसङ्खारा च; पारं वुच्चति अमतं निब्बानं…पे॰… तण्हक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं। अपारा पारं गच्छेय्याति अपारा पारं गच्छेय्य, पारं अधिगच्छेय्य, पारं फस्सेय्य, पारं सच्छिकरेय्याति – अपारा पारं गच्छेय्य।
Apārā pāraṃ gaccheyyāti apāraṃ vuccanti kilesā ca khandhā ca abhisaṅkhārā ca; pāraṃ vuccati amataṃ nibbānaṃ…pe… taṇhakkhayo virāgo nirodho nibbānaṃ. Apārā pāraṃ gaccheyyāti apārā pāraṃ gaccheyya, pāraṃ adhigaccheyya, pāraṃ phasseyya, pāraṃ sacchikareyyāti – apārā pāraṃ gaccheyya.
भावेन्तो मग्गमुत्तमन्ति मग्गमुत्तमं वुच्चति अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे॰… सम्मासमाधि। मग्गमुत्तमन्ति मग्गं अग्गं सेट्ठं विसेट्ठं पामोक्खं उत्तमं पवरं। भावेन्तोति भावेन्तो आसेवन्तो बहुलीकरोन्तोति – भावेन्तो मग्गमुत्तमं।
Bhāvento maggamuttamanti maggamuttamaṃ vuccati ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, seyyathidaṃ – sammādiṭṭhi…pe… sammāsamādhi. Maggamuttamanti maggaṃ aggaṃ seṭṭhaṃ viseṭṭhaṃ pāmokkhaṃ uttamaṃ pavaraṃ. Bhāventoti bhāvento āsevanto bahulīkarontoti – bhāvento maggamuttamaṃ.
मग्गो सो पारं गमनायाति –
Maggo so pāraṃ gamanāyāti –
पारं गमनायाति पारं गमनाय पारं सम्पापनाय पारं समनुपापनाय जरामरणस्स तरणायाति – मग्गो सो पारं गमनाय।
Pāraṃ gamanāyāti pāraṃ gamanāya pāraṃ sampāpanāya pāraṃ samanupāpanāya jarāmaraṇassa taraṇāyāti – maggo so pāraṃ gamanāya.
तस्मा पारायनं इतीति। तस्माति तस्मा तंकारणा तंहेतु तप्पच्चया तंनिदाना। पारं वुच्चति अमतं निब्बानं…पे॰… निरोधो निब्बानं। अयनं वुच्चति मग्गो। इतीति पदसन्धि…पे॰… पदानुपुब्बतापेतं इतीति – तस्मा पारायनं इति। तेनेतं वुच्चति –
Tasmā pārāyanaṃ itīti. Tasmāti tasmā taṃkāraṇā taṃhetu tappaccayā taṃnidānā. Pāraṃ vuccati amataṃ nibbānaṃ…pe… nirodho nibbānaṃ. Ayanaṃ vuccati maggo. Itīti padasandhi…pe… padānupubbatāpetaṃ itīti – tasmā pārāyanaṃ iti. Tenetaṃ vuccati –
‘‘अपारा पारं गच्छेय्य, भावेन्तो मग्गमुत्तमं।
‘‘Apārā pāraṃ gaccheyya, bhāvento maggamuttamaṃ;
मग्गो सो पारं गमनाय, तस्मा पारायनं इती’’ति॥
Maggo so pāraṃ gamanāya, tasmā pārāyanaṃ itī’’ti.
पारायनत्थुतिगाथानिद्देसो सत्तरसमो।
Pārāyanatthutigāthāniddeso sattarasamo.
Footnotes:
Related texts:
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / चूळनिद्देस-अट्ठकथा • Cūḷaniddesa-aṭṭhakathā / १७. पारायनत्थुतिगाथानिद्देसवण्णना • 17. Pārāyanatthutigāthāniddesavaṇṇanā
