| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महानिद्देसपाळि • Mahāniddesapāḷi |
८. पसूरसुत्तनिद्देसो
8. Pasūrasuttaniddeso
अथ पसूरसुत्तनिद्देसं वक्खति –
Atha pasūrasuttaniddesaṃ vakkhati –
५९.
59.
इधेव सुद्धिं इति वादयन्ति, नाञ्ञेसु धम्मेसु विसुद्धिमाहु।
Idhevasuddhiṃ iti vādayanti, nāññesu dhammesu visuddhimāhu;
यं निस्सिता तत्थ सुभं वदाना, पच्चेकसच्चेसु पुथू निविट्ठा॥
Yaṃ nissitā tattha subhaṃ vadānā, paccekasaccesu puthū niviṭṭhā.
इधेव सुद्धिं इति वादयन्तीति। इधेव सुद्धिं विसुद्धिं परिसुद्धिं मुत्तिं विमुत्तिं परिमुत्तिं वदन्ति कथेन्ति भणन्ति दीपयन्ति वोहरन्ति। ‘‘सस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’न्ति सुद्धिं विसुद्धिं परिसुद्धिं मुत्तिं विमुत्तिं परिमुत्तिं वदन्ति कथेन्ति भणन्ति दीपयन्ति वोहरन्ति। ‘‘असस्सतो लोको … अन्तवा लोको… अनन्तवा लोको… तं जीवं तं सरीरं… अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरं… होति तथागतो परं मरणा… न होति तथागतो परं मरणा… होति च न च होति तथागतो परं मरणा… नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’न्ति सुद्धिं विसुद्धिं परिसुद्धिं मुत्तिं विमुत्तिं परिमुत्तिं वदन्ति कथेन्ति भणन्ति दीपयन्ति वोहरन्तीति – इधेव सुद्धिं इति वादयन्ति।
Idheva suddhiṃ iti vādayantīti. Idheva suddhiṃ visuddhiṃ parisuddhiṃ muttiṃ vimuttiṃ parimuttiṃ vadanti kathenti bhaṇanti dīpayanti voharanti. ‘‘Sassato loko, idameva saccaṃ moghamañña’’nti suddhiṃ visuddhiṃ parisuddhiṃ muttiṃ vimuttiṃ parimuttiṃ vadanti kathenti bhaṇanti dīpayanti voharanti. ‘‘Asassato loko … antavā loko… anantavā loko… taṃ jīvaṃ taṃ sarīraṃ… aññaṃ jīvaṃ aññaṃ sarīraṃ… hoti tathāgato paraṃ maraṇā… na hoti tathāgato paraṃ maraṇā… hoti ca na ca hoti tathāgato paraṃ maraṇā… neva hoti na na hoti tathāgato paraṃ maraṇā, idameva saccaṃ moghamañña’’nti suddhiṃ visuddhiṃ parisuddhiṃ muttiṃ vimuttiṃ parimuttiṃ vadanti kathenti bhaṇanti dīpayanti voharantīti – idheva suddhiṃ iti vādayanti.
नाञ्ञेसु धम्मेसु विसुद्धिमाहूति। अत्तनो सत्थारं धम्मक्खानं गणं दिट्ठिं पटिपदं मग्गं ठपेत्वा सब्बे परवादे खिपन्ति उक्खिपन्ति परिक्खिपन्ति। ‘‘सो सत्था न सब्बञ्ञू, धम्मो न स्वाक्खातो , गणो न सुप्पटिपन्नो, दिट्ठि न भद्दिका, पटिपदा न सुपञ्ञत्ता , मग्गो न निय्यानिको, नत्थेत्थ सुद्धि वा विसुद्धि वा परिसुद्धि वा मुत्ति वा विमुत्ति वा परिमुत्ति वा, न तत्थ सुज्झन्ति वा विसुज्झन्ति वा परिसुज्झन्ति वा मुच्चन्ति वा विमुच्चन्ति वा परिमुच्चन्ति वा, हीना निहीना ओमका लामका छतुक्का परित्ता’’ति – एवमाहंसु एवं वदन्ति एवं कथेन्ति एवं भणन्ति एवं दीपयन्ति एवं वोहरन्तीति – नाञ्ञेसु धम्मेसु विसुद्धिमाहु।
Nāññesu dhammesu visuddhimāhūti. Attano satthāraṃ dhammakkhānaṃ gaṇaṃ diṭṭhiṃ paṭipadaṃ maggaṃ ṭhapetvā sabbe paravāde khipanti ukkhipanti parikkhipanti. ‘‘So satthā na sabbaññū, dhammo na svākkhāto , gaṇo na suppaṭipanno, diṭṭhi na bhaddikā, paṭipadā na supaññattā , maggo na niyyāniko, natthettha suddhi vā visuddhi vā parisuddhi vā mutti vā vimutti vā parimutti vā, na tattha sujjhanti vā visujjhanti vā parisujjhanti vā muccanti vā vimuccanti vā parimuccanti vā, hīnā nihīnā omakā lāmakā chatukkā parittā’’ti – evamāhaṃsu evaṃ vadanti evaṃ kathenti evaṃ bhaṇanti evaṃ dīpayanti evaṃ voharantīti – nāññesu dhammesu visuddhimāhu.
यं निस्सिता तत्थ सुभं वदानाति। यं निस्सिताति यं सत्थारं धम्मक्खानं गणं दिट्ठिं पटिपदं मग्गं निस्सिता आनिस्सिता 1 अल्लीना उपगता अज्झोसिता अधिमुत्ता। तत्थाति सकाय दिट्ठिया सकाय खन्तिया सकाय रुचिया सकाय लद्धिया। सुभं वदानाति सुभवादा सोभनवादा पण्डितवादा थिरवादा 2 ञायवादा हेतुवादा लक्खणवादा कारणवादा ठानवादा सकाय लद्धियाति – यं निस्सिता तत्थ सुभं वदाना।
Yaṃ nissitā tattha subhaṃ vadānāti. Yaṃ nissitāti yaṃ satthāraṃ dhammakkhānaṃ gaṇaṃ diṭṭhiṃ paṭipadaṃ maggaṃ nissitā ānissitā 3 allīnā upagatā ajjhositā adhimuttā. Tatthāti sakāya diṭṭhiyā sakāya khantiyā sakāya ruciyā sakāya laddhiyā. Subhaṃ vadānāti subhavādā sobhanavādā paṇḍitavādā thiravādā 4 ñāyavādā hetuvādā lakkhaṇavādā kāraṇavādā ṭhānavādā sakāya laddhiyāti – yaṃ nissitā tattha subhaṃ vadānā.
पच्चेकसच्चेसु पुथू निविट्ठाति। पुथू समणब्राह्मणा पुथू पच्चेकसच्चेसु निविट्ठा पतिट्ठिता अल्लीना उपगता अज्झोसिता अधिमुत्ता। ‘‘सस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’न्ति निविट्ठा पतिट्ठिता अल्लीना उपगता अज्झोसिता अधिमुत्ता। ‘‘असस्सतो लोको…पे॰… नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’न्ति निविट्ठा पतिट्ठिता अल्लीना उपगता अज्झोसिता अधिमुत्ताति – पच्चेकसच्चेसु पुथू निविट्ठा।
Paccekasaccesu puthū niviṭṭhāti. Puthū samaṇabrāhmaṇā puthū paccekasaccesu niviṭṭhā patiṭṭhitā allīnā upagatā ajjhositā adhimuttā. ‘‘Sassato loko, idameva saccaṃ moghamañña’’nti niviṭṭhā patiṭṭhitā allīnā upagatā ajjhositā adhimuttā. ‘‘Asassato loko…pe… neva hoti na na hoti tathāgato paraṃ maraṇā, idameva saccaṃ moghamañña’’nti niviṭṭhā patiṭṭhitā allīnā upagatā ajjhositā adhimuttāti – paccekasaccesu puthū niviṭṭhā.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘इधेव सुद्धिं इति वादयन्ति, नाञ्ञेसु धम्मेसु विसुद्धिमाहु।
‘‘Idheva suddhiṃ iti vādayanti, nāññesu dhammesu visuddhimāhu;
यं निस्सिता तत्थ सुभं वदाना, पच्चेकसच्चेसु पुथू निविट्ठा’’ति॥
Yaṃ nissitā tattha subhaṃ vadānā, paccekasaccesu puthū niviṭṭhā’’ti.
६०.
60.
ते वादकामा परिसं विगय्ह, बालं दहन्ती मिथु अञ्ञमञ्ञं।
Tevādakāmā parisaṃ vigayha, bālaṃ dahantī mithu aññamaññaṃ;
वदन्ति ते अञ्ञसिता कथोज्जं, पसंसकामा कुसलावदाना॥
Vadanti te aññasitā kathojjaṃ, pasaṃsakāmā kusalāvadānā.
ते वादकामा परिसं विगय्हाति। ते वादकामाति ते वादकामा वादत्थिका वादाधिप्पाया वादपुरेक्खारा वादपरियेसनं चरन्ता। परिसं विगय्हाति खत्तियपरिसं ब्राह्मणपरिसं गहपतिपरिसं समणपरिसं विगय्ह ओगय्ह अज्झोगाहेत्वा पविसित्वाति – ते वादकामा परिसं विगय्ह।
Te vādakāmā parisaṃ vigayhāti. Te vādakāmāti te vādakāmā vādatthikā vādādhippāyā vādapurekkhārā vādapariyesanaṃ carantā. Parisaṃ vigayhāti khattiyaparisaṃ brāhmaṇaparisaṃ gahapatiparisaṃ samaṇaparisaṃ vigayha ogayha ajjhogāhetvā pavisitvāti – te vādakāmā parisaṃ vigayha.
बालं दहन्ती मिथु अञ्ञमञ्ञन्ति। मिथूति द्वे जना द्वे कलहकारका द्वे भण्डनकारका द्वे भस्सकारका द्वे विवादकारका द्वे अधिकरणकारका द्वे वादिनो द्वे सल्लापका; ते अञ्ञमञ्ञं बालतो हीनतो निहीनतो ओमकतो लामकतो छतुक्कतो परित्ततो दहन्ति पस्सन्ति दक्खन्ति ओलोकेन्ति निज्झायन्ति उपपरिक्खन्तीति – बालं दहन्ती मिथु अञ्ञमञ्ञं।
Bālaṃ dahantī mithu aññamaññanti. Mithūti dve janā dve kalahakārakā dve bhaṇḍanakārakā dve bhassakārakā dve vivādakārakā dve adhikaraṇakārakā dve vādino dve sallāpakā; te aññamaññaṃ bālato hīnato nihīnato omakato lāmakato chatukkato parittato dahanti passanti dakkhanti olokenti nijjhāyanti upaparikkhantīti – bālaṃ dahantī mithu aññamaññaṃ.
वदन्ति ते अञ्ञसिता कथोज्जन्ति। अञ्ञं सत्थारं धम्मक्खानं गणं दिट्ठिं पटिपदं मग्गं निस्सिता आनिस्सिता अल्लीना उपगता अज्झोसिता अधिमुत्ता। कथोज्जं वुच्चति कलहो भण्डनं विग्गहो विवादो मेधगं। अथ वा कथोज्जन्ति अनोजवन्ती निसाकथा कथोज्जं वदन्ति, कलहं वदन्ति, भण्डनं वदन्ति, विग्गहं वदन्ति, विवादं वदन्ति, मेधगं वदन्ति कथेन्ति भणन्ति दीपयन्ति वोहरन्तीति – वदन्ति ते अञ्ञसिता कथोज्जं।
Vadantite aññasitā kathojjanti. Aññaṃ satthāraṃ dhammakkhānaṃ gaṇaṃ diṭṭhiṃ paṭipadaṃ maggaṃ nissitā ānissitā allīnā upagatā ajjhositā adhimuttā. Kathojjaṃ vuccati kalaho bhaṇḍanaṃ viggaho vivādo medhagaṃ. Atha vā kathojjanti anojavantī nisākathā kathojjaṃ vadanti, kalahaṃ vadanti, bhaṇḍanaṃ vadanti, viggahaṃ vadanti, vivādaṃ vadanti, medhagaṃ vadanti kathenti bhaṇanti dīpayanti voharantīti – vadanti te aññasitā kathojjaṃ.
पसंसकामा कुसलावदानाति। पसंसकामाति पसंसकामा पसंसत्थिका पसंसाधिप्पाया पसंसपुरेक्खारा पसंसपरियेसनं चरन्ता। कुसलावदानाति कुसलवादा पण्डितवादा थिरवादा ञायवादा हेतुवादा लक्खणवादा कारणवादा ठानवादा सकाय लद्धियाति – पसंसकामा कुसलावदाना।
Pasaṃsakāmā kusalāvadānāti. Pasaṃsakāmāti pasaṃsakāmā pasaṃsatthikā pasaṃsādhippāyā pasaṃsapurekkhārā pasaṃsapariyesanaṃ carantā. Kusalāvadānāti kusalavādā paṇḍitavādā thiravādā ñāyavādā hetuvādā lakkhaṇavādā kāraṇavādā ṭhānavādā sakāya laddhiyāti – pasaṃsakāmā kusalāvadānā.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘ते वादकामा परिसं विगय्ह, बालं दहन्ती मिथु अञ्ञमञ्ञं।
‘‘Te vādakāmā parisaṃ vigayha, bālaṃ dahantī mithu aññamaññaṃ;
वदन्ति ते अञ्ञसिता कथोज्जं, पसंसकामा कुसलावदाना’’ति॥
Vadanti te aññasitā kathojjaṃ, pasaṃsakāmā kusalāvadānā’’ti.
६१.
61.
युत्तो कथायं परिसाय मज्झे, पसंसमिच्छं विनिघाति होति।
Yutto kathāyaṃ parisāya majjhe, pasaṃsamicchaṃ vinighāti hoti;
अपाहतस्मिं पन मङ्कु होति, निन्दाय सो कुप्पति रन्धमेसी॥
Apāhatasmiṃ pana maṅku hoti, nindāya so kuppati randhamesī.
युत्तो कथायं परिसाय मज्झेति। खत्तियपरिसाय वा ब्राह्मणपरिसाय वा गहपतिपरिसाय वा समणपरिसाय वा मज्झे अत्तनो कथायं युत्तो पयुत्तो आयुत्तो समायुत्तो सम्पयुत्तो कथेतुन्ति – युत्तो कथायं परिसाय मज्झे।
Yuttokathāyaṃ parisāya majjheti. Khattiyaparisāya vā brāhmaṇaparisāya vā gahapatiparisāya vā samaṇaparisāya vā majjhe attano kathāyaṃ yutto payutto āyutto samāyutto sampayutto kathetunti – yutto kathāyaṃ parisāya majjhe.
पसंसमिच्छं विनिघाति होतीति। पसंसमिच्छन्ति पसंसं थोमनं कित्तिं वण्णहारियं इच्छन्तो सादियन्तो पत्थयन्तो पिहयन्तो अभिजप्पन्तो। विनिघाति होतीति पुब्बेव सल्लापा कथंकथी विनिघाती होति। ‘‘जयो नु खो मे भविस्सति, पराजयो नु खो मे भविस्सति, कथं निग्गहं करिस्सामि, कथं पटिकम्मं करिस्सामि, कथं विसेसं करिस्सामि, कथं पटिविसेसं करिस्सामि, कथं आवेठियं 5 करिस्सामि, कथं निब्बेठियं 6 करिस्सामि, कथं छेदं करिस्सामि, कथं मण्डलं करिस्सामी’’ति, एवं पुब्बेव सल्लापा कथंकथी विनिघाति होतीति – पसंसमिच्छं विनिघाति होति।
Pasaṃsamicchaṃ vinighāti hotīti. Pasaṃsamicchanti pasaṃsaṃ thomanaṃ kittiṃ vaṇṇahāriyaṃ icchanto sādiyanto patthayanto pihayanto abhijappanto. Vinighāti hotīti pubbeva sallāpā kathaṃkathī vinighātī hoti. ‘‘Jayo nu kho me bhavissati, parājayo nu kho me bhavissati, kathaṃ niggahaṃ karissāmi, kathaṃ paṭikammaṃ karissāmi, kathaṃ visesaṃ karissāmi, kathaṃ paṭivisesaṃ karissāmi, kathaṃ āveṭhiyaṃ 7 karissāmi, kathaṃ nibbeṭhiyaṃ 8 karissāmi, kathaṃ chedaṃ karissāmi, kathaṃ maṇḍalaṃ karissāmī’’ti, evaṃ pubbeva sallāpā kathaṃkathī vinighāti hotīti – pasaṃsamicchaṃ vinighāti hoti.
अपाहतस्मिं पन मङ्कु होतीति। ये ते पञ्हवीमंसका परिसा पारिसज्जा पासारिका 9, ते अपहरन्ति। ‘‘अत्थापगतं भणित’’न्ति अत्थतो अपहरन्ति, ‘‘ब्यञ्जनापगतं भणित’’न्ति ब्यञ्जनतो अपहरन्ति, ‘‘अत्थब्यञ्जनापगतं भणित’’न्ति अत्थब्यञ्जनतो अपहरन्ति, ‘‘अत्थो ते दुन्नीतो, ब्यञ्जनं ते दुरोपितं, अत्थब्यञ्जनं ते दुन्नीतं दुरोपितं, निग्गहो ते अकतो, पटिकम्मं ते दुक्कटं, विसेसो ते अकतो, पटिविसेसो ते दुक्कटो, आवेठिया ते अकता, निब्बेठिया ते दुक्कटा , छेदो ते अकतो, मण्डलं ते दुक्कटं विसमकथं दुक्कथितं दुब्भणितं दुल्लपितं दुरुत्तं दुब्भासित’’न्ति अपहरन्ति। अपाहतस्मिं पन मङ्कु होतीति । अपाहतस्मिं मङ्कु होति पीळितो घट्टितो ब्याधितो दोमनस्सितो होतीति – अपाहतस्मिं पन मङ्कु होति।
Apāhatasmiṃpana maṅku hotīti. Ye te pañhavīmaṃsakā parisā pārisajjā pāsārikā 10, te apaharanti. ‘‘Atthāpagataṃ bhaṇita’’nti atthato apaharanti, ‘‘byañjanāpagataṃ bhaṇita’’nti byañjanato apaharanti, ‘‘atthabyañjanāpagataṃ bhaṇita’’nti atthabyañjanato apaharanti, ‘‘attho te dunnīto, byañjanaṃ te duropitaṃ, atthabyañjanaṃ te dunnītaṃ duropitaṃ, niggaho te akato, paṭikammaṃ te dukkaṭaṃ, viseso te akato, paṭiviseso te dukkaṭo, āveṭhiyā te akatā, nibbeṭhiyā te dukkaṭā , chedo te akato, maṇḍalaṃ te dukkaṭaṃ visamakathaṃ dukkathitaṃ dubbhaṇitaṃ dullapitaṃ duruttaṃ dubbhāsita’’nti apaharanti. Apāhatasmiṃ pana maṅku hotīti . Apāhatasmiṃ maṅku hoti pīḷito ghaṭṭito byādhito domanassito hotīti – apāhatasmiṃ pana maṅku hoti.
निन्दाय सो कुप्पति रन्धमेसीति। निन्दाय गरहाय अकित्तिया अवण्णहारिकाय कुप्पति ब्यापज्जति पतिट्ठीयति, कोपञ्च दोसञ्च अप्पच्चयञ्च पातुकरोतीति – निन्दाय सो कुप्पति। रन्धमेसीति विरन्धमेसी अपरद्धमेसी खलितमेसी गळितमेसी विवरमेसीति – निन्दाय सो कुप्पति रन्धमेसी।
Nindāya so kuppati randhamesīti. Nindāya garahāya akittiyā avaṇṇahārikāya kuppati byāpajjati patiṭṭhīyati, kopañca dosañca appaccayañca pātukarotīti – nindāya so kuppati. Randhamesīti virandhamesī aparaddhamesī khalitamesī gaḷitamesī vivaramesīti – nindāya so kuppati randhamesī.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘युत्तो कथायं परिसाय मज्झे, पसंसमिच्छं विनिघाति होति।
‘‘Yutto kathāyaṃ parisāya majjhe, pasaṃsamicchaṃ vinighāti hoti;
अपाहतस्मिं पन मङ्कु होति, निन्दाय सो कुप्पति रन्धमेसी’’ति॥
Apāhatasmiṃ pana maṅku hoti, nindāya so kuppati randhamesī’’ti.
६२.
62.
यमस्स वादं परिहीनमाहु, अपाहतं पञ्हविमंसकासे 11 ।
Yamassavādaṃ parihīnamāhu, apāhataṃ pañhavimaṃsakāse12;
परिदेवति सोचति हीनवादो, उपच्चगा मन्ति अनुत्थुनाति॥
Paridevati socati hīnavādo, upaccagā manti anutthunāti.
यमस्स वादं परिहीनमाहूति यं तस्स वादं हीनं निहीनं परिहीनं परिहापितं न परिपूरितं, एवमाहंसु एवं कथेन्ति एवं भणन्ति एवं दीपयन्ति एवं वोहरन्तीति – यमस्स वादं परिहीनमाहु।
Yamassa vādaṃ parihīnamāhūti yaṃ tassa vādaṃ hīnaṃ nihīnaṃ parihīnaṃ parihāpitaṃ na paripūritaṃ, evamāhaṃsu evaṃ kathenti evaṃ bhaṇanti evaṃ dīpayanti evaṃ voharantīti – yamassa vādaṃ parihīnamāhu.
अपाहतं पञ्हविमंसकासेति। ये ते पञ्हवीमंसका परिसा पारिसज्जा पासारिका, ते अपहरन्ति। ‘‘अत्थापगतं भणित’’न्ति अत्थतो अपहरन्ति, ‘‘ब्यञ्जनापगतं भणित’’न्ति ब्यञ्जनतो अपहरन्ति, ‘‘अत्थब्यञ्जनापगतं भणित’’न्ति अत्थब्यञ्जनतो अपहरन्ति, ‘‘अत्थो ते दुन्नीतो, ब्यञ्जनं ते दुरोपितं, अत्थब्यञ्जनं ते दुन्नीतं दुरोपितं, निग्गहो ते अकतो, पटिकम्मं ते दुक्कटं, विसेसो ते अकतो, पटिविसेसो ते दुक्कटो, आवेठिया ते अकता, निब्बेठिया ते दुक्कटा, छेदो ते अकतो, मण्डलं ते दुक्कटं विसमकथं दुक्कथितं दुब्भणितं दुल्लपितं दुरुत्तं दुब्भासित’’न्ति, अपहरन्तीति – अपाहतं पञ्हविमंसकासे।
Apāhataṃ pañhavimaṃsakāseti. Ye te pañhavīmaṃsakā parisā pārisajjā pāsārikā, te apaharanti. ‘‘Atthāpagataṃ bhaṇita’’nti atthato apaharanti, ‘‘byañjanāpagataṃ bhaṇita’’nti byañjanato apaharanti, ‘‘atthabyañjanāpagataṃ bhaṇita’’nti atthabyañjanato apaharanti, ‘‘attho te dunnīto, byañjanaṃ te duropitaṃ, atthabyañjanaṃ te dunnītaṃ duropitaṃ, niggaho te akato, paṭikammaṃ te dukkaṭaṃ, viseso te akato, paṭiviseso te dukkaṭo, āveṭhiyā te akatā, nibbeṭhiyā te dukkaṭā, chedo te akato, maṇḍalaṃ te dukkaṭaṃ visamakathaṃ dukkathitaṃ dubbhaṇitaṃ dullapitaṃ duruttaṃ dubbhāsita’’nti, apaharantīti – apāhataṃ pañhavimaṃsakāse.
परिदेवति सोचति हीनवादोति। परिदेवतीति ‘‘अञ्ञं मया आवज्जितं अञ्ञं चिन्तितं अञ्ञं उपधारितं, अञ्ञं उपलक्खितं सो महापक्खो महापरिसो महापरिवारो; परिसा चायं वग्गा, न समग्गा; समग्गाय परिसाय हेतु कथासल्लापो पुन भञ्जिस्सामी’’ति, या एवरूपा 13 वाचा पलापो विप्पलापो लालप्पो लालप्पायना लालप्पायितत्तन्ति – परिदेवति। सोचतीति ‘‘तस्स जयो’’ति सोचति ‘‘मय्हं पराजयो’’ति सोचति, ‘‘तस्स लाभो’’ति सोचति, ‘‘मय्हं अलाभो’’ति सोचति, ‘‘तस्स यसो’’ति सोचति, ‘‘मय्हं अयसो’’ति सोचति, ‘‘तस्स पसंसा’’ति सोचति, ‘‘मय्हं निन्दा’’ति सोचति, ‘‘तस्स सुख’’न्ति सोचति, ‘‘मय्हं दुक्ख’’न्ति सोचति, ‘‘सो सक्कतो गरुकतो मानितो पूजितो अपचितो लाभी चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारानं, अहमस्मि असक्कतो अगरुकतो अमानितो अपूजितो अनपचितो न लाभी चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारान’’न्ति सोचति किलमति परिदेवति उरत्ताळिं कन्दति सम्मोहं आपज्जतीति – परिदेवति सोचति। हीनवादोति हीनवादो निहीनवादो परिहीनवादो परिहापितवादो न परिपूरवादोति – परिदेवति सोचति हीनवादो।
Paridevatisocati hīnavādoti. Paridevatīti ‘‘aññaṃ mayā āvajjitaṃ aññaṃ cintitaṃ aññaṃ upadhāritaṃ, aññaṃ upalakkhitaṃ so mahāpakkho mahāpariso mahāparivāro; parisā cāyaṃ vaggā, na samaggā; samaggāya parisāya hetu kathāsallāpo puna bhañjissāmī’’ti, yā evarūpā 14 vācā palāpo vippalāpo lālappo lālappāyanā lālappāyitattanti – paridevati. Socatīti ‘‘tassa jayo’’ti socati ‘‘mayhaṃ parājayo’’ti socati, ‘‘tassa lābho’’ti socati, ‘‘mayhaṃ alābho’’ti socati, ‘‘tassa yaso’’ti socati, ‘‘mayhaṃ ayaso’’ti socati, ‘‘tassa pasaṃsā’’ti socati, ‘‘mayhaṃ nindā’’ti socati, ‘‘tassa sukha’’nti socati, ‘‘mayhaṃ dukkha’’nti socati, ‘‘so sakkato garukato mānito pūjito apacito lābhī cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārānaṃ, ahamasmi asakkato agarukato amānito apūjito anapacito na lābhī cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārāna’’nti socati kilamati paridevati urattāḷiṃ kandati sammohaṃ āpajjatīti – paridevati socati. Hīnavādoti hīnavādo nihīnavādo parihīnavādo parihāpitavādo na paripūravādoti – paridevati socati hīnavādo.
उपच्चगा मन्ति अनुत्थुनातीति। सो मं वादेन वादं अच्चगा उपच्चगा अतिक्कन्तो समतिक्कन्तो वीतिवत्तोति। एवम्पि उपच्चगा मन्ति। अथ वा मं वादेन वादं अभिभवित्वा अज्झोत्थरित्वा परियादियित्वा मद्दयित्वा चरति विहरति इरियति वत्तति पालेति यपेति यापेतीति। एवम्पि उपच्चगा मन्ति। अनुत्थुना वुच्चति वाचा पलापो विप्पलापो लालप्पो लालप्पायना लालप्पायितत्तन्ति – उपच्चगा मन्ति अनुत्थुनाति।
Upaccagā manti anutthunātīti. So maṃ vādena vādaṃ accagā upaccagā atikkanto samatikkanto vītivattoti. Evampi upaccagā manti. Atha vā maṃ vādena vādaṃ abhibhavitvā ajjhottharitvā pariyādiyitvā maddayitvā carati viharati iriyati vattati pāleti yapeti yāpetīti. Evampi upaccagā manti. Anutthunā vuccati vācā palāpo vippalāpo lālappo lālappāyanā lālappāyitattanti – upaccagā manti anutthunāti.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘यमस्स वादं परिहीनमाहु, अपाहतं पञ्हविमंसकासे।
‘‘Yamassa vādaṃ parihīnamāhu, apāhataṃ pañhavimaṃsakāse;
परिदेवति सोचति हीनवादो, उपच्चगा मन्ति अनुत्थुनाती’’ति॥
Paridevati socati hīnavādo, upaccagā manti anutthunātī’’ti.
६३.
63.
एते विवादा समणेसु जाता, एतेसु उग्घातिनिघाति होति।
Etevivādā samaṇesu jātā, etesu ugghātinighāti hoti;
एतम्पि दिस्वा विरमे कथोज्जं, न हञ्ञदत्थत्थि पसंसलाभा॥
Etampidisvā virame kathojjaṃ, na haññadatthatthi pasaṃsalābhā.
एते विवादा समणेसु जाताति। समणाति ये केचि इतो बहिद्धा परिब्बजूपगता परिब्बजसमापन्ना। एते दिट्ठिकलहा दिट्ठिभण्डना दिट्ठिविग्गहा दिट्ठिविवादा दिट्ठिमेधगा समणेसु जाता सञ्जाता निब्बत्ता अभिनिब्बत्ता पातुभूताति – एते विवादा समणेसु जाता।
Etevivādā samaṇesu jātāti. Samaṇāti ye keci ito bahiddhā paribbajūpagatā paribbajasamāpannā. Ete diṭṭhikalahā diṭṭhibhaṇḍanā diṭṭhiviggahā diṭṭhivivādā diṭṭhimedhagā samaṇesu jātā sañjātā nibbattā abhinibbattā pātubhūtāti – ete vivādā samaṇesu jātā.
एतेसु उग्घातिनिघाति होतीति। जयपराजयो होति, लाभालाभो होति, यसायसो होति, निन्दापसंसा होति, सुखदुक्खं होति, सोमनस्सदोमनस्सं होति, इट्ठानिट्ठं होति, अनुनयपटिघं होति, उग्घातितनिग्घातितं होति, अनुरोधविरोधो होति, जयेन चित्तं उग्घातितं होति पराजयेन चित्तं निग्घातितं होति, लाभेन चित्तं उग्घातितं होति अलाभेन चित्तं निग्घातितं होति, यसेन चित्तं उग्घातितं होति अयसेन चित्तं निग्घातितं होति, पसंसाय चित्तं उग्घातितं होति निन्दाय चित्तं निग्घातितं होति, सुखेन चित्तं उग्घातितं होति दुक्खेन चित्तं निग्घातितं होति, सोमनस्सेन चित्तं उग्घातितं होति दोमनस्सेन चित्तं निग्घातितं होति, उन्नतिया 15 चित्तं उग्घातितं होति ओनतिया 16 चित्तं निग्घातितं होतीति – एतेसु उग्घातिनिघाति होति।
Etesu ugghātinighāti hotīti. Jayaparājayo hoti, lābhālābho hoti, yasāyaso hoti, nindāpasaṃsā hoti, sukhadukkhaṃ hoti, somanassadomanassaṃ hoti, iṭṭhāniṭṭhaṃ hoti, anunayapaṭighaṃ hoti, ugghātitanigghātitaṃ hoti, anurodhavirodho hoti, jayena cittaṃ ugghātitaṃ hoti parājayena cittaṃ nigghātitaṃ hoti, lābhena cittaṃ ugghātitaṃ hoti alābhena cittaṃ nigghātitaṃ hoti, yasena cittaṃ ugghātitaṃ hoti ayasena cittaṃ nigghātitaṃ hoti, pasaṃsāya cittaṃ ugghātitaṃ hoti nindāya cittaṃ nigghātitaṃ hoti, sukhena cittaṃ ugghātitaṃ hoti dukkhena cittaṃ nigghātitaṃ hoti, somanassena cittaṃ ugghātitaṃ hoti domanassena cittaṃ nigghātitaṃ hoti, unnatiyā 17 cittaṃ ugghātitaṃ hoti onatiyā 18 cittaṃ nigghātitaṃ hotīti – etesu ugghātinighāti hoti.
एतम्पि दिस्वा विरमे कथोज्जन्ति। एतम्पि दिस्वाति एतं आदीनवं दिस्वा पस्सित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा दिट्ठिकलहेसु दिट्ठिभण्डनेसु दिट्ठिविग्गहेसु दिट्ठिविवादेसु दिट्ठिमेधगेसूति – एतम्पि दिस्वा विरमे कथोज्जन्ति। कथोज्जं वुच्चति कलहो भण्डनं विग्गहो विवादो मेधगं। अथ वा कथोज्जन्ति अनोजवन्ती निसाकथा कथोज्जं न करेय्य, कलहं न करेय्य, भण्डनं न करेय्य, विग्गहं न करेय्य, विवादं न करेय्य, मेधगं न करेय्य, कलहभण्डनविग्गहविवादमेधगं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य, कलहभण्डनविग्गहविवादमेधगा आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पयुत्तो विसञ्ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्याति – एतम्पि दिस्वा विरमे कथोज्जं।
Etampi disvā virame kathojjanti. Etampi disvāti etaṃ ādīnavaṃ disvā passitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā diṭṭhikalahesu diṭṭhibhaṇḍanesu diṭṭhiviggahesu diṭṭhivivādesu diṭṭhimedhagesūti – etampi disvā virame kathojjanti. Kathojjaṃ vuccati kalaho bhaṇḍanaṃ viggaho vivādo medhagaṃ. Atha vā kathojjanti anojavantī nisākathā kathojjaṃ na kareyya, kalahaṃ na kareyya, bhaṇḍanaṃ na kareyya, viggahaṃ na kareyya, vivādaṃ na kareyya, medhagaṃ na kareyya, kalahabhaṇḍanaviggahavivādamedhagaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya, kalahabhaṇḍanaviggahavivādamedhagā ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippayutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyyāti – etampi disvā virame kathojjaṃ.
न हञ्ञदत्थत्थि पसंसलाभाति। पसंसलाभा अञ्ञो अत्थो नत्थि अत्तत्थो वा परत्थो वा उभयत्थो वा दिट्ठधम्मिको वा अत्थो, सम्परायिको वा अत्थो, उत्तानो वा अत्थो , गम्भीरो वा अत्थो, गूळ्हो वा अत्थो, पटिच्छन्नो वा अत्थो, नेय्यो वा अत्थो, नीतो वा अत्थो, अनवज्जो वा अत्थो, निक्किलेसो वा अत्थो, वोदानो वा अत्थो, परमत्थो वा अत्थो नत्थि न सन्ति न संविज्जन्ति नुपलब्भन्तीति – न हञ्ञदत्थत्थि पसंसलाभा।
Na haññadatthatthi pasaṃsalābhāti. Pasaṃsalābhā añño attho natthi attattho vā parattho vā ubhayattho vā diṭṭhadhammiko vā attho, samparāyiko vā attho, uttāno vā attho , gambhīro vā attho, gūḷho vā attho, paṭicchanno vā attho, neyyo vā attho, nīto vā attho, anavajjo vā attho, nikkileso vā attho, vodāno vā attho, paramattho vā attho natthi na santi na saṃvijjanti nupalabbhantīti – na haññadatthatthi pasaṃsalābhā.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘एते विवादा समणेसु जाता, एतेसु उग्घातिनिघाति होति।
‘‘Ete vivādā samaṇesu jātā, etesu ugghātinighāti hoti;
एतम्पि दिस्वा विरमे कथोज्जं, न हञ्ञदत्थत्थि पसंसलाभा’’ति॥
Etampi disvā virame kathojjaṃ, na haññadatthatthi pasaṃsalābhā’’ti.
६४.
64.
पसंसितो वा पन तत्थ होति, अक्खाय वादं परिसाय मज्झे।
Pasaṃsito vā pana tattha hoti, akkhāya vādaṃ parisāya majjhe;
पसंसितो वा पन तत्थ होतीति। तत्थाति सकाय दिट्ठिया सकाय खन्तिया सकाय रुचिया सकाय लद्धिया पसंसितो थोमितो कित्तितो वण्णितो होतीति – पसंसितो वा पन तत्थ होति।
Pasaṃsito vā pana tattha hotīti. Tatthāti sakāya diṭṭhiyā sakāya khantiyā sakāya ruciyā sakāya laddhiyā pasaṃsito thomito kittito vaṇṇito hotīti – pasaṃsito vā pana tattha hoti.
अक्खाय वादं परिसाय मज्झेति। खत्तियपरिसाय वा ब्राह्मणपरिसाय वा गहपतिपरिसाय वा समणपरिसाय वा मज्झे अत्तनो वादं अक्खाय आचिक्खित्वा अनुवादं अक्खाय आचिक्खित्वा थम्भयित्वा ब्रूहयित्वा दीपयित्वा जोतयित्वा वोहरित्वा परिग्गण्हित्वाति – अक्खाय वादं परिसाय मज्झे।
Akkhāya vādaṃ parisāya majjheti. Khattiyaparisāya vā brāhmaṇaparisāya vā gahapatiparisāya vā samaṇaparisāya vā majjhe attano vādaṃ akkhāya ācikkhitvā anuvādaṃ akkhāya ācikkhitvā thambhayitvā brūhayitvā dīpayitvā jotayitvā voharitvā pariggaṇhitvāti – akkhāya vādaṃ parisāya majjhe.
सो हस्सती उन्नमती च तेनाति। सो तेन जयत्थेन तुट्ठो होति हट्ठो पहट्ठो अत्तमनो परिपुण्णसङ्कप्पो। अथ वा दन्तविदंसकं हसमानो। सो हस्सती उन्नमती च तेनाति सो तेन जयत्थेन उन्नतो होति उन्नमो धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्साति – सो हस्सती उन्नमती च तेन।
So hassatī unnamatī ca tenāti. So tena jayatthena tuṭṭho hoti haṭṭho pahaṭṭho attamano paripuṇṇasaṅkappo. Atha vā dantavidaṃsakaṃ hasamāno. So hassatī unnamatī ca tenāti so tena jayatthena unnato hoti unnamo dhajo sampaggāho ketukamyatā cittassāti – so hassatī unnamatī ca tena.
पप्पुय्य तमत्थं यथा मनो अहूति। तं जयत्थं पप्पुय्य पापुणित्वा अधिगन्त्वा विन्दित्वा पटिलभित्वा। यथा मनो अहूति यथा मनो अहु, यथा चित्तो अहु, यथा सङ्कप्पो अहु, यथा विञ्ञाणो अहूति – पप्पुय्य तमत्थं यथा मनो अहु।
Pappuyyatamatthaṃ yathā mano ahūti. Taṃ jayatthaṃ pappuyya pāpuṇitvā adhigantvā vinditvā paṭilabhitvā. Yathā mano ahūti yathā mano ahu, yathā citto ahu, yathā saṅkappo ahu, yathā viññāṇo ahūti – pappuyya tamatthaṃ yathā mano ahu.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘पसंसितो वा पन तत्थ होति, अक्खाय वादं परिसाय मज्झे।
‘‘Pasaṃsito vā pana tattha hoti, akkhāya vādaṃ parisāya majjhe;
सो हस्सती उन्नमती च तेन, पप्पुय्य तमत्थं यथा मनो अहू’’ति॥
So hassatī unnamatī ca tena, pappuyya tamatthaṃ yathā mano ahū’’ti.
६५.
65.
या उन्नती सास्स विघातभूमि, मानातिमानं वदते पनेसो।
Yāunnatī sāssa vighātabhūmi, mānātimānaṃ vadate paneso;
एतम्पि दिस्वा न विवादयेथ, न हि तेन सुद्धिं कुसला वदन्ति॥
Etampi disvā na vivādayetha, na hi tena suddhiṃ kusalā vadanti.
या उन्नती सास्स विघातभूमीति। या उन्नति उन्नमो धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्साति – या उन्नति। सास्स विघातभूमीति सा तस्स विघातभूमि उपघातभूमि पीळनभूमि घट्टनभूमि उपद्दवभूमि उपसग्गभूमीति – या उन्नती सास्स विघातभूमि।
Yā unnatī sāssa vighātabhūmīti. Yā unnati unnamo dhajo sampaggāho ketukamyatā cittassāti – yā unnati. Sāssa vighātabhūmīti sā tassa vighātabhūmi upaghātabhūmi pīḷanabhūmi ghaṭṭanabhūmi upaddavabhūmi upasaggabhūmīti – yā unnatī sāssa vighātabhūmi.
मानातिमानं वदते पनेसोति। सो पुग्गलो मानञ्च वदति अतिमानञ्च वदतीति – मानातिमानं वदते पनेसो।
Mānātimānaṃ vadate panesoti. So puggalo mānañca vadati atimānañca vadatīti – mānātimānaṃ vadate paneso.
एतम्पि दिस्वा न विवादयेथाति। एतं आदीनवं दिस्वा पस्सित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा दिट्ठिकलहेसु दिट्ठिभण्डनेसु दिट्ठिविग्गहेसु दिट्ठिविवादेसु दिट्ठिमेधगेसूति – एतम्पि दिस्वा। न विवादयेथाति न कलहं करेय्य न भण्डनं करेय्य न विग्गहं करेय्य न विवादं करेय्य, न मेधगं करेय्य, कलहभण्डनविग्गहविवादमेधगं पजहेय्य विनोदेय्य ब्यन्तिं करेय्य अनभावं गमेय्य, कलहभण्डनविग्गहविवादमेधगा आरतो अस्स विरतो पटिविरतो निक्खन्तो निस्सटो विप्पयुत्तो विसञ्ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरेय्याति – एतम्पि दिस्वा न विवादयेथ।
Etampi disvā na vivādayethāti. Etaṃ ādīnavaṃ disvā passitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā diṭṭhikalahesu diṭṭhibhaṇḍanesu diṭṭhiviggahesu diṭṭhivivādesu diṭṭhimedhagesūti – etampi disvā. Na vivādayethāti na kalahaṃ kareyya na bhaṇḍanaṃ kareyya na viggahaṃ kareyya na vivādaṃ kareyya, na medhagaṃ kareyya, kalahabhaṇḍanaviggahavivādamedhagaṃ pajaheyya vinodeyya byantiṃ kareyya anabhāvaṃ gameyya, kalahabhaṇḍanaviggahavivādamedhagā ārato assa virato paṭivirato nikkhanto nissaṭo vippayutto visaññutto vimariyādikatena cetasā vihareyyāti – etampi disvā na vivādayetha.
न हि तेन सुद्धिं कुसला वदन्तीति। कुसलाति ये ते खन्धकुसला धातुकुसला आयतनकुसला पटिच्चसमुप्पादकुसला सतिपट्ठानकुसला सम्मप्पधानकुसला इद्धिपादकुसला इन्द्रियकुसला बलकुसला बोज्झङ्गकुसला मग्गकुसला फलकुसला निब्बानकुसला, ते कुसला दिट्ठिकलहेन दिट्ठिभण्डनेन दिट्ठिविग्गहेन दिट्ठिविवादेन दिट्ठिमेधगेन सुद्धिं विसुद्धिं परिसुद्धिं, मुत्तिं विमुत्तिं परिमुत्तिं न वदन्ति न कथेन्ति न भणन्ति न दीपयन्ति न वोहरन्तीति – न हि तेन सुद्धिं कुसला वदन्ति।
Nahi tena suddhiṃ kusalā vadantīti. Kusalāti ye te khandhakusalā dhātukusalā āyatanakusalā paṭiccasamuppādakusalā satipaṭṭhānakusalā sammappadhānakusalā iddhipādakusalā indriyakusalā balakusalā bojjhaṅgakusalā maggakusalā phalakusalā nibbānakusalā, te kusalā diṭṭhikalahena diṭṭhibhaṇḍanena diṭṭhiviggahena diṭṭhivivādena diṭṭhimedhagena suddhiṃ visuddhiṃ parisuddhiṃ, muttiṃ vimuttiṃ parimuttiṃ na vadanti na kathenti na bhaṇanti na dīpayanti na voharantīti – na hi tena suddhiṃ kusalā vadanti.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘या उन्नती सास्स विघातभूमि, मानातिमानं वदते पनेसो।
‘‘Yā unnatī sāssa vighātabhūmi, mānātimānaṃ vadate paneso;
एतम्पि दिस्वा न विवादयेथ, न हि तेन सुद्धिं कुसला वदन्ती’’ति॥
Etampi disvā na vivādayetha, na hi tena suddhiṃ kusalā vadantī’’ti.
६६.
66.
सूरो यथा राजखादाय पुट्ठो, अभिगज्जमेति पटिसूरमिच्छं।
Sūroyathā rājakhādāya puṭṭho, abhigajjameti paṭisūramicchaṃ;
येनेव सो तेन पलेहि सूर, पुब्बेव नत्थि यदिदं युधाय॥
Yeneva so tena palehi sūra, pubbeva natthi yadidaṃ yudhāya.
सूरो यथा राजखादाय पुट्ठोति। सूरोति सूरो वीरो विक्कन्तो अभीरू अछम्भी अनुत्रासी अपलायी। राजखादाय पुट्ठोति राजखादनीयेन राजभोजनीयेन पुट्ठो पोसितो अपादितो वड्ढितोति – सूरो यथा राजखादाय पुट्ठो।
Sūro yathā rājakhādāya puṭṭhoti. Sūroti sūro vīro vikkanto abhīrū achambhī anutrāsī apalāyī. Rājakhādāya puṭṭhoti rājakhādanīyena rājabhojanīyena puṭṭho posito apādito vaḍḍhitoti – sūro yathā rājakhādāya puṭṭho.
अभिगज्जमेति पटिसूरमिच्छन्ति। सो गज्जन्तो उग्गज्जन्तो अभिगज्जन्तो एति उपेति उपगच्छति पटिसूरं पटिपुरिसं पटिसत्तुं पटिमल्लं इच्छन्तो सादियन्तो पत्थयन्तो पिहयन्तो अभिजप्पन्तोति – अभिगज्जमेति पटिसूरमिच्छं।
Abhigajjameti paṭisūramicchanti. So gajjanto uggajjanto abhigajjanto eti upeti upagacchati paṭisūraṃ paṭipurisaṃ paṭisattuṃ paṭimallaṃ icchanto sādiyanto patthayanto pihayanto abhijappantoti – abhigajjameti paṭisūramicchaṃ.
येनेव सो तेन पलेहि सूराति। येनेव सो दिट्ठिगतिको तेन पलेहि, तेन वज, तेन गच्छ, तेन अतिक्कम, सो तुय्हं पटिसूरो पटिपुरिसो पटिसत्तु पटिमल्लोति – येनेव सो तेन पलेहि सूर।
Yeneva so tena palehi sūrāti. Yeneva so diṭṭhigatiko tena palehi, tena vaja, tena gaccha, tena atikkama, so tuyhaṃ paṭisūro paṭipuriso paṭisattu paṭimalloti – yeneva so tena palehi sūra.
पुब्बेव नत्थि यदिदं युधायाति। पुब्बेव बोधिया मूले ये पटिसेनिकरा किलेसा पटिलोमकरा पटिकण्डककरा पटिपक्खकरा ते नत्थि न सन्ति न संविज्जन्ति नुपलब्भन्ति, पहीना समुच्छिन्ना वूपसन्ता पटिपस्सद्धा अभब्बुप्पत्तिका ञाणग्गिना दड्ढा। यदिदं युधायाति यदिदं युद्धत्थाय कलहत्थाय भण्डनत्थाय विग्गहत्थाय विवादत्थाय मेधगत्थायाति – पुब्बेव नत्थि यदिदं युधाय।
Pubbeva natthi yadidaṃ yudhāyāti. Pubbeva bodhiyā mūle ye paṭisenikarā kilesā paṭilomakarā paṭikaṇḍakakarā paṭipakkhakarā te natthi na santi na saṃvijjanti nupalabbhanti, pahīnā samucchinnā vūpasantā paṭipassaddhā abhabbuppattikā ñāṇagginā daḍḍhā. Yadidaṃyudhāyāti yadidaṃ yuddhatthāya kalahatthāya bhaṇḍanatthāya viggahatthāya vivādatthāya medhagatthāyāti – pubbeva natthi yadidaṃ yudhāya.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘सूरो यथा राजखादाय पुट्ठो, अभिगज्जमेति पटिसूरमिच्छं।
‘‘Sūro yathā rājakhādāya puṭṭho, abhigajjameti paṭisūramicchaṃ;
येनेव सो तेन पलेहि सूर, पुब्बेव नत्थि यदिदं युधाया’’ति॥
Yeneva so tena palehi sūra, pubbeva natthi yadidaṃ yudhāyā’’ti.
६७.
67.
ये दिट्ठिमुग्गय्ह विवादयन्ति, इदमेव सच्चन्ति च वादयन्ति।
Ye diṭṭhimuggayha vivādayanti, idameva saccanti ca vādayanti;
ते त्वं वदस्सू न हि तेध अत्थि, वादम्हि जाते पटिसेनिकत्ता॥
Te tvaṃ vadassū na hi tedha atthi, vādamhi jāte paṭisenikattā.
ये दिट्ठिमुग्गय्ह विवादयन्तीति ये द्वासट्ठिदिट्ठिगतानं अञ्ञतरञ्ञतरं दिट्ठिगतं गहेत्वा गण्हित्वा उग्गण्हित्वा परामसित्वा अभिनिविसित्वा विवादयन्ति कलहं करोन्ति भण्डनं करोन्ति ‘विग्गहं करोन्ति विवादं करोन्ति, मेधगं करोन्ति – ‘‘न त्वं इमं धम्मविनयं आजानासि, अहं इमं धम्मविनयं आजानामि, किं त्वं इमं धम्मविनयं आजानिस्ससि, मिच्छापटिपन्नो त्वमसि, अहमस्मि सम्मापटिपन्नो, सहितं मे, असहितं ते, पुरे वचनीयं पच्छा अवच, पच्छा वचनीयं पुरे अवच, अधिचिण्णं ते विपरावत्तं, आरोपितो ते वादो, निग्गहितो त्वमसि, चर वादप्पमोक्खाय, निब्बेठेहि वा सचे पहोसी’’ति – ये दिट्ठिमुग्गय्ह विवादयन्ति।
Yediṭṭhimuggayha vivādayantīti ye dvāsaṭṭhidiṭṭhigatānaṃ aññataraññataraṃ diṭṭhigataṃ gahetvā gaṇhitvā uggaṇhitvā parāmasitvā abhinivisitvā vivādayanti kalahaṃ karonti bhaṇḍanaṃ karonti ‘viggahaṃ karonti vivādaṃ karonti, medhagaṃ karonti – ‘‘na tvaṃ imaṃ dhammavinayaṃ ājānāsi, ahaṃ imaṃ dhammavinayaṃ ājānāmi, kiṃ tvaṃ imaṃ dhammavinayaṃ ājānissasi, micchāpaṭipanno tvamasi, ahamasmi sammāpaṭipanno, sahitaṃ me, asahitaṃ te, pure vacanīyaṃ pacchā avaca, pacchā vacanīyaṃ pure avaca, adhiciṇṇaṃ te viparāvattaṃ, āropito te vādo, niggahito tvamasi, cara vādappamokkhāya, nibbeṭhehi vā sace pahosī’’ti – ye diṭṭhimuggayha vivādayanti.
इदमेव सच्चन्ति च वादयन्तीति। ‘‘सस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’न्ति वादयन्ति कथेन्ति भणन्ति दीपयन्ति वोहरन्ति। ‘‘असस्सतो लोको…पे॰… नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’न्ति वादयन्ति कथेन्ति भणन्ति दीपयन्ति वोहरन्तीति – इदमेव सच्चन्ति च वादयन्ति।
Idameva saccanti ca vādayantīti. ‘‘Sassato loko, idameva saccaṃ moghamañña’’nti vādayanti kathenti bhaṇanti dīpayanti voharanti. ‘‘Asassato loko…pe… neva hoti na na hoti tathāgato paraṃ maraṇā, idameva saccaṃ moghamañña’’nti vādayanti kathenti bhaṇanti dīpayanti voharantīti – idameva saccanti ca vādayanti.
ते त्वं वदस्सू न हि तेध अत्थि, वादम्हि जाते पटिसेनिकत्ताति। ते त्वं दिट्ठिगतिके वदस्सु वादेन वादं, निग्गहेन निग्गहं, पटिकम्मेन पटिकम्मं, विसेसेन विसेसं, पटिविसेसेन पटिविसेसं, आवेठियाय आवेठियं, निब्बेठियाय निब्बेठियं, छेदेन छेदं, मण्डलेन मण्डलं, ते तुय्हं पटिसूरा पटिपुरिसा पटिसत्तू पटिमल्लाति – ते त्वं वदस्सू न हि तेध अत्थि। वादम्हि जाते पटिसेनिकत्ताति। वादे जाते सञ्जाते निब्बत्ते अभिनिब्बत्ते पातुभूतेयेव पटिसेनिकत्ता 23 पटिलोमकत्ता पटिभण्डकत्ता पटिपक्खकत्ता कलहं करेय्युं भण्डनं करेय्युं विग्गहं करेय्युं विवादं करेय्युं मेधगं करेय्युं, ते नत्थि न सन्ति न संविज्जन्ति नुपलब्भन्ति, पहीना…पे॰… ञाणग्गिना दड्ढाति – ते त्वं वदस्सू न हि तेध अत्थि वादम्हि जाते पटिसेनिकत्ता।
Te tvaṃ vadassū na hi tedha atthi, vādamhi jāte paṭisenikattāti. Te tvaṃ diṭṭhigatike vadassu vādena vādaṃ, niggahena niggahaṃ, paṭikammena paṭikammaṃ, visesena visesaṃ, paṭivisesena paṭivisesaṃ, āveṭhiyāya āveṭhiyaṃ, nibbeṭhiyāya nibbeṭhiyaṃ, chedena chedaṃ, maṇḍalena maṇḍalaṃ, te tuyhaṃ paṭisūrā paṭipurisā paṭisattū paṭimallāti – te tvaṃ vadassū na hi tedha atthi. Vādamhi jāte paṭisenikattāti. Vāde jāte sañjāte nibbatte abhinibbatte pātubhūteyeva paṭisenikattā 24 paṭilomakattā paṭibhaṇḍakattā paṭipakkhakattā kalahaṃ kareyyuṃ bhaṇḍanaṃ kareyyuṃ viggahaṃ kareyyuṃ vivādaṃ kareyyuṃ medhagaṃ kareyyuṃ, te natthi na santi na saṃvijjanti nupalabbhanti, pahīnā…pe… ñāṇagginā daḍḍhāti – te tvaṃ vadassū na hi tedha atthi vādamhi jāte paṭisenikattā.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘ये दिट्ठिमुग्गय्ह विवादयन्ति, इदमेव सच्चन्ति च वादयन्ति।
‘‘Ye diṭṭhimuggayha vivādayanti, idameva saccanti ca vādayanti;
ते त्वं वदस्सू न हि तेध अत्थि, वादम्हि जाते पटिसेनिकत्ता’’ति॥
Te tvaṃ vadassū na hi tedha atthi, vādamhi jāte paṭisenikattā’’ti.
६८.
68.
विसेनिकत्वा पन ये चरन्ति, दिट्ठीहि दिट्ठिं अविरुज्झमाना।
Visenikatvā pana ye caranti, diṭṭhīhi diṭṭhiṃ avirujjhamānā;
तेसु त्वं किं लभेथ पसूर, येसीध नत्थि परमुग्गहीतं॥
Tesu tvaṃ kiṃ labhetha pasūra, yesīdha natthi paramuggahītaṃ.
विसेनिकत्वा पन ये चरन्तीति। सेना वुच्चति मारसेना। कायदुच्चरितं मारसेना, वचीदुच्चरितं मारसेना, मनोदुच्चरितं मारसेना, लोभो मारसेना, दोसो मारसेना, मोहो मारसेना, कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो… इस्सा… मच्छरियं… माया… साठेय्यं… थम्भो… सारम्भो… मानो… अतिमानो… मदो… पमादो… सब्बे किलेसा… सब्बे दुच्चरिता… सब्बे दरथा… सब्बे परिळाहा… सब्बे सन्तापा… सब्बाकुसलाभिसङ्खारा मारसेना।
Visenikatvā pana ye carantīti. Senā vuccati mārasenā. Kāyaduccaritaṃ mārasenā, vacīduccaritaṃ mārasenā, manoduccaritaṃ mārasenā, lobho mārasenā, doso mārasenā, moho mārasenā, kodho… upanāho… makkho… paḷāso… issā… macchariyaṃ… māyā… sāṭheyyaṃ… thambho… sārambho… māno… atimāno… mado… pamādo… sabbe kilesā… sabbe duccaritā… sabbe darathā… sabbe pariḷāhā… sabbe santāpā… sabbākusalābhisaṅkhārā mārasenā.
वुत्तञ्हेतं भगवता –
Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘कामा ते पठमा सेना, दुतिया अरति वुच्चति…पे॰…।
‘‘Kāmā te paṭhamā senā, dutiyā arati vuccati…pe…;
न नं असुरो जिनाति, जेत्वाव लभते सुख’’न्ति॥
Na naṃ asuro jināti, jetvāva labhate sukha’’nti.
यतो चतूहि अरियमग्गेहि सब्बा च मारसेना सब्बे च पटिसेनिकरा किलेसा जिता च पराजिता च भग्गा विप्पलुग्गा परम्मुखा, तेन वुच्चति विसेनिकत्वाति। येति अरहन्तो खीणासवा। चरन्तीति चरन्ति विहरन्ति इरियन्ति वत्तेन्ति पालेन्ति यपेन्ति यापेन्तीति – विसेनिकत्वा पन ये चरन्ति।
Yato catūhi ariyamaggehi sabbā ca mārasenā sabbe ca paṭisenikarā kilesā jitā ca parājitā ca bhaggā vippaluggā parammukhā, tena vuccati visenikatvāti. Yeti arahanto khīṇāsavā. Carantīti caranti viharanti iriyanti vattenti pālenti yapenti yāpentīti – visenikatvā pana ye caranti.
दिट्ठीहि दिट्ठिं अविरुज्झमानाति। येसं द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि पहीनानि समुच्छिन्नानि वूपसन्तानि पटिपस्सद्धानि अभब्बुप्पत्तिकानि ञाणग्गिना दड्ढानि, ते दिट्ठीहि दिट्ठिं अविरुज्झमाना अप्पटिविरुज्झमाना अप्पहीयमाना अप्पटिहञ्ञमाना अप्पटिहतमानाति – दिट्ठीहि दिट्ठिं अविरुज्झमाना।
Diṭṭhīhi diṭṭhiṃ avirujjhamānāti. Yesaṃ dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni pahīnāni samucchinnāni vūpasantāni paṭipassaddhāni abhabbuppattikāni ñāṇagginā daḍḍhāni, te diṭṭhīhi diṭṭhiṃ avirujjhamānā appaṭivirujjhamānā appahīyamānā appaṭihaññamānā appaṭihatamānāti – diṭṭhīhi diṭṭhiṃ avirujjhamānā.
तेसु त्वं किं लभेथ पसूराति। तेसु अरहन्तेसु खीणासवेसु किं लभेथ पटिसूरं पटिपुरिसं पटिसत्तुं पटिमल्लन्ति – तेसु त्वं किं लभेथ पसूर।
Tesu tvaṃ kiṃ labhetha pasūrāti. Tesu arahantesu khīṇāsavesu kiṃ labhetha paṭisūraṃ paṭipurisaṃ paṭisattuṃ paṭimallanti – tesu tvaṃ kiṃ labhetha pasūra.
येसीध नत्थि परमुग्गहीतन्ति। येसं अरहन्तानं खीणासवानं ‘‘इदं परमं अग्गं सेट्ठं विसिट्ठं पामोक्खं उत्तमं पवर’’न्ति गहितं परामट्ठं अभिनिविट्ठं अज्झोसितं अधिमुत्तं, नत्थि न सन्ति न संविज्जन्ति नुपलब्भन्ति, पहीनं समुच्छिन्नं वूपसन्तं पटिपस्सद्धं अभब्बुप्पत्तिकं ञाणग्गिना दड्ढन्ति – येसीध नत्थि परमुग्गहीतं।
Yesīdha natthi paramuggahītanti. Yesaṃ arahantānaṃ khīṇāsavānaṃ ‘‘idaṃ paramaṃ aggaṃ seṭṭhaṃ visiṭṭhaṃ pāmokkhaṃ uttamaṃ pavara’’nti gahitaṃ parāmaṭṭhaṃ abhiniviṭṭhaṃ ajjhositaṃ adhimuttaṃ, natthi na santi na saṃvijjanti nupalabbhanti, pahīnaṃ samucchinnaṃ vūpasantaṃ paṭipassaddhaṃ abhabbuppattikaṃ ñāṇagginā daḍḍhanti – yesīdha natthi paramuggahītaṃ.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘विसेनिकत्वा पन ये चरन्ति, दिट्ठीहि दिट्ठिं अविरुज्झमाना।
‘‘Visenikatvā pana ye caranti, diṭṭhīhi diṭṭhiṃ avirujjhamānā;
तेसु त्वं किं लभेथ पसूर, येसीध नत्थि परमुग्गहीत’’न्ति॥
Tesu tvaṃ kiṃ labhetha pasūra, yesīdha natthi paramuggahīta’’nti.
६९.
69.
अथ त्वं पवितक्कमागमा, 25 मनसा दिट्ठिगतानि चिन्तयन्तो।
Athatvaṃ pavitakkamāgamā,26manasā diṭṭhigatāni cintayanto;
धोनेन युगं समागमा, न हि त्वं सक्खसि सम्पयातवे॥
Dhonena yugaṃ samāgamā, na hi tvaṃ sakkhasi sampayātave.
अथ त्वं पवितक्कमागमाति। अथाति पदसन्धि पदसंसग्गो पदपारिपूरी अक्खरसमवायो ब्यञ्जनसिलिट्ठता पदानुपुब्बतापेतं – अथाति। पवितक्कमागमाति तक्केन्तो वितक्केन्तो सङ्कप्पेन्तो ‘‘जयो नु खो मे भविस्सति, पराजयो नु खो मे भविस्सति, कथं निग्गहं करिस्सामि, कथं पटिकम्मं करिस्सामि, कथं विसेसं करिस्सामि, कथं पटिविसेसं करिस्सामि, कथं आवेठियं करिस्सामि, कथं निब्बेठियं करिस्सामि , कथं छेदं करिस्सामि, कथं मण्डलं करिस्सामि’’ एवं तक्केन्तो वितक्केन्तो सङ्कप्पेन्तो आगतोसि उपगतोसि सम्पत्तोसि मया सद्धिं समागतोसीति – अथ त्वं पवितक्कमागमा।
Athatvaṃ pavitakkamāgamāti. Athāti padasandhi padasaṃsaggo padapāripūrī akkharasamavāyo byañjanasiliṭṭhatā padānupubbatāpetaṃ – athāti. Pavitakkamāgamāti takkento vitakkento saṅkappento ‘‘jayo nu kho me bhavissati, parājayo nu kho me bhavissati, kathaṃ niggahaṃ karissāmi, kathaṃ paṭikammaṃ karissāmi, kathaṃ visesaṃ karissāmi, kathaṃ paṭivisesaṃ karissāmi, kathaṃ āveṭhiyaṃ karissāmi, kathaṃ nibbeṭhiyaṃ karissāmi , kathaṃ chedaṃ karissāmi, kathaṃ maṇḍalaṃ karissāmi’’ evaṃ takkento vitakkento saṅkappento āgatosi upagatosi sampattosi mayā saddhiṃ samāgatosīti – atha tvaṃ pavitakkamāgamā.
मनसा दिट्ठिगतानि चिन्तयन्तोति। मनोति यं चित्तं मनो मानसं हदयं पण्डरं, मनो मनायतनं मनिन्द्रियं विञ्ञाणं विञ्ञाणक्खन्धो तज्जा मनोविञ्ञाणधातु। चित्तेन दिट्ठिं चिन्तेन्तो विचिन्तेन्तो ‘‘सस्सतो लोको’’ति वा, ‘‘असस्सतो लोको’’ति वा…पे॰… ‘‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’ति वाति – मनसा दिट्ठिगतानि चिन्तयन्तो।
Manasā diṭṭhigatāni cintayantoti. Manoti yaṃ cittaṃ mano mānasaṃ hadayaṃ paṇḍaraṃ, mano manāyatanaṃ manindriyaṃ viññāṇaṃ viññāṇakkhandho tajjā manoviññāṇadhātu. Cittena diṭṭhiṃ cintento vicintento ‘‘sassato loko’’ti vā, ‘‘asassato loko’’ti vā…pe… ‘‘neva hoti na na hoti tathāgato paraṃ maraṇā’’ti vāti – manasā diṭṭhigatāni cintayanto.
धोनेन युगं समागमा, न हि त्वं सक्खसि सम्पयातवेति। धोना वुच्चति पञ्ञा। या पञ्ञा पजानना…पे॰… अमोहो धम्मविचयो सम्मादिट्ठि। किंकारणा धोना वुच्चति पञ्ञा? ताय पञ्ञाय कायदुच्चरितं धुतञ्च धोतञ्च सन्धोतञ्च निद्धोतञ्च, वचीदुच्चरितं…पे॰… सब्बाकुसलाभिसङ्खारा धुता च धोता च सन्धोता च निद्धोता च। अथ वा सम्मादिट्ठिया मिच्छादिट्ठि… सम्मासङ्कप्पेन मिच्छासङ्कप्पो…पे॰… सम्माविमुत्तिया मिच्छाविमुत्ति धुता च धोता च सन्धोता च निद्धोता च। अथ वा अरियेन अट्ठङ्गिकेन मग्गेन सब्बे किलेसा… सब्बे दुच्चरिता… सब्बे दरथा… सब्बे परिळाहा… सब्बे सन्तापा… सब्बाकुसलाभिसङ्खारा धुता च धोता च सन्धोता च निद्धोता च। भगवा इमेहि धोनेय्येहि धम्मेहि उपेतो समुपेतो उपगतो समुपगतो उपपन्नो समुपपन्नो समन्नागतो, तस्मा भगवा धोनो। सो धुतरागो धुतपापो धुतकिलेसो धुतपरिळाहोति – धोनोति।
Dhonena yugaṃ samāgamā, na hi tvaṃ sakkhasi sampayātaveti. Dhonā vuccati paññā. Yā paññā pajānanā…pe… amoho dhammavicayo sammādiṭṭhi. Kiṃkāraṇā dhonā vuccati paññā? Tāya paññāya kāyaduccaritaṃ dhutañca dhotañca sandhotañca niddhotañca, vacīduccaritaṃ…pe… sabbākusalābhisaṅkhārā dhutā ca dhotā ca sandhotā ca niddhotā ca. Atha vā sammādiṭṭhiyā micchādiṭṭhi… sammāsaṅkappena micchāsaṅkappo…pe… sammāvimuttiyā micchāvimutti dhutā ca dhotā ca sandhotā ca niddhotā ca. Atha vā ariyena aṭṭhaṅgikena maggena sabbe kilesā… sabbe duccaritā… sabbe darathā… sabbe pariḷāhā… sabbe santāpā… sabbākusalābhisaṅkhārā dhutā ca dhotā ca sandhotā ca niddhotā ca. Bhagavā imehi dhoneyyehi dhammehi upeto samupeto upagato samupagato upapanno samupapanno samannāgato, tasmā bhagavā dhono. So dhutarāgo dhutapāpo dhutakileso dhutapariḷāhoti – dhonoti.
धोनेन युगं समागमा, न हि त्वं सक्खसि सम्पयातवेति। पसूरो परिब्बाजको न पटिबलो धोनेन बुद्धेन भगवता सद्धिं युगं समागमं समागन्त्वा युगग्गाहं गण्हित्वा साकच्छेतुं सल्लपितुं साकच्छं समापज्जितुं। तं किस्स हेतु? पसूरो परिब्बाजको हीनो निहीनो ओमको लामको छतुक्को परित्तो। सो हि भगवा अग्गो च सेट्ठो च विसिट्ठो च पामोक्खो च उत्तमो च पवरो च। यथा ससो न पटिबलो मत्तेन मातङ्गेन सद्धिं युगं समागमं समागन्त्वा युगग्गाहं गण्हितुं; यथा कोत्थुको न पटिबलो सीहेन मिगरञ्ञा सद्धिं युगं समागमं समागन्त्वा युगग्गाहं गण्हितुं; यथा वच्छको तरुणको धेनुपको न पटिबलो उसभेन चलककुना 27 सद्धिं युगं समागमं समागन्त्वा युगग्गाहं गण्हितुं; यथा धङ्को न पटिबलो गरुळेन वेनतेय्येन सद्धिं युगं समागमं समागन्त्वा युगग्गाहं गण्हितुं; यथा चण्डालो न पटिबलो रञ्ञा चक्कवत्तिना सद्धिं युगं समागमं समागन्त्वा युगग्गाहं गण्हितुं; यथा पंसुपिसाचको न पटिबलो इन्देन देवरञ्ञा सद्धिं युगं समागमं समागन्त्वा युगग्गाहं गण्हितुं; एवमेव पसूरो परिब्बाजको न पटिबलो धोनेन बुद्धेन भगवता सद्धिं युगं समागमं समागन्त्वा युगग्गाहं गण्हित्वा साकच्छेतुं सल्लपितुं साकच्छं समापज्जितुं। तं किस्स हेतु? पसूरो परिब्बाजको हीनपञ्ञो निहीनपञ्ञो ओमकपञ्ञो लामकपञ्ञो छतुक्कपञ्ञो परित्तपञ्ञो। सो हि भगवा महापञ्ञो पुथुपञ्ञो हासपञ्ञो जवनपञ्ञो तिक्खपञ्ञो निब्बेधिकपञ्ञो, पञ्ञापभेदकुसलो पभिन्नञाणो अधिगतपटिसम्भिदो, चतुवेसारज्जप्पत्तो दसबलधारी, पुरिसासभो पुरिससीहो पुरिसनागो पुरिसाजञ्ञो पुरिसधोरय्हो, अनन्तञाणो अनन्ततेजो अनन्तयसो अड्ढो महद्धनो धनवा, नेता विनेता अनुनेता, पञ्ञापेता निज्झापेता पेक्खेता पसादेता। सो हि भगवा अनुप्पन्नस्स मग्गस्स उप्पादेता, असञ्जातस्स मग्गस्स सञ्जनेता, अनक्खातस्स मग्गस्स अक्खाता, मग्गञ्ञू मग्गविदू मग्गकोविदो मग्गानुगा च पनस्स एतरहि सावका विहरन्ति पच्छा समन्नागता।
Dhonena yugaṃ samāgamā, na hi tvaṃ sakkhasi sampayātaveti. Pasūro paribbājako na paṭibalo dhonena buddhena bhagavatā saddhiṃ yugaṃ samāgamaṃ samāgantvā yugaggāhaṃ gaṇhitvā sākacchetuṃ sallapituṃ sākacchaṃ samāpajjituṃ. Taṃ kissa hetu? Pasūro paribbājako hīno nihīno omako lāmako chatukko paritto. So hi bhagavā aggo ca seṭṭho ca visiṭṭho ca pāmokkho ca uttamo ca pavaro ca. Yathā saso na paṭibalo mattena mātaṅgena saddhiṃ yugaṃ samāgamaṃ samāgantvā yugaggāhaṃ gaṇhituṃ; yathā kotthuko na paṭibalo sīhena migaraññā saddhiṃ yugaṃ samāgamaṃ samāgantvā yugaggāhaṃ gaṇhituṃ; yathā vacchako taruṇako dhenupako na paṭibalo usabhena calakakunā 28 saddhiṃ yugaṃ samāgamaṃ samāgantvā yugaggāhaṃ gaṇhituṃ; yathā dhaṅko na paṭibalo garuḷena venateyyena saddhiṃ yugaṃ samāgamaṃ samāgantvā yugaggāhaṃ gaṇhituṃ; yathā caṇḍālo na paṭibalo raññā cakkavattinā saddhiṃ yugaṃ samāgamaṃ samāgantvā yugaggāhaṃ gaṇhituṃ; yathā paṃsupisācako na paṭibalo indena devaraññā saddhiṃ yugaṃ samāgamaṃ samāgantvā yugaggāhaṃ gaṇhituṃ; evameva pasūro paribbājako na paṭibalo dhonena buddhena bhagavatā saddhiṃ yugaṃ samāgamaṃ samāgantvā yugaggāhaṃ gaṇhitvā sākacchetuṃ sallapituṃ sākacchaṃ samāpajjituṃ. Taṃ kissa hetu? Pasūro paribbājako hīnapañño nihīnapañño omakapañño lāmakapañño chatukkapañño parittapañño. So hi bhagavā mahāpañño puthupañño hāsapañño javanapañño tikkhapañño nibbedhikapañño, paññāpabhedakusalo pabhinnañāṇo adhigatapaṭisambhido, catuvesārajjappatto dasabaladhārī, purisāsabho purisasīho purisanāgo purisājañño purisadhorayho, anantañāṇo anantatejo anantayaso aḍḍho mahaddhano dhanavā, netā vinetā anunetā, paññāpetā nijjhāpetā pekkhetā pasādetā. So hi bhagavā anuppannassa maggassa uppādetā, asañjātassa maggassa sañjanetā, anakkhātassa maggassa akkhātā, maggaññū maggavidū maggakovido maggānugā ca panassa etarahi sāvakā viharanti pacchā samannāgatā.
सो हि भगवा जानं जानाति पस्सं पस्सति, चक्खुभूतो ञाणभूतो धम्मभूतो ब्रह्मभूतो, वत्ता पवत्ता अत्थस्स निन्नेता अमतस्स दाता धम्मस्सामी तथागतो; नत्थि तस्स भगवतो अञ्ञातं अदिट्ठं अविदितं असच्छिकतं अफस्सितं 29 पञ्ञाय। अतीतं अनागतं पच्चुप्पन्नं उपादाय सब्बे धम्मा सब्बाकारेन बुद्धस्स भगवतो ञाणमुखे आपाथं आगच्छन्ति। यं किञ्चि नेय्यं नाम अत्थि धम्मं जानितब्बं। अत्तत्थो वा परत्थो वा उभयत्थो वा दिट्ठधम्मिको वा अत्थो, सम्परायिको वा अत्थो, उत्तानो वा अत्थो, गम्भीरो वा अत्थो, गूळ्हो वा अत्थो, पटिच्छन्नो वा अत्थो, नेय्यो वा अत्थो, नीतो वा अत्थो, अनवज्जो वा अत्थो, निक्किलेसो वा अत्थो, वोदानो वा अत्थो, परमत्थो वा अत्थो, सब्बं तं अन्तोबुद्धञाणे परिवत्तति।
So hi bhagavā jānaṃ jānāti passaṃ passati, cakkhubhūto ñāṇabhūto dhammabhūto brahmabhūto, vattā pavattā atthassa ninnetā amatassa dātā dhammassāmī tathāgato; natthi tassa bhagavato aññātaṃ adiṭṭhaṃ aviditaṃ asacchikataṃ aphassitaṃ 30 paññāya. Atītaṃ anāgataṃ paccuppannaṃ upādāya sabbe dhammā sabbākārena buddhassa bhagavato ñāṇamukhe āpāthaṃ āgacchanti. Yaṃ kiñci neyyaṃ nāma atthi dhammaṃ jānitabbaṃ. Attattho vā parattho vā ubhayattho vā diṭṭhadhammiko vā attho, samparāyiko vā attho, uttāno vā attho, gambhīro vā attho, gūḷho vā attho, paṭicchanno vā attho, neyyo vā attho, nīto vā attho, anavajjo vā attho, nikkileso vā attho, vodāno vā attho, paramattho vā attho, sabbaṃ taṃ antobuddhañāṇe parivattati.
सब्बं कायकम्मं बुद्धस्स भगवतो ञाणानुपरिवत्ति, सब्बं वचीकम्मं ञाणानुपरिवत्ति , सब्बं मनोकम्मं ञाणानुपरिवत्ति। अतीते बुद्धस्स भगवतो अप्पटिहतं ञाणं, अनागते अप्पटिहतं ञाणं, पच्चुप्पन्ने अप्पटिहतं ञाणं, यावतकं नेय्यं तावतकं ञाणं, यावतकं ञाणं तावतकं नेय्यं, नेय्यपरियन्तिकं ञाणं, ञाणपरियन्तिकं नेय्यं, नेय्यं अतिक्कमित्वा ञाणं नप्पवत्तति , ञाणं अतिक्कमित्वा नेय्यपथो नत्थि। अञ्ञमञ्ञपरियन्तट्ठायिनो ते धम्मा। यथा द्विन्नं समुग्गपटलानं सम्मा फुसितानं हेट्ठिमं समुग्गपटलं उपरिमं नातिवत्तति, उपरिमं समुग्गपटलं हेट्ठिमं नातिवत्तति अञ्ञमञ्ञपरियन्तट्ठायिनो; एवमेव बुद्धस्स भगवतो नेय्यञ्च ञाणञ्च अञ्ञमञ्ञपरियन्तट्ठायिनो; यावतकं नेय्यं तावतकं ञाणं, यावतकं ञाणं तावतकं नेय्यं, नेय्यपरियन्तिकं ञाणं, ञाणपरियन्तिकं नेय्यं, नेय्यं अतिक्कमित्वा ञाणं नप्पवत्तति, ञाणं अतिक्कमित्वा नेय्यपथो नत्थि। अञ्ञमञ्ञपरियन्तट्ठायिनो ते धम्मा सब्बधम्मेसु बुद्धस्स भगवतो ञाणं पवत्तति।
Sabbaṃ kāyakammaṃ buddhassa bhagavato ñāṇānuparivatti, sabbaṃ vacīkammaṃ ñāṇānuparivatti , sabbaṃ manokammaṃ ñāṇānuparivatti. Atīte buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, anāgate appaṭihataṃ ñāṇaṃ, paccuppanne appaṭihataṃ ñāṇaṃ, yāvatakaṃ neyyaṃ tāvatakaṃ ñāṇaṃ, yāvatakaṃ ñāṇaṃ tāvatakaṃ neyyaṃ, neyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ neyyaṃ, neyyaṃ atikkamitvā ñāṇaṃ nappavattati , ñāṇaṃ atikkamitvā neyyapatho natthi. Aññamaññapariyantaṭṭhāyino te dhammā. Yathā dvinnaṃ samuggapaṭalānaṃ sammā phusitānaṃ heṭṭhimaṃ samuggapaṭalaṃ uparimaṃ nātivattati, uparimaṃ samuggapaṭalaṃ heṭṭhimaṃ nātivattati aññamaññapariyantaṭṭhāyino; evameva buddhassa bhagavato neyyañca ñāṇañca aññamaññapariyantaṭṭhāyino; yāvatakaṃ neyyaṃ tāvatakaṃ ñāṇaṃ, yāvatakaṃ ñāṇaṃ tāvatakaṃ neyyaṃ, neyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ neyyaṃ, neyyaṃ atikkamitvā ñāṇaṃ nappavattati, ñāṇaṃ atikkamitvā neyyapatho natthi. Aññamaññapariyantaṭṭhāyino te dhammā sabbadhammesu buddhassa bhagavato ñāṇaṃ pavattati.
सब्बे धम्मा बुद्धस्स भगवतो आवज्जनपटिबद्धा आकङ्खपटिबद्धा मनसिकारपटिबद्धा चित्तुप्पादपटिबद्धा। सब्बसत्तेसु बुद्धस्स भगवतो ञाणं पवत्तति, सब्बेसञ्च सत्तानं भगवा आसयं जानाति अनुसयं जानाति चरितं जानाति अधिमुत्तिं जानाति। अप्परजक्खे महारजक्खे तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रिये स्वाकारे द्वाकारे सुविञ्ञापये दुविञ्ञापये भब्बाभब्बे सत्ते पजानाति। सदेवको लोको समारको सब्रह्मको सस्समणब्राह्मणी पजा सदेवमनुस्सा अन्तोबुद्धञाणे परिवत्तति।
Sabbe dhammā buddhassa bhagavato āvajjanapaṭibaddhā ākaṅkhapaṭibaddhā manasikārapaṭibaddhā cittuppādapaṭibaddhā. Sabbasattesu buddhassa bhagavato ñāṇaṃ pavattati, sabbesañca sattānaṃ bhagavā āsayaṃ jānāti anusayaṃ jānāti caritaṃ jānāti adhimuttiṃ jānāti. Apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye svākāre dvākāre suviññāpaye duviññāpaye bhabbābhabbe satte pajānāti. Sadevako loko samārako sabrahmako sassamaṇabrāhmaṇī pajā sadevamanussā antobuddhañāṇe parivattati.
यथा ये केचि मच्छकच्छपा अन्तमसो तिमितिमिङ्गलं उपादाय अन्तोमहासमुद्दे परिवत्तन्ति; एवमेव सदेवको लोको समारको सब्रह्मको सस्समणब्राह्मणी पजा सदेवमनुस्सा अन्तोबुद्धञाणे परिवत्तति। यथा ये केचि पक्खी अन्तमसो गरुळं वेनतेय्यं उपादाय आकासस्स पदेसे परिवत्तन्ति; एवमेव येपि ते सारिपुत्तसमा पञ्ञाय तेपि बुद्धञाणस्स पदेसे परिवत्तन्ति । बुद्धञाणं देवमनुस्सानं पञ्ञं फरित्वा अभिभवित्वा तिट्ठतियेव।
Yathā ye keci macchakacchapā antamaso timitimiṅgalaṃ upādāya antomahāsamudde parivattanti; evameva sadevako loko samārako sabrahmako sassamaṇabrāhmaṇī pajā sadevamanussā antobuddhañāṇe parivattati. Yathā ye keci pakkhī antamaso garuḷaṃ venateyyaṃ upādāya ākāsassa padese parivattanti; evameva yepi te sāriputtasamā paññāya tepi buddhañāṇassa padese parivattanti . Buddhañāṇaṃ devamanussānaṃ paññaṃ pharitvā abhibhavitvā tiṭṭhatiyeva.
येपि ते खत्तियपण्डिता ब्राह्मणपण्डिता गहपतिपण्डिता समणपण्डिता निपुणा कतपरप्पवादा वालवेधिरूपा। वोभिन्दन्ता 31 मञ्ञे चरन्ति पञ्ञागतेन दिट्ठिगतानि । ते पञ्हे अभिसङ्खरित्वा अभिसङ्खरित्वा तथागते उपसङ्कमित्वा पुच्छन्ति गूळ्हानि च पटिच्छन्नानि च। कथिता विसज्जिताव ते पञ्हा भगवता होन्ति निद्दिट्ठकारणा उपक्खित्तका च। ते भगवतो सम्पज्जन्ति। अथ खो भगवाव तत्थ अतिरोचति यदिदं पञ्ञायाति – धोनेन युगं समागमा, न हि त्वं सक्खसि सम्पयातवे।
Yepi te khattiyapaṇḍitā brāhmaṇapaṇḍitā gahapatipaṇḍitā samaṇapaṇḍitā nipuṇā kataparappavādā vālavedhirūpā. Vobhindantā 32 maññe caranti paññāgatena diṭṭhigatāni . Te pañhe abhisaṅkharitvā abhisaṅkharitvā tathāgate upasaṅkamitvā pucchanti gūḷhāni ca paṭicchannāni ca. Kathitā visajjitāva te pañhā bhagavatā honti niddiṭṭhakāraṇā upakkhittakā ca. Te bhagavato sampajjanti. Atha kho bhagavāva tattha atirocati yadidaṃ paññāyāti – dhonena yugaṃ samāgamā, na hi tvaṃ sakkhasi sampayātave.
तेनाह भगवा –
Tenāha bhagavā –
‘‘अथ त्वं पवितक्कमागमा, मनसा दिट्ठिगतानि चिन्तयन्तो।
‘‘Atha tvaṃ pavitakkamāgamā, manasā diṭṭhigatāni cintayanto;
धोनेन युगं समागमा, न हि त्वं सक्खसि सम्पयातवे’’ति॥
Dhonena yugaṃ samāgamā, na hi tvaṃ sakkhasi sampayātave’’ti.
पसूरसुत्तनिद्देसो अट्ठमो।
Pasūrasuttaniddeso aṭṭhamo.
Footnotes:
Related texts:
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / महानिद्देस-अट्ठकथा • Mahāniddesa-aṭṭhakathā / ८. पसूरसुत्तनिद्देसवण्णना • 8. Pasūrasuttaniddesavaṇṇanā
