| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महानिद्देस-अट्ठकथा • Mahāniddesa-aṭṭhakathā |
८. पसूरसुत्तनिद्देसवण्णना
8. Pasūrasuttaniddesavaṇṇanā
५९. अट्ठमे पसूरसुत्तनिद्देसे पठमगाथाय ताव सङ्खेपो – इमे दिट्ठिगतिका अत्तनो दिट्ठिं सन्धाय ‘‘इधेव सुद्धी’’ति वदन्ति। अञ्ञेसु पन धम्मेसु विसुद्धिं नाहु, एवं यं अत्तनो सत्थारादिं निस्सिता, तत्थेव ‘‘एस वादो सुभो’’ति एवं सुभवादा हुत्वा पुथू समणब्राह्मणा ‘‘सस्सतो लोको’’तिआदीसु पच्चेकसच्चेसु निविट्ठा।
59. Aṭṭhame pasūrasuttaniddese paṭhamagāthāya tāva saṅkhepo – ime diṭṭhigatikā attano diṭṭhiṃ sandhāya ‘‘idheva suddhī’’ti vadanti. Aññesu pana dhammesu visuddhiṃ nāhu, evaṃ yaṃ attano satthārādiṃ nissitā, tattheva ‘‘esa vādo subho’’ti evaṃ subhavādā hutvā puthū samaṇabrāhmaṇā ‘‘sassato loko’’tiādīsu paccekasaccesu niviṭṭhā.
सब्बे परवादे खिपन्तीति सब्बा परलद्धियो छड्डेन्ति। उक्खिपन्तीति दूरतो खिपन्ति। परिक्खिपन्तीति समन्ततो खिपन्ति। सुभवादाति निद्देसस्स उद्देसपदं। सोभनवादाति ‘‘एतं सुन्दर’’न्ति कथेन्ता। पण्डितवादाति ‘‘पण्डिता मय’’न्ति एवं कथेन्ता। थिरवादाति ‘‘निद्दोसवादं वदामा’’ति कथेन्ता। ञायवादाति ‘‘युत्तवादं वदामा’’ति कथेन्ता। हेतुवादाति ‘‘कारणसहितं वदामा’’ति कथेन्ता। लक्खणवादाति ‘‘सल्लक्खेतब्बं वदामा’’ति वदन्ता। कारणवादाति ‘‘उदाहरणयुत्तवादं वदामा’’ति कथेन्ता। ठानवादाति ‘‘पक्कमितुं असक्कुणेय्यवादं वदामा’’ति वदन्ता।
Sabbeparavāde khipantīti sabbā paraladdhiyo chaḍḍenti. Ukkhipantīti dūrato khipanti. Parikkhipantīti samantato khipanti. Subhavādāti niddesassa uddesapadaṃ. Sobhanavādāti ‘‘etaṃ sundara’’nti kathentā. Paṇḍitavādāti ‘‘paṇḍitā maya’’nti evaṃ kathentā. Thiravādāti ‘‘niddosavādaṃ vadāmā’’ti kathentā. Ñāyavādāti ‘‘yuttavādaṃ vadāmā’’ti kathentā. Hetuvādāti ‘‘kāraṇasahitaṃ vadāmā’’ti kathentā. Lakkhaṇavādāti ‘‘sallakkhetabbaṃ vadāmā’’ti vadantā. Kāraṇavādāti ‘‘udāharaṇayuttavādaṃ vadāmā’’ti kathentā. Ṭhānavādāti ‘‘pakkamituṃ asakkuṇeyyavādaṃ vadāmā’’ti vadantā.
निविट्ठाति अन्तोपविट्ठा। पतिट्ठिताति तत्थेव ठिता।
Niviṭṭhāti antopaviṭṭhā. Patiṭṭhitāti tattheva ṭhitā.
६०. एवं निविट्ठा च ‘‘ते वादकामा’’ति दुतियगाथा। तत्थ बालं दहन्ती मिथु अञ्ञमञ्ञन्ति ‘‘अयं बालो, अयं बालो’’ति एवं द्वेपि जना अञ्ञमञ्ञं बालं दहन्ति, बालतो पस्सन्ति। वदन्ति ते अञ्ञसिता कथोज्जन्ति ते अञ्ञमञ्ञसत्थारादिनिस्सिता कलहं वदन्ति। पसंसकामा कुसलावदानाति पसंसत्थिका उभोपि ‘‘मयं कुसलावदाना पण्डितवादा’’ति एवं सञ्ञिनो हुत्वा।
60. Evaṃ niviṭṭhā ca ‘‘te vādakāmā’’ti dutiyagāthā. Tattha bālaṃ dahantī mithu aññamaññanti ‘‘ayaṃ bālo, ayaṃ bālo’’ti evaṃ dvepi janā aññamaññaṃ bālaṃ dahanti, bālato passanti. Vadanti te aññasitā kathojjanti te aññamaññasatthārādinissitā kalahaṃ vadanti. Pasaṃsakāmā kusalāvadānāti pasaṃsatthikā ubhopi ‘‘mayaṃ kusalāvadānā paṇḍitavādā’’ti evaṃ saññino hutvā.
वादत्थिकाति वादेन अत्थिका। वादाधिप्पायाति वादज्झासया। वादपुरेक्खाराति वादमेव पुरतो कत्वा चरमाना । वादपरियेसनं चरन्ताति वादमेव गवेसनं चरमाना। विगय्हाति पविसित्वा। ओगय्हाति ओतरित्वा। अज्झोगाहेत्वाति निमुज्जित्वा। पविसित्वाति अन्तोकत्वा।
Vādatthikāti vādena atthikā. Vādādhippāyāti vādajjhāsayā. Vādapurekkhārāti vādameva purato katvā caramānā . Vādapariyesanaṃ carantāti vādameva gavesanaṃ caramānā. Vigayhāti pavisitvā. Ogayhāti otaritvā. Ajjhogāhetvāti nimujjitvā. Pavisitvāti antokatvā.
अनोजवन्तीति निहीनओजवती, तेजविरहिताति अत्थो। सा कथाति एसा वाचा। कथोज्जं वदन्तीति नित्तेजं भणन्ति। एवं वदानेसु च तेसु एको नियमतो एव।
Anojavantīti nihīnaojavatī, tejavirahitāti attho. Sā kathāti esā vācā. Kathojjaṃ vadantīti nittejaṃ bhaṇanti. Evaṃ vadānesu ca tesu eko niyamato eva.
६१. युत्तो कथायन्ति गाथा। तत्थ युत्तो कथायन्ति वादकथाय उस्सुक्को। पसंसमिच्छं विनिघाति होतीति अत्तनो पसंसं इच्छन्तो ‘‘कथं नु खो निग्गहेस्सामी’’तिआदिना नयेन पुब्बेव वादा कथंकथी विनिघाती होति। अपाहतस्मिन्ति पञ्हवीमंसकेहि ‘‘अत्थापगतं ते भणितं, ब्यञ्जनापगतं ते भणित’’न्तिआदिना नयेन अपहरिते वादे। निन्दाय सो कुप्पतीति एवं अपाहतस्मिञ्च वादे उप्पन्नाय निन्दाय सो कुप्पति। रन्धमेसीति यस्स रन्धमेव गवेसन्तो।
61.Yutto kathāyanti gāthā. Tattha yutto kathāyanti vādakathāya ussukko. Pasaṃsamicchaṃ vinighāti hotīti attano pasaṃsaṃ icchanto ‘‘kathaṃ nu kho niggahessāmī’’tiādinā nayena pubbeva vādā kathaṃkathī vinighātī hoti. Apāhatasminti pañhavīmaṃsakehi ‘‘atthāpagataṃ te bhaṇitaṃ, byañjanāpagataṃ te bhaṇita’’ntiādinā nayena apaharite vāde. Nindāya so kuppatīti evaṃ apāhatasmiñca vāde uppannāya nindāya so kuppati. Randhamesīti yassa randhameva gavesanto.
थोमनन्ति वण्णभणनं। कित्तिन्ति पाकटकरणं। वण्णहारियन्ति गुणवड्ढनं। पुब्बेव सल्लापाति सल्लापतो पुरेतरमेव। ‘‘कथमिदं कथमिद’’न्ति कथंकथा अस्स अत्थीति कथंकथी। जयो नु खो मेति मम जयो। कथं निग्गहन्ति केन पकारेन निग्गण्हनं। पटिकम्मं करिस्सामीति मम लद्धिं परिसुद्धिं करिस्सामि। विसेसन्ति अतिरेकं। पटिविसेसन्ति पुनप्पुनं विसेसं। आवेठियं करिस्सामीति परिवेठनं करिस्सामि। निब्बेठियन्ति मम निब्बेठनं मोचनं निक्खमनं। छेदन्ति वादछिन्दनं। मण्डलन्ति वादसङ्घातं। पारिसज्जाति परिचारिका। पासारिकाति कारणिता। अपहरन्तीति पटिबाहन्ति।
Thomananti vaṇṇabhaṇanaṃ. Kittinti pākaṭakaraṇaṃ. Vaṇṇahāriyanti guṇavaḍḍhanaṃ. Pubbeva sallāpāti sallāpato puretarameva. ‘‘Kathamidaṃ kathamida’’nti kathaṃkathā assa atthīti kathaṃkathī. Jayo nu kho meti mama jayo. Kathaṃ niggahanti kena pakārena niggaṇhanaṃ. Paṭikammaṃ karissāmīti mama laddhiṃ parisuddhiṃ karissāmi. Visesanti atirekaṃ. Paṭivisesanti punappunaṃ visesaṃ. Āveṭhiyaṃ karissāmīti pariveṭhanaṃ karissāmi. Nibbeṭhiyanti mama nibbeṭhanaṃ mocanaṃ nikkhamanaṃ. Chedanti vādachindanaṃ. Maṇḍalanti vādasaṅghātaṃ. Pārisajjāti paricārikā. Pāsārikāti kāraṇitā. Apaharantīti paṭibāhanti.
अत्थापगतन्ति अत्थतो अपगतं , अत्थो नत्थीति। अत्थतो अपहरन्तीति अत्थम्हा पटिबाहन्ति। अत्थो ते दुन्नितोति तव अत्थो न सम्मा उपनीतो। ब्यञ्जनं ते दुरोपितन्ति तव ब्यञ्जनं दुप्पतिट्ठापितं। निग्गहो ते अकतोति तया निग्गहो न कतो। पटिकम्मं ते दुक्कटन्ति तया अत्तनो लद्धिपतिट्ठापनं दुट्ठु कतं। विसमकथं दुक्कथितन्ति न सम्मा कथितं। दुब्भणितन्ति भणन्तेनपि दुट्ठु भणितं। दुल्लपितन्ति न सम्मा विस्सज्जितं। दुरुत्तन्ति अञ्ञथा भणितं। दुब्भासितन्ति विरूपं भासितं।
Atthāpagatanti atthato apagataṃ , attho natthīti. Atthato apaharantīti atthamhā paṭibāhanti. Attho te dunnitoti tava attho na sammā upanīto. Byañjanaṃ te duropitanti tava byañjanaṃ duppatiṭṭhāpitaṃ. Niggaho te akatoti tayā niggaho na kato. Paṭikammaṃ te dukkaṭanti tayā attano laddhipatiṭṭhāpanaṃ duṭṭhu kataṃ. Visamakathaṃ dukkathitanti na sammā kathitaṃ. Dubbhaṇitanti bhaṇantenapi duṭṭhu bhaṇitaṃ. Dullapitanti na sammā vissajjitaṃ. Duruttanti aññathā bhaṇitaṃ. Dubbhāsitanti virūpaṃ bhāsitaṃ.
निन्दायाति गरहणेन। गरहायाति दोसकथनेन। अकित्तियाति अगुणकथनेन। अवण्णहारिकायाति अगुणवड्ढनेन।
Nindāyāti garahaṇena. Garahāyāti dosakathanena. Akittiyāti aguṇakathanena. Avaṇṇahārikāyāti aguṇavaḍḍhanena.
कुप्पतीति पकतिभावं जहेत्वा चलति। ब्यापज्जतीति दोसवसेन पूतिभावं आपज्जति। पतिट्ठीयतीति कोधवसेन गणभावं गच्छति। कोपञ्चाति कुपितभावं। दोसञ्चाति दूसनं। अपच्चयञ्चाति अतुट्ठाकारञ्च। पातुकरोतीति पाकटं करोति। रन्धमेसीति अन्तरगवेसी। विरन्धमेसीति छिद्दगवेसी। अपरद्धमेसीति गुणं अपनेत्वा दोसमेव गवेसी। खलितमेसीति पक्खलनगवेसी। गळितमेसीति पतनगवेसी। ‘‘घट्टितमेसी’’तिपि पाठो, तस्स पीळनगवेसीति अत्थो। विवरमेसीति दोसगवेसी।
Kuppatīti pakatibhāvaṃ jahetvā calati. Byāpajjatīti dosavasena pūtibhāvaṃ āpajjati. Patiṭṭhīyatīti kodhavasena gaṇabhāvaṃ gacchati. Kopañcāti kupitabhāvaṃ. Dosañcāti dūsanaṃ. Apaccayañcāti atuṭṭhākārañca. Pātukarotīti pākaṭaṃ karoti. Randhamesīti antaragavesī. Virandhamesīti chiddagavesī. Aparaddhamesīti guṇaṃ apanetvā dosameva gavesī. Khalitamesīti pakkhalanagavesī. Gaḷitamesīti patanagavesī. ‘‘Ghaṭṭitamesī’’tipi pāṭho, tassa pīḷanagavesīti attho. Vivaramesīti dosagavesī.
६२. न केवलञ्च सो कुप्पति, अपिच खो पन ‘‘यमस्स वाद’’न्ति गाथा। तत्थ परिहीनमाहु, अपाहतन्ति अत्थब्यञ्जनादितो अपाहतं परिहीनं वदन्ति। परिदेवतीति ततोनिमित्तं सो ‘‘अञ्ञं मया आवज्जित’’न्तिआदीहि विप्पलपति। सोचतीति ‘‘तस्स जयो’’तिआदीनि आरब्भ सोचति। ‘‘उपच्चगा म’’न्ति अनुत्थुनातीति ‘‘सो मं वादेन वादं अतिक्कन्तो’’तिआदिना नयेन सुट्ठुतरं विप्पलपति।
62. Na kevalañca so kuppati, apica kho pana ‘‘yamassa vāda’’nti gāthā. Tattha parihīnamāhu, apāhatanti atthabyañjanādito apāhataṃ parihīnaṃ vadanti. Paridevatīti tatonimittaṃ so ‘‘aññaṃ mayā āvajjita’’ntiādīhi vippalapati. Socatīti ‘‘tassa jayo’’tiādīni ārabbha socati. ‘‘Upaccagā ma’’nti anutthunātīti ‘‘so maṃ vādena vādaṃ atikkanto’’tiādinā nayena suṭṭhutaraṃ vippalapati.
परिहापितन्ति न वड्ढितं। अञ्ञं मया आवज्जितन्ति अञ्ञं कारणं मया अवनमितं। चिन्तितन्ति वीमंसितं। महापक्खोति महन्तो ञातिपक्खो एतस्साति महापक्खो। महापरिसोति महापरिचारिकपरिसो। महापरिवारोति महादासदासिपरिवारो। परिसा चायं वग्गाति अयञ्च परिसा वग्गा, न एका। पुन भञ्जिस्सामीति पुन भिन्दिस्सामि।
Parihāpitanti na vaḍḍhitaṃ. Aññaṃ mayā āvajjitanti aññaṃ kāraṇaṃ mayā avanamitaṃ. Cintitanti vīmaṃsitaṃ. Mahāpakkhoti mahanto ñātipakkho etassāti mahāpakkho. Mahāparisoti mahāparicārikapariso. Mahāparivāroti mahādāsadāsiparivāro. Parisā cāyaṃ vaggāti ayañca parisā vaggā, na ekā. Puna bhañjissāmīti puna bhindissāmi.
६३. एते विवादा समणेसूति एत्थ पन समणा वुच्चन्ति बाहिरपरिब्बाजका। एतेसु उग्घातिनिघाति होतीति एतेसु वादेसु जयपराजयादिवसेन चित्तउग्घातनिघातं वा पापुणन्तो उग्घाति च निघाति च होति। विरमे कथोज्जन्ति पजहेय्य कलहं। न हञ्ञदत्थत्थि पसंसलाभाति न हि एत्थ पसंसलाभतो अञ्ञो अत्थो अत्थि। उत्तानो वाति न गम्भीरोति अत्थो ‘‘पञ्चिमे कामगुणा’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ६.६३) विय।
63.Etevivādā samaṇesūti ettha pana samaṇā vuccanti bāhiraparibbājakā. Etesu ugghātinighāti hotīti etesu vādesu jayaparājayādivasena cittaugghātanighātaṃ vā pāpuṇanto ugghāti ca nighāti ca hoti. Virame kathojjanti pajaheyya kalahaṃ. Na haññadatthatthi pasaṃsalābhāti na hi ettha pasaṃsalābhato añño attho atthi. Uttāno vāti na gambhīroti attho ‘‘pañcime kāmaguṇā’’tiādīsu (a. ni. 6.63) viya.
गम्भीरो वाति दुप्पवेसो अप्पतिट्ठो पटिच्चसमुप्पादो विय। गूळ्हो वाति पटिच्छन्नो हुत्वा ठितो ‘‘अभिरम नन्द अहं ते पाटिभोगो’’तिआदीसु (उदा॰ २२) विय। पटिच्छन्नो वाति अपाकटो ‘‘मातरं पितरं हन्त्वा’’तिआदीसु (ध॰ प॰ २९४; नेत्ति॰ ११३) विय। नेय्यो वाति नीहरित्वा कथेतब्बो ‘‘असद्धो अकतञ्ञू चा’’तिआदीसु (ध॰ प॰ ९७) विय। नीतो वाति पाळिया ठितनियामेन कथेतब्बो ‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, अरियवंसा’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.२८) विय। अनवज्जो वाति निद्दोसत्थो ‘‘कुसला धम्मा’’तिआदीसु (ध॰ स॰ तिकमातिका १) विय। निक्किलेसो वाति किलेसविरहितो विपस्सना विय। वोदानो वाति परिसुद्धो लोकुत्तरं विय। परमत्थो वाति उत्तमत्थो उत्तमत्थभूतो अत्थो खन्धधातुआयतननिब्बानानि विय।
Gambhīro vāti duppaveso appatiṭṭho paṭiccasamuppādo viya. Gūḷho vāti paṭicchanno hutvā ṭhito ‘‘abhirama nanda ahaṃ te pāṭibhogo’’tiādīsu (udā. 22) viya. Paṭicchanno vāti apākaṭo ‘‘mātaraṃ pitaraṃ hantvā’’tiādīsu (dha. pa. 294; netti. 113) viya. Neyyo vāti nīharitvā kathetabbo ‘‘asaddho akataññū cā’’tiādīsu (dha. pa. 97) viya. Nīto vāti pāḷiyā ṭhitaniyāmena kathetabbo ‘‘cattārome, bhikkhave, ariyavaṃsā’’tiādīsu (a. ni. 4.28) viya. Anavajjo vāti niddosattho ‘‘kusalā dhammā’’tiādīsu (dha. sa. tikamātikā 1) viya. Nikkileso vāti kilesavirahito vipassanā viya. Vodānovāti parisuddho lokuttaraṃ viya. Paramattho vāti uttamattho uttamatthabhūto attho khandhadhātuāyatananibbānāni viya.
६४. छट्ठगाथायत्थो – यस्मा च न हञ्ञदत्थत्थि पसंसलाभा, तस्मा परमं लाभं लभन्तोपि ‘‘सुन्दरो अय’’न्ति तत्थ दिट्ठिया पसंसितो वा पन होतीति तं वादं परिसाय मज्झे दीपेत्वा ततो सो तेन जयत्थेन तुट्ठिं वा दन्तविदंसकं वा आपज्जन्तो हस्सति, मानेन च उन्नमति। किं कारणं? यस्मा तं जयत्थं पप्पुय्य यथामनो जातो।
64. Chaṭṭhagāthāyattho – yasmā ca na haññadatthatthi pasaṃsalābhā, tasmā paramaṃ lābhaṃ labhantopi ‘‘sundaro aya’’nti tattha diṭṭhiyā pasaṃsito vā pana hotīti taṃ vādaṃ parisāya majjhe dīpetvā tato so tena jayatthena tuṭṭhiṃ vā dantavidaṃsakaṃ vā āpajjanto hassati, mānena ca unnamati. Kiṃ kāraṇaṃ? Yasmā taṃ jayatthaṃ pappuyya yathāmano jāto.
थम्भयित्वाति पूरेत्वा। ब्रूहयित्वाति वड्ढेत्वा। इमिस्सा गाथाय निद्देसो उत्तानत्थो।
Thambhayitvāti pūretvā. Brūhayitvāti vaḍḍhetvā. Imissā gāthāya niddeso uttānattho.
६५. एवं उन्नमतो च ‘‘या उन्नती’’ति गाथा। तत्थ मानातिमानं वदते पनेसोति एसो पन तं उन्नतिं ‘‘विघातभूमी’’ति अबुज्झमानो मानञ्च अतिमानञ्च वदति। एवं इमिस्सापि गाथाय निद्देसो उत्तानत्थो।
65. Evaṃ unnamato ca ‘‘yā unnatī’’ti gāthā. Tattha mānātimānaṃ vadate panesoti eso pana taṃ unnatiṃ ‘‘vighātabhūmī’’ti abujjhamāno mānañca atimānañca vadati. Evaṃ imissāpi gāthāya niddeso uttānattho.
६६. एवं वादे दोसं दस्सेत्वा इदानि तस्स वादं असम्पटिच्छन्तो ‘‘सूरो’’ति गाथमाह। तत्थ राजखादायाति राजखादनीयेन, भत्तवेतनेनाति वुत्तं होति। अभिगज्जमेति पटिसूरमिच्छन्ति यथा सो पटिसूरं इच्छन्तो अभिगज्जन्तो एति, एवं दिट्ठिगतिको दिट्ठिगतिकन्ति दस्सेति। येनेव सो तेन पलेहीति येन सो तुय्हं पटिसूरो, तेन गच्छ। पुब्बेव नत्थि यदिदं युधायाति यं पन किलेसजातं युद्धाय सिया, तं इध पुब्बेव नत्थि, बोधिमूलेयेवस्स पहीनन्ति दस्सेति।
66. Evaṃ vāde dosaṃ dassetvā idāni tassa vādaṃ asampaṭicchanto ‘‘sūro’’ti gāthamāha. Tattha rājakhādāyāti rājakhādanīyena, bhattavetanenāti vuttaṃ hoti. Abhigajjameti paṭisūramicchanti yathā so paṭisūraṃ icchanto abhigajjanto eti, evaṃ diṭṭhigatiko diṭṭhigatikanti dasseti. Yeneva so tena palehīti yena so tuyhaṃ paṭisūro, tena gaccha. Pubbeva natthi yadidaṃ yudhāyāti yaṃ pana kilesajātaṃ yuddhāya siyā, taṃ idha pubbeva natthi, bodhimūleyevassa pahīnanti dasseti.
सूरोति निद्देसस्स उद्देसपदं। सुट्ठु उरो सूरो, विस्सट्ठउरो निन्नउरोति अत्थो। वीरोति परक्कमवन्तो। विक्कन्तोति सङ्गामं पविसन्तो। अभीरूतिआदयो वुत्तनया एव। पुट्ठोति निद्देसस्स उद्देसपदं। पोसितोति थूलकतो। आपादितोति उपड्ढबलितो पटिपादितो। वड्ढितोति ततो ततो भावितो।
Sūroti niddesassa uddesapadaṃ. Suṭṭhu uro sūro, vissaṭṭhauro ninnauroti attho. Vīroti parakkamavanto. Vikkantoti saṅgāmaṃ pavisanto. Abhīrūtiādayo vuttanayā eva. Puṭṭhoti niddesassa uddesapadaṃ. Positoti thūlakato. Āpāditoti upaḍḍhabalito paṭipādito. Vaḍḍhitoti tato tato bhāvito.
गज्जन्तोति अब्यत्तसरेन गज्जन्तो। उग्गज्जन्तोति उक्कुट्ठिं करोन्तो। अभिगज्जन्तोति सीहनादं करोन्तो। एतीति आगच्छति। उपेतीति ततो समीपं गच्छति। उपगच्छतीति ततो समीपं गन्त्वा न निवत्तति। पटिसूरन्ति निब्भयं। पटिपुरिसन्ति सत्तुपुरिसं। पटिसत्तुन्ति सत्तु हुत्वा अभिमुखे ठितं। पटिमल्लन्ति पटिसेधं हुत्वा युज्झन्तं। इच्छन्तोति आकङ्खमानो।
Gajjantoti abyattasarena gajjanto. Uggajjantoti ukkuṭṭhiṃ karonto. Abhigajjantoti sīhanādaṃ karonto. Etīti āgacchati. Upetīti tato samīpaṃ gacchati. Upagacchatīti tato samīpaṃ gantvā na nivattati. Paṭisūranti nibbhayaṃ. Paṭipurisanti sattupurisaṃ. Paṭisattunti sattu hutvā abhimukhe ṭhitaṃ. Paṭimallanti paṭisedhaṃ hutvā yujjhantaṃ. Icchantoti ākaṅkhamāno.
पलेहीति गच्छ। वजाति मा तिट्ठ। गच्छाति समीपं उपसङ्कम। अभिक्कमाति परक्कमं करोहि।
Palehīti gaccha. Vajāti mā tiṭṭha. Gacchāti samīpaṃ upasaṅkama. Abhikkamāti parakkamaṃ karohi.
बोधिया मूलेति महाबोधिरुक्खस्स समीपे। ये पटिसेनिकरा किलेसाति ये किलेसा पटिपक्खकरा। पटिलोमकराति पटाणीकरा। पटिकण्टककराति विनिविज्झनकरा। पटिपक्खकराति सत्तुकरा।
Bodhiyā mūleti mahābodhirukkhassa samīpe. Ye paṭisenikarā kilesāti ye kilesā paṭipakkhakarā. Paṭilomakarāti paṭāṇīkarā. Paṭikaṇṭakakarāti vinivijjhanakarā. Paṭipakkhakarāti sattukarā.
६७. इतो परं सेसगाथा पाकटसम्बन्धा एव। तत्थ विवादयन्तीति विवदन्ति। पटिसेनिकत्ताति पटिलोमकारका। ‘‘न त्वं इमं धम्मविनयं आजानासी’’तिआदिना नयेन विरुद्धवचनं विवादो।
67. Ito paraṃ sesagāthā pākaṭasambandhā eva. Tattha vivādayantīti vivadanti. Paṭisenikattāti paṭilomakārakā. ‘‘Na tvaṃ imaṃ dhammavinayaṃ ājānāsī’’tiādinā nayena viruddhavacanaṃ vivādo.
सहितं मेति मम वचनं अत्थसंहितं। असहितं तेति तव वचनं अनत्थसंहितं। अधिचिण्णं ते विपरावत्तन्ति यं तं अधिचिण्णं चिरकालसेवनवसेन पगुणं, तं मम वादं आगम्म निवत्तं। आरोपितो ते वादोति तुय्हं उपरि मया दोसो आरोपितो। चर वादप्पमोक्खायाति भत्तपुटं आदाय तं तं उपसङ्कमित्वा वादा पमोक्खत्थाय उत्तरं परियेसमानो विचर। निब्बेठेहि वाति अथ वा मया आरोपितदोसतो अत्तानं मोचेहि। सचे पहोसीति सचे सक्कोसि।
Sahitaṃ meti mama vacanaṃ atthasaṃhitaṃ. Asahitaṃ teti tava vacanaṃ anatthasaṃhitaṃ. Adhiciṇṇaṃ te viparāvattanti yaṃ taṃ adhiciṇṇaṃ cirakālasevanavasena paguṇaṃ, taṃ mama vādaṃ āgamma nivattaṃ. Āropito te vādoti tuyhaṃ upari mayā doso āropito. Cara vādappamokkhāyāti bhattapuṭaṃ ādāya taṃ taṃ upasaṅkamitvā vādā pamokkhatthāya uttaraṃ pariyesamāno vicara. Nibbeṭhehi vāti atha vā mayā āropitadosato attānaṃ mocehi. Sace pahosīti sace sakkosi.
आवेठियाय आवेठियन्ति आवेठेत्वा निवत्तनेन निवत्तनं। निब्बेठियाय निब्बेठियन्ति दोसतो मोचनेन मोचनं। छेदेन छेदन्ति एवमादि हेट्ठा वुत्तनयत्ता यथायोगं योजेतब्बं।
Āveṭhiyāya āveṭhiyanti āveṭhetvā nivattanena nivattanaṃ. Nibbeṭhiyāya nibbeṭhiyanti dosato mocanena mocanaṃ. Chedena chedanti evamādi heṭṭhā vuttanayattā yathāyogaṃ yojetabbaṃ.
६८. विसेनिकत्वाति किलेससेनं विनासेत्वा। किं लभेथाति पटिमल्लं किं लभिस्ससि। पसूराति तं परिब्बाजकं आलपति। येसीध नत्थीति येसं इध नत्थि। इमायपि गाथाय निद्देसो उत्तानत्थोयेव।
68.Visenikatvāti kilesasenaṃ vināsetvā. Kiṃ labhethāti paṭimallaṃ kiṃ labhissasi. Pasūrāti taṃ paribbājakaṃ ālapati. Yesīdha natthīti yesaṃ idha natthi. Imāyapi gāthāya niddeso uttānatthoyeva.
६९. पवितक्कन्ति ‘‘जयो नु खो मे भविस्सती’’तिआदीनि वितक्केन्तो। धोनेन युगं समागमाति धुतकिलेसेन बुद्धेन सद्धिं युगग्गाहं समापन्नो। न हि त्वं सक्खसि सम्पयातवेति कोत्थुआदयो विय सीहादीहि धोनेन सह युगं गहेत्वा एकपदम्पि सम्पयातुं युगग्गाहमेव वा सम्पादेतुं न सक्खिस्ससीति।
69.Pavitakkanti ‘‘jayo nu kho me bhavissatī’’tiādīni vitakkento. Dhonena yugaṃ samāgamāti dhutakilesena buddhena saddhiṃ yugaggāhaṃ samāpanno. Na hi tvaṃ sakkhasi sampayātaveti kotthuādayo viya sīhādīhi dhonena saha yugaṃ gahetvā ekapadampi sampayātuṃ yugaggāhameva vā sampādetuṃ na sakkhissasīti.
मनोति निद्देसस्स उद्देसपदं। चित्तन्ति चित्तताय चित्तं। ‘‘आरम्मणं मिनमानं जानाती’’ति मनो। मानसन्ति मनो एव। ‘‘अन्तलिक्खचरो पासो, य्वायं चरति मानसो’’ति (महाव॰ ३३; सं॰ नि॰ १.१५१) हि एत्थ पन सम्पयुत्तकधम्मो मानसोति वुत्तो।
Manoti niddesassa uddesapadaṃ. Cittanti cittatāya cittaṃ. ‘‘Ārammaṇaṃ minamānaṃ jānātī’’ti mano. Mānasanti mano eva. ‘‘Antalikkhacaro pāso, yvāyaṃ carati mānaso’’ti (mahāva. 33; saṃ. ni. 1.151) hi ettha pana sampayuttakadhammo mānasoti vutto.
‘‘कथञ्हि भगवा तुय्हं, सावको सासने रतो।
‘‘Kathañhi bhagavā tuyhaṃ, sāvako sāsane rato;
अप्पत्तमानसो सेक्खो, कालंकयिरा जनेसुता’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.१५९) –
Appattamānaso sekkho, kālaṃkayirā janesutā’’ti. (saṃ. ni. 1.159) –
एत्थ अरहत्तं मानसन्ति वुत्तं। इध पन मनोव मानसं, ब्यञ्जनवसेन हेतं पदं वड्ढितं।
Ettha arahattaṃ mānasanti vuttaṃ. Idha pana manova mānasaṃ, byañjanavasena hetaṃ padaṃ vaḍḍhitaṃ.
हदयन्ति चित्तं। ‘‘चित्तं वा ते खिपिस्सामि, हदयं वा ते फालेस्सामी’’ति (सु॰ नि॰ आळवकसुत्त; सं॰ नि॰ १.२३७) एत्थ उरो हदयन्ति वुत्तं। ‘‘हदया हदयं मञ्ञे अञ्ञाय तच्छती’’ति (म॰ नि॰ १.६३) एत्थ चित्तं। ‘‘वक्कं हदय’’न्ति (दी॰ नि॰ २.३७७; म॰ नि॰ १.११०; खु॰ पा॰ ३.द्वत्तिंसाकार) एत्थ हदयवत्थु। इध पन चित्तमेव अब्भन्तरट्ठेन ‘‘हदय’’न्ति वुत्तं। तमेव परिसुद्धट्ठेन पण्डरं, भवङ्गं सन्धायेतं वुत्तं। यथाह ‘‘पभस्सरमिदं, भिक्खवे, चित्तं, तञ्च खो आगन्तुकेहि उपक्किलेसेहि उपक्किलिट्ठ’’न्ति (अ॰ नि॰ १.४९)। ततो निक्खन्तत्ता पन अकुसलम्पि गङ्गाय निक्खन्ता नदी गङ्गा विय गोधावरितो निक्खन्ता गोधावरि विय च ‘‘पण्डर’’न्त्वेव वुत्तं।
Hadayanti cittaṃ. ‘‘Cittaṃ vā te khipissāmi, hadayaṃ vā te phālessāmī’’ti (su. ni. āḷavakasutta; saṃ. ni. 1.237) ettha uro hadayanti vuttaṃ. ‘‘Hadayā hadayaṃ maññe aññāya tacchatī’’ti (ma. ni. 1.63) ettha cittaṃ. ‘‘Vakkaṃ hadaya’’nti (dī. ni. 2.377; ma. ni. 1.110; khu. pā. 3.dvattiṃsākāra) ettha hadayavatthu. Idha pana cittameva abbhantaraṭṭhena ‘‘hadaya’’nti vuttaṃ. Tameva parisuddhaṭṭhena paṇḍaraṃ, bhavaṅgaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Yathāha ‘‘pabhassaramidaṃ, bhikkhave, cittaṃ, tañca kho āgantukehi upakkilesehi upakkiliṭṭha’’nti (a. ni. 1.49). Tato nikkhantattā pana akusalampi gaṅgāya nikkhantā nadī gaṅgā viya godhāvarito nikkhantā godhāvari viya ca ‘‘paṇḍara’’ntveva vuttaṃ.
मनो मनायतनन्ति इध पन मनोगहणं मनस्सेव आयतनभावदीपनत्थं। तेनेतं दीपेति ‘‘नयिदं देवायतनं विय मनस्स आयतनत्ता मनायतनं, अथ खो मनो एव आयतनं मनायतन’’न्ति। तत्थ निवासट्ठानट्ठेन आकरट्ठेन समोसरणट्ठानट्ठेन सञ्जातिदेसट्ठेन कारणट्ठेन च आयतनं वेदितब्बं। तथा हि लोके ‘‘इस्सरायतनं वासुदेवायतन’’न्तिआदीसु निवासट्ठानं आयतनन्ति वुच्चति । ‘‘सुवण्णायतनं रजतायतन’’न्तिआदीसु आकरो। सासने पन ‘‘मनोरमे आयतने, सेवन्ति नं विहङ्गमा’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ५.३८) समोसरणट्ठानं। ‘‘दक्खिणापथो गुन्नं आयतन’’न्तिआदीसु सञ्जातिदेसो। ‘‘तत्र तत्रेव सक्खिभब्बतं पापुणाति सति सतिआयतने’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ३.१०२; म॰ नि॰ ३.१५८) कारणं। इध पन सञ्जातिदेसट्ठेन समोसरणट्ठानट्ठेन कारणट्ठेनाति तिधापि वट्टति।
Mano manāyatananti idha pana manogahaṇaṃ manasseva āyatanabhāvadīpanatthaṃ. Tenetaṃ dīpeti ‘‘nayidaṃ devāyatanaṃ viya manassa āyatanattā manāyatanaṃ, atha kho mano eva āyatanaṃ manāyatana’’nti. Tattha nivāsaṭṭhānaṭṭhena ākaraṭṭhena samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena sañjātidesaṭṭhena kāraṇaṭṭhena ca āyatanaṃ veditabbaṃ. Tathā hi loke ‘‘issarāyatanaṃ vāsudevāyatana’’ntiādīsu nivāsaṭṭhānaṃ āyatananti vuccati . ‘‘Suvaṇṇāyatanaṃ rajatāyatana’’ntiādīsu ākaro. Sāsane pana ‘‘manorame āyatane, sevanti naṃ vihaṅgamā’’tiādīsu (a. ni. 5.38) samosaraṇaṭṭhānaṃ. ‘‘Dakkhiṇāpatho gunnaṃ āyatana’’ntiādīsu sañjātideso. ‘‘Tatra tatreva sakkhibhabbataṃ pāpuṇāti sati satiāyatane’’tiādīsu (a. ni. 3.102; ma. ni. 3.158) kāraṇaṃ. Idha pana sañjātidesaṭṭhena samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena kāraṇaṭṭhenāti tidhāpi vaṭṭati.
फस्सादयो हि धम्मा एत्थ सञ्जायन्तीति सञ्जातिदेसट्ठेनपि एतं आयतनं। बहिद्धा रूपसद्दगन्धरसफोट्ठब्बा आरम्मणभावेनेत्थ ओसरन्तीति समोसरणट्ठानट्ठेनपि आयतनं । फस्सादीनं पन सहजातादिपच्चयट्ठेन कारणत्ता कारणट्ठेनापि आयतनन्ति वेदितब्बं। मनिन्द्रियं वुत्तत्थमेव।
Phassādayo hi dhammā ettha sañjāyantīti sañjātidesaṭṭhenapi etaṃ āyatanaṃ. Bahiddhā rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbā ārammaṇabhāvenettha osarantīti samosaraṇaṭṭhānaṭṭhenapi āyatanaṃ . Phassādīnaṃ pana sahajātādipaccayaṭṭhena kāraṇattā kāraṇaṭṭhenāpi āyatananti veditabbaṃ. Manindriyaṃ vuttatthameva.
विजानातीति विञ्ञाणं। विञ्ञाणमेव खन्धो विञ्ञाणक्खन्धो। तस्स रासिआदिवसेन अत्थो वेदितब्बो। ‘‘महाउदकक्खन्धोत्वेव सङ्खं गच्छती’’ति (अ॰ नि॰ ४.५१) एत्थ हि रासट्ठेन खन्धो वुत्तो। ‘‘सीलक्खन्धो समाधिक्खन्धो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.३५५) गुणट्ठेन। ‘‘अद्दस खो भगवा महन्तं दारुक्खन्ध’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.२४१) एत्थ पण्णत्तिमत्तट्ठेन। इध पन रूळ्हितो खन्धो वुत्तो। रासट्ठेन हि विञ्ञाणक्खन्धस्स एकदेसो एकं विञ्ञाणं। तस्मा यथा रुक्खस्स एकदेसं छिन्दन्तो रुक्खं छिन्दतीति वुच्चति, एवमेव विञ्ञाणक्खन्धस्स एकदेसभूतं एकम्पि विञ्ञाणं रूळ्हितो विञ्ञाणक्खन्धोति वुत्तं।
Vijānātīti viññāṇaṃ. Viññāṇameva khandho viññāṇakkhandho. Tassa rāsiādivasena attho veditabbo. ‘‘Mahāudakakkhandhotveva saṅkhaṃ gacchatī’’ti (a. ni. 4.51) ettha hi rāsaṭṭhena khandho vutto. ‘‘Sīlakkhandho samādhikkhandho’’tiādīsu (dī. ni. 3.355) guṇaṭṭhena. ‘‘Addasa kho bhagavā mahantaṃ dārukkhandha’’nti (saṃ. ni. 4.241) ettha paṇṇattimattaṭṭhena. Idha pana rūḷhito khandho vutto. Rāsaṭṭhena hi viññāṇakkhandhassa ekadeso ekaṃ viññāṇaṃ. Tasmā yathā rukkhassa ekadesaṃ chindanto rukkhaṃ chindatīti vuccati, evameva viññāṇakkhandhassa ekadesabhūtaṃ ekampi viññāṇaṃ rūḷhito viññāṇakkhandhoti vuttaṃ.
तज्जा मनोविञ्ञाणधातूति तेसं फस्सादीनं धम्मानं अनुच्छविका मनोविञ्ञाणधातु। इमस्मिञ्हि पदे एकमेव चित्तं मिननट्ठेन मनो, विजाननट्ठेन विञ्ञाणं, सभावट्ठेन निस्सत्तट्ठेन वा धातूति तीहि नामेहि वुत्तं।
Tajjā manoviññāṇadhātūti tesaṃ phassādīnaṃ dhammānaṃ anucchavikā manoviññāṇadhātu. Imasmiñhi pade ekameva cittaṃ minanaṭṭhena mano, vijānanaṭṭhena viññāṇaṃ, sabhāvaṭṭhena nissattaṭṭhena vā dhātūti tīhi nāmehi vuttaṃ.
सद्धिं युगं समागमन्ति एकप्पहारेन सद्धिं। सम्मागन्त्वाति पापुणित्वा। युगग्गाहं गण्हित्वाति युगपटिभागं गहेत्वा। साकच्छेतुन्ति सद्धिं कथेतुं। सल्लपितुन्ति अल्लापसल्लापं कातुं। साकच्छं समापज्जितुन्ति सद्धिं कथनं पटिपज्जितुं। न पटिबलभावे कारणं दस्सेतुं ‘‘तं किस्सहेतु, पसूरो परिब्बाजको हीनो’’तिआदिमाह। सो हि भगवा अग्गो चाति असदिसदानअग्गत्ता असमानपञ्ञत्ता अग्गो च। सेट्ठो चाति सब्बगुणेहि अप्पटिसमट्ठेन सेट्ठो च। मोक्खो चाति सवासनेहि किलेसेहि मुत्तत्ता मोक्खो च। उत्तमो चाति अत्तनो उत्तरितरविरहितत्ता उत्तमो च। पवरो चाति सब्बलोकेन अभिपत्थनीयत्ता पवरो च। मत्तेन मातङ्गेनाति पभिन्नमदेन हत्थिना।
Saddhiṃ yugaṃ samāgamanti ekappahārena saddhiṃ. Sammāgantvāti pāpuṇitvā. Yugaggāhaṃ gaṇhitvāti yugapaṭibhāgaṃ gahetvā. Sākacchetunti saddhiṃ kathetuṃ. Sallapitunti allāpasallāpaṃ kātuṃ. Sākacchaṃ samāpajjitunti saddhiṃ kathanaṃ paṭipajjituṃ. Na paṭibalabhāve kāraṇaṃ dassetuṃ ‘‘taṃ kissahetu, pasūro paribbājako hīno’’tiādimāha. So hi bhagavā aggocāti asadisadānaaggattā asamānapaññattā aggo ca. Seṭṭho cāti sabbaguṇehi appaṭisamaṭṭhena seṭṭho ca. Mokkho cāti savāsanehi kilesehi muttattā mokkho ca. Uttamo cāti attano uttaritaravirahitattā uttamo ca. Pavaro cāti sabbalokena abhipatthanīyattā pavaro ca. Mattenamātaṅgenāti pabhinnamadena hatthinā.
कोत्थुकोति जिरणसिङ्गालो। सीहेन मिगरञ्ञा सद्धिन्ति केसरसीहेन मिगराजेन सह। तरुणकोति छापको। धेनुपकोति खीरपको। उसभेनाति मङ्गलसम्मतेन उसभेन। चलककुना सद्धिन्ति चलमानककुना सद्धिं। धङ्कोति काको। गरुळेन वेनतेय्येन सद्धिन्ति एत्थ गरुळेनाति जातिवसेन नामं। वेनतेय्येनाति गोत्तवसेन। चण्डालोति छवचण्डालो। रञ्ञा चक्कवत्तिनाति चातुद्दीपिकचक्कवत्तिना। पंसुपिसाचकोति कचवरछड्डनट्ठाने निब्बत्तको यक्खो। इन्देन देवरञ्ञा सद्धिन्ति सक्केन देवराजेन सह। सो हि भगवा महापञ्ञोतिआदीनि छप्पदानि हेट्ठा वित्थारितानि। तत्थ पञ्ञापभेदकुसलोति अत्तनो अनन्तविकप्पे पञ्ञाभेदे छेको। पभिन्नञाणोति अनन्तप्पभेदपत्तञाणो। एतेन पञ्ञापभेदकुसलत्तेपि सति तासं पञ्ञानं अनन्तभेदत्तं दस्सेति। अधिगतपटिसम्भिदोति पटिलद्धअग्गचतुपटिसम्भिदञाणो। चतुवेसारज्जप्पत्तोति चत्तारि विसारदभावसङ्खातानि ञाणानि पत्तो। यथाह –
Kotthukoti jiraṇasiṅgālo. Sīhena migaraññā saddhinti kesarasīhena migarājena saha. Taruṇakoti chāpako. Dhenupakoti khīrapako. Usabhenāti maṅgalasammatena usabhena. Calakakunā saddhinti calamānakakunā saddhiṃ. Dhaṅkoti kāko. Garuḷena venateyyena saddhinti ettha garuḷenāti jātivasena nāmaṃ. Venateyyenāti gottavasena. Caṇḍāloti chavacaṇḍālo. Raññā cakkavattināti cātuddīpikacakkavattinā. Paṃsupisācakoti kacavarachaḍḍanaṭṭhāne nibbattako yakkho. Indena devaraññā saddhinti sakkena devarājena saha. So hi bhagavā mahāpaññotiādīni chappadāni heṭṭhā vitthāritāni. Tattha paññāpabhedakusaloti attano anantavikappe paññābhede cheko. Pabhinnañāṇoti anantappabhedapattañāṇo. Etena paññāpabhedakusalattepi sati tāsaṃ paññānaṃ anantabhedattaṃ dasseti. Adhigatapaṭisambhidoti paṭiladdhaaggacatupaṭisambhidañāṇo. Catuvesārajjappattoti cattāri visāradabhāvasaṅkhātāni ñāṇāni patto. Yathāha –
‘‘सम्मासम्बुद्धस्स ते पटिजानतो ‘इमे धम्मा अनभिसम्बुद्धा’ति, तत्र वत मं समणो वा ब्राह्मणो वा देवो वा मारो वा ब्रह्मा वा कोचि वा लोकस्मिं सहधम्मेन पटिचोदेस्सतीति निमित्तमेतं, भिक्खवे, न समनुपस्सामि, एतमहं, भिक्खवे, निमित्तं असमनुपस्सन्तो खेमप्पत्तो अभयप्पत्तो वेसारज्जप्पत्तो विहरामि।
‘‘Sammāsambuddhassa te paṭijānato ‘ime dhammā anabhisambuddhā’ti, tatra vata maṃ samaṇo vā brāhmaṇo vā devo vā māro vā brahmā vā koci vā lokasmiṃ sahadhammena paṭicodessatīti nimittametaṃ, bhikkhave, na samanupassāmi, etamahaṃ, bhikkhave, nimittaṃ asamanupassanto khemappatto abhayappatto vesārajjappatto viharāmi.
‘‘खीणासवस्स ते पटिजानतो ‘इमे आसवा अपरिक्खीणा’ति…पे॰… ‘ये खो पन ते अन्तरायिका धम्मा वुत्ता, ते पटिसेवतो नालं अन्तरायाया’’ति…पे॰… यस्स खो पन ते अत्थाय धम्मो देसितो, सो न निय्याति तक्करस्स सम्मा दुक्खक्खयायाति, तत्र वत मं समणो वा ब्राह्मणो वा देवो वा मारो वा ब्रह्मा वा कोचि वा लोकस्मिं सहधम्मेन पटिचोदेस्सतीति निमित्तमेतं, भिक्खवे, न समनुपस्सामि, एतमहं, भिक्खवे, निमित्तं असमनुपस्सन्तो खेमप्पत्तो अभयप्पत्तो वेसारज्जप्पत्तो विहरामी’’ति (अ॰ नि॰ ४.८; म॰ नि॰ १.१५०)।
‘‘Khīṇāsavassa te paṭijānato ‘ime āsavā aparikkhīṇā’ti…pe… ‘ye kho pana te antarāyikā dhammā vuttā, te paṭisevato nālaṃ antarāyāyā’’ti…pe… yassa kho pana te atthāya dhammo desito, so na niyyāti takkarassa sammā dukkhakkhayāyāti, tatra vata maṃ samaṇo vā brāhmaṇo vā devo vā māro vā brahmā vā koci vā lokasmiṃ sahadhammena paṭicodessatīti nimittametaṃ, bhikkhave, na samanupassāmi, etamahaṃ, bhikkhave, nimittaṃ asamanupassanto khemappatto abhayappatto vesārajjappatto viharāmī’’ti (a. ni. 4.8; ma. ni. 1.150).
दसबलबलधारीति दस बलानि एतेसन्ति दसबला, दसबलानं बलानि दसबलबलानि, तानि दसबलबलानि धारयतीति दसबलबलधारी, दसबलञाणबलधारीति अत्थो। एतेहि तीहि वचनेहि अनन्तप्पभेदानं नेय्यानं पभेदमुखमत्तं दस्सितं। सोयेव पञ्ञापयोगवसेन अभिमङ्गलसम्मतट्ठेन पुरिसासभो। असन्तासट्ठेन पुरिससीहो। महन्तट्ठेन पुरिसनागो। पजाननट्ठेन पुरिसाजञ्ञो। लोककिच्चधुरवहनट्ठेन पुरिसधोरय्हो।
Dasabalabaladhārīti dasa balāni etesanti dasabalā, dasabalānaṃ balāni dasabalabalāni, tāni dasabalabalāni dhārayatīti dasabalabaladhārī, dasabalañāṇabaladhārīti attho. Etehi tīhi vacanehi anantappabhedānaṃ neyyānaṃ pabhedamukhamattaṃ dassitaṃ. Soyeva paññāpayogavasena abhimaṅgalasammataṭṭhena purisāsabho. Asantāsaṭṭhena purisasīho. Mahantaṭṭhena purisanāgo. Pajānanaṭṭhena purisājañño. Lokakiccadhuravahanaṭṭhena purisadhorayho.
अथ तेजादिकं अनन्तञाणतो लद्धं गुणविसेसं दस्सेतुकामो तेसं तेजादीनं अनन्तञाणमूलभावं दस्सेन्तो ‘‘अनन्तञाणो’’ति वत्वा ‘‘अनन्ततेजो’’तिआदिमाह। तत्थ अनन्तञाणोति गणनवसेन च पभाववसेन च अन्तविरहितञाणो। अनन्ततेजोति वेनेय्यसन्ताने मोहतमविधमनेन अनन्तञाणतेजो। अनन्तयसोति पञ्ञागुणेहेव लोकत्तयवित्थतानन्तकित्तिघोसो। अड्ढोति पञ्ञाधनसमिद्धिया समिद्धो। महद्धनोति पञ्ञाधनवड्ढत्तेपि पभावमहत्तेन महन्तं पवत्तपञ्ञाधनमस्साति महद्धनो। ‘‘महाधनो’’ति वा पाठो। धनवाति पसंसितब्बपञ्ञाधनवत्ता निच्चयुत्तपञ्ञाधनवत्ता अतिसयभावेन पञ्ञाधनवत्ता धनवा। एतेसुपि हि तीसु अत्थेसु इदं वचनं सद्दविदू इच्छन्ति।
Atha tejādikaṃ anantañāṇato laddhaṃ guṇavisesaṃ dassetukāmo tesaṃ tejādīnaṃ anantañāṇamūlabhāvaṃ dassento ‘‘anantañāṇo’’ti vatvā ‘‘anantatejo’’tiādimāha. Tattha anantañāṇoti gaṇanavasena ca pabhāvavasena ca antavirahitañāṇo. Anantatejoti veneyyasantāne mohatamavidhamanena anantañāṇatejo. Anantayasoti paññāguṇeheva lokattayavitthatānantakittighoso. Aḍḍhoti paññādhanasamiddhiyā samiddho. Mahaddhanoti paññādhanavaḍḍhattepi pabhāvamahattena mahantaṃ pavattapaññādhanamassāti mahaddhano. ‘‘Mahādhano’’ti vā pāṭho. Dhanavāti pasaṃsitabbapaññādhanavattā niccayuttapaññādhanavattā atisayabhāvena paññādhanavattā dhanavā. Etesupi hi tīsu atthesu idaṃ vacanaṃ saddavidū icchanti.
एवं पञ्ञागुणेन भगवतो अत्तसम्पत्तिसिद्धिं दस्सेत्वा पुन पञ्ञागुणेनेव लोकहितसम्पत्तिसिद्धिं दस्सेन्तो ‘‘नेता’’तिआदिमाह। तत्थ वेनेय्ये संसारसङ्खातभयट्ठानतो निब्बानसङ्खातं खेमट्ठानं नेता । तत्थ नयनकाले एव संवरविनयपहानविनयवसेन वेनेय्ये विनेता। धम्मदेसनाकाले एव संसयच्छेदनेन अनुनेता। संसयं छिन्दित्वा सञ्ञापेतब्बं अत्थं पञ्ञापेता। तथा पञ्ञापितानं निच्छयकरणेन निज्झापेता। तथा निज्झापितस्स अत्थस्स पटिपत्तिपयोजनवसेन पेक्खेता। तथापटिपन्ने पटिपत्तिबलेन पसादेता। सो हि भगवाति एत्थ हि-कारो अनन्तरं वुत्तस्स अत्थस्स कारणोपदेसे निपातो।
Evaṃ paññāguṇena bhagavato attasampattisiddhiṃ dassetvā puna paññāguṇeneva lokahitasampattisiddhiṃ dassento ‘‘netā’’tiādimāha. Tattha veneyye saṃsārasaṅkhātabhayaṭṭhānato nibbānasaṅkhātaṃ khemaṭṭhānaṃ netā. Tattha nayanakāle eva saṃvaravinayapahānavinayavasena veneyye vinetā. Dhammadesanākāle eva saṃsayacchedanena anunetā. Saṃsayaṃ chinditvā saññāpetabbaṃ atthaṃ paññāpetā. Tathā paññāpitānaṃ nicchayakaraṇena nijjhāpetā. Tathā nijjhāpitassa atthassa paṭipattipayojanavasena pekkhetā. Tathāpaṭipanne paṭipattibalena pasādetā. So hi bhagavāti ettha hi-kāro anantaraṃ vuttassa atthassa kāraṇopadese nipāto.
अनुप्पन्नस्स मग्गस्स उप्पादेताति सकसन्ताने नउप्पन्नपुब्बस्स छअसाधारणञाणहेतुभूतस्स अरियमग्गस्स बोधिमूले लोकहितत्थं सकसन्ताने उप्पादेता। असञ्जातस्स मग्गस्स सञ्जनेताति वेनेय्यसन्ताने असञ्जातपुब्बस्स सावकपारमीञाणहेतुभूतस्स अरियमग्गस्स धम्मचक्कप्पवत्तनतो पभुति यावज्जकाला वेनेय्यसन्ताने सञ्जनेता। सावकवेनेय्यानम्पि हि सन्ताने भगवता वुत्तवचनेनेव अरियमग्गस्स सञ्जननतो भगवा सञ्जनेता नाम होति। अनक्खातस्स मग्गस्स अक्खाताति अट्ठधम्मसमन्नागतानं बुद्धभावाय कथाभिनीहारानं बोधिसत्तानं बुद्धभावाय ब्याकरणं दत्वा अनक्खातपुब्बस्स पारमितामग्गस्स ‘‘बुद्धो भविस्सती’’ति ब्याकरणमत्तेनेव बोधिमूले उप्पज्जितब्बस्स अरियमग्गस्स अक्खाता। अयं नयो पच्चेकबोधिसत्तब्याकरणेपि लब्भतियेव। मग्गञ्ञूति पच्चवेक्खणावसेन अत्तनो उप्पादितस्स अरियमग्गस्स ञाता। मग्गविदूति वेनेय्यसन्ताने जनेतब्बस्स अरियमग्गस्स कुसलो। मग्गकोविदोति बोधिसत्तानं अक्खातब्बमग्गे विचक्खणो। अथ वा अभिसम्बोधिपटिपत्ति मग्गञ्ञू, पच्चेकबोधिपटिपत्ति मग्गविदू, सावकबोधिपटिपत्ति मग्गकोविदो। अथ वा –
Anuppannassa maggassa uppādetāti sakasantāne nauppannapubbassa chaasādhāraṇañāṇahetubhūtassa ariyamaggassa bodhimūle lokahitatthaṃ sakasantāne uppādetā. Asañjātassa maggassa sañjanetāti veneyyasantāne asañjātapubbassa sāvakapāramīñāṇahetubhūtassa ariyamaggassa dhammacakkappavattanato pabhuti yāvajjakālā veneyyasantāne sañjanetā. Sāvakaveneyyānampi hi santāne bhagavatā vuttavacaneneva ariyamaggassa sañjananato bhagavā sañjanetā nāma hoti. Anakkhātassa maggassa akkhātāti aṭṭhadhammasamannāgatānaṃ buddhabhāvāya kathābhinīhārānaṃ bodhisattānaṃ buddhabhāvāya byākaraṇaṃ datvā anakkhātapubbassa pāramitāmaggassa ‘‘buddho bhavissatī’’ti byākaraṇamatteneva bodhimūle uppajjitabbassa ariyamaggassa akkhātā. Ayaṃ nayo paccekabodhisattabyākaraṇepi labbhatiyeva. Maggaññūti paccavekkhaṇāvasena attano uppāditassa ariyamaggassa ñātā. Maggavidūti veneyyasantāne janetabbassa ariyamaggassa kusalo. Maggakovidoti bodhisattānaṃ akkhātabbamagge vicakkhaṇo. Atha vā abhisambodhipaṭipatti maggaññū, paccekabodhipaṭipatti maggavidū, sāvakabodhipaṭipatti maggakovido. Atha vā –
‘‘एतेन मग्गेन तरिंसु पुब्बे,
‘‘Etena maggena tariṃsu pubbe,
तरिस्सन्ति ये च तरन्ति ओघ’’न्ति॥ (सं॰ नि॰ ५.४०९) –
Tarissanti ye ca taranti ogha’’nti. (saṃ. ni. 5.409) –
वचनतो यथायोगं अतीतानागतपच्चुप्पन्नबुद्धपच्चेकबुद्धसावकानं मग्गवसेन च सुञ्ञतानिमित्तअप्पणिहितमग्गवसेन च उग्घटितञ्ञूविपञ्चितञ्ञूनेय्यपुग्गलानं मग्गवसेन च यथाक्कमेनेत्थ योजनं करोन्ति । मग्गानुगा च पनस्साति भगवतो गतमग्गानुगामिनो हुत्वा। एत्थ च-सद्दो हेतुअत्थे निपातो, एतेन च भगवता मग्गुप्पादनादिगुणाधिगमाय हेतु वुत्तो होति। पन-सद्दो कतत्थे निपातो, तेन भगवता कतमग्गकरणं वुत्तं होति। पच्छा समन्नागताति पठमं गतस्स भगवतो पच्छा सीलादिगुणेन समन्नागता। इति थेरो ‘‘अनुप्पन्नस्स मग्गस्स उप्पादेता’’तिआदीहि यस्मा सब्बेपि भगवतो सीलादयो गुणा अरहत्तमग्गमेव निस्साय आगता, तस्मा अरहत्तमग्गमेव निस्साय गुणं कथेसि।
Vacanato yathāyogaṃ atītānāgatapaccuppannabuddhapaccekabuddhasāvakānaṃ maggavasena ca suññatānimittaappaṇihitamaggavasena ca ugghaṭitaññūvipañcitaññūneyyapuggalānaṃ maggavasena ca yathākkamenettha yojanaṃ karonti . Maggānugā ca panassāti bhagavato gatamaggānugāmino hutvā. Ettha ca-saddo hetuatthe nipāto, etena ca bhagavatā magguppādanādiguṇādhigamāya hetu vutto hoti. Pana-saddo katatthe nipāto, tena bhagavatā katamaggakaraṇaṃ vuttaṃ hoti. Pacchā samannāgatāti paṭhamaṃ gatassa bhagavato pacchā sīlādiguṇena samannāgatā. Iti thero ‘‘anuppannassa maggassa uppādetā’’tiādīhi yasmā sabbepi bhagavato sīlādayo guṇā arahattamaggameva nissāya āgatā, tasmā arahattamaggameva nissāya guṇaṃ kathesi.
जानं जानातीति जानितब्बं जानाति, सब्बञ्ञुताय यंकिञ्चि पञ्ञाय जानितब्बं नाम अत्थि, तं सब्बं पञ्चनेय्यपथभूतं पञ्ञाय जानातीति अत्थो। पस्सं पस्सतीति पस्सितब्बं पस्सति, सब्बदस्साविताय तंयेव नेय्यपथं चक्खुना दिट्ठं विय करोन्तो पञ्ञाचक्खुना पस्सतीति अत्थो। यथा वा एकच्चो विपरीतं गण्हन्तो जानन्तोपि न जानाति, पस्सन्तोपि न पस्सति, न एवं भगवा। भगवा पन यथासभावं गण्हन्तो जानन्तो जानातियेव, पस्सन्तो पस्सतियेव। स्वायं नयन परिणायकट्ठेन चक्खुभूतो। विदिततादिअत्थेन ञाणभूतो। अविपरीतसभावट्ठेन वा परियत्तिधम्मपवत्तनतो हदयेन चिन्तेत्वा वाचाय निच्छारितधम्ममयोति वा धम्मभूतो। सेट्ठट्ठेन ब्रह्मभूतो। अथ वा चक्खु विय भूतोति चक्खुभूतो। ञाणं विय भूतोति ञाणभूतो। अविपरीतधम्मो विय भूतोति धम्मभूतो। ब्रह्मा विय भूतोति ब्रह्मभूतो। य्वायं धम्मस्स वचनतो वत्तनतो वा वत्ता। नानप्पकारेहि वचनतो वत्तनतो वा पवत्ता। अत्थं नीहरित्वा दस्सनतो अत्थस्स निन्नेता। अमताधिगमाय पटिपत्तिदेसनतो, अमतप्पकासनाय वा धम्मदेसनाय अमतस्स अधिगमापनतो अमतस्स दाता। लोकुत्तरस्स धम्मस्स उप्पादितत्ता वेनेय्यानुरूपेन यथासुखं लोकुत्तरधम्मस्स दानेन च धम्मेसु इस्सरोति धम्मस्सामी। तथागतपदं हेट्ठा वुत्तत्थं।
Jānaṃ jānātīti jānitabbaṃ jānāti, sabbaññutāya yaṃkiñci paññāya jānitabbaṃ nāma atthi, taṃ sabbaṃ pañcaneyyapathabhūtaṃ paññāya jānātīti attho. Passaṃ passatīti passitabbaṃ passati, sabbadassāvitāya taṃyeva neyyapathaṃ cakkhunā diṭṭhaṃ viya karonto paññācakkhunā passatīti attho. Yathā vā ekacco viparītaṃ gaṇhanto jānantopi na jānāti, passantopi na passati, na evaṃ bhagavā. Bhagavā pana yathāsabhāvaṃ gaṇhanto jānanto jānātiyeva, passanto passatiyeva. Svāyaṃ nayana pariṇāyakaṭṭhena cakkhubhūto. Viditatādiatthena ñāṇabhūto. Aviparītasabhāvaṭṭhena vā pariyattidhammapavattanato hadayena cintetvā vācāya nicchāritadhammamayoti vā dhammabhūto. Seṭṭhaṭṭhena brahmabhūto. Atha vā cakkhu viya bhūtoti cakkhubhūto. Ñāṇaṃ viya bhūtoti ñāṇabhūto. Aviparītadhammo viya bhūtoti dhammabhūto. Brahmā viya bhūtoti brahmabhūto. Yvāyaṃ dhammassa vacanato vattanato vā vattā. Nānappakārehi vacanato vattanato vā pavattā. Atthaṃ nīharitvā dassanato atthassa ninnetā. Amatādhigamāya paṭipattidesanato, amatappakāsanāya vā dhammadesanāya amatassa adhigamāpanato amatassa dātā. Lokuttarassa dhammassa uppāditattā veneyyānurūpena yathāsukhaṃ lokuttaradhammassa dānena ca dhammesu issaroti dhammassāmī. Tathāgatapadaṃ heṭṭhā vuttatthaṃ.
इदानि ‘‘जानं जानाती’’तिआदीहि वुत्तगुणं सब्बञ्ञुताय विसेसेत्वा दस्सेतुकामो सब्बञ्ञुतं साधेन्तो ‘‘नत्थी’’तिआदिमाह। एवंभूतस्स हि तस्स भगवतो पारमितापुञ्ञफलप्पभावनिप्फन्नेन अरहत्तमग्गञाणेन सब्बधम्मेसु सवासनस्स सम्मोहस्स विहतत्ता असम्मोहतो सब्बधम्मानं ञातत्ता अञ्ञातं नाम नत्थि। तथेव च सब्बधम्मानं चक्खुना विय ञाणचक्खुना दिट्ठत्ता अदिट्ठं नाम नत्थि। ञाणेन पत्तत्ता अविदितं नाम नत्थि। असम्मोहसच्छिकिरियाय सच्छिकतत्ता असच्छिकतं नाम नत्थि। असम्मोहपञ्ञाय फुट्ठत्ता पञ्ञाय अफस्सितं नाम नत्थि।
Idāni ‘‘jānaṃ jānātī’’tiādīhi vuttaguṇaṃ sabbaññutāya visesetvā dassetukāmo sabbaññutaṃ sādhento ‘‘natthī’’tiādimāha. Evaṃbhūtassa hi tassa bhagavato pāramitāpuññaphalappabhāvanipphannena arahattamaggañāṇena sabbadhammesu savāsanassa sammohassa vihatattā asammohato sabbadhammānaṃ ñātattā aññātaṃ nāma natthi. Tatheva ca sabbadhammānaṃ cakkhunā viya ñāṇacakkhunā diṭṭhattā adiṭṭhaṃ nāma natthi. Ñāṇena pattattā aviditaṃ nāma natthi. Asammohasacchikiriyāya sacchikatattā asacchikataṃ nāma natthi. Asammohapaññāya phuṭṭhattā paññāya aphassitaṃ nāma natthi.
पच्चुप्पन्नन्ति पच्चुप्पन्नं कालं वा धम्मं वा। उपादायाति आदाय, अन्तोकत्वाति अत्थो। उपादायवचनेनेव कालविनिमुत्तं निब्बानम्पि गहितमेव होति। ‘‘अतीता’’दिवचनानि च ‘‘नत्थी’’तिआदिवचनेनेव घटियन्ति, ‘‘सब्बे’’तिआदिवचनेन वा। सब्बे धम्माति सब्बसङ्खतासङ्खतधम्मपरियादानं। सब्बाकारेनाति सब्बधम्मेसु एकेकस्सेव धम्मस्स अनिच्चाकारादिसब्बाकारपरियादानं। ञाणमुखेति ञाणाभिमुखे। आपाथं आगच्छन्तीति ओसरणं उपेन्ति। जानितब्बन्ति पदं नेय्यन्ति पदस्स अत्थविवरणत्थं वुत्तं।
Paccuppannanti paccuppannaṃ kālaṃ vā dhammaṃ vā. Upādāyāti ādāya, antokatvāti attho. Upādāyavacaneneva kālavinimuttaṃ nibbānampi gahitameva hoti. ‘‘Atītā’’divacanāni ca ‘‘natthī’’tiādivacaneneva ghaṭiyanti, ‘‘sabbe’’tiādivacanena vā. Sabbe dhammāti sabbasaṅkhatāsaṅkhatadhammapariyādānaṃ. Sabbākārenāti sabbadhammesu ekekasseva dhammassa aniccākārādisabbākārapariyādānaṃ. Ñāṇamukheti ñāṇābhimukhe. Āpāthaṃ āgacchantīti osaraṇaṃ upenti. Jānitabbanti padaṃ neyyanti padassa atthavivaraṇatthaṃ vuttaṃ.
अत्तत्थो वातिआदीसु वा-सद्दो समुच्चयत्थो। अत्तत्थोति अत्तनो अत्थो। परत्थोति परेसं तिण्णं लोकानं अत्थो। उभयत्थोति अत्तनो च परेसञ्चाति सकिंयेव उभिन्नं अत्थो। दिट्ठधम्मिकोति दिट्ठधम्मे नियुत्तो, दिट्ठधम्मप्पयोजनो वा अत्थो। सम्पराये नियुत्तो, सम्परायप्पयोजनो वा सम्परायिको। उत्तानोतिआदीसु वोहारवसेन वत्तब्बो सुखपतिट्ठत्ता उत्तानो । वोहारं अतिक्कमित्वा वत्तब्बो सुञ्ञतापटिसंयुत्तो दुक्खपतिट्ठत्ता गम्भीरो। लोकुत्तरो अच्चन्ततिरोक्खत्ता गूळ्हो। अनिच्चतादिको घनादीहि पटिच्छन्नत्ता पटिच्छन्नो। अपचुरवोहारेन वत्तब्बो यथारुतं अग्गहेत्वा अधिप्पायस्स नेतब्बतो नेय्यो। पचुरवोहारेन वत्तब्बो वचनमत्तेनेव अधिप्पायस्स नीतत्ता नीतो। सुपरिसुद्धसीलसमाधिविपस्सनत्थो तदङ्गविक्खम्भनवसेन वज्जविरहितत्ता अनवज्जो। किलेससमुच्छेदनतो अरियमग्गत्थो नक्किलेसो। किलेसपटिप्पस्सद्धत्ता अरियफलत्थो वोदानो। सङ्खतासङ्खतेसु अग्गधम्मत्ता निब्बानं परमत्थो। परिवत्ततीति बुद्धञाणस्स विसयभावतो अबहिभूतत्ता अन्तोबुद्धञाणे ब्यापित्वा वा समन्ता वा अलङ्करित्वा वा विसेसेन वा वत्तति।
Attattho vātiādīsu vā-saddo samuccayattho. Attatthoti attano attho. Paratthoti paresaṃ tiṇṇaṃ lokānaṃ attho. Ubhayatthoti attano ca paresañcāti sakiṃyeva ubhinnaṃ attho. Diṭṭhadhammikoti diṭṭhadhamme niyutto, diṭṭhadhammappayojano vā attho. Samparāye niyutto, samparāyappayojano vā samparāyiko. Uttānotiādīsu vohāravasena vattabbo sukhapatiṭṭhattā uttāno . Vohāraṃ atikkamitvā vattabbo suññatāpaṭisaṃyutto dukkhapatiṭṭhattā gambhīro. Lokuttaro accantatirokkhattā gūḷho. Aniccatādiko ghanādīhi paṭicchannattā paṭicchanno. Apacuravohārena vattabbo yathārutaṃ aggahetvā adhippāyassa netabbato neyyo. Pacuravohārena vattabbo vacanamatteneva adhippāyassa nītattā nīto. Suparisuddhasīlasamādhivipassanattho tadaṅgavikkhambhanavasena vajjavirahitattā anavajjo. Kilesasamucchedanato ariyamaggattho nakkileso. Kilesapaṭippassaddhattā ariyaphalattho vodāno. Saṅkhatāsaṅkhatesu aggadhammattā nibbānaṃ paramattho. Parivattatīti buddhañāṇassa visayabhāvato abahibhūtattā antobuddhañāṇe byāpitvā vā samantā vā alaṅkaritvā vā visesena vā vattati.
‘‘सब्बं कायकम्म’’न्तिआदीहि भगवतो ञाणविसयतं दस्सेति। ञाणानुपरिवत्तीति ञाणं अनुपरिवत्ति, ञाणविरहितं न होतीति अत्थो। अप्पटिहतन्ति निरावरणतं दस्सेति। पुन सब्बञ्ञुतं उपमाय साधेतुकामो ‘‘यावतक’’न्तिआदिमाह। तत्थ जानितब्बन्ति नेय्यं। नेय्यपरियन्तो नेय्यावसानमस्स अत्थीति नेय्यपरियन्तिकं। असब्बञ्ञूनं पन नेय्यावसानमेव नत्थि। ञाणपरियन्तिकेपि एसेव नयो। पुरिमयमके वुत्तत्थमेव इमिना यमकेन विसेसेत्वा दस्सेति , ततिययमकेन पटिसेधवसेन नियमेत्वा दस्सेति। एत्थ च नेय्यं ञाणस्स पथत्ता नेय्यपथो। अञ्ञमञ्ञपरियन्तट्ठायिनोति नेय्यञ्च ञाणञ्च खेपेत्वा ठानतो अञ्ञमञ्ञस्स परियन्ते ठानसीला।
‘‘Sabbaṃkāyakamma’’ntiādīhi bhagavato ñāṇavisayataṃ dasseti. Ñāṇānuparivattīti ñāṇaṃ anuparivatti, ñāṇavirahitaṃ na hotīti attho. Appaṭihatanti nirāvaraṇataṃ dasseti. Puna sabbaññutaṃ upamāya sādhetukāmo ‘‘yāvataka’’ntiādimāha. Tattha jānitabbanti neyyaṃ. Neyyapariyanto neyyāvasānamassa atthīti neyyapariyantikaṃ. Asabbaññūnaṃ pana neyyāvasānameva natthi. Ñāṇapariyantikepi eseva nayo. Purimayamake vuttatthameva iminā yamakena visesetvādasseti , tatiyayamakena paṭisedhavasena niyametvā dasseti. Ettha ca neyyaṃ ñāṇassa pathattā neyyapatho. Aññamaññapariyantaṭṭhāyinoti neyyañca ñāṇañca khepetvā ṭhānato aññamaññassa pariyante ṭhānasīlā.
आवज्जनपटिबद्धाति मनोद्वारावज्जनायत्ता, आवज्जितानन्तरमेव जानातीति अत्थो। आकङ्खपटिबद्धाति रुचिआयत्ता , आवज्जनानन्तरं जवनञाणेन जानातीति अत्थो। इतरानि द्वे पदानि इमेसं द्विन्नं पदानं यथाक्कमेन अत्थप्पकासनत्थं वुत्तानि। आसयं जानातीति एत्थ आसयन्ति निस्सयन्ति एत्थाति आसयो, मिच्छादिट्ठिया सम्मादिट्ठिया कामादीहि नेक्खम्मादीहि वा परिभावितस्स सन्तानस्सेतं अधिवचनं। सत्तसन्तानं अनुसेन्ति अनुपवत्तेन्तीति अनुसया, थामगतानं कामरागादीनंव एतं अधिवचनं। अनुसयं जानातीति अनुसयकथा हेट्ठा वुत्तायेव।
Āvajjanapaṭibaddhāti manodvārāvajjanāyattā, āvajjitānantarameva jānātīti attho. Ākaṅkhapaṭibaddhāti ruciāyattā , āvajjanānantaraṃ javanañāṇena jānātīti attho. Itarāni dve padāni imesaṃ dvinnaṃ padānaṃ yathākkamena atthappakāsanatthaṃ vuttāni. Āsayaṃ jānātīti ettha āsayanti nissayanti etthāti āsayo, micchādiṭṭhiyā sammādiṭṭhiyā kāmādīhi nekkhammādīhi vā paribhāvitassa santānassetaṃ adhivacanaṃ. Sattasantānaṃ anusenti anupavattentīti anusayā, thāmagatānaṃ kāmarāgādīnaṃva etaṃ adhivacanaṃ. Anusayaṃ jānātīti anusayakathā heṭṭhā vuttāyeva.
चरितन्ति पुब्बे कतकुसलाकुसलकम्मं। अधिमुत्तिन्ति सम्पति कुसले अकुसले वा चित्तवोसग्गो। अप्परजक्खेति पञ्ञामये अक्खिम्हि अप्पं रागादिरजो एतेसन्ति अप्परजक्खा। अप्पं रागादिरजो एतेसन्ति वा अप्परजक्खा, ते अप्परजक्खे। महारजक्खेति ञाणमये अक्खिम्हि महन्तं रागादिरजो एतेसन्ति महारजक्खा। महन्तं रागादिरजो एतेसन्ति वा महारजक्खा, ते महारजक्खे। तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रियेति तिक्खानि सद्धादीनि इन्द्रियानि एतेसन्ति तिक्खिन्द्रिया। मुदूनि सद्धादीनि इन्द्रियानि एतेसन्ति मुदिन्द्रिया। स्वाकारे द्वाकारेति सुन्दरा सद्धादयो आकारा कोट्ठासा एतेसन्ति स्वाकारा। कुच्छिता गरहिता असद्धादयो आकारा कोट्ठासा एतेसन्ति द्वाकारा। सुविञ्ञापये दुविञ्ञापयेति ये कथितं कारणं सल्लक्खेन्ति सुखेन सक्का होन्ति विञ्ञापेतुं, ते सुविञ्ञापया। तब्बिपरीता दुविञ्ञापया। भब्बाभब्बेति भब्बे च अभब्बे च। अरियाय जातिया भवन्ति जायन्तीति भब्बा। वत्तमानसमीपे वत्तमानवचनं। भविस्सन्ति जायिस्सन्ति वाति भब्बा, भाजनभूताति अत्थो। ये अरियमग्गपटिवेधस्स अनुच्छविका उपनिस्सयसम्पन्ना, ते भब्बा। वुत्तपटिपक्खा अभब्बा।
Caritanti pubbe katakusalākusalakammaṃ. Adhimuttinti sampati kusale akusale vā cittavosaggo. Apparajakkheti paññāmaye akkhimhi appaṃ rāgādirajo etesanti apparajakkhā. Appaṃ rāgādirajo etesanti vā apparajakkhā, te apparajakkhe. Mahārajakkheti ñāṇamaye akkhimhi mahantaṃ rāgādirajo etesanti mahārajakkhā. Mahantaṃ rāgādirajo etesanti vā mahārajakkhā, te mahārajakkhe. Tikkhindriye mudindriyeti tikkhāni saddhādīni indriyāni etesanti tikkhindriyā. Mudūni saddhādīni indriyāni etesanti mudindriyā. Svākāre dvākāreti sundarā saddhādayo ākārā koṭṭhāsā etesanti svākārā. Kucchitā garahitā asaddhādayo ākārā koṭṭhāsā etesanti dvākārā. Suviññāpaye duviññāpayeti ye kathitaṃ kāraṇaṃ sallakkhenti sukhena sakkā honti viññāpetuṃ, te suviññāpayā. Tabbiparītā duviññāpayā. Bhabbābhabbeti bhabbe ca abhabbe ca. Ariyāya jātiyā bhavanti jāyantīti bhabbā. Vattamānasamīpe vattamānavacanaṃ. Bhavissanti jāyissanti vāti bhabbā, bhājanabhūtāti attho. Ye ariyamaggapaṭivedhassa anucchavikā upanissayasampannā, te bhabbā. Vuttapaṭipakkhā abhabbā.
सत्ते पजानातीति रूपादिके आरम्मणे लग्गे लग्गिते सत्ते पजानाति। सदेवको लोकोति सह देवेहि सदेवको। सह मारेन समारको। सह ब्रह्मुना सब्रह्मको। सह समणब्राह्मणेहि सस्समणब्राह्मणी। पजातत्ता पजा। सह देवमनुस्सेहि सदेवमनुस्सा। ‘‘पजा’’ति सत्तलोकस्स परियायवचनमेतं। तत्थ सदेवकवचनेन पञ्चकामावचरदेवग्गहणं, समारकवचनेन छट्ठकामावचरदेवग्गहणं। सब्रह्मकवचनेन ब्रह्मकायिकादिब्रह्मग्गहणं। सस्समणब्राह्मणीवचनेन सासनस्स पच्चत्थिकपच्चामित्तसमणब्राह्मणग्गहणं समितपापबाहितपापसमणब्राह्मणग्गहणञ्च। पजावचनेन सत्तलोकग्गहणं। सदेवमनुस्सवचनेन सम्मुतिदेवअवसेसमनुस्सग्गहणं। एवमेत्थ तीहि पदेहि ओकासलोको। द्वीहि पजावसेन सत्तलोको गहितोति वेदितब्बो।
Satte pajānātīti rūpādike ārammaṇe lagge laggite satte pajānāti. Sadevakolokoti saha devehi sadevako. Saha mārena samārako. Saha brahmunā sabrahmako. Saha samaṇabrāhmaṇehi sassamaṇabrāhmaṇī. Pajātattā pajā. Saha devamanussehi sadevamanussā. ‘‘Pajā’’ti sattalokassa pariyāyavacanametaṃ. Tattha sadevakavacanena pañcakāmāvacaradevaggahaṇaṃ, samārakavacanena chaṭṭhakāmāvacaradevaggahaṇaṃ. Sabrahmakavacanena brahmakāyikādibrahmaggahaṇaṃ. Sassamaṇabrāhmaṇīvacanena sāsanassa paccatthikapaccāmittasamaṇabrāhmaṇaggahaṇaṃ samitapāpabāhitapāpasamaṇabrāhmaṇaggahaṇañca. Pajāvacanena sattalokaggahaṇaṃ. Sadevamanussavacanena sammutidevaavasesamanussaggahaṇaṃ. Evamettha tīhi padehi okāsaloko. Dvīhi pajāvasena sattaloko gahitoti veditabbo.
अपरो नयो – सदेवकग्गहणेन अरूपावचरलोको गहितो, समारकग्गहणेन छकामावचरलोको, सब्रह्मकग्गहणेन रूपावचरब्रह्मलोको, सस्समणब्राह्मणादिग्गहणेन चतुपरिसवसेन सम्मुतिदेवेहि वा सह मनुस्सलोको, अवसेससब्बसत्तलोको वा। अपि चेत्थ सदेवकवचनेन उक्कट्ठपरिच्छेदतो सब्बस्सपि लोकस्स अन्तोबुद्धञाणे परिवत्तनभावं साधेति। ततो येसं सिया ‘‘मारो महानुभावो छकामावचरिस्सरो वसवत्ती, किं सोपि अन्तोबुद्धञाणे परिवत्तती’’ति। तेसं विमतिं विधमेन्तो ‘‘समारको’’ति आह। येसं पन सिया ‘‘ब्रह्मा महानुभावो, एकङ्गुलिया एकस्मिं चक्कवाळसहस्से आलोकं फरति। द्वीहि…पे॰… दसहि अङ्गुलीहि दससु चक्कवाळसहस्सेसु आलोकं फरति, अनुत्तरञ्च झानसमापत्तिसुखं पटिसंवेदेति, किं सोपि अन्तोबुद्धञाणे परिवत्तती’’ति। तेसं विमतिं विधमेन्तो ‘‘सब्रह्मको’’ति आह। ततो येसं सिया ‘‘पुथू समणब्राह्मणा सासनपच्चत्थिका, किं तेपि अन्तोबुद्धञाणे परिवत्तन्ती’’ति। तेसं विमतिं विधमेन्तो ‘‘सस्समणब्राह्मणी पजा’’ति आह।
Aparo nayo – sadevakaggahaṇena arūpāvacaraloko gahito, samārakaggahaṇena chakāmāvacaraloko, sabrahmakaggahaṇena rūpāvacarabrahmaloko, sassamaṇabrāhmaṇādiggahaṇena catuparisavasena sammutidevehi vā saha manussaloko, avasesasabbasattaloko vā. Api cettha sadevakavacanena ukkaṭṭhaparicchedato sabbassapi lokassa antobuddhañāṇe parivattanabhāvaṃ sādheti. Tato yesaṃ siyā ‘‘māro mahānubhāvo chakāmāvacarissaro vasavattī, kiṃ sopi antobuddhañāṇe parivattatī’’ti. Tesaṃ vimatiṃ vidhamento ‘‘samārako’’ti āha. Yesaṃ pana siyā ‘‘brahmā mahānubhāvo, ekaṅguliyā ekasmiṃ cakkavāḷasahasse ālokaṃ pharati. Dvīhi…pe… dasahi aṅgulīhi dasasu cakkavāḷasahassesu ālokaṃ pharati, anuttarañca jhānasamāpattisukhaṃ paṭisaṃvedeti, kiṃ sopi antobuddhañāṇe parivattatī’’ti. Tesaṃ vimatiṃ vidhamento ‘‘sabrahmako’’ti āha. Tato yesaṃ siyā ‘‘puthū samaṇabrāhmaṇā sāsanapaccatthikā, kiṃ tepi antobuddhañāṇe parivattantī’’ti. Tesaṃ vimatiṃ vidhamento ‘‘sassamaṇabrāhmaṇī pajā’’ti āha.
एवं उक्कट्ठानं अन्तोबुद्धञाणे परिवत्तनभावं पकासेत्वा अथ सम्मुतिदेवे अवसेसमनुस्से च उपादाय उक्कट्ठपरिच्छेदवसेन सेससत्तलोकस्स अन्तोबुद्धञाणे परिवत्तनभावं पकासेन्तो ‘‘सदेवमनुस्सा’’ति आह। अयमेत्थ अनुसन्धिक्कमो। पोराणा पनाहु ‘‘सदेवकोति देवताहि सद्धिं अवसेसलोको। समारकोति मारेन सद्धिं अवसेसलोको। सब्रह्मकोति ब्रह्मेहि सद्धिं अवसेसलोको। एवं सब्बेपि तिभवूपगे सत्ते तीहाकारेहि तीसु पदेसु पक्खिपित्वा पुन द्वीहाकारेहि परियादातुं ‘सस्समणब्राह्मणी पजा सदेवमनुस्सा’ति वुत्तं। एवं पञ्चहि पदेहि तेन तेन आकारेन तेधातुकमेव परियादिन्नं होती’’ति।
Evaṃ ukkaṭṭhānaṃ antobuddhañāṇe parivattanabhāvaṃ pakāsetvā atha sammutideve avasesamanusse ca upādāya ukkaṭṭhaparicchedavasena sesasattalokassa antobuddhañāṇe parivattanabhāvaṃ pakāsento ‘‘sadevamanussā’’ti āha. Ayamettha anusandhikkamo. Porāṇā panāhu ‘‘sadevakoti devatāhi saddhiṃ avasesaloko. Samārakoti mārena saddhiṃ avasesaloko. Sabrahmakoti brahmehi saddhiṃ avasesaloko. Evaṃ sabbepi tibhavūpage satte tīhākārehi tīsu padesu pakkhipitvā puna dvīhākārehi pariyādātuṃ ‘sassamaṇabrāhmaṇī pajā sadevamanussā’ti vuttaṃ. Evaṃ pañcahi padehi tena tena ākārena tedhātukameva pariyādinnaṃ hotī’’ti.
अन्तमसोति उपरिमन्तेन। तिमितिमिङ्गलन्ति एत्थ तिमि नाम एका मच्छजाति, तिमिं गिलितुं समत्था ततो महन्तसरीरा तिमिङ्गला नाम एका मच्छजाति, तिमिङ्गलम्पि गिलितुं समत्था पञ्चयोजनसतिकसरीरा तिमितिमिङ्गला नाम एका मच्छजाति। इध जातिग्गहणेन एकवचनं कतन्ति वेदितब्बं। गरुळं वेनतेय्यन्ति एत्थ गरुळोति जातिवसेन नामं। वेनतेय्योति गोत्तवसेन। पदेसेति एकदेसे। सारिपुत्तसमाति सब्बबुद्धानं धम्मसेनापतित्थेरे गहेत्वा वुत्तन्ति वेदितब्बं। सेससावका हि पञ्ञाय धम्मसेनापतित्थेरेन समा नाम नत्थि। यथाह – ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं महापञ्ञानं यदिदं सारिपुत्तो’’ति (अ॰ नि॰ १.१८८-१८९)। अट्ठकथायञ्च (विसुद्धि॰ १.१७१; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.३.५) वुत्तं –
Antamasoti uparimantena. Timitimiṅgalanti ettha timi nāma ekā macchajāti, timiṃ gilituṃ samatthā tato mahantasarīrā timiṅgalā nāma ekā macchajāti, timiṅgalampi gilituṃ samatthā pañcayojanasatikasarīrā timitimiṅgalā nāma ekā macchajāti. Idha jātiggahaṇena ekavacanaṃ katanti veditabbaṃ. Garuḷaṃ venateyyanti ettha garuḷoti jātivasena nāmaṃ. Venateyyoti gottavasena. Padeseti ekadese. Sāriputtasamāti sabbabuddhānaṃ dhammasenāpatitthere gahetvā vuttanti veditabbaṃ. Sesasāvakā hi paññāya dhammasenāpatittherena samā nāma natthi. Yathāha – ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ mahāpaññānaṃ yadidaṃ sāriputto’’ti (a. ni. 1.188-189). Aṭṭhakathāyañca (visuddhi. 1.171; paṭi. ma. aṭṭha. 2.3.5) vuttaṃ –
‘‘लोकनाथं ठपेत्वान, ये चञ्ञे सन्ति पाणिनो।
‘‘Lokanāthaṃ ṭhapetvāna, ye caññe santi pāṇino;
पञ्ञाय सारिपुत्तस्स, कलं नाग्घन्ति सोळसि’’न्ति॥
Paññāya sāriputtassa, kalaṃ nāgghanti soḷasi’’nti.
फरित्वाति बुद्धञाणं सब्बदेवमनुस्सानम्पि पञ्ञं पापुणित्वा ठानतो तेसं पञ्ञं फरित्वा ब्यापित्वा तिट्ठति। अभिभवित्वाति सब्बदेवमनुस्सानम्पि पञ्ञं अतिक्कमित्वा, तेसं अविसयभूतम्पि सब्बं नेय्यं अभिभवित्वा तिट्ठतीति अत्थो।
Pharitvāti buddhañāṇaṃ sabbadevamanussānampi paññaṃ pāpuṇitvā ṭhānato tesaṃ paññaṃ pharitvā byāpitvā tiṭṭhati. Abhibhavitvāti sabbadevamanussānampi paññaṃ atikkamitvā, tesaṃ avisayabhūtampi sabbaṃ neyyaṃ abhibhavitvā tiṭṭhatīti attho.
पटिसम्भिदायं (पटि॰ म॰ ३.५) पन ‘‘अतिघंसित्वा’’ति पाठो, घंसित्वा तुदित्वाति अत्थो। येपि तेतिआदीहि एवं फरित्वा अभिभवित्वा ठानस्स पच्चक्खकारणं दस्सेति। तत्थ पण्डिताति पण्डिच्चेन समन्नागता । निपुणाति सण्हसुखुमबुद्धिनो सुखुमे अत्थन्तरे पटिविज्झनसमत्था। कतपरप्पवादाति विञ्ञातपरप्पवादा चेव परेहि सद्धिं कतवादपरिचया च। वालवेधिरूपाति वालवेधिधनुग्गहसदिसा। वो भिन्दन्ता मञ्ञे चरन्ति पञ्ञागतेन दिट्ठिगतानीति वालवेधी विय वालं सुखुमानिपि परेसं दिट्ठिगमनानि अत्तनो पञ्ञागमनेन भिन्दन्ता विय चरन्तीति अत्थो। अथ वा ‘‘गूथगतं मुत्तगत’’न्तिआदीसु (अ॰ नि॰ ९.११) विय पञ्ञा एव पञ्ञागतं। दिट्ठियो एव दिट्ठिगतानि। पञ्हे अभिसङ्खरित्वा अभिसङ्खरित्वाति द्विपदम्पि तिपदम्पि चतुपदम्पि पुच्छं रचयित्वा तेसं पञ्हानं अतिबहुकत्ता सब्बसङ्गहत्थं द्विक्खत्तुं वुत्तं। गूळ्हानि च पटिच्छन्नानि च अत्थजातानीति पाठसेसो। तेसं तथा विनयं दिस्वा अत्तना अभिसङ्खतं पञ्हं पुच्छन्तीति एवं भगवता अधिप्पेतत्ता पञ्हं पुच्छन्ति। अञ्ञेसं पन पुच्छाय ओकासमेव अदत्वा भगवा उपसङ्कमन्तानं धम्मं देसेति। यथाह –
Paṭisambhidāyaṃ (paṭi. ma. 3.5) pana ‘‘atighaṃsitvā’’ti pāṭho, ghaṃsitvā tuditvāti attho. Yepi tetiādīhi evaṃ pharitvā abhibhavitvā ṭhānassa paccakkhakāraṇaṃ dasseti. Tattha paṇḍitāti paṇḍiccena samannāgatā . Nipuṇāti saṇhasukhumabuddhino sukhume atthantare paṭivijjhanasamatthā. Kataparappavādāti viññātaparappavādā ceva parehi saddhiṃ katavādaparicayā ca. Vālavedhirūpāti vālavedhidhanuggahasadisā. Vo bhindantā maññe caranti paññāgatena diṭṭhigatānīti vālavedhī viya vālaṃ sukhumānipi paresaṃ diṭṭhigamanāni attano paññāgamanena bhindantā viya carantīti attho. Atha vā ‘‘gūthagataṃ muttagata’’ntiādīsu (a. ni. 9.11) viya paññā eva paññāgataṃ. Diṭṭhiyo eva diṭṭhigatāni. Pañhe abhisaṅkharitvā abhisaṅkharitvāti dvipadampi tipadampi catupadampi pucchaṃ racayitvā tesaṃ pañhānaṃ atibahukattā sabbasaṅgahatthaṃ dvikkhattuṃ vuttaṃ. Gūḷhāni ca paṭicchannāni ca atthajātānīti pāṭhaseso. Tesaṃ tathā vinayaṃ disvā attanā abhisaṅkhataṃ pañhaṃ pucchantīti evaṃ bhagavatā adhippetattā pañhaṃ pucchanti. Aññesaṃ pana pucchāya okāsameva adatvā bhagavā upasaṅkamantānaṃ dhammaṃ deseti. Yathāha –
‘‘ते पञ्हं अभिसङ्खरोन्ति ‘इमं मयं पञ्हं समणं गोतमं उपसङ्कमित्वा पुच्छिस्साम, सचे नो समणो गोतमो एवं पुट्ठो एवं ब्याकरिस्सति, एवमस्स मयं वादं आरोपेस्साम, एवं चेपि नो पुट्ठो एवं ब्याकरिस्सति, एवम्पिस्स मयं वादं आरोपेस्सामा’ति। ते सुणन्ति ‘समणो खलु भो गोतमो अमुकं नाम गामं वा निगमं वा ओसटो’ति। ते येन समणो गोतमो तेनुपसङ्कमन्ति। ते समणो गोतमो धम्मिया कथाय सन्दस्सेति समादपेति समुत्तेजेति सम्पहंसेति। ते समणेन गोतमेन धम्मिया कथाय सन्दस्सिता समादपिता समुत्तेजिता सम्पहंसिता न चेव समणं गोतमं पञ्हं पुच्छन्ति, कुतोस्स वादं आरोपेस्सन्ति, अञ्ञदत्थु समणस्सेव गोतमस्स सावका सम्पज्जन्ती’’ति (म॰ नि॰ १.२८९)।
‘‘Te pañhaṃ abhisaṅkharonti ‘imaṃ mayaṃ pañhaṃ samaṇaṃ gotamaṃ upasaṅkamitvā pucchissāma, sace no samaṇo gotamo evaṃ puṭṭho evaṃ byākarissati, evamassa mayaṃ vādaṃ āropessāma, evaṃ cepi no puṭṭho evaṃ byākarissati, evampissa mayaṃ vādaṃ āropessāmā’ti. Te suṇanti ‘samaṇo khalu bho gotamo amukaṃ nāma gāmaṃ vā nigamaṃ vā osaṭo’ti. Te yena samaṇo gotamo tenupasaṅkamanti. Te samaṇo gotamo dhammiyā kathāya sandasseti samādapeti samuttejeti sampahaṃseti. Te samaṇena gotamena dhammiyā kathāya sandassitā samādapitā samuttejitā sampahaṃsitā na ceva samaṇaṃ gotamaṃ pañhaṃ pucchanti, kutossa vādaṃ āropessanti, aññadatthu samaṇasseva gotamassa sāvakā sampajjantī’’ti (ma. ni. 1.289).
कस्मा पञ्हे न पुच्छन्तीति चे? भगवा किर परिसमज्झे धम्मं देसेन्तो परिसाय अज्झासयं ओलोकेति, ततो पस्सति ‘‘इमे पण्डिता गूळ्हं रहस्सं पञ्हं ओवट्टिकसारं कत्वा आगता’’ति। सो तेहि अपुट्ठोयेव ‘‘पञ्हपुच्छाय एत्तका दोसा, विस्सज्जने एत्तका, अत्थे, पदे, अक्खरे एत्तकाति; इमं पञ्हं पुच्छन्तो एवं पुच्छेय्य, विस्सज्जेन्तो एवं विस्सज्जेय्या’’ति; इति ओवट्टिकसारं कत्वा आनीते पञ्हे धम्मकथाय अन्तरे पक्खिपित्वा दस्सेति। ते पण्डिता ‘‘सेय्या वत नो, ये मयं इमे पञ्हे न पुच्छिम्हा। सचेपि मयं पुच्छेय्याम, अप्पतिट्ठिते नो कत्वा समणो गोतमो खिपेय्या’’ति अत्तमना भवन्ति।
Kasmā pañhe na pucchantīti ce? Bhagavā kira parisamajjhe dhammaṃ desento parisāya ajjhāsayaṃ oloketi, tato passati ‘‘ime paṇḍitā gūḷhaṃ rahassaṃ pañhaṃ ovaṭṭikasāraṃ katvā āgatā’’ti. So tehi apuṭṭhoyeva ‘‘pañhapucchāya ettakā dosā, vissajjane ettakā, atthe, pade, akkhare ettakāti; imaṃ pañhaṃ pucchanto evaṃ puccheyya, vissajjento evaṃ vissajjeyyā’’ti; iti ovaṭṭikasāraṃ katvā ānīte pañhe dhammakathāya antare pakkhipitvā dasseti. Te paṇḍitā ‘‘seyyā vata no, ye mayaṃ ime pañhe na pucchimhā. Sacepi mayaṃ puccheyyāma, appatiṭṭhite no katvā samaṇo gotamo khipeyyā’’ti attamanā bhavanti.
अपि च बुद्धा नाम धम्मं देसेन्ता परिसं मेत्ताय फरन्ति। मेत्ताफरणेन दसबलेसु महाजनस्स चित्तं पसीदति। बुद्धा नाम रूपग्गप्पत्ता होन्ति दस्सनसम्पन्ना मधुरस्सरा मुदुजिव्हा सुफुसितदन्तावरणा, अमतेन हदयं सिञ्चन्ता विय धम्मं कथेन्ति। तत्र नेसं मेत्ताफरणेन पसन्नचित्तानं एवं होति – ‘‘एवरूपं अद्वेज्झकथं अमोघकथं निय्यानिककथं कथेन्तेन भगवता सद्धिं न सक्खिस्साम पच्चनीकग्गाहं गण्हितु’’न्ति अत्तनो पसन्नभावेनेव पञ्हे न पुच्छन्तीति।
Api ca buddhā nāma dhammaṃ desentā parisaṃ mettāya pharanti. Mettāpharaṇena dasabalesu mahājanassa cittaṃ pasīdati. Buddhā nāma rūpaggappattā honti dassanasampannā madhurassarā mudujivhā suphusitadantāvaraṇā, amatena hadayaṃ siñcantā viya dhammaṃ kathenti. Tatra nesaṃ mettāpharaṇena pasannacittānaṃ evaṃ hoti – ‘‘evarūpaṃ advejjhakathaṃ amoghakathaṃ niyyānikakathaṃ kathentena bhagavatā saddhiṃ na sakkhissāma paccanīkaggāhaṃ gaṇhitu’’nti attano pasannabhāveneva pañhe na pucchantīti.
कथिता विस्सज्जिता वाति ‘‘एवं तुम्हे पुच्छथा’’ति अपुच्छितपञ्हानं उच्चारणेन ते पञ्हा भगवता कथिता एव होन्ति। यथा च ते विस्सज्जेतब्बा, तथा विस्सज्जिता एव होन्ति। निद्दिट्ठकारणाति इमिना कारणेन इमिना हेतुना एवं होन्तीति एवं सहेतुकं कत्वा विस्सज्जनेन भगवता निद्दिट्ठकारणा एव होन्ति ते पञ्हा। उपक्खित्तका च ते भगवतो सम्पज्जन्तीति खत्तियपण्डितादयो भगवतो पञ्हविस्सज्जनेनेव भगवतो समीपे खित्तका पक्खित्तका सम्पज्जन्ति; सावका वा सम्पज्जन्ति, उपासका वाति अत्थो; सावकसम्पत्तिं वा पापुणन्ति, उपासकसम्पत्तिं वाति वुत्तं होति। अथाति अनन्तरत्थे, तेसं उपक्खित्तकसम्पत्तिसमनन्तरमेवाति अत्थो। तत्थाति तस्मिं ठाने, तस्मिं अधिकारे वा। अतिरोचतीति अतिविय जोतति पकासति। यदिदं पञ्ञायाति यायं भगवतो पञ्ञा, ताय पञ्ञाय भगवाव अतिरोचतीति अत्थो। इति-सद्दो कारणत्थो, इमिना कारणेनाति अत्थो। सेसं सब्बत्थ पाकटमेवाति।
Kathitā vissajjitā vāti ‘‘evaṃ tumhe pucchathā’’ti apucchitapañhānaṃ uccāraṇena te pañhā bhagavatā kathitā eva honti. Yathā ca te vissajjetabbā, tathā vissajjitā eva honti. Niddiṭṭhakāraṇāti iminā kāraṇena iminā hetunā evaṃ hontīti evaṃ sahetukaṃ katvā vissajjanena bhagavatā niddiṭṭhakāraṇā eva honti te pañhā. Upakkhittakā ca te bhagavato sampajjantīti khattiyapaṇḍitādayo bhagavato pañhavissajjaneneva bhagavato samīpe khittakā pakkhittakā sampajjanti; sāvakā vā sampajjanti, upāsakā vāti attho; sāvakasampattiṃ vā pāpuṇanti, upāsakasampattiṃ vāti vuttaṃ hoti. Athāti anantaratthe, tesaṃ upakkhittakasampattisamanantaramevāti attho. Tatthāti tasmiṃ ṭhāne, tasmiṃ adhikāre vā. Atirocatīti ativiya jotati pakāsati. Yadidaṃ paññāyāti yāyaṃ bhagavato paññā, tāya paññāya bhagavāva atirocatīti attho. Iti-saddo kāraṇattho, iminā kāraṇenāti attho. Sesaṃ sabbattha pākaṭamevāti.
सद्धम्मप्पज्जोतिकाय महानिद्देसट्ठकथाय
Saddhammappajjotikāya mahāniddesaṭṭhakathāya
पसूरसुत्तनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Pasūrasuttaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / महानिद्देसपाळि • Mahāniddesapāḷi / ८. पसूरसुत्तनिद्देसो • 8. Pasūrasuttaniddeso
