Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / નેત્તિપ્પકરણ-અટ્ઠકથા • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā |
૧૫. પરિક્ખારહારવિભઙ્ગવણ્ણના
15. Parikkhārahāravibhaṅgavaṇṇanā
૪૯. તત્થ કતમો પરિક્ખારો હારોતિ પરિક્ખારહારવિભઙ્ગો. તત્થ યો ધમ્મો યં ધમ્મં જનયતિ, તસ્સ સો પરિક્ખારોતિ સઙ્ખેપતો પરિક્ખારલક્ખણં વત્વા તં વિભાગેન દસ્સેતું ‘‘કિંલક્ખણો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ હિનોતિ અત્તનો ફલં પટિકારણભાવં ગચ્છતીતિ હેતુ. પટિચ્ચ એતસ્મા ફલં એતીતિ પચ્ચયો. કિઞ્ચાપિ હેતુપચ્ચયસદ્દેહિ કારણમેવ વુચ્ચતિ, તથાપિ તત્થ વિસેસં વિભાગેન દસ્સેતું ‘‘અસાધારણલક્ખણો’’તિઆદિ વુત્તં. સભાવો હેતૂતિ સમાનભાવો બીજં હેતુ. નનુ ચ બીજં અઙ્કુરાદિસદિસં ન હોતીતિ? નો ન હોતિ, અઞ્ઞતો હિ તાદિસસ્સ અનુપ્પજ્જનતો.
49.Tatthakatamo parikkhāro hāroti parikkhārahāravibhaṅgo. Tattha yo dhammo yaṃ dhammaṃ janayati, tassa so parikkhāroti saṅkhepato parikkhāralakkhaṇaṃ vatvā taṃ vibhāgena dassetuṃ ‘‘kiṃlakkhaṇo’’tiādi vuttaṃ. Tattha hinoti attano phalaṃ paṭikāraṇabhāvaṃ gacchatīti hetu. Paṭicca etasmā phalaṃ etīti paccayo. Kiñcāpi hetupaccayasaddehi kāraṇameva vuccati, tathāpi tattha visesaṃ vibhāgena dassetuṃ ‘‘asādhāraṇalakkhaṇo’’tiādi vuttaṃ. Sabhāvo hetūti samānabhāvo bījaṃ hetu. Nanu ca bījaṃ aṅkurādisadisaṃ na hotīti? No na hoti, aññato hi tādisassa anuppajjanato.
‘‘યથા વા પના’’તિઆદિનાપિ ઉદાહરણન્તરદસ્સનેન હેતુપચ્ચયાનં વિસેસમેવ વિભાવેતિ. તત્થ દુદ્ધન્તિ ખીરં. દધિ ભવતીતિ એકત્તનયેન અભેદોપચારેન વા વુત્તં, ન અઞ્ઞથા. ન હિ ખીરં દધિ હોતિ. તેનેવાહ – ‘‘ન ચત્થિ એકકાલસમવધાનં દુદ્ધસ્સ ચ દધિસ્સ ચા’’તિ. અથ વા ઘટે દુદ્ધં પક્ખિત્તં દધિ ભવતિ, દધિ તત્થ કાલન્તરે જાયતિ પચ્ચયન્તરસમાયોગેન, તસ્મા ન ચત્થિ એકકાલસમવધાનં દુદ્ધસ્સ ચ દધિસ્સ ચ રસખીરવિપાકાદીહિ ભિન્નસભાવત્તા. એવમેવન્તિ યથા હેતુભૂતસ્સ ખીરસ્સ ફલભૂતેન દધિના ન એકકાલસમવધાનં, એવમઞ્ઞસ્સાપિ હેતુસ્સ ફલેન ન એકકાલસમવધાનં, ન તથા પચ્ચયસ્સ, ન હિ પચ્ચયો એકન્તેન ફલેન ભિન્નકાલો એવાતિ. એવમ્પિ હેતુપચ્ચયાનં વિસેસો વેદિતબ્બોતિ અધિપ્પાયો.
‘‘Yathā vā panā’’tiādināpi udāharaṇantaradassanena hetupaccayānaṃ visesameva vibhāveti. Tattha duddhanti khīraṃ. Dadhi bhavatīti ekattanayena abhedopacārena vā vuttaṃ, na aññathā. Na hi khīraṃ dadhi hoti. Tenevāha – ‘‘na catthi ekakālasamavadhānaṃ duddhassa ca dadhissa cā’’ti. Atha vā ghaṭe duddhaṃ pakkhittaṃ dadhi bhavati, dadhi tattha kālantare jāyati paccayantarasamāyogena, tasmā na catthi ekakālasamavadhānaṃ duddhassa ca dadhissa ca rasakhīravipākādīhi bhinnasabhāvattā. Evamevanti yathā hetubhūtassa khīrassa phalabhūtena dadhinā na ekakālasamavadhānaṃ, evamaññassāpi hetussa phalena na ekakālasamavadhānaṃ, na tathā paccayassa, na hi paccayo ekantena phalena bhinnakālo evāti. Evampi hetupaccayānaṃ viseso veditabboti adhippāyo.
એવં બાહિરં હેતુપચ્ચયવિભાગં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અજ્ઝત્તિકં દસ્સેતું ‘‘અયઞ્હિ સંસારો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ‘‘અવિજ્જા અવિજ્જાય હેતૂ’’તિ વુત્તે કિં એકસ્મિં ચિત્તુપ્પાદે અનેકા અવિજ્જા વિજ્જન્તીતિ? આહ ‘‘પુરિમિકા અવિજ્જા પચ્છિમિકાય અવિજ્જાય હેતૂ’’તિ. તેન એકસ્મિં કાલે હેતુફલાનં સમવધાનં નત્થીતિ એતમેવત્થં સમત્થેતિ. તત્થ ‘‘પુરિમિકા અવિજ્જા’’તિઆદિના હેતુફલભૂતાનં અવિજ્જાનં વિભાગં દસ્સેતિ. ‘‘બીજઙ્કુરો વિયા’’તિઆદિના ઇમમત્થં દસ્સેતિ – યથા બીજં અઙ્કુરસ્સ હેતુ હોન્તં સમનન્તરહેતુતાય હેતુ હોતિ. યં પન બીજતો ફલં નિબ્બત્તતિ, તસ્સ બીજં પરમ્પરહેતુતાય હેતુ હોતિ. એવં અવિજ્જાયપિ હેતુભાવે દટ્ઠબ્બન્તિ.
Evaṃ bāhiraṃ hetupaccayavibhāgaṃ dassetvā idāni ajjhattikaṃ dassetuṃ ‘‘ayañhi saṃsāro’’tiādi vuttaṃ. Tattha ‘‘avijjā avijjāya hetū’’ti vutte kiṃ ekasmiṃ cittuppāde anekā avijjā vijjantīti? Āha ‘‘purimikā avijjā pacchimikāya avijjāya hetū’’ti. Tena ekasmiṃ kāle hetuphalānaṃ samavadhānaṃ natthīti etamevatthaṃ samattheti. Tattha ‘‘purimikā avijjā’’tiādinā hetuphalabhūtānaṃ avijjānaṃ vibhāgaṃ dasseti. ‘‘Bījaṅkuro viyā’’tiādinā imamatthaṃ dasseti – yathā bījaṃ aṅkurassa hetu hontaṃ samanantarahetutāya hetu hoti. Yaṃ pana bījato phalaṃ nibbattati, tassa bījaṃ paramparahetutāya hetu hoti. Evaṃ avijjāyapi hetubhāve daṭṭhabbanti.
પુન ‘‘યથા વા પના’’તિઆદિનાપિ હેતુપચ્ચયવિભાગમેવ દસ્સેતિ. તત્થ થાલકન્તિ દીપકપલ્લિકા. અનગ્ગિકન્તિ અગ્ગિં વિના. દીપેતુન્તિ જાલેતું. ઇતિ સભાવો હેતૂતિ એવં પદીપુજ્જાલનાદીસુ અગ્ગિઆદિપદીપસદિસં કારણં સભાવો હેતુ. પરભાવો પચ્ચયોતિ તત્થેવ કપલ્લિકાવટ્ટિતેલાદિસદિસો અગ્ગિતો અઞ્ઞો સભાવો પચ્ચયો. અજ્ઝત્તિકોતિ નિયકજ્ઝત્તિકો નિયકજ્ઝત્તે ભવો. બાહિરોતિ તતો બહિભૂતો. જનકોતિ નિબ્બત્તકો. પરિગ્ગાહકોતિ ઉપત્થમ્ભકો. અસાધારણોતિ આવેણિકો. સાધારણોતિ અઞ્ઞેસમ્પિ પચ્ચયુપ્પન્નાનં સમાનો.
Puna ‘‘yathā vā panā’’tiādināpi hetupaccayavibhāgameva dasseti. Tattha thālakanti dīpakapallikā. Anaggikanti aggiṃ vinā. Dīpetunti jāletuṃ. Iti sabhāvo hetūti evaṃ padīpujjālanādīsu aggiādipadīpasadisaṃ kāraṇaṃ sabhāvo hetu. Parabhāvo paccayoti tattheva kapallikāvaṭṭitelādisadiso aggito añño sabhāvo paccayo. Ajjhattikoti niyakajjhattiko niyakajjhatte bhavo. Bāhiroti tato bahibhūto. Janakoti nibbattako. Pariggāhakoti upatthambhako. Asādhāraṇoti āveṇiko. Sādhāraṇoti aññesampi paccayuppannānaṃ samāno.
ઇદાનિ યસ્મા કારણં ‘‘પરિક્ખારો’’તિ વુત્તં, કારણભાવો ચ ફલાપેક્ખાય, તસ્મા કારણસ્સ યો કારણભાવો યથા ચ સો હોતિ, યઞ્ચ ફલં યો ચ તસ્સ વિસેસો, યો ચ કારણફલાનં સમ્બન્ધો, તં સબ્બં વિભાવેતું ‘‘અવુપચ્છેદત્થો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કારણફલભાવેન સમ્બન્ધતા સન્તતિ. કો ચ તત્થ સમ્બન્ધો, કો કારણફલભાવો ચ? સો એવ અવુપચ્છેદત્થો. યો ફલભૂતો અઞ્ઞસ્સ અકારણં હુત્વા નિરુજ્ઝતિ, સો વુપચ્છિન્નો નામ હોતિ, યથા તં અરહતો ચુતિચિત્તં. યો પન અત્તનો અનુરૂપસ્સ ફલસ્સ હેતુ હુત્વા નિરુજ્ઝતિ, સો અનુપચ્છિન્નો એવ નામ હોતિ, હેતુફલસમ્બન્ધસ્સ વિજ્જમાનત્તાતિ આહ – ‘‘અવુપચ્છેદત્થો સન્તતિઅત્થો’’તિ.
Idāni yasmā kāraṇaṃ ‘‘parikkhāro’’ti vuttaṃ, kāraṇabhāvo ca phalāpekkhāya, tasmā kāraṇassa yo kāraṇabhāvo yathā ca so hoti, yañca phalaṃ yo ca tassa viseso, yo ca kāraṇaphalānaṃ sambandho, taṃ sabbaṃ vibhāvetuṃ ‘‘avupacchedattho’’tiādi vuttaṃ. Tattha kāraṇaphalabhāvena sambandhatā santati. Ko ca tattha sambandho, ko kāraṇaphalabhāvo ca? So eva avupacchedattho. Yo phalabhūto aññassa akāraṇaṃ hutvā nirujjhati, so vupacchinno nāma hoti, yathā taṃ arahato cuticittaṃ. Yo pana attano anurūpassa phalassa hetu hutvā nirujjhati, so anupacchinno eva nāma hoti, hetuphalasambandhassa vijjamānattāti āha – ‘‘avupacchedattho santatiattho’’ti.
યસ્મા ચ કારણતો નિબ્બત્તં ફલં નામ, ન અનિબ્બત્તં, તસ્મા ‘‘નિબ્બત્તિઅત્થો ફલત્થો’’તિ વુત્તં. યસ્મા પન પુરિમભવેન અનન્તરભવપટિસન્ધાનવસેન પવત્તા ઉપપત્તિક્ખન્ધા પુનબ્ભવો, તસ્મા વુત્તં – ‘‘પટિસન્ધિઅત્થો પુનબ્ભવત્થો’’તિ. તથા યસ્સ પુગ્ગલસ્સ કિલેસા ઉપ્પજ્જન્તિ, તં પલિબુન્ધેન્તિ સમ્મા પટિપજ્જિતું ન દેન્તિ. યાવ ચ મગ્ગેન અસમુગ્ઘાતિતા, તાવ અનુસેન્તિ નામ, તેન વુત્તં – ‘‘પલિબોધત્થો પરિયુટ્ઠાનત્થો, અસમુગ્ઘાતત્થો અનુસયત્થો’’તિ. પરિઞ્ઞાભિસમયવસેન પરિઞ્ઞાતે ન કદાચિ તં નામરૂપઙ્કુરસ્સ કારણં હેસ્સતીતિ આહ – ‘‘અપરિઞ્ઞાતત્થો વિઞ્ઞાણસ્સ બીજત્થો’’તિ. યત્થ અવુપચ્છેદો તત્થ સન્તતીતિ યત્થ રૂપારૂપપ્પવત્તિયં યથાવુત્તો અવુપચ્છેદો, તત્થ સન્તતિવોહારો . યત્થ સન્તતિ તત્થ નિબ્બત્તીતિઆદિ પચ્ચયપરમ્પરદસ્સનં હેતુફલસમ્બન્ધવિભાવનમેવ.
Yasmā ca kāraṇato nibbattaṃ phalaṃ nāma, na anibbattaṃ, tasmā ‘‘nibbattiattho phalattho’’ti vuttaṃ. Yasmā pana purimabhavena anantarabhavapaṭisandhānavasena pavattā upapattikkhandhā punabbhavo, tasmā vuttaṃ – ‘‘paṭisandhiattho punabbhavattho’’ti. Tathā yassa puggalassa kilesā uppajjanti, taṃ palibundhenti sammā paṭipajjituṃ na denti. Yāva ca maggena asamugghātitā, tāva anusenti nāma, tena vuttaṃ – ‘‘palibodhattho pariyuṭṭhānattho, asamugghātattho anusayattho’’ti. Pariññābhisamayavasena pariññāte na kadāci taṃ nāmarūpaṅkurassa kāraṇaṃ hessatīti āha – ‘‘apariññātattho viññāṇassa bījattho’’ti. Yattha avupacchedo tattha santatīti yattha rūpārūpappavattiyaṃ yathāvutto avupacchedo, tattha santativohāro . Yattha santati tattha nibbattītiādi paccayaparamparadassanaṃ hetuphalasambandhavibhāvanameva.
‘‘યથા વા પન ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચા’’તિઆદિના ‘‘સભાવો હેતૂ’’તિ વુત્તમેવત્થં વિભાગેન દસ્સેતિ. તત્થ સન્નિસ્સયતાયાતિ ઉપનિસ્સયપચ્ચયતાય. મનસિકારોતિ કિરિયામનોધાતુ. સા હિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ વિઞ્ઞાણભાવેન સમાનજાતિતાય સભાવો હેતુ. સઙ્ખારા વિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયો સભાવો હેતૂતિ પુઞ્ઞાદિઅભિસઙ્ખારા પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયો, તત્થ યો સભાવો, સો હેતૂતિ. સઙ્ખારાતિ ચેત્થ સબ્બો લોકિયો કુસલાકુસલચિત્તુપ્પાદો અધિપ્પેતો. ઇમિના નયેન સેસપદેસુપિ અત્થો વેદિતબ્બો. એવં યો કોચિ ઉપનિસ્સયો સબ્બો સો પરિક્ખારોતિ યથાવુત્તપ્પભેદો યો કોચિ પચ્ચયો, સો સબ્બો અત્તનો ફલસ્સ પરિક્ખરણતો અભિસઙ્ખરણતો પરિક્ખારો. તસ્સ નિદ્ધારેત્વા કથનં પરિક્ખારો હારોતિ.
‘‘Yathā vā pana cakkhuñca paṭiccā’’tiādinā ‘‘sabhāvo hetū’’ti vuttamevatthaṃ vibhāgena dasseti. Tattha sannissayatāyāti upanissayapaccayatāya. Manasikāroti kiriyāmanodhātu. Sā hi cakkhuviññāṇassa viññāṇabhāvena samānajātitāya sabhāvo hetu. Saṅkhārā viññāṇassa paccayo sabhāvo hetūti puññādiabhisaṅkhārā paṭisandhiviññāṇassa paccayo, tattha yo sabhāvo, so hetūti. Saṅkhārāti cettha sabbo lokiyo kusalākusalacittuppādo adhippeto. Iminā nayena sesapadesupi attho veditabbo. Evaṃ yo koci upanissayo sabbo so parikkhāroti yathāvuttappabhedo yo koci paccayo, so sabbo attano phalassa parikkharaṇato abhisaṅkharaṇato parikkhāro. Tassa niddhāretvā kathanaṃ parikkhāro hāroti.
પરિક્ખારહારવિભઙ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Parikkhārahāravibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / નેત્તિપ્પકરણપાળિ • Nettippakaraṇapāḷi / ૧૫. પરિક્ખારહારવિભઙ્ગો • 15. Parikkhārahāravibhaṅgo
ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / ખુદ્દકનિકાય (ટીકા) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / નેત્તિપ્પકરણ-ટીકા • Nettippakaraṇa-ṭīkā / ૧૫. પરિક્ખારહારવિભઙ્ગવણ્ણના • 15. Parikkhārahāravibhaṅgavaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / ખુદ્દકનિકાય (ટીકા) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / નેત્તિવિભાવિની • Nettivibhāvinī / ૧૫. પરિક્ખારહારવિભઙ્ગવિભાવના • 15. Parikkhārahāravibhaṅgavibhāvanā