Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / ഉദാന-അട്ഠകഥാ • Udāna-aṭṭhakathā |
൧. ബോധിവഗ്ഗോ
1. Bodhivaggo
൧. പഠമബോധിസുത്തവണ്ണനാ
1. Paṭhamabodhisuttavaṇṇanā
൧. യം പനേത്ഥ ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തിആദികം നിദാനം, തത്ഥ ഏവന്തി നിപാതപദം. മേതിആദീനി നാമപദാനി. ഉരുവേലായം വിഹരതീതി ഏത്ഥ വീതി ഉപസഗ്ഗപദം, ഹരതീതി ആഖ്യാതപദന്തി ഇമിനാവ നയേന സബ്ബത്ഥ പദവിഭാഗോ വേദിതബ്ബോ.
1. Yaṃ panettha ‘‘evaṃ me suta’’ntiādikaṃ nidānaṃ, tattha evanti nipātapadaṃ. Metiādīni nāmapadāni. Uruvelāyaṃ viharatīti ettha vīti upasaggapadaṃ, haratīti ākhyātapadanti imināva nayena sabbattha padavibhāgo veditabbo.
അത്ഥതോ പന ഏവംസദ്ദോ താവ ഉപമൂപദേസസമ്പഹംസനഗരഹണവചനസമ്പടിഗ്ഗഹാകാര- നിദസ്സനാവധാരണപുച്ഛാഇദമത്ഥപരിമാണാദി അനേകത്ഥപ്പഭേദോ. തഥാ ഹേസ ‘‘ഏവം ജാതേന മച്ചേന, കത്തബ്ബം കുസലം ബഹു’’ന്തി ഏവമാദീസു (ധ॰ പ॰ ൫൩) ഉപമായം ആഗതോ. ‘‘ഏവം തേ അഭിക്കമിതബ്ബം, ഏവം തേ പടിക്കമിതബ്ബ’’ന്തിആദീസു (അ॰ നി॰ ൪.൧൨൨) ഉപദേസേ. ‘‘ഏവമേതം ഭഗവാ, ഏവമേതം സുഗതാ’’തിആദീസു (അ॰ നി॰ ൩.൬൬) സമ്പഹംസനേ. ‘‘ഏവമേവം പനായം വസലീ യസ്മിം വാ തസ്മിം വാ തസ്സ മുണ്ഡകസ്സ സമണകസ്സ വണ്ണം ഭാസതീ’’തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൧.൧൮൭) ഗരഹണേ. ‘‘ഏവം, ഭന്തേതി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസു’’ന്തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൨.൩; മ॰ നി॰ ൧.൧) വചനസമ്പടിഗ്ഗഹേ. ‘‘ഏവം ബ്യാ ഖോ അഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമീ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൩൯൮) ആകാരേ. ‘‘ഏഹി ത്വം, മാണവക, യേന സമണോ ആനന്ദോ തേനുപസങ്കമ, ഉപസങ്കമിത്വാ മമ വചനേന സമണം ആനന്ദം അപ്പാബാധം അപ്പാതങ്കം ലഹുട്ഠാനം ബലം ഫാസുവിഹാരം പുച്ഛ ‘സുഭോ മാണവോ തോദേയ്യപുത്തോ ഭവന്തം ആനന്ദം അപ്പാബാധം അപ്പാതങ്കം ലഹുട്ഠാനം ബലം ഫാസുവിഹാരം പുച്ഛതീ’തി, ഏവഞ്ച വദേഹി ‘സാധു കിര ഭവം ആനന്ദോ യേന സുഭസ്സ മാണവസ്സ തോദേയ്യപുത്തസ്സ നിവേസനം, തേനുപസങ്കമതു അനുകമ്പം ഉപാദായാ’തി’’ആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൧.൪൪൫) നിദസ്സനേ. ‘‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, കാലാമാ, ഇമേ ധമ്മാ കുസലാ വാ അകുസലാ വാ’തി? ‘അകുസലാ, ഭന്തേ’. ‘സാവജ്ജാ വാ അനവജ്ജാ വാ’തി? ‘സാവജ്ജാ, ഭന്തേ’. ‘വിഞ്ഞൂഗരഹിതാ വാ വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാ വാ’തി? ‘വിഞ്ഞൂഗരഹിതാ, ഭന്തേ’. ‘സമത്താ സമാദിന്നാ അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തി, നോ’വാ? ‘കഥം വോ ഏത്ഥ ഹോതീ’തി? ‘സമത്താ, ഭന്തേ, സമാദിന്നാ അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തി, ഏവം നോ ഏത്ഥ ഹോതീതി’’’ആദീസു (അ॰ നി॰ ൩.൬൬) അവധാരണേ. ‘‘ഏവമേതേ സുന്ഹാതാ സുവിലിത്താ കപ്പിതകേസമസ്സൂ ആമുത്തമാലാഭരണാ’’തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൧.൨൮൬) പുച്ഛായം. ‘‘ഏവംഗതാനി പുഥുസിപ്പായതനാനി (ദീ॰ നി॰ ൧.൧൮൨), ഏവംവിധോ ഏവമാകാരോ’’തിആദീസു ഇദംസദ്ദസ്സ അത്ഥേ. ഗതസദ്ദോ ഹി പകാരപരിയായോ, തഥാ വിധാകാരസദ്ദാ. തഥാ ഹി വിധയുത്തഗതസദ്ദേ ലോകിയാ പകാരത്ഥേ വദന്തി. ‘‘ഏവം ലഹുപരിവത്തം ഏവമായുപരിയന്തോ’’തിആദീസു (അ॰ നി॰ ൧.൪൮) പരിമാണേ.
Atthato pana evaṃsaddo tāva upamūpadesasampahaṃsanagarahaṇavacanasampaṭiggahākāra- nidassanāvadhāraṇapucchāidamatthaparimāṇādi anekatthappabhedo. Tathā hesa ‘‘evaṃ jātena maccena, kattabbaṃ kusalaṃ bahu’’nti evamādīsu (dha. pa. 53) upamāyaṃ āgato. ‘‘Evaṃ te abhikkamitabbaṃ, evaṃ te paṭikkamitabba’’ntiādīsu (a. ni. 4.122) upadese. ‘‘Evametaṃ bhagavā, evametaṃ sugatā’’tiādīsu (a. ni. 3.66) sampahaṃsane. ‘‘Evamevaṃ panāyaṃ vasalī yasmiṃ vā tasmiṃ vā tassa muṇḍakassa samaṇakassa vaṇṇaṃ bhāsatī’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.187) garahaṇe. ‘‘Evaṃ, bhanteti kho te bhikkhū bhagavato paccassosu’’ntiādīsu (dī. ni. 2.3; ma. ni. 1.1) vacanasampaṭiggahe. ‘‘Evaṃ byā kho ahaṃ, bhante, bhagavatā dhammaṃ desitaṃ ājānāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.398) ākāre. ‘‘Ehi tvaṃ, māṇavaka, yena samaṇo ānando tenupasaṅkama, upasaṅkamitvā mama vacanena samaṇaṃ ānandaṃ appābādhaṃ appātaṅkaṃ lahuṭṭhānaṃ balaṃ phāsuvihāraṃ puccha ‘subho māṇavo todeyyaputto bhavantaṃ ānandaṃ appābādhaṃ appātaṅkaṃ lahuṭṭhānaṃ balaṃ phāsuvihāraṃ pucchatī’ti, evañca vadehi ‘sādhu kira bhavaṃ ānando yena subhassa māṇavassa todeyyaputtassa nivesanaṃ, tenupasaṅkamatu anukampaṃ upādāyā’ti’’ādīsu (dī. ni. 1.445) nidassane. ‘‘‘Taṃ kiṃ maññatha, kālāmā, ime dhammā kusalā vā akusalā vā’ti? ‘Akusalā, bhante’. ‘Sāvajjā vā anavajjā vā’ti? ‘Sāvajjā, bhante’. ‘Viññūgarahitā vā viññuppasatthā vā’ti? ‘Viññūgarahitā, bhante’. ‘Samattā samādinnā ahitāya dukkhāya saṃvattanti, no’vā? ‘Kathaṃ vo ettha hotī’ti? ‘Samattā, bhante, samādinnā ahitāya dukkhāya saṃvattanti, evaṃ no ettha hotīti’’’ādīsu (a. ni. 3.66) avadhāraṇe. ‘‘Evamete sunhātā suvilittā kappitakesamassū āmuttamālābharaṇā’’tiādīsu (dī. ni. 1.286) pucchāyaṃ. ‘‘Evaṃgatāni puthusippāyatanāni (dī. ni. 1.182), evaṃvidho evamākāro’’tiādīsu idaṃsaddassa atthe. Gatasaddo hi pakārapariyāyo, tathā vidhākārasaddā. Tathā hi vidhayuttagatasadde lokiyā pakāratthe vadanti. ‘‘Evaṃ lahuparivattaṃ evamāyupariyanto’’tiādīsu (a. ni. 1.48) parimāṇe.
നനു ച ‘‘ഏവം വിതക്കിതം നോ തുമ്ഹേഹി, ഏവമായുപരിയന്തോ’’തി ചേത്ഥ ഏവംസദ്ദേന പുച്ഛനാകാരപരിമാണാകാരാനം വുത്തത്താ ആകാരത്ഥോ ഏവ ഏവംസദ്ദോതി. ന, വിസേസസബ്ഭാവതോ. ആകാരമത്തവാചകോ ഹേത്ഥ ഏവംസദ്ദോ ആകാരത്ഥോതി അധിപ്പേതോ. ‘‘ഏവം ബ്യാ ഖോ’’തിആദീസു പന ആകാരവിസേസവചനോ. ആകാരവിസേസവാചിനോ ചേതേ ഏവംസദ്ദാ പുച്ഛനാകാരപരിമാണാകാരാനം വാചകത്താ. ഏവഞ്ച കത്വാ ‘‘ഏവം ജാതേന മച്ചേനാ’’തിആദീനി ഉപമാനഉദാഹരണാനി യുജ്ജന്തി. തത്ഥ ഹി –
Nanu ca ‘‘evaṃ vitakkitaṃ no tumhehi, evamāyupariyanto’’ti cettha evaṃsaddena pucchanākāraparimāṇākārānaṃ vuttattā ākārattho eva evaṃsaddoti. Na, visesasabbhāvato. Ākāramattavācako hettha evaṃsaddo ākāratthoti adhippeto. ‘‘Evaṃ byā kho’’tiādīsu pana ākāravisesavacano. Ākāravisesavācino cete evaṃsaddā pucchanākāraparimāṇākārānaṃ vācakattā. Evañca katvā ‘‘evaṃ jātena maccenā’’tiādīni upamānaudāharaṇāni yujjanti. Tattha hi –
‘‘യഥാപി പുപ്ഫരാസിമ്ഹാ, കയിരാ മാലാഗുണേ ബഹൂ;
‘‘Yathāpi puppharāsimhā, kayirā mālāguṇe bahū;
ഏവം ജാതേന മച്ചേന, കത്തബ്ബം കുസലം ബഹു’’ന്തി. –
Evaṃ jātena maccena, kattabbaṃ kusalaṃ bahu’’nti. –
ഏത്ഥ പുപ്ഫരാസിട്ഠാനീയതോ മനുസ്സുപ്പത്തി സപ്പുരിസൂപനിസ്സയസദ്ധമ്മസ്സവനയോനിസോമനസികാരഭോഗസമ്പത്തിആദിതോ ദാനാദിപുഞ്ഞകിരിയാഹേതുസമുദായതോ സോഭാസുഗന്ധതാദിഗുണവിസേസയോഗതോ മാലാഗുണസദിസിയോ ബഹുകാ പുഞ്ഞകിരിയാ മരിതബ്ബസഭാവതായ മച്ചേന കത്തബ്ബാതി അഭേദതായ പുപ്ഫരാസി മാലാഗുണാ ച ഉപമാ, തേസം ഉപമാനാകാരോ യഥാസദ്ദേന അനിയമതോ വുത്തോ. പുന ഏവംസദ്ദേന നിയമനവസേന വുത്തോ. സോ പന ഉപമാകാരോ നിയമിയമാനോ അത്ഥതോ ഉപമാ ഏവ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘ഉപമായം ആഗതോ’’തി.
Ettha puppharāsiṭṭhānīyato manussuppatti sappurisūpanissayasaddhammassavanayonisomanasikārabhogasampattiādito dānādipuññakiriyāhetusamudāyato sobhāsugandhatādiguṇavisesayogato mālāguṇasadisiyo bahukā puññakiriyā maritabbasabhāvatāya maccena kattabbāti abhedatāya puppharāsi mālāguṇā ca upamā, tesaṃ upamānākāro yathāsaddena aniyamato vutto. Puna evaṃsaddena niyamanavasena vutto. So pana upamākāro niyamiyamāno atthato upamā eva hotīti vuttaṃ ‘‘upamāyaṃ āgato’’ti.
തഥാ ‘‘ഏവം ഇമിനാ ആകാരേന അഭിക്കമിതബ്ബ’’ന്തിആദിനാ ഉപദിസിയമാനായ സമണസാരുപ്പായ ആകപ്പസമ്പത്തിയാ യോ തത്ഥ ഉപദേസാകാരോ, സോ അത്ഥതോ ഉപദേസോയേവാതി വുത്തം – ‘‘ഏവം തേ അഭിക്കമിതബ്ബം, ഏവം തേ പടിക്കമിതബ്ബന്തിആദീസു ഉപദേസേ’’തി.
Tathā ‘‘evaṃ iminā ākārena abhikkamitabba’’ntiādinā upadisiyamānāya samaṇasāruppāya ākappasampattiyā yo tattha upadesākāro, so atthato upadesoyevāti vuttaṃ – ‘‘evaṃ te abhikkamitabbaṃ, evaṃ te paṭikkamitabbantiādīsu upadese’’ti.
‘‘ഏവമേതം ഭഗവാ, ഏവമേതം സുഗതാ’’തി ഏത്ഥ ഭഗവതാ യഥാവുത്തമത്ഥം അവിപരീതതോ ജാനന്തേഹി കതം യം തത്ഥ വിജ്ജമാനഗുണാനം പകാരേഹി ഹംസനം ഉദഗ്ഗതാകരണം സമ്പഹംസനം, സോ തത്ഥ പഹംസനാകാരോതി വുത്തനയേന യോജേതബ്ബം.
‘‘Evametaṃ bhagavā, evametaṃ sugatā’’ti ettha bhagavatā yathāvuttamatthaṃ aviparītato jānantehi kataṃ yaṃ tattha vijjamānaguṇānaṃ pakārehi haṃsanaṃ udaggatākaraṇaṃ sampahaṃsanaṃ, so tattha pahaṃsanākāroti vuttanayena yojetabbaṃ.
‘‘ഏവമേവം പനായ’’ന്തി ഏത്ഥ ഗരഹണാകാരോതി വുത്തനയേന യോജേതബ്ബം. സോ ച ഗരഹണാകാരോ ‘‘വസലീ’’തിആദിഖുംസനസദ്ദസന്നിധാനതോ ഇധ ഏവംസദ്ദേന പകാസിതോതി വിഞ്ഞായതി. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം ഉപമാകാരാദയോപി ഉപമാദിവസേന വുത്താനം പുപ്ഫരാസിആദിസദ്ദാനം സന്നിധാനതോ വുത്താതി വേദിതബ്ബം.
‘‘Evamevaṃ panāya’’nti ettha garahaṇākāroti vuttanayena yojetabbaṃ. So ca garahaṇākāro ‘‘vasalī’’tiādikhuṃsanasaddasannidhānato idha evaṃsaddena pakāsitoti viññāyati. Yathā cettha, evaṃ upamākārādayopi upamādivasena vuttānaṃ puppharāsiādisaddānaṃ sannidhānato vuttāti veditabbaṃ.
‘‘ഏവം നോ’’തി ഏത്ഥാപി തേസം യഥാവുത്തധമ്മാനം അഹിതദുക്ഖാവഹഭാവേന സന്നിട്ഠാനജനനത്ഥം അനുമതിഗ്ഗഹണവസേന ‘‘നോ വാ കഥം വോ ഏത്ഥ ഹോതീ’’തി പുച്ഛായ കതായ ‘‘ഏവം നോ ഏത്ഥ ഹോതീ’’തി വുത്തത്താ തദാകാരസന്നിട്ഠാനം ഏവംസദ്ദേന ആവികതം. സോ പന തേസം ധമ്മാനം അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തനാകാരോ നിയമിയമാനോ അവധാരണത്ഥോ ഹോതീതി വുത്തം – ‘‘ഏവം നോ ഏത്ഥ ഹോതീതിആദീസു അവധാരണേ’’തി.
‘‘Evaṃ no’’ti etthāpi tesaṃ yathāvuttadhammānaṃ ahitadukkhāvahabhāvena sanniṭṭhānajananatthaṃ anumatiggahaṇavasena ‘‘no vā kathaṃ vo ettha hotī’’ti pucchāya katāya ‘‘evaṃ no ettha hotī’’ti vuttattā tadākārasanniṭṭhānaṃ evaṃsaddena āvikataṃ. So pana tesaṃ dhammānaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanākāro niyamiyamāno avadhāraṇattho hotīti vuttaṃ – ‘‘evaṃ no ettha hotītiādīsu avadhāraṇe’’ti.
‘‘ഏവഞ്ച വദേഹീ’’തി യഥാഹം വദാമി ഏവം സമണം ആനന്ദം വദേഹീതി വദനാകാരോ ഇദാനി വത്തബ്ബോ ഏവംസദ്ദേന നിദസ്സീയതീതി ‘‘നിദസ്സനത്ഥോ’’തി വുത്തം.
‘‘Evañca vadehī’’ti yathāhaṃ vadāmi evaṃ samaṇaṃ ānandaṃ vadehīti vadanākāro idāni vattabbo evaṃsaddena nidassīyatīti ‘‘nidassanattho’’ti vuttaṃ.
ഏവമാകാരവിസേസവാചീനമ്പി ഏതേസം ഏവംസദ്ദാനം ഉപമാദിവിസേസത്ഥവുത്തിതായ ഉപമാദിഅത്ഥതാ വുത്താ. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി പന ധമ്മസ്സ സാധുകം സവനമനസികാരേ നിയോജിതേഹി ഭിക്ഖൂഹി തത്ഥ പതിട്ഠിതഭാവസ്സ പടിജാനനവസേന വുത്തത്താ തത്ഥ ഏവംസദ്ദോ വചനസമ്പടിഗ്ഗഹത്ഥോ. തേന ഏവം, ഭന്തേതി സാധു, ഭന്തേ, സുട്ഠു, ഭന്തേതി വുത്തം ഹോതി. സ്വായമിധ ആകാരനിദസ്സനാവധാരണേസു ദട്ഠബ്ബോ.
Evamākāravisesavācīnampi etesaṃ evaṃsaddānaṃ upamādivisesatthavuttitāya upamādiatthatā vuttā. ‘‘Evaṃ, bhante’’ti pana dhammassa sādhukaṃ savanamanasikāre niyojitehi bhikkhūhi tattha patiṭṭhitabhāvassa paṭijānanavasena vuttattā tattha evaṃsaddo vacanasampaṭiggahattho. Tena evaṃ, bhanteti sādhu, bhante, suṭṭhu, bhanteti vuttaṃ hoti. Svāyamidha ākāranidassanāvadhāraṇesu daṭṭhabbo.
തത്ഥ ആകാരത്ഥേന ഏവംസദ്ദേന ഏതമത്ഥം ദീപേതി – നാനാനയനിപുണമനേകജ്ഝാസയസമുട്ഠാനം അത്ഥബ്യഞ്ജനസമ്പന്നം വിവിധപാടിഹാരിയം ധമ്മത്ഥദേസനാപടിവേധഗമ്ഭീരം സബ്ബസത്താനം സകസകഭാസാനുരൂപതോ സോതപഥമാഗച്ഛന്തം തസ്സ ഭഗവതോ വചനം സബ്ബപ്പകാരേന കോ സമത്ഥോ വിഞ്ഞാതും, സബ്ബഥാമേന പന സോതുകാമതം ജനേത്വാപി ഏവം മേ സുതം, മയാപി ഏകേനാകാരേന സുതന്തി.
Tattha ākāratthena evaṃsaddena etamatthaṃ dīpeti – nānānayanipuṇamanekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ atthabyañjanasampannaṃ vividhapāṭihāriyaṃ dhammatthadesanāpaṭivedhagambhīraṃ sabbasattānaṃ sakasakabhāsānurūpato sotapathamāgacchantaṃ tassa bhagavato vacanaṃ sabbappakārena ko samattho viññātuṃ, sabbathāmena pana sotukāmataṃ janetvāpi evaṃ me sutaṃ, mayāpi ekenākārena sutanti.
ഏത്ഥ ച ഏകത്തനാനത്തഅബ്യാപാരഏവംധമ്മതാസങ്ഖാതാ നന്ദിയാവത്തതിപുക്ഖലസീഹവിക്കീളിതദിസാലോചനഅങ്കുസസങ്ഖാതാ ച അസ്സാദാദിവിസയാദിഭേദേന നാനാവിധാ നയാ നാനാനയാ. നയാ വാ പാളിഗതിയോ, താ ച പഞ്ഞത്തിഅനുപഞ്ഞത്താദിവസേന സംകിലേസഭാഗിയാദിലോകിയാദിതദുഭയവോമിസ്സകാദിവസേന കുസലാദിവസേന ഖന്ധാദിവസേന, സങ്ഗഹാദിവസേന, സമയവിമുത്താദിവസേന, ഠപനാദിവസേന , കുസലമൂലാദിവസേന, തികപട്ഠാനാദിവസേന ച നാനപ്പകാരാതി നാനാനയാ, തേഹി നിപുണം സണ്ഹം സുഖുമന്തി നാനാനയനിപുണം.
Ettha ca ekattanānattaabyāpāraevaṃdhammatāsaṅkhātā nandiyāvattatipukkhalasīhavikkīḷitadisālocanaaṅkusasaṅkhātā ca assādādivisayādibhedena nānāvidhā nayā nānānayā. Nayā vā pāḷigatiyo, tā ca paññattianupaññattādivasena saṃkilesabhāgiyādilokiyāditadubhayavomissakādivasena kusalādivasena khandhādivasena, saṅgahādivasena, samayavimuttādivasena, ṭhapanādivasena , kusalamūlādivasena, tikapaṭṭhānādivasena ca nānappakārāti nānānayā, tehi nipuṇaṃ saṇhaṃ sukhumanti nānānayanipuṇaṃ.
ആസയോവ അജ്ഝാസയോ, സോ ച സസ്സതാദിഭേദേന അപ്പരജക്ഖതാദിഭേദേന ച അനേകവിധോ. അത്തജ്ഝാസയാദികോ ഏവ വാ അനേകോ അജ്ഝാസയോ അനേകജ്ഝാസയോ. സോ സമുട്ഠാനം ഉപ്പത്തിഹേതു ഏതസ്സാതി അനേകജ്ഝാസയസമുട്ഠാനം.
Āsayova ajjhāsayo, so ca sassatādibhedena apparajakkhatādibhedena ca anekavidho. Attajjhāsayādiko eva vā aneko ajjhāsayo anekajjhāsayo. So samuṭṭhānaṃ uppattihetu etassāti anekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ.
സീലാദിഅത്ഥസമ്പത്തിയാ തബ്ബിഭാവനബ്യഞ്ജനസമ്പത്തിയാ സങ്കാസനപകാസനവിവരണവിഭജനഉത്താനീകരണപഞ്ഞത്തിവസേന ഛഹി അത്ഥപദേഹി അക്ഖരപദബ്യഞ്ജനാകാരനിരുത്തിനിദ്ദേസവസേന ഛഹി ബ്യഞ്ജനപദേഹി ച സമന്നാഗതത്താ അത്ഥബ്യഞ്ജനസമ്പന്നം.
Sīlādiatthasampattiyā tabbibhāvanabyañjanasampattiyā saṅkāsanapakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatattā atthabyañjanasampannaṃ.
ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനീഭേദേന തേസു ച ഏകേകസ്സ വിസയാദിഭേദേന വിവിധം ബഹുവിധം വാ പാടിഹാരിയം ഏതസ്സാതി വിവിധപാടിഹാരിയം. തത്ഥ പടിപക്ഖഹരണതോ രാഗാദികിലേസാപനയനതോ പാടിഹാരിയന്തി അത്ഥേ സതി ഭഗവതോ ന പടിപക്ഖാ രാഗാദയോ സന്തി യേ ഹരിതബ്ബാ, പുഥുജ്ജനാനമ്പി വിഗതൂപക്കിലേസേ അട്ഠഗുണസമന്നാഗതേ ചിത്തേ ഹതപടിപക്ഖേ ഇദ്ധിവിധം പവത്തതി, തസ്മാ തത്ഥ പവത്തവോഹാരേന ച ന സക്കാ ഇധ പാടിഹാരിയന്തി വത്തും. സചേ പന മഹാകാരുണികസ്സ ഭഗവതോ വേനേയ്യഗതാ ച കിലേസാ പടിപക്ഖാ, തേസം ഹരണതോ പാടിഹാരിയന്തി വുത്തം, ഏവം സതി യുത്തമേതം. അഥ വാ ഭഗവതോ ചേവ സാസനസ്സ ച പടിപക്ഖാ തിത്ഥിയാ, തേസം ഹരണതോ പാടിഹാരിയം. തേ ഹി ദിട്ഠിഹരണവസേന ദിട്ഠിപ്പകാസനേ അസമത്ഥഭാവേന ച ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനീഹി ഹരിതാ അപനീതാ ഹോന്തി. പടീതി വാ അയം സദ്ദോ പച്ഛാതി ഏതസ്സ അത്ഥം ബോധേതി ‘‘തസ്മിം പടിപവിട്ഠമ്ഹി, അഞ്ഞോ ആഗഞ്ഛി ബ്രാഹ്മണോ’’തിആദീസു (ചൂളനി॰ പാരായനവഗ്ഗ, വത്ഥുഗാഥാ ൪) വിയ. തസ്മാ സമാഹിതേ ചിത്തേ വിഗതൂപക്കിലേസേ കതകിച്ചേന പച്ഛാ ഹരിതബ്ബം പവത്തേതബ്ബന്തി പടിഹാരിയം. അത്തനോ വാ ഉപക്കിലേസേസു ചതുത്ഥജ്ഝാനമഗ്ഗേഹി ഹരിതേസു പച്ഛാ ഹരണം പടിഹാരിയം. ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനിയോ വിഗതൂപക്കിലേസേന കതകിച്ചേന സത്തഹിതത്ഥം പുന പവത്തേതബ്ബാ, ഹരിതേസു ച അത്തനോ ഉപക്കിലേസേസു പരസത്താനം ഉപക്കിലേസഹരണാനി ഹോന്തീതി പടിഹാരിയാനി ഭവന്തി. പടിഹാരിയമേവ പാടിഹാരിയം, പടിഹാരിയേ വാ ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനീസമുദായേ ഭവം ഏകേകം പാടിഹാരിയന്തി വുച്ചതി. പടിഹാരിയം വാ ചതുത്ഥജ്ഝാനം മഗ്ഗോ ച പടിപക്ഖഹരണതോ. തത്ഥ ജാതം നിമിത്തഭൂതതോ തതോ വാ ആഗതന്തി പാടിഹാരിയന്തി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
Iddhiādesanānusāsanībhedena tesu ca ekekassa visayādibhedena vividhaṃ bahuvidhaṃ vā pāṭihāriyaṃ etassāti vividhapāṭihāriyaṃ. Tattha paṭipakkhaharaṇato rāgādikilesāpanayanato pāṭihāriyanti atthe sati bhagavato na paṭipakkhā rāgādayo santi ye haritabbā, puthujjanānampi vigatūpakkilese aṭṭhaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati, tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha pāṭihāriyanti vattuṃ. Sace pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyanti vuttaṃ, evaṃ sati yuttametaṃ. Atha vā bhagavato ceva sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā honti. Paṭīti vā ayaṃ saddo pacchāti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu (cūḷani. pārāyanavagga, vatthugāthā 4) viya. Tasmā samāhite citte vigatūpakkilese katakiccena pacchā haritabbaṃ pavattetabbanti paṭihāriyaṃ. Attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ paṭihāriyaṃ. Iddhiādesanānusāsaniyo vigatūpakkilesena katakiccena sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upakkilesesu parasattānaṃ upakkilesaharaṇāni hontīti paṭihāriyāni bhavanti. Paṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ, paṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanīsamudāye bhavaṃ ekekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Paṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato. Tattha jātaṃ nimittabhūtato tato vā āgatanti pāṭihāriyanti attho veditabbo.
യസ്മാ പന തന്തിഅത്ഥദേസനാ തബ്ബോഹാരാഭിസമയസങ്ഖാതാ ഹേതുഹേതുഫലതദുഭയപഞ്ഞത്തിപടിവേധസങ്ഖാതാ വാ ധമ്മത്ഥദേസനാപടിവേധാ ഗമ്ഭീരാ, സസാദീഹി വിയ മഹാസമുദ്ദോ അനുപചിതകുസലസമ്ഭാരേഹി അലബ്ഭനേയ്യപ്പതിട്ഠാ ദുപ്പരിയോഗാഹാ ച, തസ്മാ തേഹി ചതൂഹി ഗമ്ഭീരഭാവേഹി യുത്തന്തി ഭഗവതോ വചനം ധമ്മത്ഥദേസനാപടിവേധഗമ്ഭീരം.
Yasmā pana tantiatthadesanā tabbohārābhisamayasaṅkhātā hetuhetuphalatadubhayapaññattipaṭivedhasaṅkhātā vā dhammatthadesanāpaṭivedhā gambhīrā, sasādīhi viya mahāsamuddo anupacitakusalasambhārehi alabbhaneyyappatiṭṭhā duppariyogāhā ca, tasmā tehi catūhi gambhīrabhāvehi yuttanti bhagavato vacanaṃ dhammatthadesanāpaṭivedhagambhīraṃ.
ഏകോ ഏവ ഭഗവതോ ധമ്മദേസനാഘോസോ, ഏകസ്മിം ഖണേ പവത്തമാനോ നാനാഭാസാനം സത്താനം അത്തനോ അത്തനോ ഭാസാവസേന അപുബ്ബം അചരിമം ഗഹണൂപഗോ ഹോതി. അചിന്തേയ്യോ ഹി ബുദ്ധാനം ബുദ്ധാനുഭാവോതി സബ്ബസത്താനം സകസകഭാസാനുരൂപതോ സോതപഥം ആഗച്ഛതീതി വേദിതബ്ബം.
Eko eva bhagavato dhammadesanāghoso, ekasmiṃ khaṇe pavattamāno nānābhāsānaṃ sattānaṃ attano attano bhāsāvasena apubbaṃ acarimaṃ gahaṇūpago hoti. Acinteyyo hi buddhānaṃ buddhānubhāvoti sabbasattānaṃ sakasakabhāsānurūpato sotapathaṃ āgacchatīti veditabbaṃ.
നിദസ്സനത്ഥേന ‘‘നാഹം സയമ്ഭൂ, ന മയാ ഇദം സച്ഛികത’’ന്തി അത്താനം പരിമോചേന്തോ ‘‘ഏവം മേ സുതം, മയാപി ഏവം സുത’’ന്തി ഇദാനി വത്തബ്ബം സകലം സുത്തം നിദസ്സേതി.
Nidassanatthena ‘‘nāhaṃ sayambhū, na mayā idaṃ sacchikata’’nti attānaṃ parimocento ‘‘evaṃ me sutaṃ, mayāpi evaṃ suta’’nti idāni vattabbaṃ sakalaṃ suttaṃ nidasseti.
അവധാരണത്ഥേന ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ബഹുസ്സുതാനം യദിദം ആനന്ദോ, ഗതിമന്താനം, സതിമന്താനം, ധിതിമന്താനം, ഉപട്ഠാകാനം യദിദം ആനന്ദോ’’തി (അ॰ നി॰ ൧.൨൧൯-൨൨൩) ഏവം ഭഗവതാ, ‘‘ആയസ്മാ ആനന്ദോ അത്ഥകുസലോ, ധമ്മകുസലോ, ബ്യഞ്ജനകുസലോ, നിരുത്തികുസലോ, പുബ്ബാപരകുസലോ’’തി (അ॰ നി॰ ൫.൧൬൯) ഏവം ധമ്മസേനാപതിനാ ച പസത്ഥഭാവാനുരൂപം അത്തനോ ധാരണബലം ദസ്സേന്തോ സത്താനം സോതുകാമതം ജനേതി. ‘‘ഏവം മേ സുതം, തഞ്ച ഖോ അത്ഥതോ വാ ബ്യഞ്ജനതോ വാ അനൂനമനധികം, ഏവമേവ ന അഞ്ഞഥാ ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി. അഞ്ഞഥാതി ഭഗവതോ സമ്മുഖാ സുതാകാരതോ അഞ്ഞഥാ ന പന ഭഗവതാ ദേസിതാകാരതോ. അചിന്തേയ്യാനുഭാവാ ഹി ഭഗവതോ ദേസനാ, സാ നേവ സബ്ബാകാരേന സക്കാ വിഞ്ഞാതുന്തി വുത്തോവായമത്ഥോ. സുതാകാരാവിരുജ്ഝനമേവ ഹി ധാരണബലം.
Avadhāraṇatthena ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ bahussutānaṃ yadidaṃ ānando, gatimantānaṃ, satimantānaṃ, dhitimantānaṃ, upaṭṭhākānaṃ yadidaṃ ānando’’ti (a. ni. 1.219-223) evaṃ bhagavatā, ‘‘āyasmā ānando atthakusalo, dhammakusalo, byañjanakusalo, niruttikusalo, pubbāparakusalo’’ti (a. ni. 5.169) evaṃ dhammasenāpatinā ca pasatthabhāvānurūpaṃ attano dhāraṇabalaṃ dassento sattānaṃ sotukāmataṃ janeti. ‘‘Evaṃ me sutaṃ, tañca kho atthato vā byañjanato vā anūnamanadhikaṃ, evameva na aññathā daṭṭhabba’’nti. Aññathāti bhagavato sammukhā sutākārato aññathā na pana bhagavatā desitākārato. Acinteyyānubhāvā hi bhagavato desanā, sā neva sabbākārena sakkā viññātunti vuttovāyamattho. Sutākārāvirujjhanameva hi dhāraṇabalaṃ.
മേസദ്ദോ തീസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി. തഥാ ഹിസ്സ ‘‘ഗാഥാഭിഗീതം മേ അഭോജനേയ്യ’’ന്തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൧.൧൯൪; സു॰ നി॰ ൮൧) മയാതി അത്ഥോ. ‘‘സാധു മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ സംഖിത്തേന ധമ്മം ദേസേതൂ’’തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൪.൮൮; ൫.൩൮൨; അ॰ നി॰ ൪.൨൫൭) മയ്ഹന്തി അത്ഥോ. ‘‘ധമ്മദായാദാ മേ, ഭിക്ഖവേ, ഭവഥാ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൨൯) മമാതി അത്ഥോ. ഇധ പന ‘‘മയാ സുതം, മമ സുത’’ന്തി ച അത്ഥദ്വയേ യുജ്ജതി.
Mesaddo tīsu atthesu dissati. Tathā hissa ‘‘gāthābhigītaṃ me abhojaneyya’’ntiādīsu (saṃ. ni. 1.194; su. ni. 81) mayāti attho. ‘‘Sādhu me, bhante, bhagavā saṃkhittena dhammaṃ desetū’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.88; 5.382; a. ni. 4.257) mayhanti attho. ‘‘Dhammadāyādā me, bhikkhave, bhavathā’’tiādīsu (ma. ni. 1.29) mamāti attho. Idha pana ‘‘mayā sutaṃ, mama suta’’nti ca atthadvaye yujjati.
ഏത്ഥ ച യോ പരോ ന ഹോതി, സോ അത്താതി ഏവം വത്തബ്ബേ നിയകജ്ഝത്തസങ്ഖാതേ സസന്താനേ വത്തനതോ തിവിധോപി മേസദ്ദോ കിഞ്ചാപി ഏകസ്മിംയേവ അത്ഥേ ദിസ്സതി, കരണസമ്പദാനാദിവിസേസസങ്ഖാതോ പന വിഞ്ഞായതേവായം അത്ഥഭേദോതി ‘‘മേ-സദ്ദോ തീസു അത്ഥേസു ദിസ്സതീ’’തി വുത്തോതി ദട്ഠബ്ബം.
Ettha ca yo paro na hoti, so attāti evaṃ vattabbe niyakajjhattasaṅkhāte sasantāne vattanato tividhopi mesaddo kiñcāpi ekasmiṃyeva atthe dissati, karaṇasampadānādivisesasaṅkhāto pana viññāyatevāyaṃ atthabhedoti ‘‘me-saddo tīsu atthesu dissatī’’ti vuttoti daṭṭhabbaṃ.
സുതന്തി അയം സുതസദ്ദോ സഉപസഗ്ഗോ അനുപസഗ്ഗോ ച ഗമനവിസ്സുതകിലിന്നൂപചിതാനുയോഗസോതവിഞ്ഞേയ്യ സോതദ്വാരാനുസാര വിഞ്ഞാതാദിഅനേകത്ഥപ്പഭേദോ. കിഞ്ചാപി ഹി ഉപസഗ്ഗോ കിരിയം വിസേസേതി, ജോതകഭാവതോ പന സതിപി തസ്മിം സുതസദ്ദോ ഏവ തം തമത്ഥം വദതീതി അനുപസഗ്ഗസ്സ സുതസദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരേ സഉപസഗ്ഗസ്സ ഗഹണം ന വിരുജ്ഝതി.
Sutanti ayaṃ sutasaddo saupasaggo anupasaggo ca gamanavissutakilinnūpacitānuyogasotaviññeyya sotadvārānusāra viññātādianekatthappabhedo. Kiñcāpi hi upasaggo kiriyaṃ viseseti, jotakabhāvato pana satipi tasmiṃ sutasaddo eva taṃ tamatthaṃ vadatīti anupasaggassa sutasaddassa atthuddhāre saupasaggassa gahaṇaṃ na virujjhati.
തത്ഥ ‘‘സേനായ പസുതോ’’തിആദീസു ഗച്ഛന്തോതി അത്ഥോ. ‘‘സുതധമ്മസ്സ പസ്സതോ’’തിആദീസു (ഉദാ॰ ൧൧) വിസ്സുതധമ്മസ്സാതി അത്ഥോ. ‘‘അവസ്സുതാ അവസ്സുതസ്സാ’’തിആദീസു (പാചി॰ ൬൫൭) കിലേസേന കിലിന്നാ കിലിന്നസ്സാതി അത്ഥോ. ‘‘തുമ്ഹേഹി പുഞ്ഞം പസുതം അനപ്പക’’ന്തിആദീസു (ഖു॰ പാ॰ ൭.൧൨) ഉപചിതന്തി അത്ഥോ. ‘‘യേ ഝാനപ്പസുതാ ധീരാ’’തിആദീസു (ധ॰ പ॰ ൧൮൧) ഝാനാനുയുത്താതി അത്ഥോ. ‘‘ദിട്ഠം സുതം മുത’’ന്തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൨൪൧) സോതവിഞ്ഞേയ്യന്തി അത്ഥോ. ‘‘സുതധരോ സുതസന്നിചയോ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൩൩൯) സോതദ്വാരാനുസാരവിഞ്ഞാതധരോതി അത്ഥോ. ഇധ പനസ്സ ‘‘സോതദ്വാരാനുസാരേന ഉപധാരിത’’ന്തി വാ ‘‘ഉപധാരണ’’ന്തി വാ അത്ഥോ. മേ-സദ്ദസ്സ ഹി മയാതി അത്ഥേ സതി ‘‘ഏവം മയാ സുതം സോതദ്വാരാനുസാരേന ഉപധാരിത’’ന്തി യുജ്ജതി. മമാതി അത്ഥേ സതി ‘‘ഏവം മമ സുതം സോതദ്വാരാനുസാരേന ഉപധാരണ’’ന്തി യുജ്ജതി.
Tattha ‘‘senāya pasuto’’tiādīsu gacchantoti attho. ‘‘Sutadhammassa passato’’tiādīsu (udā. 11) vissutadhammassāti attho. ‘‘Avassutā avassutassā’’tiādīsu (pāci. 657) kilesena kilinnā kilinnassāti attho. ‘‘Tumhehi puññaṃ pasutaṃ anappaka’’ntiādīsu (khu. pā. 7.12) upacitanti attho. ‘‘Ye jhānappasutā dhīrā’’tiādīsu (dha. pa. 181) jhānānuyuttāti attho. ‘‘Diṭṭhaṃ sutaṃ muta’’ntiādīsu (ma. ni. 1.241) sotaviññeyyanti attho. ‘‘Sutadharo sutasannicayo’’tiādīsu (ma. ni. 1.339) sotadvārānusāraviññātadharoti attho. Idha panassa ‘‘sotadvārānusārena upadhārita’’nti vā ‘‘upadhāraṇa’’nti vā attho. Me-saddassa hi mayāti atthe sati ‘‘evaṃ mayā sutaṃ sotadvārānusārena upadhārita’’nti yujjati. Mamāti atthe sati ‘‘evaṃ mama sutaṃ sotadvārānusārena upadhāraṇa’’nti yujjati.
ഏവമേതേസു തീസു പദേസു യസ്മാ സുതസദ്ദസന്നിധാനേ പയുത്തേന ഏവംസദ്ദേന സവനകിരിയാജോതകേന ഭവിതബ്ബം, തസ്മാ ഏവന്തി സോതവിഞ്ഞാണസമ്പടിച്ഛനാദിസോതദ്വാരികവിഞ്ഞാണാനന്തരം ഉപ്പന്നമനോദ്വാരികവിഞ്ഞാണകിച്ചനിദസ്സനം. മേതി വുത്തവിഞ്ഞാണസമങ്ഗീപുഗ്ഗലനിദസ്സനം. സബ്ബാനി ഹി വാക്യാനി ഏവകാരത്ഥസഹിതാനിയേവ അവധാരണഫലത്താ തേസം. സുതന്തി അസ്സവനഭാവപ്പടിക്ഖേപതോ അനൂനാനധികാവിപരീതഗ്ഗഹണനിദസ്സനം. യഥാ ഹി സുതം സുതമേവാതി വത്തബ്ബതം അരഹതി തഥാ തം സമ്മാ സുതം അനൂനഗ്ഗഹണം അനധികഗ്ഗഹണം അവിപരീതഗ്ഗഹണഞ്ച ഹോതീതി. അഥ വാ സദ്ദന്തരത്ഥാപോഹനവസേന സദ്ദോ അത്ഥം വദതീതി ഏതസ്മിം പക്ഖേ യസ്മാ സുതന്തി ഏതസ്സ അസുതം ന ഹോതീതി അയമത്ഥോ വുത്തോ, തസ്മാ സുതന്തി അസ്സവനഭാവപ്പടിക്ഖേപതോ അനൂനാനധികാവിപരീതഗ്ഗഹണനിദസ്സനം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഏവം മേ സുതം, ന മയാ ഇദം ദിട്ഠം, ന സയമ്ഭൂഞാണേന സച്ഛികതം, ന അഞ്ഞഥാ വാ ഉപലദ്ധം. അപി ച സുതംവ, തഞ്ച ഖോ സമ്മദേവാതി. അവധാരണത്ഥേ വാ ഏവംസദ്ദേ അയമത്ഥയോജനാ, തദപേക്ഖസ്സ സുതസദ്ദസ്സ നിയമത്ഥോ സമ്ഭവതീതി തദപേക്ഖസ്സ സുതസദ്ദസ്സ അസ്സവനഭാവപ്പടിക്ഖേപോ അനൂനാനധികാവിപരീതഗ്ഗഹണനിദസ്സനതാ ച വേദിതബ്ബാ. ഇതി സവനഹേതുസവനവിസേസവസേനപി സുതസദ്ദസ്സ അത്ഥയോജനാ കതാതി ദട്ഠബ്ബം.
Evametesu tīsu padesu yasmā sutasaddasannidhāne payuttena evaṃsaddena savanakiriyājotakena bhavitabbaṃ, tasmā evanti sotaviññāṇasampaṭicchanādisotadvārikaviññāṇānantaraṃ uppannamanodvārikaviññāṇakiccanidassanaṃ. Meti vuttaviññāṇasamaṅgīpuggalanidassanaṃ. Sabbāni hi vākyāni evakāratthasahitāniyeva avadhāraṇaphalattā tesaṃ. Sutanti assavanabhāvappaṭikkhepato anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassanaṃ. Yathā hi sutaṃ sutamevāti vattabbataṃ arahati tathā taṃ sammā sutaṃ anūnaggahaṇaṃ anadhikaggahaṇaṃ aviparītaggahaṇañca hotīti. Atha vā saddantaratthāpohanavasena saddo atthaṃ vadatīti etasmiṃ pakkhe yasmā sutanti etassa asutaṃ na hotīti ayamattho vutto, tasmā sutanti assavanabhāvappaṭikkhepato anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassanaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – evaṃ me sutaṃ, na mayā idaṃ diṭṭhaṃ, na sayambhūñāṇena sacchikataṃ, na aññathā vā upaladdhaṃ. Api ca sutaṃva, tañca kho sammadevāti. Avadhāraṇatthe vā evaṃsadde ayamatthayojanā, tadapekkhassa sutasaddassa niyamattho sambhavatīti tadapekkhassa sutasaddassa assavanabhāvappaṭikkhepo anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassanatā ca veditabbā. Iti savanahetusavanavisesavasenapi sutasaddassa atthayojanā katāti daṭṭhabbaṃ.
തഥാ ഏവന്തി തസ്സാ സോതദ്വാരാനുസാരേന പവത്തായ വിഞ്ഞാണവീഥിയാ നാനത്ഥബ്യഞ്ജനഗ്ഗഹണതോ നാനപ്പകാരേന ആരമ്മണേ പവത്തിഭാവപ്പകാസനം ആകാരത്ഥോ ഏവംസദ്ദോതി കരിത്വാ. മേതി അത്തപ്പകാസനം. സുതന്തി ധമ്മപ്പകാസനം യഥാവുത്തായ വിഞ്ഞാണവീഥിയാ പരിയത്തിധമ്മാരമ്മണത്താ. അയഞ്ഹേത്ഥ സങ്ഖേപോ – നാനപ്പകാരേന ആരമ്മണേ പവത്തായ വിഞ്ഞാണവീഥിയാ കരണഭൂതായ മയാ ന അഞ്ഞം കതം, ഇദം പന കതം, അയം ധമ്മോ സുതോതി.
Tathā evanti tassā sotadvārānusārena pavattāya viññāṇavīthiyā nānatthabyañjanaggahaṇato nānappakārena ārammaṇe pavattibhāvappakāsanaṃ ākārattho evaṃsaddoti karitvā. Meti attappakāsanaṃ. Sutanti dhammappakāsanaṃ yathāvuttāya viññāṇavīthiyā pariyattidhammārammaṇattā. Ayañhettha saṅkhepo – nānappakārena ārammaṇe pavattāya viññāṇavīthiyā karaṇabhūtāya mayā na aññaṃ kataṃ, idaṃ pana kataṃ, ayaṃ dhammo sutoti.
തഥാ ഏവന്തി നിദസ്സിതബ്ബപ്പകാസനം നിദസ്സനത്ഥോ ഏവംസദ്ദോതി കത്വാ നിദസ്സേതബ്ബസ്സ നിദ്ദിസിതബ്ബഭാവതോ. തസ്മാ ഏവംസദ്ദേന സകലമ്പി സുത്തം പച്ചാമട്ഠന്തി വേദിതബ്ബം. മേതി പുഗ്ഗലപ്പകാസനം. സുതന്തി പുഗ്ഗലകിച്ചപ്പകാസനം. സുതസദ്ദേന ഹി ലബ്ഭമാനാ സവനകിരിയാ സവനവിഞ്ഞാണപ്പബന്ധപ്പടിബദ്ധാ, തത്ഥ ച പുഗ്ഗലവോഹാരോ, ന ച പുഗ്ഗലവോഹാരരഹിതേ ധമ്മപ്പബന്ധേ സവനകിരിയാ ലബ്ഭതി. തസ്സായം സങ്ഖേപത്ഥോ – യം സുത്തം നിദ്ദിസിസ്സാമി, തം മയാ ഏവം സുതന്തി.
Tathā evanti nidassitabbappakāsanaṃ nidassanattho evaṃsaddoti katvā nidassetabbassa niddisitabbabhāvato. Tasmā evaṃsaddena sakalampi suttaṃ paccāmaṭṭhanti veditabbaṃ. Meti puggalappakāsanaṃ. Sutanti puggalakiccappakāsanaṃ. Sutasaddena hi labbhamānā savanakiriyā savanaviññāṇappabandhappaṭibaddhā, tattha ca puggalavohāro, na ca puggalavohārarahite dhammappabandhe savanakiriyā labbhati. Tassāyaṃ saṅkhepattho – yaṃ suttaṃ niddisissāmi, taṃ mayā evaṃ sutanti.
തഥാ ഏവന്തി യസ്സ ചിത്തസന്താനസ്സ നാനാരമ്മണപ്പവത്തിയാ നാനത്ഥബ്യഞ്ജനഗ്ഗഹണം ഹോതി, തസ്സ നാനാകാരനിദ്ദേസോ ആകാരത്ഥോ ഏവ ഏവംസദ്ദോതി കത്വാ. ഏവന്തി ഹി അയമാകാരപഞ്ഞത്തി ധമ്മാനം തം തം പവത്തിആകാരം ഉപാദായ പഞ്ഞപേതബ്ബസഭാവത്താ. മേതി കത്തുനിദ്ദേസോ. സുതന്തി വിസയനിദ്ദേസോ, സോതബ്ബോ ഹി ധമ്മോ സവനകിരിയാകത്തുപുഗ്ഗലസ്സ സവനകിരിയാവസേന പവത്തിട്ഠാനം ഹോതി. ഏത്താവതാ നാനപ്പകാരേന പവത്തേന ചിത്തസന്താനേന തംസമങ്ഗിനോ കത്തു വിസയേ ഗഹണസന്നിട്ഠാനം ദസ്സിതം ഹോതി.
Tathā evanti yassa cittasantānassa nānārammaṇappavattiyā nānatthabyañjanaggahaṇaṃ hoti, tassa nānākāraniddeso ākārattho eva evaṃsaddoti katvā. Evanti hi ayamākārapaññatti dhammānaṃ taṃ taṃ pavattiākāraṃ upādāya paññapetabbasabhāvattā. Meti kattuniddeso. Sutanti visayaniddeso, sotabbo hi dhammo savanakiriyākattupuggalassa savanakiriyāvasena pavattiṭṭhānaṃ hoti. Ettāvatā nānappakārena pavattena cittasantānena taṃsamaṅgino kattu visaye gahaṇasanniṭṭhānaṃ dassitaṃ hoti.
അഥ വാ ഏവന്തി പുഗ്ഗലകിച്ചനിദ്ദേസോ, സുതാനഞ്ഹി ധമ്മാനം ഗഹിതാകാരസ്സ നിദസ്സനസ്സ അവധാരണസ്സ വാ പകാസനസഭാവേന ഏവംസദ്ദേന തദാകാരാദിധാരണസ്സ പുഗ്ഗലവോഹാരുപാദാനധമ്മബ്യാപാരഭാവതോ പുഗ്ഗലകിച്ചംനാമ നിദ്ദിട്ഠം ഹോതീതി. സുതന്തി വിഞ്ഞാണകിച്ചനിദ്ദേസോ, പുഗ്ഗലവാദിനോപി ഹി സവനകിരിയാ വിഞ്ഞാണനിരപേക്ഖാ ന ഹോതീതി. മേതി ഉഭയകിച്ചയുത്തപുഗ്ഗലനിദ്ദേസോ. മേതി ഹി സദ്ദപ്പവത്തി ഏകന്തേനേവ സത്തവിസേസവിസയാ വിഞ്ഞാണകിച്ചഞ്ച തത്ഥേവ സമോദഹിതബ്ബന്തി. അയം പനേത്ഥ സങ്ഖേപോ – മയാ സവനകിച്ചവിഞ്ഞാണസമങ്ഗിനാ പുഗ്ഗലേന വിഞ്ഞാണവസേന ലദ്ധസവനകിച്ചവോഹാരേന സുതന്തി.
Atha vā evanti puggalakiccaniddeso, sutānañhi dhammānaṃ gahitākārassa nidassanassa avadhāraṇassa vā pakāsanasabhāvena evaṃsaddena tadākārādidhāraṇassa puggalavohārupādānadhammabyāpārabhāvato puggalakiccaṃnāma niddiṭṭhaṃ hotīti. Sutanti viññāṇakiccaniddeso, puggalavādinopi hi savanakiriyā viññāṇanirapekkhā na hotīti. Meti ubhayakiccayuttapuggalaniddeso. Meti hi saddappavatti ekanteneva sattavisesavisayā viññāṇakiccañca tattheva samodahitabbanti. Ayaṃ panettha saṅkhepo – mayā savanakiccaviññāṇasamaṅginā puggalena viññāṇavasena laddhasavanakiccavohārena sutanti.
തഥാ ഏവന്തി ച മേതി ച സച്ചികട്ഠപരമത്ഥവസേന അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി. സബ്ബസ്സ ഹി സദ്ദാധിഗമനീയസ്സ അത്ഥസ്സ പഞ്ഞത്തിമുഖേനേവ പടിപജ്ജിതബ്ബത്താ സബ്ബപഞ്ഞത്തീനഞ്ച വിജ്ജമാനാദീസു ഛസു പഞ്ഞത്തീസു അവരോധോ, തസ്മാ യോ മായാമരീചിആദയോ വിയ അഭൂതത്ഥോ അനുസ്സവാദീഹി ഗഹേതബ്ബോ വിയ അനുത്തമത്ഥോപി ന ഹോതി. സോ രൂപസദ്ദാദികോ രുപ്പനാനുഭവനാദികോ ച പരമത്ഥസഭാവോ സച്ചികട്ഠപരമത്ഥവസേന വിജ്ജതി. യോ പന ഏവന്തി ച മേതി ച വുച്ചമാനോ ആകാരത്ഥോ, സോ അപരമത്ഥസഭാവോ സച്ചികട്ഠപരമത്ഥവസേന അനുപലബ്ഭമാനോ അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി നാമ. തസ്മാ കിഞ്ഹേത്ഥ തം പരമത്ഥതോ അത്ഥി, യം ഏവന്തി വാ മേതി വാ നിദ്ദേസം ലഭേഥ? സുതന്തി വിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി, യഞ്ഹി തം ഏത്ഥ സോതേന ഉപലദ്ധം, തം പരമത്ഥതോ വിജ്ജമാനന്തി.
Tathā evanti ca meti ca saccikaṭṭhaparamatthavasena avijjamānapaññatti. Sabbassa hi saddādhigamanīyassa atthassa paññattimukheneva paṭipajjitabbattā sabbapaññattīnañca vijjamānādīsu chasu paññattīsu avarodho, tasmā yo māyāmarīciādayo viya abhūtattho anussavādīhi gahetabbo viya anuttamatthopi na hoti. So rūpasaddādiko ruppanānubhavanādiko ca paramatthasabhāvo saccikaṭṭhaparamatthavasena vijjati. Yo pana evanti ca meti ca vuccamāno ākārattho, so aparamatthasabhāvo saccikaṭṭhaparamatthavasena anupalabbhamāno avijjamānapaññatti nāma. Tasmā kiñhettha taṃ paramatthato atthi, yaṃ evanti vā meti vā niddesaṃ labhetha? Sutanti vijjamānapaññatti, yañhi taṃ ettha sotena upaladdhaṃ, taṃ paramatthato vijjamānanti.
തഥാ ഏവന്തി സോതപഥമാഗതേ ധമ്മേ ഉപാദായ തേസം ഉപധാരിതാകാരാദീനം പച്ചാമസനവസേന. മേതി സസന്തതിപരിയാപന്നേ ഖന്ധേ കരണാദിവിസേസവിസിട്ഠേ ഉപാദായ വത്തബ്ബതോ ഉപാദാപഞ്ഞത്തി. സുതന്തി ദിട്ഠാദീനി ഉപനിധായ വത്തബ്ബതോ ഉപനിധാപഞ്ഞത്തി. ദിട്ഠാദിസഭാവരഹിതേ സദ്ദായതനേ പവത്തമാനോപി സുതവോഹാരോ ദുതിയം തതിയന്തിആദികോ വിയ പഠമാദീനി, ദിട്ഠമുതവിഞ്ഞാതേ അപേക്ഖിത്വാ സുതന്തി വിഞ്ഞേയ്യത്താ ദിട്ഠാദീനി ഉപനിധായ വത്തബ്ബോ ഹോതി. അസുതം ന ഹോതീതി ഹി സുതന്തി പകാസിതോയമത്ഥോതി.
Tathā evanti sotapathamāgate dhamme upādāya tesaṃ upadhāritākārādīnaṃ paccāmasanavasena. Meti sasantatipariyāpanne khandhe karaṇādivisesavisiṭṭhe upādāya vattabbato upādāpaññatti. Sutanti diṭṭhādīni upanidhāya vattabbato upanidhāpaññatti. Diṭṭhādisabhāvarahite saddāyatane pavattamānopi sutavohāro dutiyaṃ tatiyantiādiko viya paṭhamādīni, diṭṭhamutaviññāte apekkhitvā sutanti viññeyyattā diṭṭhādīni upanidhāya vattabbo hoti. Asutaṃ na hotīti hi sutanti pakāsitoyamatthoti.
ഏത്ഥ ച ഏവന്തിവചനേന അസമ്മോഹം ദീപേതി. പടിവിദ്ധാ ഹി അത്തനാ സുതസ്സ പകാരവിസേസാ ഏവന്തി ഇധ ആയസ്മതാ ആനന്ദേന പച്ചാമട്ഠാ, തേനസ്സ അസമ്മോഹോ ദീപിതോ ഹോതി. ന ഹി സമ്മൂള്ഹോ നാനപ്പകാരപടിവേധസമത്ഥോ ഹോതി, പച്ചയാകാരവസേന നാനപ്പകാരാ ദുപ്പടിവിദ്ധാ ച സുത്തന്താതി ദീപിതന്തി. സുതന്തിവചനേന സുതസ്സ അസമ്മോസം ദീപേതി, സുതാകാരസ്സ യാഥാവതോ ദസ്സിയമാനത്താ. യസ്സ ഹി സുതം സമ്മുട്ഠം ഹോതി, ന സോ കാലന്തരേ മയാ സുതന്തി പടിജാനാതി. ഇച്ചസ്സ അസമ്മോഹേന പഞ്ഞാസിദ്ധി, സമ്മോഹാഭാവേന പഞ്ഞായ ഏവ വാ സവനകാലസമ്ഭൂതായ തദുത്തരികാലപഞ്ഞാസിദ്ധി, തഥാ അസമ്മോസേന സതിസിദ്ധി. തത്ഥ പഞ്ഞാപുബ്ബങ്ഗമായ സതിയാ ബ്യഞ്ജനാവധാരണസമത്ഥതാ. ബ്യഞ്ജനാനഞ്ഹി പടിവിജ്ഝിതബ്ബോ ആകാരോ നാതിഗമ്ഭീരോ, യഥാസുതം ധാരണമേവ തത്ഥ കരണീയന്തി സതിയാ ബ്യാപാരോ അധികോ, പഞ്ഞാ തത്ഥ ഗുണീഭൂതാ ഹോതി പഞ്ഞായ പുബ്ബങ്ഗമാതി കത്വാ. സതിപുബ്ബങ്ഗമായ പഞ്ഞായ അത്ഥപ്പടിവേധസമത്ഥതാ. അത്ഥസ്സ ഹി പടിവിജ്ഝിതബ്ബോ ആകാരോ ഗമ്ഭീരോതി പഞ്ഞായ ബ്യാപാരോ അധികോ, സതി തത്ഥ ഗുണീഭൂതായേവാതി സതിയാ പുബ്ബങ്ഗമായാതി കത്വാ. തദുഭയസമത്ഥതായോഗേന അത്ഥബ്യഞ്ജനസമ്പന്നസ്സ ധമ്മകോസസ്സ അനുപാലനസമത്ഥതായ ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികത്തസിദ്ധി.
Ettha ca evantivacanena asammohaṃ dīpeti. Paṭividdhā hi attanā sutassa pakāravisesā evanti idha āyasmatā ānandena paccāmaṭṭhā, tenassa asammoho dīpito hoti. Na hi sammūḷho nānappakārapaṭivedhasamattho hoti, paccayākāravasena nānappakārā duppaṭividdhā ca suttantāti dīpitanti. Sutantivacanena sutassa asammosaṃ dīpeti, sutākārassa yāthāvato dassiyamānattā. Yassa hi sutaṃ sammuṭṭhaṃ hoti, na so kālantare mayā sutanti paṭijānāti. Iccassa asammohena paññāsiddhi, sammohābhāvena paññāya eva vā savanakālasambhūtāya taduttarikālapaññāsiddhi, tathā asammosena satisiddhi. Tattha paññāpubbaṅgamāya satiyā byañjanāvadhāraṇasamatthatā. Byañjanānañhi paṭivijjhitabbo ākāro nātigambhīro, yathāsutaṃ dhāraṇameva tattha karaṇīyanti satiyā byāpāro adhiko, paññā tattha guṇībhūtā hoti paññāya pubbaṅgamāti katvā. Satipubbaṅgamāya paññāya atthappaṭivedhasamatthatā. Atthassa hi paṭivijjhitabbo ākāro gambhīroti paññāya byāpāro adhiko, sati tattha guṇībhūtāyevāti satiyā pubbaṅgamāyāti katvā. Tadubhayasamatthatāyogena atthabyañjanasampannassa dhammakosassa anupālanasamatthatāya dhammabhaṇḍāgārikattasiddhi.
അപരോ നയോ – ഏവന്തിവചനേന യോനിസോമനസികാരം ദീപേതി, തേന ച വുച്ചമാനാനം ആകാരനിദസ്സനാവധാരണത്ഥാനം ഉപരി വക്ഖമാനാനം നാനപ്പകാരപ്പടിവേധജോതകാനം അവിപരീതസിദ്ധി ധമ്മവിസയത്താ. ന ഹി അയോനിസോ മനസികരോതോ നാനപ്പകാരപ്പടിവേധോ സമ്ഭവതി. സുതന്തിവചനേന അവിക്ഖേപം ദീപേതി, ‘‘പഠമബോധിസുത്തം കത്ഥ ഭാസിത’’ന്തിആദിപുച്ഛാവസേന പകരണപത്തസ്സ വക്ഖമാനസ്സ സുത്തസ്സ സവനം സമാധാനമന്തരേന ന സമ്ഭവതി വിക്ഖിത്തചിത്തസ്സ സവനാഭാവതോ. തഥാ ഹി വിക്ഖിത്തചിത്തോ പുഗ്ഗലോ സബ്ബസമ്പത്തിയാ വുച്ചമാനോപി ‘‘ന മയാ സുതം, പുന ഭണഥാ’’തി ഭണതി. യോനിസോമനസികാരേന ചേത്ഥ അത്തസമ്മാപണിധിം പുബ്ബേ ച കതപുഞ്ഞതം സാധേതി സമ്മാ അപ്പണിഹിതത്തസ്സ പുബ്ബേ അകതപുഞ്ഞസ്സ വാ തദഭാവതോ. അവിക്ഖേപേന സദ്ധമ്മസ്സവനം സപ്പുരിസൂപനിസ്സയഞ്ച സാധേതി അസ്സുതവതോ സപ്പുരിസൂപനിസ്സയവിരഹിതസ്സ ച തദഭാവതോ. ന ഹി വിക്ഖിത്തോ സോതും സക്കോതി, ന ച സപ്പുരിസേ അനുപനിസ്സയമാനസ്സ സവനം അത്ഥീതി.
Aparo nayo – evantivacanena yonisomanasikāraṃ dīpeti, tena ca vuccamānānaṃ ākāranidassanāvadhāraṇatthānaṃ upari vakkhamānānaṃ nānappakārappaṭivedhajotakānaṃ aviparītasiddhi dhammavisayattā. Na hi ayoniso manasikaroto nānappakārappaṭivedho sambhavati. Sutantivacanena avikkhepaṃ dīpeti, ‘‘paṭhamabodhisuttaṃ kattha bhāsita’’ntiādipucchāvasena pakaraṇapattassa vakkhamānassa suttassa savanaṃ samādhānamantarena na sambhavati vikkhittacittassa savanābhāvato. Tathā hi vikkhittacitto puggalo sabbasampattiyā vuccamānopi ‘‘na mayā sutaṃ, puna bhaṇathā’’ti bhaṇati. Yonisomanasikārena cettha attasammāpaṇidhiṃ pubbe ca katapuññataṃ sādheti sammā appaṇihitattassa pubbe akatapuññassa vā tadabhāvato. Avikkhepena saddhammassavanaṃ sappurisūpanissayañca sādheti assutavato sappurisūpanissayavirahitassa ca tadabhāvato. Na hi vikkhitto sotuṃ sakkoti, na ca sappurise anupanissayamānassa savanaṃ atthīti.
അപരോ നയോ – ‘‘യസ്സ ചിത്തസന്താനസ്സ നാനപ്പകാരപ്പവത്തിയാ നാനത്ഥബ്യഞ്ജനഗ്ഗഹണം ഹോതി, തസ്സ നാനാകാരനിദ്ദേസോ’’തി വുത്തം. യസ്മാ ച സോ ഭഗവതോ വചനസ്സ അത്ഥബ്യഞ്ജനപ്പഭേദപരിച്ഛേദവസേന സകലസാസനസമ്പത്തിഓഗാഹനേന നിരവസേസം പരഹിതപാരിപൂരീകരണഭൂതോ ഏവം ഭദ്ദകോ ആകാരോ ന സമ്മാ അപ്പണിഹിതത്തസ്സ പുബ്ബേ അകതപുഞ്ഞസ്സ വാ ഹോതി. തസ്മാ ഏവന്തി ഇമിനാ ഭദ്ദകേന ആകാരേന പച്ഛിമചക്കദ്വയസമ്പത്തിമത്തനോ ദീപേതി, സുതന്തി സവനയോഗേന പുരിമചക്കദ്വയസമ്പത്തിം. ന ഹി അപ്പതിരൂപേ ദേസേ വസതോ സപ്പുരിസൂപനിസ്സയവിരഹിതസ്സ ച സവനം അത്ഥി. ഇച്ചസ്സ പച്ഛിമചക്കദ്വയസിദ്ധിയാ ആസയസുദ്ധി സിദ്ധാ ഹോതി. സമ്മാ പണിഹിതചിത്തോ പുബ്ബേ ച കതപുഞ്ഞോ വിസുദ്ധാസയോ ഹോതി തദസുദ്ധിഹേതൂനം കിലേസാനം ദൂരീഭാവതോ. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘സമ്മാ പണിഹിതം ചിത്തം, സേയ്യസോ നം തതോ കരേ’’തി (ധ॰ പ॰ ൪൩) ‘‘കതപുഞ്ഞോസി ത്വം, ആനന്ദ, പധാനമനുയുഞ്ജ, ഖിപ്പം ഹോഹിസി അനാസവോ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൨൦൭) ച. പുരിമചക്കദ്വയസിദ്ധിയാ പയോഗസുദ്ധി. പതിരൂപദേസവാസേന ഹി സപ്പുരിസൂപനിസ്സയേന ച സാധൂനം ദിട്ഠാനുഗതിആപജ്ജനേന പരിസുദ്ധപ്പയോഗോ ഹോതി. തായ ച ആസയസുദ്ധിയാ അധിഗമബ്യത്തിസിദ്ധി, പുബ്ബേയേവ തണ്ഹാദിട്ഠിസംകിലേസാനം വിസോധിതത്താ പയോഗസുദ്ധിയാ ആഗമബ്യത്തിസിദ്ധി. സുപരിസുദ്ധകായവചീപയോഗോ ഹി വിപ്പടിസാരാഭാവതോ അവിക്ഖിത്തചിത്തോ പരിയത്തിയം വിസാരദോ ഹോതി. ഇതി പയോഗാസയസുദ്ധസ്സ ആഗമാധിഗമസമ്പന്നസ്സ വചനം അരുണുഗ്ഗമനം വിയ സൂരിയസ്സ ഉദയതോ യോനിസോമനസികാരോ വിയ ച കുസലകമ്മസ്സ അരഹതി ഭഗവതോ വചനസ്സ പുബ്ബങ്ഗമം ഭവിതുന്തി ഠാനേ നിദാനം ഠപേന്തോ ഏവം മേ സുതന്തിആദിമാഹ.
Aparo nayo – ‘‘yassa cittasantānassa nānappakārappavattiyā nānatthabyañjanaggahaṇaṃ hoti, tassa nānākāraniddeso’’ti vuttaṃ. Yasmā ca so bhagavato vacanassa atthabyañjanappabhedaparicchedavasena sakalasāsanasampattiogāhanena niravasesaṃ parahitapāripūrīkaraṇabhūto evaṃ bhaddako ākāro na sammā appaṇihitattassa pubbe akatapuññassa vā hoti. Tasmā evanti iminā bhaddakena ākārena pacchimacakkadvayasampattimattano dīpeti, sutanti savanayogena purimacakkadvayasampattiṃ. Na hi appatirūpe dese vasato sappurisūpanissayavirahitassa ca savanaṃ atthi. Iccassa pacchimacakkadvayasiddhiyā āsayasuddhi siddhā hoti. Sammā paṇihitacitto pubbe ca katapuñño visuddhāsayo hoti tadasuddhihetūnaṃ kilesānaṃ dūrībhāvato. Tathā hi vuttaṃ ‘‘sammā paṇihitaṃ cittaṃ, seyyaso naṃ tato kare’’ti (dha. pa. 43) ‘‘katapuññosi tvaṃ, ānanda, padhānamanuyuñja, khippaṃ hohisi anāsavo’’ti (dī. ni. 2.207) ca. Purimacakkadvayasiddhiyā payogasuddhi. Patirūpadesavāsena hi sappurisūpanissayena ca sādhūnaṃ diṭṭhānugatiāpajjanena parisuddhappayogo hoti. Tāya ca āsayasuddhiyā adhigamabyattisiddhi, pubbeyeva taṇhādiṭṭhisaṃkilesānaṃ visodhitattā payogasuddhiyā āgamabyattisiddhi. Suparisuddhakāyavacīpayogo hi vippaṭisārābhāvato avikkhittacitto pariyattiyaṃ visārado hoti. Iti payogāsayasuddhassa āgamādhigamasampannassa vacanaṃ aruṇuggamanaṃ viya sūriyassa udayato yonisomanasikāro viya ca kusalakammassa arahati bhagavato vacanassa pubbaṅgamaṃ bhavitunti ṭhāne nidānaṃ ṭhapento evaṃ me sutantiādimāha.
അപരോ നയോ – ഏവന്തി ഇമിനാ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ നാനപ്പകാരപ്പടിവേധദീപകേന വചനേന അത്തനോ അത്ഥപടിഭാനപടിസമ്ഭിദാസമ്പത്തിസബ്ഭാവം ദീപേതി. സുതന്തി ഇമിനാ ഏവംസദ്ദസന്നിധാനതോ വക്ഖമാനാപേക്ഖായ വാ സോതബ്ബഭേദപ്പടിവേധദീപകേന ധമ്മനിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാസമ്പത്തിസബ്ഭാവം ദീപേതി. ഏവന്തി ച ഇദം വുത്തനയേനേവ യോനിസോമനസികാരദീപകവചനം ഭാസമാനോ ‘‘ഏതേ ധമ്മാ മയാ മനസാനുപേക്ഖിതാ ദിട്ഠിയാ സുപ്പടിവിദ്ധാ’’തി ദീപേതി. പരിയത്തിധമ്മോ ഹി ‘‘ഇധ സീലം കഥിതം, ഇധ സമാധി, ഇധ പഞ്ഞാ, ഏത്തകാ ഏത്ഥ അനുസന്ധിയോ’’തിആദിനാ നയേന മനസാ അനുപേക്ഖിതോ അനുസ്സവാകാരപരിവിതക്കസഹിതായ ധമ്മനിജ്ഝാനക്ഖന്തിഭൂതായ ഞാതപരിഞ്ഞാസങ്ഖാതായ വാ ദിട്ഠിയാ തത്ഥ തത്ഥ വുത്തരൂപാരൂപധമ്മേ ‘‘ഇതി രൂപം, ഏത്തകം രൂപ’’ന്തിആദിനാ നയേന സുട്ഠു വവത്ഥപേത്വാ പടിവിദ്ധോ അത്തനോ ച പരേസഞ്ച ഹിതസുഖാവഹോ ഹോതീതി. സുതന്തി ഇദം സവനയോഗദീപകവചനം ഭാസമാനോ ‘‘ബഹൂ മയാ ധമ്മാ സുതാ ധാതാ വചസാ പരിചിതാ’’തി ദീപേതി. സോതാവധാനപ്പടിബദ്ധാ ഹി പരിയത്തിധമ്മസ്സ സവനധാരണപരിചയാ. തദുഭയേനപി ധമ്മസ്സ സ്വാക്ഖാതഭാവേന, അത്ഥബ്യഞ്ജനപാരിപൂരിം ദീപേന്തോ സവനേ ആദരം ജനേതി. അത്ഥബ്യഞ്ജനപരിപുണ്ണഞ്ഹി ധമ്മം ആദരേന അസ്സുണന്തോ മഹതാ ഹിതാ പരിബാഹിരോ ഹോതീതി ആദരം ജനേത്വാ സക്കച്ചം ധമ്മോ സോതബ്ബോ.
Aparo nayo – evanti iminā pubbe vuttanayeneva nānappakārappaṭivedhadīpakena vacanena attano atthapaṭibhānapaṭisambhidāsampattisabbhāvaṃ dīpeti. Sutanti iminā evaṃsaddasannidhānato vakkhamānāpekkhāya vā sotabbabhedappaṭivedhadīpakena dhammaniruttipaṭisambhidāsampattisabbhāvaṃ dīpeti. Evanti ca idaṃ vuttanayeneva yonisomanasikāradīpakavacanaṃ bhāsamāno ‘‘ete dhammā mayā manasānupekkhitā diṭṭhiyā suppaṭividdhā’’ti dīpeti. Pariyattidhammo hi ‘‘idha sīlaṃ kathitaṃ, idha samādhi, idha paññā, ettakā ettha anusandhiyo’’tiādinā nayena manasā anupekkhito anussavākāraparivitakkasahitāya dhammanijjhānakkhantibhūtāya ñātapariññāsaṅkhātāya vā diṭṭhiyā tattha tattha vuttarūpārūpadhamme ‘‘iti rūpaṃ, ettakaṃ rūpa’’ntiādinā nayena suṭṭhu vavatthapetvā paṭividdho attano ca paresañca hitasukhāvaho hotīti. Sutanti idaṃ savanayogadīpakavacanaṃ bhāsamāno ‘‘bahū mayā dhammā sutā dhātā vacasā paricitā’’ti dīpeti. Sotāvadhānappaṭibaddhā hi pariyattidhammassa savanadhāraṇaparicayā. Tadubhayenapi dhammassa svākkhātabhāvena, atthabyañjanapāripūriṃ dīpento savane ādaraṃ janeti. Atthabyañjanaparipuṇṇañhi dhammaṃ ādarena assuṇanto mahatā hitā paribāhiro hotīti ādaraṃ janetvā sakkaccaṃ dhammo sotabbo.
‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തി ഇമിനാ പന സകലേന വചനേന ആയസ്മാ ആനന്ദോ തഥാഗതപ്പവേദിതം ധമ്മം അത്തനോ അദഹന്തോ അസപ്പുരിസഭൂമിം അതിക്കമതി, സാവകത്തം പടിജാനന്തോ സപ്പുരിസഭൂമിം ഓക്കമതി. തഥാ അസദ്ധമ്മാ ചിത്തം വുട്ഠാപേതി, സദ്ധമ്മേ ചിത്തം പതിട്ഠാപേതി. ‘‘കേവലം സുതമേവേതം മയാ, തസ്സേവ പന ഭഗവതോ വചന’’ന്തി ദീപേന്തോ അത്താനം പരിമോചേതി, സത്ഥാരം അപദിസതി, ജിനവചനം അപ്പേതി, ധമ്മനേത്തിം പതിട്ഠാപേതി.
‘‘Evaṃme suta’’nti iminā pana sakalena vacanena āyasmā ānando tathāgatappaveditaṃ dhammaṃ attano adahanto asappurisabhūmiṃ atikkamati, sāvakattaṃ paṭijānanto sappurisabhūmiṃ okkamati. Tathā asaddhammā cittaṃ vuṭṭhāpeti, saddhamme cittaṃ patiṭṭhāpeti. ‘‘Kevalaṃ sutamevetaṃ mayā, tasseva pana bhagavato vacana’’nti dīpento attānaṃ parimoceti, satthāraṃ apadisati, jinavacanaṃ appeti, dhammanettiṃ patiṭṭhāpeti.
അപിച ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തി അത്തനാ ഉപ്പാദിതഭാവം അപ്പടിജാനന്തോ പുരിമസ്സവനം വിവരന്തോ ‘‘സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതമിദം മയാ തസ്സ ഭഗവതോ ചതുവേസാരജ്ജവിസാരദസ്സ ദസബലധരസ്സ ആസഭട്ഠാനട്ഠായിനോ സീഹനാദനാദിനോ സബ്ബസത്തുത്തമസ്സ ധമ്മിസ്സരസ്സ ധമ്മരാജസ്സ ധമ്മാധിപതിനോ ധമ്മദീപസ്സ ധമ്മസരണസ്സ സദ്ധമ്മവരചക്കവത്തിനോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ, ന ഏത്ഥ അത്ഥേ വാ ധമ്മേ വാ പദേ വാ ബ്യഞ്ജനേ വാ കങ്ഖാ വാ വിമതി വാ കത്തബ്ബാ’’തി സബ്ബദേവമനുസ്സാനം ഇമസ്മിം ധമ്മേ അസ്സദ്ധിയം വിനാസേതി, സദ്ധാസമ്പദം ഉപ്പാദേതി. തേനേതം വുച്ചതി –
Apica ‘‘evaṃ me suta’’nti attanā uppāditabhāvaṃ appaṭijānanto purimassavanaṃ vivaranto ‘‘sammukhā paṭiggahitamidaṃ mayā tassa bhagavato catuvesārajjavisāradassa dasabaladharassa āsabhaṭṭhānaṭṭhāyino sīhanādanādino sabbasattuttamassa dhammissarassa dhammarājassa dhammādhipatino dhammadīpassa dhammasaraṇassa saddhammavaracakkavattino sammāsambuddhassa, na ettha atthe vā dhamme vā pade vā byañjane vā kaṅkhā vā vimati vā kattabbā’’ti sabbadevamanussānaṃ imasmiṃ dhamme assaddhiyaṃ vināseti, saddhāsampadaṃ uppādeti. Tenetaṃ vuccati –
‘‘വിനാസയതി അസ്സദ്ധം, സദ്ധം വഡ്ഢേതി സാസനേ;
‘‘Vināsayati assaddhaṃ, saddhaṃ vaḍḍheti sāsane;
ഏവം മേ സുതമിച്ചേവം, വദം ഗോതമസാവകോ’’തി.
Evaṃ me sutamiccevaṃ, vadaṃ gotamasāvako’’ti.
ഏകന്തി ഗണനപരിച്ഛേദനിദ്ദേസോ. അയഞ്ഹി ഏകസദ്ദോ അഞ്ഞസേട്ഠാസഹായസങ്ഖ്യാദീസു ദിസ്സതി. തഥാ ഹി അയം ‘‘സസ്സതോ അത്താ ച ലോകോ ച, ഇദമേവ സച്ചം മോഘമഞ്ഞന്തി ഇത്ഥേകേ അഭിവദന്തീ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൩.൨൭; ഉദാ॰ ൫൫) അഞ്ഞേ ദിസ്സതി. ‘‘ചേതസോ ഏകോദിഭാവ’’ന്തിആദീസു (പാരാ॰ ൧൧; ദീ॰ നി॰ ൧.൨൨൮) സേട്ഠേ. ‘‘ഏകോ വൂപകട്ഠോ’’തിആദീസു (ചൂളവ॰ ൪൪൫; ദീ॰ നി॰ ൧.൪൦൫) അസഹായേ. ‘‘ഏകോവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഖണോ ച സമയോ ച ബ്രഹ്മചരിയവാസായാ’’തിആദീസു (അ॰ നി॰ ൮.൨൯) സങ്ഖ്യായം, ഇധാപി സങ്ഖ്യായമേവ ദട്ഠബ്ബോ. തേന വുത്തം – ‘‘ഏകന്തി ഗണനപരിച്ഛേദനിദ്ദേസോ’’തി.
Ekanti gaṇanaparicchedaniddeso. Ayañhi ekasaddo aññaseṭṭhāsahāyasaṅkhyādīsu dissati. Tathā hi ayaṃ ‘‘sassato attā ca loko ca, idameva saccaṃ moghamaññanti ittheke abhivadantī’’tiādīsu (ma. ni. 3.27; udā. 55) aññe dissati. ‘‘Cetaso ekodibhāva’’ntiādīsu (pārā. 11; dī. ni. 1.228) seṭṭhe. ‘‘Eko vūpakaṭṭho’’tiādīsu (cūḷava. 445; dī. ni. 1.405) asahāye. ‘‘Ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu (a. ni. 8.29) saṅkhyāyaṃ, idhāpi saṅkhyāyameva daṭṭhabbo. Tena vuttaṃ – ‘‘ekanti gaṇanaparicchedaniddeso’’ti.
സമയന്തി പരിച്ഛിന്നനിദ്ദേസോ. ഏകം സമയന്തി അനിയമിതപരിദീപനം. തത്ഥ സമയസദ്ദോ –
Samayanti paricchinnaniddeso. Ekaṃ samayanti aniyamitaparidīpanaṃ. Tattha samayasaddo –
‘‘സമവായേ ഖണേ കാലേ, സമൂഹേ ഹേതുദിട്ഠിസു;
‘‘Samavāye khaṇe kāle, samūhe hetudiṭṭhisu;
പടിലാഭേ പഹാനേ ച, പടിവേധേ ച ദിസ്സതി’’.
Paṭilābhe pahāne ca, paṭivedhe ca dissati’’.
തഥാ ഹിസ്സ ‘‘അപ്പേവ നാമ സ്വേപി ഉപസങ്കമേയ്യാമ കാലഞ്ച സമയഞ്ച ഉപാദായാ’’തി ഏവമാദീസു (ദീ॰ നി॰ ൧.൪൪൭) സമവായോ അത്ഥോ, യുത്തകാലഞ്ച പച്ചയസാമഗ്ഗിഞ്ച ലഭിത്വാതി ഹി അധിപ്പായോ, തസ്മാ പച്ചയസമവായോതി വേദിതബ്ബോ . ‘‘ഏകോവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഖണോ ച സമയോ ച ബ്രഹ്മചരിയവാസായാ’’തിആദീസു (അ॰ നി॰ ൮.൨൯) ഖണോ, ഓകാസോതി അത്ഥോ. തഥാഗതുപ്പാദാദികോ ഹി മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയസ്സ ഓകാസോ തപ്പച്ചയപ്പടിലാഭഹേതുത്താ, ഖണോ ഏവ ച സമയോ, യോ ഖണോതി ച സമയോതി ച വുച്ചതി, സോ ഏകോ യേവാതി ഹി അത്ഥോ. ‘‘ഉണ്ഹസമയോ പരിളാഹസമയോ’’തിആദീസു (പാചി॰ ൩൫൮) കാലോ. ‘‘മഹാസമയോ പവനസ്മി’’ന്തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൨.൩൩൨) സമൂഹോ. മഹാസമയോതി ഹി ഭിക്ഖൂനം ദേവതാനഞ്ച മഹാസന്നിപാതോതി അത്ഥോ. ‘‘സമയോപി ഖോ തേ, ഭദ്ദാലി, അപ്പടിവിദ്ധോ അഹോസി, ഭഗവാ ഖോ സാവത്ഥിയം വിഹരതി, ഭഗവാപി മം ജാനിസ്സതി ‘ഭദ്ദാലി നാമ ഭിക്ഖു സത്ഥുസാസനേ സിക്ഖായ ന പരിപൂരകാരീ’തി, അയമ്പി ഖോ തേ, ഭദ്ദാലി, സമയോ അപ്പടിവിദ്ധോ അഹോസീ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൨.൧൩൫) ഹേതു. സിക്ഖാപദസ്സ കാരണഞ്ഹി ഇധ സമയോതി അധിപ്പേതം. ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ഉഗ്ഗാഹമാനോ പരിബ്ബാജകോ സമണമുണ്ഡികാപുത്തോ സമയപ്പവാദകേ തിന്ദുകാചീരേ ഏകസാലകേ മല്ലികായ ആരാമേ പടിവസതീ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൨.൨൬൦) ദിട്ഠി. തത്ഥ ഹി നിസിന്നാ തിത്ഥിയാ അത്തനോ അത്തനോ ദിട്ഠിസങ്ഖാതം സമയം പവദന്തീതി സോ പരിബ്ബാജകാരാമോ ‘‘സമയപ്പവാദകോ’’തി വുച്ചതി.
Tathā hissa ‘‘appeva nāma svepi upasaṅkameyyāma kālañca samayañca upādāyā’’ti evamādīsu (dī. ni. 1.447) samavāyo attho, yuttakālañca paccayasāmaggiñca labhitvāti hi adhippāyo, tasmā paccayasamavāyoti veditabbo . ‘‘Ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu (a. ni. 8.29) khaṇo, okāsoti attho. Tathāgatuppādādiko hi maggabrahmacariyassa okāso tappaccayappaṭilābhahetuttā, khaṇo eva ca samayo, yo khaṇoti ca samayoti ca vuccati, so eko yevāti hi attho. ‘‘Uṇhasamayo pariḷāhasamayo’’tiādīsu (pāci. 358) kālo. ‘‘Mahāsamayo pavanasmi’’ntiādīsu (dī. ni. 2.332) samūho. Mahāsamayoti hi bhikkhūnaṃ devatānañca mahāsannipātoti attho. ‘‘Samayopi kho te, bhaddāli, appaṭividdho ahosi, bhagavā kho sāvatthiyaṃ viharati, bhagavāpi maṃ jānissati ‘bhaddāli nāma bhikkhu satthusāsane sikkhāya na paripūrakārī’ti, ayampi kho te, bhaddāli, samayo appaṭividdho ahosī’’tiādīsu (ma. ni. 2.135) hetu. Sikkhāpadassa kāraṇañhi idha samayoti adhippetaṃ. ‘‘Tena kho pana samayena uggāhamāno paribbājako samaṇamuṇḍikāputto samayappavādake tindukācīre ekasālake mallikāya ārāme paṭivasatī’’tiādīsu (ma. ni. 2.260) diṭṭhi. Tattha hi nisinnā titthiyā attano attano diṭṭhisaṅkhātaṃ samayaṃ pavadantīti so paribbājakārāmo ‘‘samayappavādako’’ti vuccati.
‘‘ദിട്ഠേ ധമ്മേ ച യോ അത്ഥോ, യോ ചത്ഥോ സമ്പരായികോ;
‘‘Diṭṭhe dhamme ca yo attho, yo cattho samparāyiko;
അത്ഥാഭിസമയാ ധീരോ, പണ്ഡിതോതി പവുച്ചതീ’’തി. (സം॰ നി॰ ൧.൧൨൯) –
Atthābhisamayā dhīro, paṇḍitoti pavuccatī’’ti. (saṃ. ni. 1.129) –
ആദീസു പടിലാഭോ. അത്ഥാഭിസമയാതി ഹി അത്ഥസ്സ അധിഗമാതി അത്ഥോ. ‘‘സമ്മാ മാനാഭിസമയാ അന്തമകാസി ദുക്ഖസ്സാ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൨൮) പഹാനം. അധികരണം സമയം വൂപസമനം അപഗമോതി അഭിസമയോ പഹാനം. ‘‘ദുക്ഖസ്സ പീളനട്ഠോ സങ്ഖതട്ഠോ സന്താപട്ഠോ വിപരിണാമട്ഠോ അഭിസമയട്ഠോ’’തിആദീസു (പടി॰ മ॰ ൨.൮) പടിവേധോ . പടിവേധോതി ഹി അഭിസമേതബ്ബതോ അഭിസമയോ, അഭിസമയോവ അത്ഥോ അഭിസമയട്ഠോതി പീളനാദീനി അഭിസമേതബ്ബഭാവേന ഏകീഭാവം ഉപനേത്വാ വുത്താനി, അഭിസമയസ്സ വാ പടിവേധസ്സ വിസയഭൂതോ അത്ഥോ അഭിസമയട്ഠോതി താനേവ തഥാ ഏകന്തേന വുത്താനി. തത്ഥ പീളനം ദുക്ഖസച്ചസ്സ തംസമങ്ഗിനോ ഹിംസനം അവിപ്ഫാരികതാകരണം. സന്താപോ ദുക്ഖദുക്ഖതാദിവസേന സന്തപ്പനം പരിദഹനം.
Ādīsu paṭilābho. Atthābhisamayāti hi atthassa adhigamāti attho. ‘‘Sammā mānābhisamayā antamakāsi dukkhassā’’tiādīsu (ma. ni. 1.28) pahānaṃ. Adhikaraṇaṃ samayaṃ vūpasamanaṃ apagamoti abhisamayo pahānaṃ. ‘‘Dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho abhisamayaṭṭho’’tiādīsu (paṭi. ma. 2.8) paṭivedho . Paṭivedhoti hi abhisametabbato abhisamayo, abhisamayova attho abhisamayaṭṭhoti pīḷanādīni abhisametabbabhāvena ekībhāvaṃ upanetvā vuttāni, abhisamayassa vā paṭivedhassa visayabhūto attho abhisamayaṭṭhoti tāneva tathā ekantena vuttāni. Tattha pīḷanaṃ dukkhasaccassa taṃsamaṅgino hiṃsanaṃ avipphārikatākaraṇaṃ. Santāpo dukkhadukkhatādivasena santappanaṃ paridahanaṃ.
ഏത്ഥ ച സഹകാരീകാരണസന്നിജ്ഝം സമേതി സമവേതീതി സമവായോ സമയോ. സമേതി സമാഗച്ഛതി ഏത്ഥ മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയം തദാധാരപുഗ്ഗലേഹീതി ഖണോ സമയോ. സമേതി ഏത്ഥ ഏതേന വാ സംഗച്ഛതി സത്തോ സഭാവധമ്മോ വാ ഉപ്പാദാദീഹി സഹജാതാദീഹി വാതി കാലോ സമയോ. ധമ്മപ്പവത്തിമത്തതായ അത്ഥതോ അഭൂതോപി ഹി കാലോ ധമ്മപ്പവത്തിയാ അധികരണം കരണം വിയ ച കപ്പനാമത്തസിദ്ധേനാനുരൂപേന വോഹരീയതീതി. സമം, സഹ വാ അവയവാനം അയനം പവത്തി അവട്ഠാനന്തി സമൂഹോ സമയോ യഥാ സമുദായോതി. അവയവസഹാവട്ഠാനമേവ ഹി സമൂഹോ. അവസേസപച്ചയാനം സമാഗമേ സതി ഏതി ഫലമേതസ്മാ ഉപ്പജ്ജതി പവത്തതീതി സമയോ ഹേതു യഥാ സമുദയോതി. സമേതി സംയോജനഭാവതോ സമ്ബന്ധോ ഏതി അത്തനോ വിസയേ പവത്തതി, ദള്ഹഗ്ഗഹണഭാവതോ വാ സംയുത്താ അയന്തി പവത്തന്തി സത്താ യഥാഭിനിവേസം ഏതേനാതി സമയോ ദിട്ഠി. ദിട്ഠിസംയോജനേന ഹി സത്താ അതിവിയ ബജ്ഝന്തീതി. സമിതി സങ്ഗതി സമോധാനന്തി സമയോ പടിലാഭോ. സമയനം ഉപസമയനം അപഗമോതി സമയോ പഹാനം. സമുച്ഛേദപ്പഹാനഭാവതോ പന അധികോ സമയോതി അഭിസമയോ യഥാ അഭിധമ്മോതി. അഭിമുഖം ഞാണേന സമ്മാ ഏതബ്ബോ അഭിസമേതബ്ബോതി അഭിസമയോ, ധമ്മാനം അവിപരീതസഭാവോ. അഭിമുഖഭാവേന സമ്മാ ഏതി ഗച്ഛതി ബുജ്ഝതീതി അഭിസമയോ, ധമ്മാനം യഥാഭൂതസഭാവാവബോധോ. ഏവം തസ്മിം തസ്മിം അത്ഥേ സമയസദ്ദസ്സ പവത്തി വേദിതബ്ബാ.
Ettha ca sahakārīkāraṇasannijjhaṃ sameti samavetīti samavāyo samayo. Sameti samāgacchati ettha maggabrahmacariyaṃ tadādhārapuggalehīti khaṇo samayo. Sameti ettha etena vā saṃgacchati satto sabhāvadhammo vā uppādādīhi sahajātādīhi vāti kālo samayo. Dhammappavattimattatāya atthato abhūtopi hi kālo dhammappavattiyā adhikaraṇaṃ karaṇaṃ viya ca kappanāmattasiddhenānurūpena voharīyatīti. Samaṃ, saha vā avayavānaṃ ayanaṃ pavatti avaṭṭhānanti samūho samayo yathā samudāyoti. Avayavasahāvaṭṭhānameva hi samūho. Avasesapaccayānaṃ samāgame sati eti phalametasmā uppajjati pavattatīti samayo hetu yathā samudayoti. Sameti saṃyojanabhāvato sambandho eti attano visaye pavattati, daḷhaggahaṇabhāvato vā saṃyuttā ayanti pavattanti sattā yathābhinivesaṃ etenāti samayo diṭṭhi. Diṭṭhisaṃyojanena hi sattā ativiya bajjhantīti. Samiti saṅgati samodhānanti samayo paṭilābho. Samayanaṃ upasamayanaṃ apagamoti samayo pahānaṃ. Samucchedappahānabhāvato pana adhiko samayoti abhisamayo yathā abhidhammoti. Abhimukhaṃ ñāṇena sammā etabbo abhisametabboti abhisamayo, dhammānaṃ aviparītasabhāvo. Abhimukhabhāvena sammā eti gacchati bujjhatīti abhisamayo, dhammānaṃ yathābhūtasabhāvāvabodho. Evaṃ tasmiṃ tasmiṃ atthe samayasaddassa pavatti veditabbā.
സമയസദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരേ അഭിസമയസദ്ദസ്സ ഗഹണേ കാരണം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. ഇധ പനസ്സ കാലോ അത്ഥോ സമവായാദീനം അസമ്ഭവതോ. ദേസദേസകപരിസാ വിയ ഹി ദേസനായ നിദാനഭാവേ കാലോ ഏവ ഇച്ഛിതബ്ബോതി. യസ്മാ പനേത്ഥ സമയോതി കാലോ അധിപ്പേതോ, തസ്മാ സംവച്ഛരഉതുമാസദ്ധമാസരത്തിദിവസപുബ്ബണ്ഹമജ്ഝന്ഹികസായന്ഹപഠമയാമ- മജ്ഝിമയാമപച്ഛിമയാമമുഹുത്താദീസു കാലഭേദഭൂതേസു സമയേസു ഏകം സമയന്തി ദീപേതി.
Samayasaddassa atthuddhāre abhisamayasaddassa gahaṇe kāraṇaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Idha panassa kālo attho samavāyādīnaṃ asambhavato. Desadesakaparisā viya hi desanāya nidānabhāve kālo eva icchitabboti. Yasmā panettha samayoti kālo adhippeto, tasmā saṃvaccharautumāsaddhamāsarattidivasapubbaṇhamajjhanhikasāyanhapaṭhamayāma- majjhimayāmapacchimayāmamuhuttādīsu kālabhedabhūtesu samayesu ekaṃ samayanti dīpeti.
കസ്മാ പനേത്ഥ അനിയമിതവസേനേവ കാലോ നിദ്ദിട്ഠോ, ന ഉതുസംവച്ഛരാദിവസേന നിയമേത്വാ നിദ്ദിട്ഠോതി ചേ? കിഞ്ചാപി ഏതേസു സംവച്ഛരാദീസു സമയേസു യം യം സുത്തം യസ്മിം യസ്മിം സംവച്ഛരേ ഉതുമ്ഹി മാസേ പക്ഖേ രത്തിഭാഗേ ദിവസഭാഗേ വാ വുത്തം, സബ്ബമ്പി തം ഥേരസ്സ സുവിദിതം സുവവത്ഥാപിതം പഞ്ഞായ. യസ്മാ പന ‘‘ഏവം മേ സുതം അസുകസംവച്ഛരേ അസുകഉതുമ്ഹി അസുകമാസേ അസുകപക്ഖേ അസുകരത്തിഭാഗേ അസുകദിവസഭാഗേ വാ’’തി ഏവം വുത്തേ ന സക്കാ സുഖേന ധാരേതും വാ ഉദ്ദിസിതും വാ ഉദ്ദിസാപേതും വാ, ബഹു ച വത്തബ്ബം ഹോതി, തസ്മാ ഏകേനേവ പദേന തമത്ഥം സമോധാനേത്വാ ‘‘ഏകം സമയ’’ന്തി ആഹ.
Kasmā panettha aniyamitavaseneva kālo niddiṭṭho, na utusaṃvaccharādivasena niyametvā niddiṭṭhoti ce? Kiñcāpi etesu saṃvaccharādīsu samayesu yaṃ yaṃ suttaṃ yasmiṃ yasmiṃ saṃvacchare utumhi māse pakkhe rattibhāge divasabhāge vā vuttaṃ, sabbampi taṃ therassa suviditaṃ suvavatthāpitaṃ paññāya. Yasmā pana ‘‘evaṃ me sutaṃ asukasaṃvacchare asukautumhi asukamāse asukapakkhe asukarattibhāge asukadivasabhāge vā’’ti evaṃ vutte na sakkā sukhena dhāretuṃ vā uddisituṃ vā uddisāpetuṃ vā, bahu ca vattabbaṃ hoti, tasmā ekeneva padena tamatthaṃ samodhānetvā ‘‘ekaṃ samaya’’nti āha.
യേ വാ ഇമേ ഗബ്ഭോക്കന്തിസമയോ ജാതിസമയോ സംവേഗസമയോ അഭിനിക്ഖമനസമയോ ദുക്കരകാരികസമയോ മാരവിജയസമയോ അഭിസമ്ബോധിസമയോ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരസമയോ ദേസനാസമയോ പരിനിബ്ബാനസമയോതി ഏവമാദയോ ഭഗവതോ ദേവമനുസ്സേസു അതിവിയ പകാസാ അനേകകാലപ്പഭേദാ ഏവ സമയാ, തേസു സമയേസു ദേസനാസമയസങ്ഖാതം ഏകം സമയന്തി ദീപേതി. യോ വായം ഞാണകരുണാകിച്ചസമയേസു കരുണാകിച്ചസമയോ, അത്തഹിതപരഹിതപ്പടിപത്തിസമയേസു പരഹിതപ്പടിപത്തിസമയോ, സന്നിപതിതാനം കരണീയദ്വയസമയേസു ധമ്മകഥാസമയോ, ദേസനാപടിപത്തിസമയേസു ദേസനാസമയോ, തേസു സമയേസു അഞ്ഞതരസമയം സന്ധായ ‘‘ഏകം സമയ’’ന്തി ആഹ.
Ye vā ime gabbhokkantisamayo jātisamayo saṃvegasamayo abhinikkhamanasamayo dukkarakārikasamayo māravijayasamayo abhisambodhisamayo diṭṭhadhammasukhavihārasamayo desanāsamayo parinibbānasamayoti evamādayo bhagavato devamanussesu ativiya pakāsā anekakālappabhedā eva samayā, tesu samayesu desanāsamayasaṅkhātaṃ ekaṃ samayanti dīpeti. Yo vāyaṃ ñāṇakaruṇākiccasamayesu karuṇākiccasamayo, attahitaparahitappaṭipattisamayesu parahitappaṭipattisamayo, sannipatitānaṃ karaṇīyadvayasamayesu dhammakathāsamayo, desanāpaṭipattisamayesu desanāsamayo, tesu samayesu aññatarasamayaṃ sandhāya ‘‘ekaṃ samaya’’nti āha.
കസ്മാ പനേത്ഥ യഥാ അഭിധമ്മേ ‘‘യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതീ’’തി (ധ॰ സ॰ ൧) ച ഇതോ അഞ്ഞേസു സുത്തപദേസു ‘‘യസ്മിം സമയേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൨൦൦) ച ഭുമ്മവചനേന നിദ്ദേസോ കതോ, വിനയേ ച ‘‘തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ’’തി (പാരാ॰ ൧) കരണവചനേന നിദ്ദേസോ കതോ, തഥാ അകത്വാ ‘‘ഏകം സമയ’’ന്തി അച്ചന്തസംയോഗത്ഥേ ഉപയോഗവചനേന നിദ്ദേസോ കതോതി? തത്ഥ തഥാ, ഇധ ച അഞ്ഞഥാ അത്ഥസമ്ഭവതോ. തത്ഥ ഹി അഭിധമ്മേ ഇതോ അഞ്ഞേസു ച സുത്തന്തേസു ആധാരവിസയസങ്ഖാതോ അധികരണത്ഥോ കിരിയായ കിരിയന്തരലക്ഖണസങ്ഖാതോ ഭാവേനഭാവലക്ഖണത്ഥോ ച സമ്ഭവതീതി. അധികരണഞ്ഹി കാലത്ഥോ സമൂഹത്ഥോ ച സമയോ തത്ഥ വുത്താനം ഫസ്സാദിധമ്മാനം, തഥാ കാലോ സഭാവധമ്മപ്പവത്തിമത്തതായ പരമത്ഥതോ അവിജ്ജമാനോപി ആധാരഭാവേന പഞ്ഞാതോ തങ്ഖണപ്പവത്താനം തതോ പുബ്ബേ പരതോ ച അഭാവതോ യഥാ ‘‘പുബ്ബണ്ഹേ ജാതോ സായന്ഹേ ജാതോ’’തിആദീസു. സമൂഹോതിപി അവയവവിനിമുത്തോ പരമത്ഥതോ അവിജ്ജമാനോപി കപ്പനാമത്തസിദ്ധേന രൂപേന അവയവാനം ആധാരഭാവേന പഞ്ഞാപീയതി, യഥാ ‘‘രുക്ഖേ സാഖാ, യവോ യവരാസിമ്ഹി സമുട്ഠിതോ’’തിആദീസു. യസ്മിം കാലേ ധമ്മപുഞ്ജേ ച കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി, തസ്മിംയേവ കാലേ ധമ്മപുഞ്ജേ ച ഫസ്സാദയോപി ഹോന്തീതി അയഞ്ഹി തത്ഥ അത്ഥോ. തഥാ ഖണസമവായഹേതുസങ്ഖാതസ്സ സമയസ്സ ഭാവേന തത്ഥ വുത്താനം ഫസ്സാദിധമ്മാനം ഭാവോ ലക്ഖീയതി. യഥാ ഹി ‘‘ഗാവീസു ദുയ്ഹമാനാസു ഗതോ, ദുദ്ധാസു ആഗതോ’’തി ഏത്ഥ ഗാവീനം ദോഹനകിരിയായ ഗമനകിരിയാ ലക്ഖീയതി, ഏവം ഇധാപി യസ്മിം സമയേതി വുത്തേ ച പദത്ഥസ്സ സത്താവിരഹാഭാവതോ സതീതി അയമത്ഥോ വിഞ്ഞായമാനോ ഏവ ഹോതീതി സമയസ്സ സത്താകിരിയായ ചിത്തസ്സ ഉപ്പാദകിരിയാ ഫസ്സാദീനം ഭവനകിരിയാ ച ലക്ഖീയതി. തഥാ യസ്മിം സമയേ യസ്മിം നവമേ ഖണേ യസ്മിം യോനിസോമനസികാരാദിഹേതുമ്ഹി പച്ചയസമവായേ വാ സതി കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി, തസ്മിം സമയേ ഖണേ ഹേതുമ്ഹി പച്ചയസമവായേ ച ഫസ്സാദയോപി ഹോന്തീതി. തസ്മാ തദത്ഥജോതനത്ഥം ഭുമ്മവചനേന നിദ്ദേസോ കതോ.
Kasmā panettha yathā abhidhamme ‘‘yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī’’ti (dha. sa. 1) ca ito aññesu suttapadesu ‘‘yasmiṃ samaye, bhikkhave, bhikkhu vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehī’’ti (a. ni. 4.200) ca bhummavacanena niddeso kato, vinaye ca ‘‘tena samayena buddho bhagavā’’ti (pārā. 1) karaṇavacanena niddeso kato, tathā akatvā ‘‘ekaṃ samaya’’nti accantasaṃyogatthe upayogavacanena niddeso katoti? Tattha tathā, idha ca aññathā atthasambhavato. Tattha hi abhidhamme ito aññesu ca suttantesu ādhāravisayasaṅkhāto adhikaraṇattho kiriyāya kiriyantaralakkhaṇasaṅkhāto bhāvenabhāvalakkhaṇattho ca sambhavatīti. Adhikaraṇañhi kālattho samūhattho ca samayo tattha vuttānaṃ phassādidhammānaṃ, tathā kālo sabhāvadhammappavattimattatāya paramatthato avijjamānopi ādhārabhāvena paññāto taṅkhaṇappavattānaṃ tato pubbe parato ca abhāvato yathā ‘‘pubbaṇhe jāto sāyanhe jāto’’tiādīsu. Samūhotipi avayavavinimutto paramatthato avijjamānopi kappanāmattasiddhena rūpena avayavānaṃ ādhārabhāvena paññāpīyati, yathā ‘‘rukkhe sākhā, yavo yavarāsimhi samuṭṭhito’’tiādīsu. Yasmiṃ kāle dhammapuñje ca kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva kāle dhammapuñje ca phassādayopi hontīti ayañhi tattha attho. Tathā khaṇasamavāyahetusaṅkhātassa samayassa bhāvena tattha vuttānaṃ phassādidhammānaṃ bhāvo lakkhīyati. Yathā hi ‘‘gāvīsu duyhamānāsu gato, duddhāsu āgato’’ti ettha gāvīnaṃ dohanakiriyāya gamanakiriyā lakkhīyati, evaṃ idhāpi yasmiṃ samayeti vutte ca padatthassa sattāvirahābhāvato satīti ayamattho viññāyamāno eva hotīti samayassa sattākiriyāya cittassa uppādakiriyā phassādīnaṃ bhavanakiriyā ca lakkhīyati. Tathā yasmiṃ samaye yasmiṃ navame khaṇe yasmiṃ yonisomanasikārādihetumhi paccayasamavāye vā sati kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃ samaye khaṇe hetumhi paccayasamavāye ca phassādayopi hontīti. Tasmā tadatthajotanatthaṃ bhummavacanena niddeso kato.
വിനയേ ച ‘‘അന്നേന വസതി, അജ്ഝേനേന വസതീ’’തിആദീസു വിയ ഹേതുഅത്ഥോ, ‘‘ഫരസുനാ ഛിന്ദതി, കുദാലേന ഖണതീ’’തിആദീസു വിയ കരണത്ഥോ ച സമ്ഭവതി. യോ ഹി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിസമയോ ധമ്മസേനാപതിആദീഹിപി ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യോ, തേന സമയേന കരണഭൂതേന ഹേതുഭൂതേന ച വീതിക്കമം സുത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം സന്നിപാതാപേത്വാ ഓതിണ്ണവത്ഥുകം പുഗ്ഗലം പടിപുച്ഛിത്വാ വിഗരഹിത്വാ ച തം തം വത്ഥും ഓതിണ്ണസമയസങ്ഖാതം കാലം അനതിക്കമിത്വാ സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞാപേന്തോ തതിയപാരാജികാദീനം വിയ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ ഹേതും അപേക്ഖമാനോ തത്ഥ തത്ഥ വിഹാസി, തസ്മാ തദത്ഥജോതനത്ഥം വിനയേ കരണവചനേന നിദ്ദേസോ കതോ.
Vinaye ca ‘‘annena vasati, ajjhenena vasatī’’tiādīsu viya hetuattho, ‘‘pharasunā chindati, kudālena khaṇatī’’tiādīsu viya karaṇattho ca sambhavati. Yo hi sikkhāpadapaññattisamayo dhammasenāpatiādīhipi dubbiññeyyo, tena samayena karaṇabhūtena hetubhūtena ca vītikkamaṃ sutvā bhikkhusaṅghaṃ sannipātāpetvā otiṇṇavatthukaṃ puggalaṃ paṭipucchitvā vigarahitvā ca taṃ taṃ vatthuṃ otiṇṇasamayasaṅkhātaṃ kālaṃ anatikkamitvā sikkhāpadāni paññāpento tatiyapārājikādīnaṃ viya sikkhāpadapaññattiyā hetuṃ apekkhamāno tattha tattha vihāsi, tasmā tadatthajotanatthaṃ vinaye karaṇavacanena niddeso kato.
ഇധ പന അഞ്ഞസ്മിഞ്ച ഏവംജാതികേ അച്ചന്തസംയോഗത്ഥോ സമ്ഭവതി. യസ്മിഞ്ഹി സമയേ സഹ സമുട്ഠാനഹേതുനാ ഇദം ഉദാനം ഉപ്പന്നം, അച്ചന്തമേവ തം സമയം അരിയവിഹാരപുബ്ബങ്ഗമായ ധമ്മപച്ചവേക്ഖണായ ഭഗവാ വിഹാസി, തസ്മാ ‘‘മാസം അജ്ഝേതീ’’തിആദീസു വിയ ഉപയോഗത്ഥജോതനത്ഥം ഇധ ഉപയോഗവചനേന നിദ്ദേസോ കതോ. തേനേതം വുച്ചതി –
Idha pana aññasmiñca evaṃjātike accantasaṃyogattho sambhavati. Yasmiñhi samaye saha samuṭṭhānahetunā idaṃ udānaṃ uppannaṃ, accantameva taṃ samayaṃ ariyavihārapubbaṅgamāya dhammapaccavekkhaṇāya bhagavā vihāsi, tasmā ‘‘māsaṃ ajjhetī’’tiādīsu viya upayogatthajotanatthaṃ idha upayogavacanena niddeso kato. Tenetaṃ vuccati –
‘‘തം തം അത്ഥമപേക്ഖിത്വാ, ഭുമ്മേന കരണേന ച;
‘‘Taṃ taṃ atthamapekkhitvā, bhummena karaṇena ca;
അഞ്ഞത്ര സമയോ വുത്തോ, ഉപയോഗേന സോ ഇധാ’’തി.
Aññatra samayo vutto, upayogena so idhā’’ti.
പോരാണാ പന വണ്ണയന്തി – ‘‘യസ്മിം സമയേ’’തി വാ ‘‘തേന സമയേനാ’’തി വാ ‘‘ഏകം സമയ’’ന്തി വാ അഭിലാപമത്തഭേദോ ഏസ നിദ്ദേസോ, സബ്ബത്ഥ ഭുമ്മമേവ അത്ഥോതി. തസ്മാ ‘‘ഏകം സമയ’’ന്തി വുത്തേപി ഏകസ്മിം സമയേതി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
Porāṇā pana vaṇṇayanti – ‘‘yasmiṃ samaye’’ti vā ‘‘tena samayenā’’ti vā ‘‘ekaṃ samaya’’nti vā abhilāpamattabhedo esa niddeso, sabbattha bhummameva atthoti. Tasmā ‘‘ekaṃ samaya’’nti vuttepi ekasmiṃ samayeti attho veditabbo.
ഭഗവാതി ഗരു. ഗരുഞ്ഹി ലോകേ ‘‘ഭഗവാ’’തി വദന്തി. അയഞ്ച സബ്ബഗുണവിസിട്ഠതായ സബ്ബസത്താനം ഗരു, തസ്മാ ഭഗവാതി വേദിതബ്ബോ. പോരാണേഹിപി വുത്തം –
Bhagavāti garu. Garuñhi loke ‘‘bhagavā’’ti vadanti. Ayañca sabbaguṇavisiṭṭhatāya sabbasattānaṃ garu, tasmā bhagavāti veditabbo. Porāṇehipi vuttaṃ –
‘‘ഭഗവാതി വചനം സേട്ഠം, ഭഗവാതി വചനമുത്തമം;
‘‘Bhagavāti vacanaṃ seṭṭhaṃ, bhagavāti vacanamuttamaṃ;
ഗരു ഗാരവയുത്തോ സോ, ഭഗവാ തേന വുച്ചതീ’’തി.
Garu gāravayutto so, bhagavā tena vuccatī’’ti.
തത്ഥ സേട്ഠവാചകവചനം സേട്ഠന്തി വുത്തം സേട്ഠഗുണസഹചരണതോ. അഥ വാ വുച്ചതീതി വചനം, അത്ഥോ. ഭഗവാതി വചനം സേട്ഠന്തി ഭഗവാതി ഇമിനാ വചനേന വചനീയോ യോ അത്ഥോ, സോ സേട്ഠോതി അത്ഥോ. ഭഗവാതി വചനമുത്തമന്തി ഏത്ഥാപി വുത്തനയേനേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഗാരവയുത്തോതി ഗരുഭാവയുത്തോ ഗരുഗുണയോഗതോ വിസേസഗരുകരണാരഹതായ വാ ഗാരവയുത്തോ. ഏവം ഗുണവിസിട്ഠസത്തുത്തമഗരുഗാരവാധിവചനം ഭഗവാതി ഇദം വചനന്തി വേദിതബ്ബം. അപിച –
Tattha seṭṭhavācakavacanaṃ seṭṭhanti vuttaṃ seṭṭhaguṇasahacaraṇato. Atha vā vuccatīti vacanaṃ, attho. Bhagavāti vacanaṃ seṭṭhanti bhagavāti iminā vacanena vacanīyo yo attho, so seṭṭhoti attho. Bhagavāti vacanamuttamanti etthāpi vuttanayeneva attho veditabbo. Gāravayuttoti garubhāvayutto garuguṇayogato visesagarukaraṇārahatāya vā gāravayutto. Evaṃ guṇavisiṭṭhasattuttamagarugāravādhivacanaṃ bhagavāti idaṃ vacananti veditabbaṃ. Apica –
‘‘ഭഗീ ഭജീ ഭാഗീ വിഭത്തവാ ഇതി,
‘‘Bhagī bhajī bhāgī vibhattavā iti,
അകാസി ഭഗ്ഗന്തി ഗരൂതി ഭാഗ്യവാ;
Akāsi bhagganti garūti bhāgyavā;
ബഹൂഹി ഞായേഹി സുഭാവിതത്തനോ,
Bahūhi ñāyehi subhāvitattano,
ഭവന്തഗോ സോ ഭഗവാതി വുച്ചതീ’’തി. –
Bhavantago so bhagavāti vuccatī’’ti. –
നിദ്ദേസേ (മഹാനി॰ ൮൪) ആഗതനയേന –
Niddese (mahāni. 84) āgatanayena –
‘‘ഭാഗ്യവാ ഭഗ്ഗവാ യുത്തോ, ഭഗേഹി ച വിഭത്തവാ;
‘‘Bhāgyavā bhaggavā yutto, bhagehi ca vibhattavā;
ഭത്തവാ വന്തഗമനോ, ഭവേസു ഭഗവാ തതോ’’തി. –
Bhattavā vantagamano, bhavesu bhagavā tato’’ti. –
ഇമായ ഗാഥായ ച വസേന ഭഗവാതി പദസ്സ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. സോ പനായം അത്ഥോ സബ്ബാകാരേന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി॰ ൧.൧൪൨) വുത്തോ, തസ്മാ തത്ഥ വുത്തനയേനേവ വിവരിതബ്ബോ.
Imāya gāthāya ca vasena bhagavāti padassa attho veditabbo. So panāyaṃ attho sabbākārena visuddhimagge (visuddhi. 1.142) vutto, tasmā tattha vuttanayeneva vivaritabbo.
അപിച ഭാഗേ വനി, ഭഗേ വാ വമീതി ഭഗവാ. തഥാഗതോ ഹി ദാനസീലാദിപാരമിധമ്മേ ഝാനവിമോക്ഖാദിഉത്തരിമനുസ്സധമ്മേ വനി ഭജി സേവി ബഹുലമകാസി, തസ്മാ ഭഗവാ. അഥ വാ തേയേവ ‘‘വേനേയ്യസത്തസന്താനേസു കഥം നു ഖോ ഉപ്പജ്ജേയ്യു’’ന്തി വനി അഭിപത്ഥയീതി ഭഗവാ. അഥ വാ ഭഗസങ്ഖാതം ഇസ്സരിയം യസഞ്ച വമി ഉഗ്ഗിരി ഖേളപിണ്ഡം വിയ അനപേക്ഖോ ഛഡ്ഡയീതി ഭഗവാ. തഥാ ഹി തഥാഗതോ ഹത്ഥഗതം ചക്കവത്തിസിരിം ദേവലോകാധിപച്ചസദിസം ചാതുദ്ദീപിസ്സരിയം, ചക്കവത്തിസമ്പത്തിസന്നിസ്സയഞ്ച സത്തരതനസമുജ്ജലം യസം തിണായപി അമഞ്ഞമാനോ നിരപേക്ഖോ പഹായ അഭിനിക്ഖമിത്വാ സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോ, തസ്മാ ഇമേ സിരിആദികേ ഭഗേ വമീതി ഭഗവാ. അഥ വാ ഭാനി നാമ നക്ഖത്താനി, തേഹി സമം ഗച്ഛന്തി പവത്തന്തീതി ഭഗാ. സിനേരുയുഗന്ധരഉത്തരകുരുഹിമവന്താദിഭാജനലോകവിസേസസന്നിസ്സയസോഭാ കപ്പട്ഠിതിഭാവതോ, തേപി ഭഗേ വമി, തന്നിവാസിസത്താവാസസമതിക്കമനതോ തപ്പടിബദ്ധഛന്ദരാഗപ്പഹാനേന പജഹീതി. ഏവമ്പി ഭഗേ വമീതി ഭഗവാതി ഏവമാദിനാ നയേന ഭഗവാതി പദസ്സ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
Apica bhāge vani, bhage vā vamīti bhagavā. Tathāgato hi dānasīlādipāramidhamme jhānavimokkhādiuttarimanussadhamme vani bhaji sevi bahulamakāsi, tasmā bhagavā. Atha vā teyeva ‘‘veneyyasattasantānesu kathaṃ nu kho uppajjeyyu’’nti vani abhipatthayīti bhagavā. Atha vā bhagasaṅkhātaṃ issariyaṃ yasañca vami uggiri kheḷapiṇḍaṃ viya anapekkho chaḍḍayīti bhagavā. Tathā hi tathāgato hatthagataṃ cakkavattisiriṃ devalokādhipaccasadisaṃ cātuddīpissariyaṃ, cakkavattisampattisannissayañca sattaratanasamujjalaṃ yasaṃ tiṇāyapi amaññamāno nirapekkho pahāya abhinikkhamitvā sammāsambodhiṃ abhisambuddho, tasmā ime siriādike bhage vamīti bhagavā. Atha vā bhāni nāma nakkhattāni, tehi samaṃ gacchanti pavattantīti bhagā. Sineruyugandharauttarakuruhimavantādibhājanalokavisesasannissayasobhā kappaṭṭhitibhāvato, tepi bhage vami, tannivāsisattāvāsasamatikkamanato tappaṭibaddhachandarāgappahānena pajahīti. Evampi bhage vamīti bhagavāti evamādinā nayena bhagavāti padassa attho veditabbo.
ഏത്താവതാ ചേത്ഥ ഏവം മേ സുതന്തി വചനേന യഥാസുതം ധമ്മം സവനവസേന ഭാസന്തോ ഭഗവതോ ധമ്മസരീരം പച്ചക്ഖം കരോതി, തേന ‘‘നയിദം അതിക്കന്തസത്ഥുകം പാവചനം, അയം വോ സത്ഥാ’’തി സത്ഥു അദസ്സനേന ഉക്കണ്ഠിതം ജനം സമസ്സാസേതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘യോ ഖോ, ആനന്ദ, മയാ ധമ്മോ ച വിനയോ ച ദേസിതോ പഞ്ഞത്തോ, സോ വോ മമച്ചയേന സത്ഥാ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൨൧൬; മി॰ പ॰ ൪.൧.൧). ഏകം സമയം ഭഗവാതി വചനേന തസ്മിം സമയേ ഭഗവതോ അവിജ്ജമാനഭാവം ദസ്സേന്തോ രൂപകായപരിനിബ്ബാനം സാധേതി, തേന ‘‘ഏവംവിധസ്സ നാമ ധമ്മസ്സ ദേസേതാ ദസബലധരോ വജിരസങ്ഘാതസമാനകായോ സോപി ഭഗവാ പരിനിബ്ബുതോ, കേനഞ്ഞേന ജീവിതേ ആസാ ജനേതബ്ബാ’’തി ജീവിതമദമത്തം ജനം സംവേജേതി, സദ്ധമ്മേ ചസ്സ ഉസ്സാഹം ജനേതി.
Ettāvatā cettha evaṃ me sutanti vacanena yathāsutaṃ dhammaṃ savanavasena bhāsanto bhagavato dhammasarīraṃ paccakkhaṃ karoti, tena ‘‘nayidaṃ atikkantasatthukaṃ pāvacanaṃ, ayaṃ vo satthā’’ti satthu adassanena ukkaṇṭhitaṃ janaṃ samassāseti. Vuttañhetaṃ bhagavatā ‘‘yo kho, ānanda, mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto, so vo mamaccayena satthā’’ti (dī. ni. 2.216; mi. pa. 4.1.1). Ekaṃ samayaṃ bhagavāti vacanena tasmiṃ samaye bhagavato avijjamānabhāvaṃ dassento rūpakāyaparinibbānaṃ sādheti, tena ‘‘evaṃvidhassa nāma dhammassa desetā dasabaladharo vajirasaṅghātasamānakāyo sopi bhagavā parinibbuto, kenaññena jīvite āsā janetabbā’’ti jīvitamadamattaṃ janaṃ saṃvejeti, saddhamme cassa ussāhaṃ janeti.
ഏവന്തി ച ഭണന്തോ ദേസനാസമ്പത്തിം നിദ്ദിസതി, വക്ഖമാനസ്സ സകലസുത്തസ്സ ഏവന്തി നിദസ്സനതോ. മേ സുതന്തി സാവകസമ്പത്തിം സവനസമ്പത്തിഞ്ച നിദ്ദിസതി, പടിസമ്ഭിദാപത്തേന പഞ്ചസു ഠാനേസു ഭഗവതാ ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതേന ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികേന സുതഭാവദീപനതോ ‘‘തഞ്ച ഖോ മയാവ സുതം, ന അനുസ്സുതികം, ന പരമ്പരാഭത’’ന്തി ഇമസ്സ ചത്ഥസ്സ ദീപനതോ. ഏകം സമയന്തി കാലസമ്പത്തിം നിദ്ദിസതി ഭഗവതോ ഉരുവേലായം വിഹരണസമയഭാവേന ബുദ്ധുപ്പാദപ്പടിമണ്ഡിതഭാവദീപനതോ. ബുദ്ധുപ്പാദപരമാ ഹി കാലസമ്പദാ. ഭഗവാതി ദേസകസമ്പത്തിം നിദ്ദിസതി ഗുണവിസിട്ഠസത്തുത്തമഗരുഭാവദീപനതോ.
Evanti ca bhaṇanto desanāsampattiṃ niddisati, vakkhamānassa sakalasuttassa evanti nidassanato. Me sutanti sāvakasampattiṃ savanasampattiñca niddisati, paṭisambhidāpattena pañcasu ṭhānesu bhagavatā etadagge ṭhapitena dhammabhaṇḍāgārikena sutabhāvadīpanato ‘‘tañca kho mayāva sutaṃ, na anussutikaṃ, na paramparābhata’’nti imassa catthassa dīpanato. Ekaṃ samayanti kālasampattiṃ niddisati bhagavato uruvelāyaṃ viharaṇasamayabhāvena buddhuppādappaṭimaṇḍitabhāvadīpanato. Buddhuppādaparamā hi kālasampadā. Bhagavāti desakasampattiṃ niddisati guṇavisiṭṭhasattuttamagarubhāvadīpanato.
ഉരുവേലായന്തി മഹാവേലായം, മഹന്തേ വാലുകാരാസിമ്ഹീതി അത്ഥോ. അഥ വാ ഉരൂതി വാലുകാ വുച്ചതി, വേലാതി മരിയാദാ. വേലാതിക്കമനഹേതു ആഭതാ ഉരു ഉരുവേലാതി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.
Uruvelāyanti mahāvelāyaṃ, mahante vālukārāsimhīti attho. Atha vā urūti vālukā vuccati, velāti mariyādā. Velātikkamanahetu ābhatā uru uruvelāti evampettha attho daṭṭhabbo.
അതീതേ കിര അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ ദസസഹസ്സതാപസാ തസ്മിം പദേസേ വിഹരന്താ ‘‘കായകമ്മവചീകമ്മാനി പരേസമ്പി പാകടാനി ഹോന്തി, മനോകമ്മം പന അപാകടം. തസ്മാ യോ മിച്ഛാവിതക്കം വിതക്കേതി, സോ അത്തനാവ അത്താനം ചോദേത്വാ പത്തപുടേന വാലുകം ആഹരിത്വാ ഇമസ്മിം ഠാനേ ആകിരതു, ഇദമസ്സ ദണ്ഡകമ്മ’’ന്തി കതികവത്തം കത്വാ തതോ പട്ഠായ യോ താദിസം വിതക്കം വിതക്കേതി, സോ തത്ഥ പത്തപുടേന വാലുകം ആഹരിത്വാ ആകിരതി. ഏവം തത്ഥ അനുക്കമേന മഹാവാലുകാരാസി ജാതോ, തതോ നം പച്ഛിമാ ജനതാ പരിക്ഖിപിത്വാ ചേതിയട്ഠാനമകാസി. തം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘ഉരുവേലായന്തി മഹാവേലായം, മഹന്തേ വാലുകാരാസിമ്ഹീതി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ’’തി.
Atīte kira anuppanne buddhe dasasahassatāpasā tasmiṃ padese viharantā ‘‘kāyakammavacīkammāni paresampi pākaṭāni honti, manokammaṃ pana apākaṭaṃ. Tasmā yo micchāvitakkaṃ vitakketi, so attanāva attānaṃ codetvā pattapuṭena vālukaṃ āharitvā imasmiṃ ṭhāne ākiratu, idamassa daṇḍakamma’’nti katikavattaṃ katvā tato paṭṭhāya yo tādisaṃ vitakkaṃ vitakketi, so tattha pattapuṭena vālukaṃ āharitvā ākirati. Evaṃ tattha anukkamena mahāvālukārāsi jāto, tato naṃ pacchimā janatā parikkhipitvā cetiyaṭṭhānamakāsi. Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘uruvelāyanti mahāvelāyaṃ, mahante vālukārāsimhīti attho daṭṭhabbo’’ti.
വിഹരതീതി അവിസേസേന ഇരിയാപഥദിബ്ബബ്രഹ്മഅരിയവിഹാരേസു അഞ്ഞതരവിഹാരസമങ്ഗിതാപരിദീപനം. ഇധ പന ഠാനനിസജ്ജാഗമനസയനപ്പഭേദേസു ഇരിയാപഥേസു ആസനസങ്ഖാതഇരിയാപഥസമായോഗപരിദീപനം അരിയവിഹാരസമങ്ഗിതാപരിദീപനഞ്ചാതി വേദിതബ്ബം. തത്ഥ യസ്മാ ഏകം ഇരിയാപഥബാധനം അഞ്ഞേന ഇരിയാപഥേന വിച്ഛിന്ദിത്വാ അപരിപതന്തം അത്തഭാവം ഹരതി പവത്തേതി, തസ്മാ വിഹരതീതി പദസ്സ ഇരിയാപഥവിഹാരവസേനേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. യസ്മാ പന ഭഗവാ ദിബ്ബവിഹാരാദീഹി സത്താനം വിവിധം ഹിതം ഹരതി ഉപഹരതി ഉപനേതി ഉപ്പാദേതി, തസ്മാ തേസമ്പി വസേന വിവിധം ഹരതീതി ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
Viharatīti avisesena iriyāpathadibbabrahmaariyavihāresu aññataravihārasamaṅgitāparidīpanaṃ. Idha pana ṭhānanisajjāgamanasayanappabhedesu iriyāpathesu āsanasaṅkhātairiyāpathasamāyogaparidīpanaṃ ariyavihārasamaṅgitāparidīpanañcāti veditabbaṃ. Tattha yasmā ekaṃ iriyāpathabādhanaṃ aññena iriyāpathena vicchinditvā aparipatantaṃ attabhāvaṃ harati pavatteti, tasmā viharatīti padassa iriyāpathavihāravasenettha attho veditabbo. Yasmā pana bhagavā dibbavihārādīhi sattānaṃ vividhaṃ hitaṃ harati upaharati upaneti uppādeti, tasmā tesampi vasena vividhaṃ haratīti evamattho veditabbo.
നജ്ജാതി നദതി സന്ദതീതി നദീ, തസ്സാ നജ്ജാ, നദിയാ നിന്നഗായാതി അത്ഥോ. നേരഞ്ജരായാതി നേലം ജലമസ്സാതി ‘‘നേലഞ്ജലായാ’’തി വത്തബ്ബേ ലകാരസ്സ രകാരം കത്വാ ‘‘നേരഞ്ജരായാ’’തി വുത്തം, കദ്ദമസേവാലപണകാദിദോസരഹിതസലിലായാതി അത്ഥോ. കേചി ‘‘നീലജലായാതി വത്തബ്ബേ നേരഞ്ജരായാതി വുത്ത’’ന്തി വദന്തി. നാമമേവ വാ ഏതം ഏതിസ്സാ നദിയാതി വേദിതബ്ബം. തസ്സാ നദിയാ തീരേ യത്ഥ ഭഗവാ വിഹാസി, തം ദസ്സേതും ‘‘ബോധിരുക്ഖമൂലേ’’തി വുത്തം. തത്ഥ ‘‘ബോധി വുച്ചതി ചതൂസു മഗ്ഗേസു ഞാണ’’ന്തി ഏത്ഥ (ചൂളനി॰ ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തനിദ്ദേസ ൧൨൧) മഗ്ഗഞാണം ബോധീതി വുത്തം. ‘‘പപ്പോതി ബോധിം വരഭൂരിമേധസോ’’തി ഏത്ഥ (ദീ॰ നി॰ ൩.൨൧൭) സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. തദുഭയമ്പി ബോധിം ഭഗവാ ഏത്ഥ പത്തോതി രുക്ഖോപി ബോധിരുക്ഖോത്വേവ നാമം ലഭി. അഥ വാ സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗേ ബുജ്ഝീതി ഭഗവാ ബോധി, തേന ബുജ്ഝന്തേന സന്നിസ്സിതത്താ സോ രുക്ഖോപി ബോധിരുക്ഖോതി നാമം ലഭി, തസ്സ ബോധിരുക്ഖസ്സ. മൂലേതി സമീപേ. അയഞ്ഹി മൂലസദ്ദോ ‘‘മൂലാനി ഉദ്ധരേയ്യ അന്തമസോ ഉസീരനാളമത്താനിപീ’’തിആദീസു (അ॰ നി॰ ൪.൧൯൫) മൂലമൂലേ ദിസ്സതി. ‘‘ലോഭോ അകുസലമൂല’’ന്തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൩.൩൦൫) അസാധാരണഹേതുമ്ഹി. ‘‘യാവതാ മജ്ഝന്ഹികേ കാലേ ഛായാ ഫരതി, നിവാതേ പണ്ണാനി പതന്തി, ഏത്താവതാ രുക്ഖമൂല’’ന്തിആദീസു സമീപേ. ഇധാപി സമീപേ അധിപ്പേതോ, തസ്മാ ബോധിരുക്ഖസ്സ മൂലേ സമീപേതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.
Najjāti nadati sandatīti nadī, tassā najjā, nadiyā ninnagāyāti attho. Nerañjarāyāti nelaṃ jalamassāti ‘‘nelañjalāyā’’ti vattabbe lakārassa rakāraṃ katvā ‘‘nerañjarāyā’’ti vuttaṃ, kaddamasevālapaṇakādidosarahitasalilāyāti attho. Keci ‘‘nīlajalāyāti vattabbe nerañjarāyāti vutta’’nti vadanti. Nāmameva vā etaṃ etissā nadiyāti veditabbaṃ. Tassā nadiyā tīre yattha bhagavā vihāsi, taṃ dassetuṃ ‘‘bodhirukkhamūle’’ti vuttaṃ. Tattha ‘‘bodhi vuccati catūsu maggesu ñāṇa’’nti ettha (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121) maggañāṇaṃ bodhīti vuttaṃ. ‘‘Pappoti bodhiṃ varabhūrimedhaso’’ti ettha (dī. ni. 3.217) sabbaññutaññāṇaṃ. Tadubhayampi bodhiṃ bhagavā ettha pattoti rukkhopi bodhirukkhotveva nāmaṃ labhi. Atha vā satta bojjhaṅge bujjhīti bhagavā bodhi, tena bujjhantena sannissitattā so rukkhopi bodhirukkhoti nāmaṃ labhi, tassa bodhirukkhassa. Mūleti samīpe. Ayañhi mūlasaddo ‘‘mūlāni uddhareyya antamaso usīranāḷamattānipī’’tiādīsu (a. ni. 4.195) mūlamūle dissati. ‘‘Lobho akusalamūla’’ntiādīsu (dī. ni. 3.305) asādhāraṇahetumhi. ‘‘Yāvatā majjhanhike kāle chāyā pharati, nivāte paṇṇāni patanti, ettāvatā rukkhamūla’’ntiādīsu samīpe. Idhāpi samīpe adhippeto, tasmā bodhirukkhassa mūle samīpeti evamettha attho daṭṭhabbo.
പഠമാഭിസമ്ബുദ്ധോതി പഠമം അഭിസമ്ബുദ്ധോ ഹുത്വാ, സബ്ബപഠമംയേവാതി അത്ഥോ. ഏത്താവതാ ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികേന ഉദാനദേസനായ നിദാനം ഠപേന്തേന കാലദേസദേസകാപദേസാ സഹ വിസേസേന പകാസിതാ ഹോന്തി.
Paṭhamābhisambuddhoti paṭhamaṃ abhisambuddho hutvā, sabbapaṭhamaṃyevāti attho. Ettāvatā dhammabhaṇḍāgārikena udānadesanāya nidānaṃ ṭhapentena kāladesadesakāpadesā saha visesena pakāsitā honti.
ഏത്ഥാഹ ‘‘കസ്മാ ധമ്മവിനയസങ്ഗഹേ കയിരമാനേ നിദാനവചനം വുത്തം, നനു ഭഗവതാ ഭാസിതവചനസ്സേവ സങ്ഗഹോ കാതബ്ബോ’’തി? വുച്ചതേ – ദേസനായ ചിരട്ഠിതിഅസമ്മോസസദ്ധേയ്യഭാവസമ്പാദനത്ഥം. കാലദേസദേസകവത്ഥുആദീഹി ഉപനിബന്ധിത്വാ ഠപിതാ ഹി ദേസനാ ചിരട്ഠിതികാ ഹോതി അസമ്മോസാ സദ്ധേയ്യാ ച ദേസകാലകത്തുഹേതുനിമിത്തേഹി ഉപനിബദ്ധോ വിയ വോഹാരവിനിച്ഛയോ. തേനേവ ച ആയസ്മതാ മഹാകസ്സപേന ‘‘പഠമം, ആവുസോ ആനന്ദ, ഉദാനം കത്ഥ ഭാസിത’’ന്തിആദിനാ ദേസാദീസു പുച്ഛായ കതായ വിസ്സജ്ജനം കരോന്തേന ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികേന ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തിആദിനാ ഉദാനസ്സ നിദാനം ഭാസിതന്തി.
Etthāha ‘‘kasmā dhammavinayasaṅgahe kayiramāne nidānavacanaṃ vuttaṃ, nanu bhagavatā bhāsitavacanasseva saṅgaho kātabbo’’ti? Vuccate – desanāya ciraṭṭhitiasammosasaddheyyabhāvasampādanatthaṃ. Kāladesadesakavatthuādīhi upanibandhitvā ṭhapitā hi desanā ciraṭṭhitikā hoti asammosā saddheyyā ca desakālakattuhetunimittehi upanibaddho viya vohāravinicchayo. Teneva ca āyasmatā mahākassapena ‘‘paṭhamaṃ, āvuso ānanda, udānaṃ kattha bhāsita’’ntiādinā desādīsu pucchāya katāya vissajjanaṃ karontena dhammabhaṇḍāgārikena ‘‘evaṃ me suta’’ntiādinā udānassa nidānaṃ bhāsitanti.
അപിച സത്ഥു സമ്പത്തിപകാസനത്ഥം നിദാനവചനം. തഥാഗതസ്സ ഹി ഭഗവതോ പുബ്ബരചനാനുമാനാഗമതക്കാഭാവതോ സമ്ബുദ്ധത്തസിദ്ധി. ന ഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പുബ്ബരചനാദീഹി അത്ഥോ അത്ഥി സബ്ബത്ഥ അപ്പടിഹതഞാണചാരതായ ഏകപ്പമാണത്താ ഞേയ്യധമ്മേസു. തഥാ ആചരിയമുട്ഠിധമ്മമച്ഛരിയസാസനസാവകാനുരാഗാഭാവതോ ഖീണാസവത്തസിദ്ധി. ന ഹി സബ്ബസോ പരിക്ഖീണാസവസ്സ കത്ഥചിപി ആചരിയമുട്ഠിആദീനം സമ്ഭവോതി സുവിസുദ്ധസ്സ പരാനുഗ്ഗഹപ്പവത്തി. ഇതി ദേസകദോസഭൂതാനം ദിട്ഠിസീലസമ്പത്തിദൂസകാനം അച്ചന്തം അവിജ്ജാതണ്ഹാനം അഭാവസംസൂചകേഹി ഞാണസമ്പദാപഹാനസമ്പദാഭിബ്യഞ്ജകേഹി ച സമ്ബുദ്ധവിസുദ്ധഭാവേഹി പുരിമവേസാരജ്ജദ്വയസിദ്ധി, തതോ ച അന്തരായികനിയ്യാനികധമ്മേസു സമ്മോഹാഭാവസിദ്ധിതോ പച്ഛിമവേസാരജ്ജദ്വയസിദ്ധീതി ഭഗവതോ ചതുവേസാരജ്ജസമന്നാഗമോ അത്തഹിതപരഹിതപ്പടിപത്തി ച നിദാനവചനേന പകാസിതാ ഹോന്തി, തത്ഥ തത്ഥ സമ്പത്തപരിസായ അജ്ഝാസയാനുരൂപം ഠാനുപ്പത്തികപ്പടിഭാനേന ധമ്മദേസനാദീപനതോ. ഇധ പന വിമുത്തിസുഖപ്പടിസംവേദനപടിച്ചസമുപ്പാദമനസികാരപകാസനേനാതി യോജേതബ്ബം. തേന വുത്തം – ‘‘സത്ഥു സമ്പത്തിപകാസനത്ഥം നിദാനവചന’’ന്തി.
Apica satthu sampattipakāsanatthaṃ nidānavacanaṃ. Tathāgatassa hi bhagavato pubbaracanānumānāgamatakkābhāvato sambuddhattasiddhi. Na hi sammāsambuddhassa pubbaracanādīhi attho atthi sabbattha appaṭihatañāṇacāratāya ekappamāṇattā ñeyyadhammesu. Tathā ācariyamuṭṭhidhammamacchariyasāsanasāvakānurāgābhāvato khīṇāsavattasiddhi. Na hi sabbaso parikkhīṇāsavassa katthacipi ācariyamuṭṭhiādīnaṃ sambhavoti suvisuddhassa parānuggahappavatti. Iti desakadosabhūtānaṃ diṭṭhisīlasampattidūsakānaṃ accantaṃ avijjātaṇhānaṃ abhāvasaṃsūcakehi ñāṇasampadāpahānasampadābhibyañjakehi ca sambuddhavisuddhabhāvehi purimavesārajjadvayasiddhi, tato ca antarāyikaniyyānikadhammesu sammohābhāvasiddhito pacchimavesārajjadvayasiddhīti bhagavato catuvesārajjasamannāgamo attahitaparahitappaṭipatti ca nidānavacanena pakāsitā honti, tattha tattha sampattaparisāya ajjhāsayānurūpaṃ ṭhānuppattikappaṭibhānena dhammadesanādīpanato. Idha pana vimuttisukhappaṭisaṃvedanapaṭiccasamuppādamanasikārapakāsanenāti yojetabbaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘satthu sampattipakāsanatthaṃ nidānavacana’’nti.
തഥാ സാസനസമ്പത്തിപകാസനത്ഥം നിദാനവചനം. ഞാണകരുണാപരിഗ്ഗഹിതസബ്ബകിരിയസ്സ ഹി ഭഗവതോ നത്ഥി നിരത്ഥകാ പടിപത്തി അത്തഹിതാ വാ. തസ്മാ പരേസംയേവ അത്ഥായ പവത്തസബ്ബകിരിയസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സകലമ്പി കായവചീമനോകമ്മം യഥാപവത്തം വുച്ചമാനം ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥേഹി യഥാരഹം സത്താനം അനുസാസനട്ഠേന സാസനം, ന കബ്ബരചനാ. തയിദം സത്ഥു ചരിതം കാലദേസദേസകപരിസാപദേസാദീഹി സദ്ധിം തത്ഥ തത്ഥ നിദാനവചനേന യഥാരഹം പകാസീയതി, ഇധ പന അഭിസമ്ബോധിവിമുത്തിസുഖപ്പടിസംവേദനപടിച്ചസമുപ്പാദമനസികാരേനാതി യോജേതബ്ബം. തേന വുത്തം – ‘‘സാസനസമ്പത്തിപകാസനത്ഥം നിദാനവചന’’ന്തി.
Tathā sāsanasampattipakāsanatthaṃ nidānavacanaṃ. Ñāṇakaruṇāpariggahitasabbakiriyassa hi bhagavato natthi niratthakā paṭipatti attahitā vā. Tasmā paresaṃyeva atthāya pavattasabbakiriyassa sammāsambuddhassa sakalampi kāyavacīmanokammaṃ yathāpavattaṃ vuccamānaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi yathārahaṃ sattānaṃ anusāsanaṭṭhena sāsanaṃ, na kabbaracanā. Tayidaṃ satthu caritaṃ kāladesadesakaparisāpadesādīhi saddhiṃ tattha tattha nidānavacanena yathārahaṃ pakāsīyati, idha pana abhisambodhivimuttisukhappaṭisaṃvedanapaṭiccasamuppādamanasikārenāti yojetabbaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘sāsanasampattipakāsanatthaṃ nidānavacana’’nti.
അപിച സത്ഥുനോ പമാണഭാവപ്പകാസനേന സാസനസ്സ പമാണഭാവദസ്സനത്ഥം നിദാനവചനം. സാ ചസ്സ പമാണഭാവദസ്സനതാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയാനുസാരേന വേദിതബ്ബാ. ഭഗവാതി ഹി ഇമിനാ തഥാഗതസ്സ രാഗദോസമോഹാദിസബ്ബകിലേസമലദുച്ചരിതാദിദോസപ്പഹാനദീപനേന , സബ്ബസത്തുത്തമഭാവദീപനേന ച അനഞ്ഞസാധാരണഞാണകരുണാദിഗുണവിസേസയോഗപരിദീപനേന, അയമത്ഥോ സബ്ബഥാ പകാസിതോ ഹോതീതി ഇദമേത്ഥ നിദാനവചനപ്പയോജനസ്സ മുഖമത്തദസ്സനം.
Apica satthuno pamāṇabhāvappakāsanena sāsanassa pamāṇabhāvadassanatthaṃ nidānavacanaṃ. Sā cassa pamāṇabhāvadassanatā heṭṭhā vuttanayānusārena veditabbā. Bhagavāti hi iminā tathāgatassa rāgadosamohādisabbakilesamaladuccaritādidosappahānadīpanena , sabbasattuttamabhāvadīpanena ca anaññasādhāraṇañāṇakaruṇādiguṇavisesayogaparidīpanena, ayamattho sabbathā pakāsito hotīti idamettha nidānavacanappayojanassa mukhamattadassanaṃ.
തം പനേതം ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തി ആരഭിത്വാ യാവ ‘‘ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസീ’’തി പദം, താവ ഇമസ്സ ഉദാനസ്സ നിദാനന്തി വേദിതബ്ബം. തഥാ ഹി തം യഥാ പടിപന്നോ ഭഗവാ ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസി, ആദിതോ പട്ഠായ തസ്സ കായികചേതസികപ്പടിപത്തിയാ പകാസനത്ഥം സങ്ഗീതികാരേഹി സങ്ഗീതികാലേ ഭാസിതവചനം.
Taṃ panetaṃ ‘‘evaṃ me suta’’nti ārabhitvā yāva ‘‘imaṃ udānaṃ udānesī’’ti padaṃ, tāva imassa udānassa nidānanti veditabbaṃ. Tathā hi taṃ yathā paṭipanno bhagavā imaṃ udānaṃ udānesi, ādito paṭṭhāya tassa kāyikacetasikappaṭipattiyā pakāsanatthaṃ saṅgītikārehi saṅgītikāle bhāsitavacanaṃ.
നനു ച ‘‘ഇമസ്മിം സതി ഇദം ഹോതീ’’തിആദി ഭഗവതോ ഏവ വചനം ഭവിതും അരഹതി, ന ഹി സത്ഥാരം മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞോ പടിച്ചസമുപ്പാദം ദേസേതും സമത്ഥോ ഹോതീതി? സച്ചമേതം, യഥാ പന ഭഗവാ ബോധിരുക്ഖമൂലേ ധമ്മസഭാവപച്ചവേക്ഖണവസേന പടിച്ചസമുപ്പാദം മനസാകാസി, തഥേവ നം ബോധനേയ്യബന്ധവാനം ബോധനത്ഥം പടിച്ചസമുപ്പാദസീഹനാദസുത്താദീസു ദേസിതസ്സ ച വചനാനം ദേസിതാകാരസ്സ അനുകരണവസേന പടിച്ചസമുപ്പാദസ്സ മനസികാരം അട്ഠുപ്പത്തിം കത്വാ ഭഗവതാ ഭാസിതസ്സ ഇമസ്സ ഉദാനസ്സ ധമ്മസങ്ഗാഹകാ മഹാഥേരാ നിദാനം സങ്ഗായിംസൂതി യഥാവുത്തവചനം സങ്ഗീതികാരാനമേവ വചനന്തി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം. ഇതോ പരേസുപി സുത്തന്തേസു ഏസേവ നയോ.
Nanu ca ‘‘imasmiṃ sati idaṃ hotī’’tiādi bhagavato eva vacanaṃ bhavituṃ arahati, na hi satthāraṃ muñcitvā añño paṭiccasamuppādaṃ desetuṃ samattho hotīti? Saccametaṃ, yathā pana bhagavā bodhirukkhamūle dhammasabhāvapaccavekkhaṇavasena paṭiccasamuppādaṃ manasākāsi, tatheva naṃ bodhaneyyabandhavānaṃ bodhanatthaṃ paṭiccasamuppādasīhanādasuttādīsu desitassa ca vacanānaṃ desitākārassa anukaraṇavasena paṭiccasamuppādassa manasikāraṃ aṭṭhuppattiṃ katvā bhagavatā bhāsitassa imassa udānassa dhammasaṅgāhakā mahātherā nidānaṃ saṅgāyiṃsūti yathāvuttavacanaṃ saṅgītikārānameva vacananti niṭṭhamettha gantabbaṃ. Ito paresupi suttantesu eseva nayo.
ഏത്ഥ ച അത്തജ്ഝാസയോ പരജ്ഝാസയോ പുച്ഛാവസികോ അട്ഠുപ്പത്തികോതി ചത്താരോ സുത്തനിക്ഖേപാ വേദിതബ്ബാ. യഥാ ഹി അനേകസതഅനേകസഹസ്സഭേദാനിപി സുത്താനി സംകിലേസഭാഗിയാദിപട്ഠാനനയേന സോളസവിധതം നാതിവത്തന്തി, ഏവം താനി സബ്ബാനിപി അത്തജ്ഝാസയാദിസുത്തനിക്ഖേപവസേന ചതുബ്ബിധഭാവം നാതിവത്തന്തി. കാമഞ്ചേത്ഥ അത്തജ്ഝാസയസ്സ അട്ഠുപ്പത്തിയാ ച പരജ്ഝാസയപുച്ഛാവസികേഹി സദ്ധിം സംസഗ്ഗഭേദോ സമ്ഭവതി അജ്ഝാസയാനുസന്ധിപുച്ഛാനുസന്ധിസമ്ഭവതോ, അത്തജ്ഝാസയഅട്ഠുപ്പത്തീനം അഞ്ഞമഞ്ഞം സംസഗ്ഗോ നത്ഥീതി നിരവസേസോ പട്ഠാനനയോ ന സമ്ഭവതി. തദന്തോഗധത്താ വാ സമ്ഭവന്താനം സേസനിക്ഖേപാനം മൂലനിക്ഖേപവസേന ചത്താരോ സുത്തനിക്ഖേപാതി വുത്തം.
Ettha ca attajjhāsayo parajjhāsayo pucchāvasiko aṭṭhuppattikoti cattāro suttanikkhepā veditabbā. Yathā hi anekasataanekasahassabhedānipi suttāni saṃkilesabhāgiyādipaṭṭhānanayena soḷasavidhataṃ nātivattanti, evaṃ tāni sabbānipi attajjhāsayādisuttanikkhepavasena catubbidhabhāvaṃ nātivattanti. Kāmañcettha attajjhāsayassa aṭṭhuppattiyā ca parajjhāsayapucchāvasikehi saddhiṃ saṃsaggabhedo sambhavati ajjhāsayānusandhipucchānusandhisambhavato, attajjhāsayaaṭṭhuppattīnaṃ aññamaññaṃ saṃsaggo natthīti niravaseso paṭṭhānanayo na sambhavati. Tadantogadhattā vā sambhavantānaṃ sesanikkhepānaṃ mūlanikkhepavasena cattāro suttanikkhepāti vuttaṃ.
തത്രായം വചനത്ഥോ – നിക്ഖിപനം നിക്ഖേപോ, സുത്തസ്സ നിക്ഖേപോ സുത്തനിക്ഖേപോ, സുത്തദേസനാതി അത്ഥോ. നിക്ഖിപീയതീതി വാ നിക്ഖേപോ, സുത്തം ഏവ നിക്ഖേപോ സുത്തനിക്ഖേപോ. അത്തനോ അജ്ഝാസയോ അത്തജ്ഝാസയോ, സോ അസ്സ അത്ഥി കാരണഭൂതോതി അത്തജ്ഝാസയോ, അത്തനോ അജ്ഝാസയോ ഏതസ്സാതി വാ അത്തജ്ഝാസയോ. പരജ്ഝാസയേപി ഏസേവ നയോ. പുച്ഛായ വസോ പുച്ഛാവസോ, സോ ഏതസ്സ അത്ഥീതി പുച്ഛാവസികോ. സുത്തദേസനായ വത്ഥുഭൂതസ്സ അത്ഥസ്സ ഉപ്പത്തി അത്ഥുപ്പത്തി, അത്ഥുപ്പത്തി ഏവ അട്ഠുപ്പത്തി, സാ ഏതസ്സ അത്ഥീതി അട്ഠുപ്പത്തികോ. അഥ വാ നിക്ഖിപീയതി സുത്തം ഏതേനാതി നിക്ഖേപോ, അത്തജ്ഝാസയാദി ഏവ. ഏതസ്മിം പന അത്ഥവികപ്പേ അത്തനോ അജ്ഝാസയോ അത്തജ്ഝാസയോ. പരേസം അജ്ഝാസയോ പരജ്ഝാസയോ. പുച്ഛീയതീതി പുച്ഛാ, പുച്ഛിതബ്ബോ അത്ഥോ. പുച്ഛനവസേന പവത്തം ധമ്മപ്പടിഗ്ഗാഹകാനം വചനം പുച്ഛാവസം, തദേവ നിക്ഖേപസദ്ദാപേക്ഖായ പുച്ഛാവസികോതി പുല്ലിങ്ഗവസേന വുത്തം. തഥാ അത്ഥുപ്പത്തിയേവ അട്ഠുപ്പത്തികോതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
Tatrāyaṃ vacanattho – nikkhipanaṃ nikkhepo, suttassa nikkhepo suttanikkhepo, suttadesanāti attho. Nikkhipīyatīti vā nikkhepo, suttaṃ eva nikkhepo suttanikkhepo. Attano ajjhāsayo attajjhāsayo, so assa atthi kāraṇabhūtoti attajjhāsayo, attano ajjhāsayo etassāti vā attajjhāsayo. Parajjhāsayepi eseva nayo. Pucchāya vaso pucchāvaso, so etassa atthīti pucchāvasiko. Suttadesanāya vatthubhūtassa atthassa uppatti atthuppatti, atthuppatti eva aṭṭhuppatti, sā etassa atthīti aṭṭhuppattiko. Atha vā nikkhipīyati suttaṃ etenāti nikkhepo, attajjhāsayādi eva. Etasmiṃ pana atthavikappe attano ajjhāsayo attajjhāsayo. Paresaṃ ajjhāsayo parajjhāsayo. Pucchīyatīti pucchā, pucchitabbo attho. Pucchanavasena pavattaṃ dhammappaṭiggāhakānaṃ vacanaṃ pucchāvasaṃ, tadeva nikkhepasaddāpekkhāya pucchāvasikoti pulliṅgavasena vuttaṃ. Tathā atthuppattiyeva aṭṭhuppattikoti evamettha attho veditabbo.
ഏത്ഥ ച പരേസം ഇന്ദ്രിയപരിപാകാദികാരണനിരപേക്ഖത്താ അത്തജ്ഝാസയസ്സ വിസും സുത്തനിക്ഖേപഭാവോ യുത്തോ കേവലം അത്തനോ അജ്ഝാസയേനേവ ധമ്മതന്തിഠപനത്ഥം പവത്തിതദേസനത്താ, പരജ്ഝാസയപുച്ഛാവസികാനം പന പരേസം അജ്ഝാസയപുച്ഛാനം ദേസനാപവത്തിഹേതുഭൂതാനം ഉപ്പത്തിയം പവത്തിതാനം കഥമട്ഠുപ്പത്തിയാ അനവരോധോ, പുച്ഛാവസികഅട്ഠുപ്പത്തിപുബ്ബകാനം വാ പരജ്ഝാസയാനുരോധേന പവത്തിതാനം കഥം പരജ്ഝാസയേ അനവരോധോതി? ന ചോദേതബ്ബമേതം. പരേസഞ്ഹി അഭിനീഹാരപരിപുച്ഛാദിവിനിച്ഛയാദിവിനിമുത്തസ്സേവ സുത്തന്തദേസനാകാരണുപ്പാദസ്സ അട്ഠുപ്പത്തിഭാവേന ഗഹിതത്താ പരജ്ഝാസയപുച്ഛാവസികാനം വിസും ഗഹണം. തഥാ ഹി ബ്രഹ്മജാലധമ്മദായാദസുത്താദീനം വണ്ണാവണ്ണആമിസുപ്പാദാദിദേസനാനിമിത്തം അട്ഠുപ്പത്തി വുച്ചതി, പരേസം പുച്ഛായ വിനാ അജ്ഝാസയമേവ നിമിത്തം കത്വാ ദേസിതോ പരജ്ഝാസയോ, പുച്ഛാവസേന ദേസിതോ പുച്ഛാവസികോതി പാകടോയമത്ഥോതി.
Ettha ca paresaṃ indriyaparipākādikāraṇanirapekkhattā attajjhāsayassa visuṃ suttanikkhepabhāvo yutto kevalaṃ attano ajjhāsayeneva dhammatantiṭhapanatthaṃ pavattitadesanattā, parajjhāsayapucchāvasikānaṃ pana paresaṃ ajjhāsayapucchānaṃ desanāpavattihetubhūtānaṃ uppattiyaṃ pavattitānaṃ kathamaṭṭhuppattiyā anavarodho, pucchāvasikaaṭṭhuppattipubbakānaṃ vā parajjhāsayānurodhena pavattitānaṃ kathaṃ parajjhāsaye anavarodhoti? Na codetabbametaṃ. Paresañhi abhinīhāraparipucchādivinicchayādivinimuttasseva suttantadesanākāraṇuppādassa aṭṭhuppattibhāvena gahitattā parajjhāsayapucchāvasikānaṃ visuṃ gahaṇaṃ. Tathā hi brahmajāladhammadāyādasuttādīnaṃ vaṇṇāvaṇṇaāmisuppādādidesanānimittaṃ aṭṭhuppatti vuccati, paresaṃ pucchāya vinā ajjhāsayameva nimittaṃ katvā desito parajjhāsayo, pucchāvasena desito pucchāvasikoti pākaṭoyamatthoti.
തത്ഥ പഠമാദീനി തീണി ബോധിസുത്താനി മുചലിന്ദസുത്തം, ആയുസങ്ഖാരോസ്സജ്ജനസുത്തം, പച്ചവേക്ഖണസുത്തം, പപഞ്ചസഞ്ഞാസുത്തന്തി ഇമേസം ഉദാനാനം അത്തജ്ഝാസയോ നിക്ഖേപോ. ഹുഹുങ്കസുത്തം, ബ്രാഹ്മണജാതികസുത്തം, ബാഹിയസുത്തന്തി ഇമേസം ഉദാനാനം പുച്ഛാവസികോ നിക്ഖേപോ. രാജസുത്തം, സക്കാരസുത്തം, ഉച്ഛാദനസുത്തം, പിണ്ഡപാതികസുത്തം, സിപ്പസുത്തം, ഗോപാലസുത്തം, സുന്ദരികസുത്തം , മാതുസുത്തം, സങ്ഘഭേദകസുത്തം, ഉദപാനസുത്തം, തഥാഗതുപ്പാദസുത്തം, മോനേയ്യസുത്തം, പാടലിഗാമിയസുത്തം, ദ്വേപി ദബ്ബസുത്താനീതി ഏതേസം ഉദാനാനം അട്ഠുപ്പത്തികോ നിക്ഖേപോ. പാലിലേയ്യസുത്തം, പിയസുത്തം, നാഗസമാലസുത്തം, വിസാഖാസുത്തഞ്ചാതി ഇമേസം ഉദാനാനം അത്തജ്ഝാസയോ പരജ്ഝാസയോ ച നിക്ഖേപോ. സേസാനം ഏകപഞ്ഞാസായ സുത്താനം പരജ്ഝാസയോ നിക്ഖേപോ. ഏവമേതേസം ഉദാനാനം അത്തജ്ഝാസയാദിവസേന നിക്ഖേപവിസേസോ വേദിതബ്ബോ.
Tattha paṭhamādīni tīṇi bodhisuttāni mucalindasuttaṃ, āyusaṅkhārossajjanasuttaṃ, paccavekkhaṇasuttaṃ, papañcasaññāsuttanti imesaṃ udānānaṃ attajjhāsayo nikkhepo. Huhuṅkasuttaṃ, brāhmaṇajātikasuttaṃ, bāhiyasuttanti imesaṃ udānānaṃ pucchāvasiko nikkhepo. Rājasuttaṃ, sakkārasuttaṃ, ucchādanasuttaṃ, piṇḍapātikasuttaṃ, sippasuttaṃ, gopālasuttaṃ, sundarikasuttaṃ , mātusuttaṃ, saṅghabhedakasuttaṃ, udapānasuttaṃ, tathāgatuppādasuttaṃ, moneyyasuttaṃ, pāṭaligāmiyasuttaṃ, dvepi dabbasuttānīti etesaṃ udānānaṃ aṭṭhuppattiko nikkhepo. Pālileyyasuttaṃ, piyasuttaṃ, nāgasamālasuttaṃ, visākhāsuttañcāti imesaṃ udānānaṃ attajjhāsayo parajjhāsayo ca nikkhepo. Sesānaṃ ekapaññāsāya suttānaṃ parajjhāsayo nikkhepo. Evametesaṃ udānānaṃ attajjhāsayādivasena nikkhepaviseso veditabbo.
ഏത്ഥ ച യാനി ഉദാനാനി ഭഗവതാ ഭിക്ഖൂനം സമ്മുഖാ ഭാസിതാനി, താനി തേഹി യഥാഭാസിതസുത്താനി വചസാ പരിചിതാനി മനസാനുപേക്ഖിതാനി ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികസ്സ കഥിതാനി. യാനി പന ഭഗവതാ ഭിക്ഖൂനം അസമ്മുഖാ ഭാസിതാനി, താനിപി അപരഭാഗേ ഭഗവതാ ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികസ്സ പുന ഭാസിതാനി. ഏവം സബ്ബാനിപി താനി ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഏകജ്ഝം കത്വാ ധാരേന്തോ ഭിക്ഖൂനഞ്ച വാചേന്തോ അപരഭാഗേ പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലേ ഉദാനന്ത്വേവ സങ്ഗഹം ആരോപേസീതി വേദിതബ്ബം.
Ettha ca yāni udānāni bhagavatā bhikkhūnaṃ sammukhā bhāsitāni, tāni tehi yathābhāsitasuttāni vacasā paricitāni manasānupekkhitāni dhammabhaṇḍāgārikassa kathitāni. Yāni pana bhagavatā bhikkhūnaṃ asammukhā bhāsitāni, tānipi aparabhāge bhagavatā dhammabhaṇḍāgārikassa puna bhāsitāni. Evaṃ sabbānipi tāni āyasmā ānando ekajjhaṃ katvā dhārento bhikkhūnañca vācento aparabhāge paṭhamamahāsaṅgītikāle udānantveva saṅgahaṃ āropesīti veditabbaṃ.
തേന ഖോ പന സമയേനാതിആദീസു തേന സമയേനാതി ച ഭുമ്മത്ഥേ കരണവചനം, ഖോ പനാതി നിപാതോ, തസ്മിം സമയേതി അത്ഥോ. കസ്മിം പന സമയേ? യം സമയം ഭഗവാ ഉരുവേലായം വിഹരതി നജ്ജാ നേരഞ്ജരായ തീരേ ബോധിരുക്ഖമൂലേ പഠമാഭിസമ്ബുദ്ധോ. തസ്മിം സമയേ. സത്താഹന്തി സത്ത അഹാനി സത്താഹം, അച്ചന്തസംയോഗത്ഥേ ഏതം ഉപയോഗവചനം. യസ്മാ ഭഗവാ തം സത്താഹം നിരന്തരതായ അച്ചന്തമേവ ഫലസമാപത്തിസുഖേന വിഹാസി, തസ്മാ സത്താഹന്തി അച്ചന്തസംയോഗവസേന ഉപയോഗവചനം വുത്തം. ഏകപല്ലങ്കേനാതി വിസാഖാപുണ്ണമായ അനത്ഥങ്ഗതേയേവ സൂരിയേ അപരാജിതപല്ലങ്കവരേ വജിരാസനേ നിസിന്നകാലതോ പട്ഠായ സകിമ്പി അനുട്ഠഹിത്വാ യഥാആഭുജിതേന ഏകേനേവ പല്ലങ്കേന .
Tena kho pana samayenātiādīsu tena samayenāti ca bhummatthe karaṇavacanaṃ, kho panāti nipāto, tasmiṃ samayeti attho. Kasmiṃ pana samaye? Yaṃ samayaṃ bhagavā uruvelāyaṃ viharati najjā nerañjarāya tīre bodhirukkhamūle paṭhamābhisambuddho. Tasmiṃ samaye. Sattāhanti satta ahāni sattāhaṃ, accantasaṃyogatthe etaṃ upayogavacanaṃ. Yasmā bhagavā taṃ sattāhaṃ nirantaratāya accantameva phalasamāpattisukhena vihāsi, tasmā sattāhanti accantasaṃyogavasena upayogavacanaṃ vuttaṃ. Ekapallaṅkenāti visākhāpuṇṇamāya anatthaṅgateyeva sūriye aparājitapallaṅkavare vajirāsane nisinnakālato paṭṭhāya sakimpi anuṭṭhahitvā yathāābhujitena ekeneva pallaṅkena .
വിമുത്തിസുഖപടിസംവേദീതി വിമുത്തിസുഖം ഫലസമാപത്തിസുഖം പടിസംവേദിയമാനോ നിസിന്നോ ഹോതീതി അത്ഥോ. തത്ഥ വിമുത്തീതി തദങ്ഗവിമുത്തി, വിക്ഖമ്ഭനവിമുത്തി, സമുച്ഛേദവിമുത്തി, പടിപ്പസ്സദ്ധിവിമുത്തി, നിസ്സരണവിമുത്തീതി പഞ്ച വിമുത്തിയോ. താസു യം ദേയ്യധമ്മപരിച്ചാഗാദീഹി തേഹി തേഹി ഗുണങ്ഗേഹി നാമരൂപപരിച്ഛേദാദീഹി വിപസ്സനങ്ഗേഹി ച യാവ തസ്സ തസ്സ അങ്ഗസ്സ അപരിഹാനിവസേന പവത്തി, താവ തംതംപടിപക്ഖതോ വിമുച്ചനതോ വിമുച്ചനം പഹാനം. സേയ്യഥിദം ? ദാനേന മച്ഛരിയലോഭാദിതോ, സീലേന പാണാതിപാതാദിതോ, നാമരൂപവവത്ഥാനേന സക്കായദിട്ഠിതോ, പച്ചയപരിഗ്ഗഹേന അഹേതുവിസമഹേതുദിട്ഠീഹി, തസ്സേവ അപരഭാഗേന കങ്ഖാവിതരണേന കഥംകഥീഭാവതോ, കലാപസമ്മസനേന ‘‘അഹം മമാ’’തി ഗാഹതോ, മഗ്ഗാമഗ്ഗവവത്ഥാനേന അമഗ്ഗേ മഗ്ഗസഞ്ഞായ, ഉദയദസ്സനേന ഉച്ഛേദദിട്ഠിയാ, വയദസ്സനേന സസ്സതദിട്ഠിയാ, ഭയദസ്സനേന സഭയേ അഭയസഞ്ഞായ, ആദീനവദസ്സനേന അസ്സാദസഞ്ഞായ, നിബ്ബിദാനുപസ്സനേന അഭിരതിസഞ്ഞായ, മുച്ചിതുകമ്യതാഞാണേന അമുച്ചിതുകമ്യതായ, ഉപേക്ഖാഞാണേന അനുപേക്ഖായ, അനുലോമേന ധമ്മട്ഠിതിയം നിബ്ബാനേ ച പടിലോമഭാവതോ, ഗോത്രഭുനാ സങ്ഖാരനിമിത്തഭാവതോ വിമുച്ചനം, അയം തദങ്ഗവിമുത്തി നാമ. യം പന ഉപചാരപ്പനാഭേദേന സമാധിനാ യാവസ്സ അപരിഹാനിവസേന പവത്തി, താവ കാമച്ഛന്ദാദീനം നീവരണാനഞ്ചേവ, വിതക്കാദീനഞ്ച പച്ചനീകധമ്മാനം, അനുപ്പത്തിസഞ്ഞിതം വിമുച്ചനം, അയം വിക്ഖമ്ഭനവിമുത്തി നാമ. യം ചതുന്നം അരിയമഗ്ഗാനം ഭാവിതത്താ തംതംമഗ്ഗവതോ അരിയസ്സ സന്താനേ യഥാരഹം ‘‘ദിട്ഠിഗതാനം പഹാനായാ’’തിആദിനാ (ധ॰ സ॰ ൨൭൭; വിഭ॰ ൬൨൮) നയേന വുത്തസ്സ സമുദയപക്ഖിയസ്സ കിലേസഗണസ്സ പുന അച്ചന്തം അപ്പവത്തിഭാവേന സമുച്ഛേദപ്പഹാനവസേന വിമുച്ചനം, അയം സമുച്ഛേദവിമുത്തി നാമ. യം പന ഫലക്ഖണേ പടിപ്പസ്സദ്ധത്തം കിലേസാനം, അയം പടിപ്പസ്സദ്ധിവിമുത്തി നാമ. സബ്ബസങ്ഖതനിസ്സടത്താ പന സബ്ബസങ്ഖാരവിമുത്തം നിബ്ബാനം, അയം നിസ്സരണവിമുത്തി നാമ. ഇധ പന ഭഗവതോ നിബ്ബാനാരമ്മണാ ഫലവിമുത്തി അധിപ്പേതാ. തേന വുത്തം – ‘‘വിമുത്തിസുഖപടിസംവേദീതി വിമുത്തിസുഖം ഫലസമാപത്തിസുഖം പടിസംവേദിയമാനോ നിസിന്നോ ഹോതീതി അത്ഥോ’’തി.
Vimuttisukhapaṭisaṃvedīti vimuttisukhaṃ phalasamāpattisukhaṃ paṭisaṃvediyamāno nisinno hotīti attho. Tattha vimuttīti tadaṅgavimutti, vikkhambhanavimutti, samucchedavimutti, paṭippassaddhivimutti, nissaraṇavimuttīti pañca vimuttiyo. Tāsu yaṃ deyyadhammapariccāgādīhi tehi tehi guṇaṅgehi nāmarūpaparicchedādīhi vipassanaṅgehi ca yāva tassa tassa aṅgassa aparihānivasena pavatti, tāva taṃtaṃpaṭipakkhato vimuccanato vimuccanaṃ pahānaṃ. Seyyathidaṃ ? Dānena macchariyalobhādito, sīlena pāṇātipātādito, nāmarūpavavatthānena sakkāyadiṭṭhito, paccayapariggahena ahetuvisamahetudiṭṭhīhi, tasseva aparabhāgena kaṅkhāvitaraṇena kathaṃkathībhāvato, kalāpasammasanena ‘‘ahaṃ mamā’’ti gāhato, maggāmaggavavatthānena amagge maggasaññāya, udayadassanena ucchedadiṭṭhiyā, vayadassanena sassatadiṭṭhiyā, bhayadassanena sabhaye abhayasaññāya, ādīnavadassanena assādasaññāya, nibbidānupassanena abhiratisaññāya, muccitukamyatāñāṇena amuccitukamyatāya, upekkhāñāṇena anupekkhāya, anulomena dhammaṭṭhitiyaṃ nibbāne ca paṭilomabhāvato, gotrabhunā saṅkhāranimittabhāvato vimuccanaṃ, ayaṃ tadaṅgavimutti nāma. Yaṃ pana upacārappanābhedena samādhinā yāvassa aparihānivasena pavatti, tāva kāmacchandādīnaṃ nīvaraṇānañceva, vitakkādīnañca paccanīkadhammānaṃ, anuppattisaññitaṃ vimuccanaṃ, ayaṃ vikkhambhanavimutti nāma. Yaṃ catunnaṃ ariyamaggānaṃ bhāvitattā taṃtaṃmaggavato ariyassa santāne yathārahaṃ ‘‘diṭṭhigatānaṃ pahānāyā’’tiādinā (dha. sa. 277; vibha. 628) nayena vuttassa samudayapakkhiyassa kilesagaṇassa puna accantaṃ appavattibhāvena samucchedappahānavasena vimuccanaṃ, ayaṃ samucchedavimutti nāma. Yaṃ pana phalakkhaṇe paṭippassaddhattaṃ kilesānaṃ, ayaṃ paṭippassaddhivimutti nāma. Sabbasaṅkhatanissaṭattā pana sabbasaṅkhāravimuttaṃ nibbānaṃ, ayaṃ nissaraṇavimutti nāma. Idha pana bhagavato nibbānārammaṇā phalavimutti adhippetā. Tena vuttaṃ – ‘‘vimuttisukhapaṭisaṃvedīti vimuttisukhaṃ phalasamāpattisukhaṃ paṭisaṃvediyamāno nisinno hotīti attho’’ti.
വിമുത്തീതി ച ഉപക്കിലേസേഹി പടിപ്പസ്സദ്ധിവസേന ചിത്തസ്സ വിമുത്തഭാവോ, ചിത്തമേവ വാ തഥാ വിമുത്തം വേദിതബ്ബം, തായ വിമുത്തിയാ ജാതം സമ്പയുത്തം വാ സുഖം വിമുത്തിസുഖം. ‘‘യായം, ഭന്തേ, ഉപേക്ഖാ സന്തേ സുഖേ വുത്താ ഭഗവതാ’’തി (മ॰ നി॰ ൨.൮൮) വചനതോ ഉപേക്ഖാപി ചേത്ഥ സുഖമിച്ചേവ വേദിതബ്ബാ. തഥാ ച വുത്തം സമ്മോഹവിനോദനിയം ‘‘ഉപേക്ഖാ പന സന്തത്താ, സുഖമിച്ചേവ ഭാസിതാ’’തി (വിഭ॰ അട്ഠ॰ ൨൩൨). ഭഗവാ ഹി ചതുത്ഥജ്ഝാനികം അരഹത്തസമാപത്തിം സമാപജ്ജതി, ന ഇതരം. അഥ വാ ‘‘തേസം വൂപസമോ സുഖോ’’തിആദീസു യഥാ സങ്ഖാരദുക്ഖൂപസമോ സുഖോതി വുച്ചതി, ഏവം സകലകിലേസദുക്ഖൂപസമഭാവതോ അഗ്ഗഫലേ ലബ്ഭമാനാ പടിപ്പസ്സദ്ധിവിമുത്തി ഏവ ഇധ സുഖന്തി വേദിതബ്ബാ. തയിദം വിമുത്തിസുഖം മഗ്ഗവീഥിയം കാലന്തരേതി ഫലചിത്തസ്സ പവത്തിവിഭാഗേന ദുവിധം ഹോതി. ഏകേകസ്സ ഹി അരിയമഗ്ഗസ്സ അനന്തരാ തസ്സ തസ്സേവ വിപാകഭൂതാനി നിബ്ബാനാരമ്മണാനി തീണി ദ്വേ വാ ഫലചിത്താനി ഉപ്പജ്ജന്തി അനന്തരവിപാകത്താ ലോകുത്തരകുസലാനം. യസ്മിഞ്ഹി ജവനവാരേ അരിയമഗ്ഗോ ഉപ്പജ്ജതി, തത്ഥ യദാ ദ്വേ അനുലോമാനി, തദാ തതിയം ഗോത്രഭു, ചതുത്ഥം മഗ്ഗചിത്തം, തതോ പരം തീണി ഫലചിത്താനി ഹോന്തി. യദാ പന തീണി അനുലോമാനി, തദാ ചതുത്ഥം ഗോത്രഭു, പഞ്ചമം മഗ്ഗചിത്തം, തതോ പരം ദ്വേ ഫലചിത്താനി ഹോന്തി. ഏവം ചതുത്ഥം പഞ്ചമം അപ്പനാവസേന പവത്തതി, ന തതോ പരം ഭവങ്ഗസ്സ ആസന്നത്താ. കേചി പന ‘‘ഛട്ഠമ്പി ചിത്തം അപ്പേതീ’’തി വദന്തി, തം അട്ഠകഥാസു (വിസുദ്ധി॰ ൨.൮൧൧) പടിക്ഖിത്തം. ഏവം മഗ്ഗവീഥിയം ഫലം വേദിതബ്ബം. കാലന്തരേ ഫലം പന ഫലസമാപത്തിവസേന പവത്തം, നിരോധാ വുട്ഠഹന്തസ്സ ഉപ്പജ്ജമാനഞ്ച ഏതേനേവ സങ്ഗഹിതം. സാ പനായം ഫലസമാപത്തി അത്ഥതോ ലോകുത്തരകുസലാനം വിപാകഭൂതാ നിബ്ബാനാരമ്മണാ അപ്പനാതി ദട്ഠബ്ബാ.
Vimuttīti ca upakkilesehi paṭippassaddhivasena cittassa vimuttabhāvo, cittameva vā tathā vimuttaṃ veditabbaṃ, tāya vimuttiyā jātaṃ sampayuttaṃ vā sukhaṃ vimuttisukhaṃ. ‘‘Yāyaṃ, bhante, upekkhā sante sukhe vuttā bhagavatā’’ti (ma. ni. 2.88) vacanato upekkhāpi cettha sukhamicceva veditabbā. Tathā ca vuttaṃ sammohavinodaniyaṃ ‘‘upekkhā pana santattā, sukhamicceva bhāsitā’’ti (vibha. aṭṭha. 232). Bhagavā hi catutthajjhānikaṃ arahattasamāpattiṃ samāpajjati, na itaraṃ. Atha vā ‘‘tesaṃ vūpasamo sukho’’tiādīsu yathā saṅkhāradukkhūpasamo sukhoti vuccati, evaṃ sakalakilesadukkhūpasamabhāvato aggaphale labbhamānā paṭippassaddhivimutti eva idha sukhanti veditabbā. Tayidaṃ vimuttisukhaṃ maggavīthiyaṃ kālantareti phalacittassa pavattivibhāgena duvidhaṃ hoti. Ekekassa hi ariyamaggassa anantarā tassa tasseva vipākabhūtāni nibbānārammaṇāni tīṇi dve vā phalacittāni uppajjanti anantaravipākattā lokuttarakusalānaṃ. Yasmiñhi javanavāre ariyamaggo uppajjati, tattha yadā dve anulomāni, tadā tatiyaṃ gotrabhu, catutthaṃ maggacittaṃ, tato paraṃ tīṇi phalacittāni honti. Yadā pana tīṇi anulomāni, tadā catutthaṃ gotrabhu, pañcamaṃ maggacittaṃ, tato paraṃ dve phalacittāni honti. Evaṃ catutthaṃ pañcamaṃ appanāvasena pavattati, na tato paraṃ bhavaṅgassa āsannattā. Keci pana ‘‘chaṭṭhampi cittaṃ appetī’’ti vadanti, taṃ aṭṭhakathāsu (visuddhi. 2.811) paṭikkhittaṃ. Evaṃ maggavīthiyaṃ phalaṃ veditabbaṃ. Kālantare phalaṃ pana phalasamāpattivasena pavattaṃ, nirodhā vuṭṭhahantassa uppajjamānañca eteneva saṅgahitaṃ. Sā panāyaṃ phalasamāpatti atthato lokuttarakusalānaṃ vipākabhūtā nibbānārammaṇā appanāti daṭṭhabbā.
കേ തം സമാപജ്ജന്തി, കേ ന സമാപജ്ജന്തീതി? സബ്ബേപി പുഥുജ്ജനാ ന സമാപജ്ജന്തി അനധിഗതത്താ. തഥാ ഹേട്ഠിമാ അരിയാ ഉപരിമം, ഉപരിമാപി അരിയാ ഹേട്ഠിമം ന സമാപജ്ജന്തിയേവ പുഗ്ഗലന്തരഭാവൂപഗമനേന പടിപ്പസ്സദ്ധഭാവതോ. അത്തനോ ഏവ ഫലം തേ തേ അരിയാ സമാപജ്ജന്തി. കേചി പന ‘‘സോതാപന്നസകദാഗാമിനോ ഫലസമാപത്തിം ന സമാപജ്ജന്തി, ഉപരിമാ ദ്വേയേവ സമാപജ്ജന്തി സമാധിസ്മിം പരിപൂരകാരിഭാവതോ’’തി വദന്തി. തം അകാരണം പുഥുജ്ജനസ്സാപി അത്തനാ പടിലദ്ധലോകിയസമാധിസമാപജ്ജനതോ. കിം വാ ഏത്ഥ കാരണചിന്തായ? വുത്തഞ്ഹേതം പടിസമ്ഭിദായം ‘‘കതമാ ദസ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ വിപസ്സനാവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി (പടി॰ മ॰ ൧.൫൭), കതമേ ദസ ഗോത്രഭുധമ്മാ വിപസ്സനാവസേന ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി (പടി॰ മ॰ ൧.൬൦) ഇമേസം പഞ്ഹാനം വിസ്സജ്ജനേ സോതാപത്തിഫലസമാപത്തത്ഥായ സകദാഗാമിഫലസമാപത്തത്ഥായാതി തേസമ്പി അരിയാനം ഫലസമാപത്തിസമാപജ്ജനം വുത്തം. തസ്മാ സബ്ബേപി അരിയാ യഥാസകം ഫലം സമാപജ്ജന്തീതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം.
Ke taṃ samāpajjanti, ke na samāpajjantīti? Sabbepi puthujjanā na samāpajjanti anadhigatattā. Tathā heṭṭhimā ariyā uparimaṃ, uparimāpi ariyā heṭṭhimaṃ na samāpajjantiyeva puggalantarabhāvūpagamanena paṭippassaddhabhāvato. Attano eva phalaṃ te te ariyā samāpajjanti. Keci pana ‘‘sotāpannasakadāgāmino phalasamāpattiṃ na samāpajjanti, uparimā dveyeva samāpajjanti samādhismiṃ paripūrakāribhāvato’’ti vadanti. Taṃ akāraṇaṃ puthujjanassāpi attanā paṭiladdhalokiyasamādhisamāpajjanato. Kiṃ vā ettha kāraṇacintāya? Vuttañhetaṃ paṭisambhidāyaṃ ‘‘katamā dasa saṅkhārupekkhā vipassanāvasena uppajjanti (paṭi. ma. 1.57), katame dasa gotrabhudhammā vipassanāvasena uppajjantī’’ti (paṭi. ma. 1.60) imesaṃ pañhānaṃ vissajjane sotāpattiphalasamāpattatthāya sakadāgāmiphalasamāpattatthāyāti tesampi ariyānaṃ phalasamāpattisamāpajjanaṃ vuttaṃ. Tasmā sabbepi ariyā yathāsakaṃ phalaṃ samāpajjantīti niṭṭhamettha gantabbaṃ.
കസ്മാ പന തേ സമാപജ്ജന്തീതി? ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരത്ഥം. യഥാ ഹി രാജാനോ രജ്ജസുഖം, ദേവതാ ദിബ്ബസുഖം അനുഭവന്തി, ഏവം അരിയാ ‘‘ലോകുത്തരസുഖം അനുഭവിസ്സാമാ’’തി അദ്ധാനപരിച്ഛേദം കത്വാ ഇച്ഛിതക്ഖണേ ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജന്തി.
Kasmā pana te samāpajjantīti? Diṭṭhadhammasukhavihāratthaṃ. Yathā hi rājāno rajjasukhaṃ, devatā dibbasukhaṃ anubhavanti, evaṃ ariyā ‘‘lokuttarasukhaṃ anubhavissāmā’’ti addhānaparicchedaṃ katvā icchitakkhaṇe phalasamāpattiṃ samāpajjanti.
കഥഞ്ചസ്സാ സമാപജ്ജനം, കഥം ഠാനം, കഥം വുട്ഠാനന്തി? ദ്വീഹി താവ ആകാരേഹി അസ്സാ സമാപജ്ജനം ഹോതി നിബ്ബാനതോ അഞ്ഞസ്സ ആരമ്മണസ്സ അമനസികാരാ, നിബ്ബാനസ്സ ച മനസികാരാ. യഥാഹ –
Kathañcassā samāpajjanaṃ, kathaṃ ṭhānaṃ, kathaṃ vuṭṭhānanti? Dvīhi tāva ākārehi assā samāpajjanaṃ hoti nibbānato aññassa ārammaṇassa amanasikārā, nibbānassa ca manasikārā. Yathāha –
‘‘ദ്വേ ഖോ, ആവുസോ, പച്ചയാ അനിമിത്തായ ചേതോവിമുത്തിയാ സമാപത്തിയാ, സബ്ബനിമിത്താനഞ്ച അമനസികാരോ, അനിമിത്തായ ച ധാതുയാ മനസികാരോ’’തി (മ॰ നി॰ ൧.൪൫൮).
‘‘Dve kho, āvuso, paccayā animittāya cetovimuttiyā samāpattiyā, sabbanimittānañca amanasikāro, animittāya ca dhātuyā manasikāro’’ti (ma. ni. 1.458).
അയം പനേത്ഥ സമാപജ്ജനക്കമോ – ഫലസമാപത്തിത്ഥികേന അരിയസാവകേന രഹോഗതേന പടിസല്ലീനേന ഉദയബ്ബയാദിവസേന സങ്ഖാരാ വിപസ്സിതബ്ബാ. തസ്സേവം പവത്താനുപുബ്ബവിപസ്സനസ്സേവ സങ്ഖാരാരമ്മണഗോത്രഭുഞാണാനന്തരം ഫലസമാപത്തിവസേന നിരോധേ ചിത്തമപ്പേതി, ഫലസമാപത്തിനിന്നഭാവേന ച സേക്ഖസ്സാപി ഫലമേവ ഉപ്പജ്ജതി, ന മഗ്ഗോ. യേ പന വദന്തി ‘‘സോതാപന്നോ അത്തനോ ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജിസ്സാമീതി വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ സകദാഗാമീ ഹോതി, സകദാഗാമീ ച അനാഗാമീ’’തി. തേ വത്തബ്ബാ – ഏവം സന്തേ അനാഗാമീ അരഹാ ഭവിസ്സതി, അരഹാ ച പച്ചേകബുദ്ധോ, പച്ചേകബുദ്ധോ ച സമ്ബുദ്ധോതി ആപജ്ജേയ്യ, തസ്മാ യഥാഭിനിവേസം യഥാജ്ഝാസയം വിപസ്സനാ അത്ഥം സാധേതീതി സേക്ഖസ്സാപി ഫലമേവ ഉപ്പജ്ജതി, ന മഗ്ഗോ. ഫലമ്പി തസ്സ സചേ അനേന പഠമജ്ഝാനികോ മഗ്ഗോ അധിഗതോ, പഠമജ്ഝാനികമേവ ഉപ്പജ്ജതി. സചേ ദുതിയാദീസു അഞ്ഞതരജ്ഝാനികോ, ദുതിയാദീസു അഞ്ഞതരജ്ഝാനികമേവാതി.
Ayaṃ panettha samāpajjanakkamo – phalasamāpattitthikena ariyasāvakena rahogatena paṭisallīnena udayabbayādivasena saṅkhārā vipassitabbā. Tassevaṃ pavattānupubbavipassanasseva saṅkhārārammaṇagotrabhuñāṇānantaraṃ phalasamāpattivasena nirodhe cittamappeti, phalasamāpattininnabhāvena ca sekkhassāpi phalameva uppajjati, na maggo. Ye pana vadanti ‘‘sotāpanno attano phalasamāpattiṃ samāpajjissāmīti vipassanaṃ vaḍḍhetvā sakadāgāmī hoti, sakadāgāmī ca anāgāmī’’ti. Te vattabbā – evaṃ sante anāgāmī arahā bhavissati, arahā ca paccekabuddho, paccekabuddho ca sambuddhoti āpajjeyya, tasmā yathābhinivesaṃ yathājjhāsayaṃ vipassanā atthaṃ sādhetīti sekkhassāpi phalameva uppajjati, na maggo. Phalampi tassa sace anena paṭhamajjhāniko maggo adhigato, paṭhamajjhānikameva uppajjati. Sace dutiyādīsu aññatarajjhāniko, dutiyādīsu aññatarajjhānikamevāti.
കസ്മാ പനേത്ഥ ഗോത്രഭുഞാണം മഗ്ഗഞാണപുരേചാരികം വിയ നിബ്ബാനാരമ്മണം ന ഹോതീതി? ഫലഞാണാനം അനിയ്യാനികഭാവതോ. അരിയമഗ്ഗധമ്മായേവ ഹി നിയ്യാനികാ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘കതമേ ധമ്മാ നിയ്യാനികാ? ചത്താരോ അരിയമഗ്ഗാ അപരിയാപന്നാ’’തി (ധ॰ സ॰ ൧൨൯൫). തസ്മാ ഏകന്തേനേവ നിയ്യാനികഭാവസ്സ ഉഭതോ വുട്ഠാനഭാവേന പവത്തമാനസ്സ അനന്തരപച്ചയഭൂതേന ഞാണേന നിമിത്തതോ വുട്ഠിതേനേവ ഭവിതബ്ബന്തി തസ്സ നിബ്ബാനാരമ്മണതാ യുത്താ, ന പന അരിയമഗ്ഗസ്സ ഭാവിതത്താ തസ്സ വിപാകഭാവേന പവത്തമാനാനം കിലേസാനം അസമുച്ഛിന്ദനതോ അനിയ്യാനികത്താ അവുട്ഠാനസഭാവാനം ഫലഞാണാനം പുരേചാരികഞാണസ്സ കദാചിപി നിബ്ബാനാരമ്മണതാ ഉഭയത്ഥ അനുലോമഞാണാനം അതുല്യാകാരതോ. അരിയമഗ്ഗവീഥിയഞ്ഹി അനുലോമഞാണാനി അനിബ്ബിദ്ധപുബ്ബാനം ഥൂലഥൂലാനം ലോഭക്ഖന്ധാദീനം സാതിസയം പദാലനേന ലോകിയഞാണേന ഉക്കംസപാരമിപ്പത്താനി മഗ്ഗഞാണാനുകൂലാനി ഉപ്പജ്ജന്തി, ഫലസമാപത്തിവീഥിയം പന താനി താനി തേന തേന മഗ്ഗേന തേസം തേസം കിലേസാനം സമുച്ഛിന്നത്താ തത്ഥ നിരുസ്സുക്കാനി കേവലം അരിയാനം ഫലസമാപത്തിസുഖസമങ്ഗിഭാവസ്സ പരികമ്മമത്താനി ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജന്തീതി ന തേസം കുതോചി വുട്ഠാനസമ്ഭവോ, യതോ തേസം പരിയോസാനേ ഞാണം സങ്ഖാരനിമിത്തം വുട്ഠാനതോ നിബ്ബാനാരമ്മണം സിയാ. ഏവഞ്ച കത്വാ സേക്ഖസ്സ അത്തനോ ഫലസമാപത്തിവളഞ്ജനത്ഥായ ഉദയബ്ബയാദിവസേന സങ്ഖാരേ സമ്മസന്തസ്സ വിപസ്സനാഞാണാനുപുബ്ബായ ഫലമേവ ഉപ്പജ്ജതി, ന മഗ്ഗോതി അയഞ്ച അത്ഥോ സമത്ഥിതോ ഹോതി. ഏവം താവ ഫലസമാപത്തിയാ സമാപജ്ജനം വേദിതബ്ബം.
Kasmā panettha gotrabhuñāṇaṃ maggañāṇapurecārikaṃ viya nibbānārammaṇaṃ na hotīti? Phalañāṇānaṃ aniyyānikabhāvato. Ariyamaggadhammāyeva hi niyyānikā. Vuttañhetaṃ ‘‘katame dhammā niyyānikā? Cattāro ariyamaggā apariyāpannā’’ti (dha. sa. 1295). Tasmā ekanteneva niyyānikabhāvassa ubhato vuṭṭhānabhāvena pavattamānassa anantarapaccayabhūtena ñāṇena nimittato vuṭṭhiteneva bhavitabbanti tassa nibbānārammaṇatā yuttā, na pana ariyamaggassa bhāvitattā tassa vipākabhāvena pavattamānānaṃ kilesānaṃ asamucchindanato aniyyānikattā avuṭṭhānasabhāvānaṃ phalañāṇānaṃ purecārikañāṇassa kadācipi nibbānārammaṇatā ubhayattha anulomañāṇānaṃ atulyākārato. Ariyamaggavīthiyañhi anulomañāṇāni anibbiddhapubbānaṃ thūlathūlānaṃ lobhakkhandhādīnaṃ sātisayaṃ padālanena lokiyañāṇena ukkaṃsapāramippattāni maggañāṇānukūlāni uppajjanti, phalasamāpattivīthiyaṃ pana tāni tāni tena tena maggena tesaṃ tesaṃ kilesānaṃ samucchinnattā tattha nirussukkāni kevalaṃ ariyānaṃ phalasamāpattisukhasamaṅgibhāvassa parikammamattāni hutvā uppajjantīti na tesaṃ kutoci vuṭṭhānasambhavo, yato tesaṃ pariyosāne ñāṇaṃ saṅkhāranimittaṃ vuṭṭhānato nibbānārammaṇaṃ siyā. Evañca katvā sekkhassa attano phalasamāpattivaḷañjanatthāya udayabbayādivasena saṅkhāre sammasantassa vipassanāñāṇānupubbāya phalameva uppajjati, na maggoti ayañca attho samatthito hoti. Evaṃ tāva phalasamāpattiyā samāpajjanaṃ veditabbaṃ.
‘‘തയോ ഖോ, ആവുസോ, പച്ചയാ അനിമിത്തായ ചേതോവിമുത്തിയാ ഠിതിയാ, സബ്ബനിമിത്താനം അമനസികാരോ, അനിമിത്തായ ച ധാതുയാ മനസികാരോ, പുബ്ബേ ച അഭിസങ്ഖാരോ’’തി (മ॰ നി॰ ൧.൪൫൮) –
‘‘Tayo kho, āvuso, paccayā animittāya cetovimuttiyā ṭhitiyā, sabbanimittānaṃ amanasikāro, animittāya ca dhātuyā manasikāro, pubbe ca abhisaṅkhāro’’ti (ma. ni. 1.458) –
വചനതോ പനസ്സാ തീഹാകാരേഹി ഠാനം ഹോതി. തത്ഥ പുബ്ബേ ച അഭിസങ്ഖാരോതി സമാപത്തിതോ പുബ്ബേ കാലപരിച്ഛേദോ. ‘‘അസുകസ്മിം നാമ കാലേ വുട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി പരിച്ഛിന്നത്താ ഹിസ്സാ യാവ സോ കാലോ നാഗച്ഛതി, താവ വുട്ഠാനം ന ഹോതി.
Vacanato panassā tīhākārehi ṭhānaṃ hoti. Tattha pubbe ca abhisaṅkhāroti samāpattito pubbe kālaparicchedo. ‘‘Asukasmiṃ nāma kāle vuṭṭhahissāmī’’ti paricchinnattā hissā yāva so kālo nāgacchati, tāva vuṭṭhānaṃ na hoti.
‘‘ദ്വേ ഖോ, ആവുസോ, പച്ചയാ അനിമിത്തായ ചേതോവിമുത്തിയാ വുട്ഠാനസ്സ, സബ്ബനിമിത്താനഞ്ച മനസികാരോ, അനിമിത്തായ ച ധാതുയാ അമനസികാരോ’’തി (മ॰ നി॰ ൧.൪൫൮) –
‘‘Dve kho, āvuso, paccayā animittāya cetovimuttiyā vuṭṭhānassa, sabbanimittānañca manasikāro, animittāya ca dhātuyā amanasikāro’’ti (ma. ni. 1.458) –
വചനതോ പനസ്സാ ദ്വീഹാകാരേഹി വുട്ഠാനം ഹോതി. തത്ഥ സബ്ബനിമിത്താനന്തി രൂപനിമിത്തവേദനാസഞ്ഞാസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണനിമിത്താനം. കാമഞ്ച ന സബ്ബാനേവേതാനി ഏകതോ മനസി കരോതി, സബ്ബസങ്ഗാഹികവസേന പനേവം വുത്തം. തസ്മാ യം ഭവങ്ഗസ്സ ആരമ്മണം, തസ്സ മനസികരണേന ഫലസമാപത്തിതോ വുട്ഠാനം ഹോതീതി ഏവം അസ്സാ വുട്ഠാനം വേദിതബ്ബം. തയിദം ഏവമിധ സമാപജ്ജനവുട്ഠാനം അരഹത്തഫലഭൂതം –
Vacanato panassā dvīhākārehi vuṭṭhānaṃ hoti. Tattha sabbanimittānanti rūpanimittavedanāsaññāsaṅkhāraviññāṇanimittānaṃ. Kāmañca na sabbānevetāni ekato manasi karoti, sabbasaṅgāhikavasena panevaṃ vuttaṃ. Tasmā yaṃ bhavaṅgassa ārammaṇaṃ, tassa manasikaraṇena phalasamāpattito vuṭṭhānaṃ hotīti evaṃ assā vuṭṭhānaṃ veditabbaṃ. Tayidaṃ evamidha samāpajjanavuṭṭhānaṃ arahattaphalabhūtaṃ –
‘‘പടിപ്പസ്സദ്ധദരഥം, അമതാരമ്മണം സുഭം;
‘‘Paṭippassaddhadarathaṃ, amatārammaṇaṃ subhaṃ;
വന്തലോകാമിസം സന്തം, സാമഞ്ഞഫലമുത്തമം’’.
Vantalokāmisaṃ santaṃ, sāmaññaphalamuttamaṃ’’.
ഇതി വുത്തം സാതാതിസാതം വിമുത്തിസുഖം പടിസംവേദേസി. തേന വുത്തം – ‘‘വിമുത്തിസുഖപടിസംവേദീതി വിമുത്തിസുഖം ഫലസമാപത്തിസുഖം പടിസംവേദിയമാനോ നിസിന്നോ ഹോതീതി അത്ഥോ’’തി.
Iti vuttaṃ sātātisātaṃ vimuttisukhaṃ paṭisaṃvedesi. Tena vuttaṃ – ‘‘vimuttisukhapaṭisaṃvedīti vimuttisukhaṃ phalasamāpattisukhaṃ paṭisaṃvediyamāno nisinno hotīti attho’’ti.
അഥാതി അധികാരത്ഥേ നിപാതോ. ഖോതി പദപൂരണേ. തേസു അധികാരത്ഥേന അഥാതി ഇമിനാ വിമുത്തിസുഖപടിസംവേദനതോ അഞ്ഞം അധികാരം ദസ്സേതി. കോ പനേസോതി? പടിച്ചസമുപ്പാദമനസികാരോ. അഥാതി വാ പച്ഛാതി ഏതസ്മിം അത്ഥേ നിപാതോ, തേന ‘‘തസ്സ സത്താഹസ്സ അച്ചയേനാ’’തി വക്ഖമാനമേവ അത്ഥം ജോതേതി. തസ്സ സത്താഹസ്സാതി പല്ലങ്കസത്താഹസ്സ. അച്ചയേനാതി അപഗമേന. തമ്ഹാ സമാധിമ്ഹാതി അരഹത്തഫലസമാധിതോ. ഇധ പന ഠത്വാ പടിപാടിയാ സത്ത സത്താഹാനി ദസ്സേതബ്ബാനീതി കേചി താനി വിത്ഥാരയിംസു. മയം പന താനി ഖന്ധകപാഠേന ഇമിസ്സാ ഉദാനപാളിയാ അവിരോധദസ്സനമുഖേന പരതോ വണ്ണയിസ്സാമ. രത്തിയാതി അവയവസമ്ബന്ധേ സാമിവചനം. പഠമന്തി അച്ചന്തസംയോഗത്ഥേ ഉപയോഗവചനം. ഭഗവാ ഹി തസ്സാ രത്തിയാ സകലമ്പി പഠമം യാമം തേനേവ മനസികാരേന യുത്തോ അഹോസീതി.
Athāti adhikāratthe nipāto. Khoti padapūraṇe. Tesu adhikāratthena athāti iminā vimuttisukhapaṭisaṃvedanato aññaṃ adhikāraṃ dasseti. Ko panesoti? Paṭiccasamuppādamanasikāro. Athāti vā pacchāti etasmiṃ atthe nipāto, tena ‘‘tassa sattāhassa accayenā’’ti vakkhamānameva atthaṃ joteti. Tassa sattāhassāti pallaṅkasattāhassa. Accayenāti apagamena. Tamhā samādhimhāti arahattaphalasamādhito. Idha pana ṭhatvā paṭipāṭiyā satta sattāhāni dassetabbānīti keci tāni vitthārayiṃsu. Mayaṃ pana tāni khandhakapāṭhena imissā udānapāḷiyā avirodhadassanamukhena parato vaṇṇayissāma. Rattiyāti avayavasambandhe sāmivacanaṃ. Paṭhamanti accantasaṃyogatthe upayogavacanaṃ. Bhagavā hi tassā rattiyā sakalampi paṭhamaṃ yāmaṃ teneva manasikārena yutto ahosīti.
പടിച്ചസമുപ്പാദന്തി പച്ചയധമ്മം. അവിജ്ജാദയോ ഹി പച്ചയധമ്മാ പടിച്ചസമുപ്പാദോ. കഥമിദം ജാനിതബ്ബന്തി ചേ? ഭഗവതോ വചനേന. ഭഗവതാ ഹി ‘‘തസ്മാതിഹാനന്ദ, ഏസേവ ഹേതു, ഏതം നിദാനം, ഏസ സമുദയോ, ഏസ പച്ചയോ ജരാമരണസ്സ, യദിദം ജാതി…പേ॰… സങ്ഖാരാനം, യദിദം അവിജ്ജാ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൧൦൫ ആദയോ) ഏവം അവിജ്ജാദയോ ഹേതൂതി വുത്താ. യഥാ ദ്വാദസ പച്ചയാ ദ്വാദസ പടിച്ചസമുപ്പാദാതി.
Paṭiccasamuppādanti paccayadhammaṃ. Avijjādayo hi paccayadhammā paṭiccasamuppādo. Kathamidaṃ jānitabbanti ce? Bhagavato vacanena. Bhagavatā hi ‘‘tasmātihānanda, eseva hetu, etaṃ nidānaṃ, esa samudayo, esa paccayo jarāmaraṇassa, yadidaṃ jāti…pe… saṅkhārānaṃ, yadidaṃ avijjā’’ti (dī. ni. 2.105 ādayo) evaṃ avijjādayo hetūti vuttā. Yathā dvādasa paccayā dvādasa paṭiccasamuppādāti.
തത്രായം വചനത്ഥോ – അഞ്ഞമഞ്ഞം പടിച്ച പടിമുഖം കത്വാ കാരണസമവായം അപ്പടിക്ഖിപിത്വാ സഹിതേ ഉപ്പാദേതീതി പടിച്ചസമുപ്പാദോ. അഥ വാ പടിച്ച പച്ചേതബ്ബം പച്ചയാരഹതം പച്ചയം പടിഗന്ത്വാ ന വിനാ തേന സമ്ബന്ധസ്സ ഉപ്പാദോ പടിച്ചസമുപ്പാദോ . പടിച്ചസമുപ്പാദോതി ചേത്ഥ സമുപ്പാദപദട്ഠാനവചനവിഞ്ഞേയ്യോ ഫലസ്സ ഉപ്പാദനസമത്ഥതായുത്തോ ഹേതു, ന പടിച്ചസമുപ്പത്തിമത്തം വേദിതബ്ബം. അഥ വാ പച്ചേതും അരഹന്തി നം പണ്ഡിതാതി പടിച്ചോ, സമ്മാ സയമേവ വാ ഉപ്പാദേതീതി സമുപ്പാദോ, പടിച്ചോ ച സോ സമുപ്പാദോ ചാതി പടിച്ചസമുപ്പാദോതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.
Tatrāyaṃ vacanattho – aññamaññaṃ paṭicca paṭimukhaṃ katvā kāraṇasamavāyaṃ appaṭikkhipitvā sahite uppādetīti paṭiccasamuppādo. Atha vā paṭicca paccetabbaṃ paccayārahataṃ paccayaṃ paṭigantvā na vinā tena sambandhassa uppādo paṭiccasamuppādo . Paṭiccasamuppādoti cettha samuppādapadaṭṭhānavacanaviññeyyo phalassa uppādanasamatthatāyutto hetu, na paṭiccasamuppattimattaṃ veditabbaṃ. Atha vā paccetuṃ arahanti naṃ paṇḍitāti paṭicco, sammā sayameva vā uppādetīti samuppādo, paṭicco ca so samuppādo cāti paṭiccasamuppādoti evamettha attho daṭṭhabbo.
അനുലോമന്തി ‘‘അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ’’തിആദിനാ നയേന വുത്തോ അവിജ്ജാദികോ പച്ചയാകാരോ അത്തനാ കത്തബ്ബകിച്ചകരണതോ അനുലോമോതി വുച്ചതി. അഥ വാ ആദിതോ പട്ഠായ അന്തം പാപേത്വാ വുത്തത്താ പവത്തിയാ വാ അനുലോമതോ അനുലോമോ, തം അനുലോമം. സാധുകം മനസാകാസീതി സക്കച്ചം മനസി അകാസി. യോ യോ പച്ചയധമ്മോ യസ്സ യസ്സ പച്ചയുപ്പന്നധമ്മസ്സ യഥാ യഥാ ഹേതുപച്ചയാദിനാ പച്ചയഭാവേന പച്ചയോ ഹോതി, തം സബ്ബം അവിപരീതം അപരിഹാപേത്വാ അനവസേസതോ പച്ചവേക്ഖണവസേന ചിത്തേ അകാസീതി അത്ഥോ. യഥാ പന ഭഗവാ പടിച്ചസമുപ്പാദാനുലോമം മനസാകാസി, തം സങ്ഖേപേന താവ ദസ്സേതും ‘‘ഇതി ഇമസ്മിം സതി ഇദം ഹോതി, ഇമസ്സുപ്പാദാ ഇദം ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വുത്തം.
Anulomanti ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādinā nayena vutto avijjādiko paccayākāro attanā kattabbakiccakaraṇato anulomoti vuccati. Atha vā ādito paṭṭhāya antaṃ pāpetvā vuttattā pavattiyā vā anulomato anulomo, taṃ anulomaṃ. Sādhukaṃ manasākāsīti sakkaccaṃ manasi akāsi. Yo yo paccayadhammo yassa yassa paccayuppannadhammassa yathā yathā hetupaccayādinā paccayabhāvena paccayo hoti, taṃ sabbaṃ aviparītaṃ aparihāpetvā anavasesato paccavekkhaṇavasena citte akāsīti attho. Yathā pana bhagavā paṭiccasamuppādānulomaṃ manasākāsi, taṃ saṅkhepena tāva dassetuṃ ‘‘iti imasmiṃ sati idaṃ hoti, imassuppādā idaṃ uppajjatī’’ti vuttaṃ.
തത്ഥ ഇതീതി ഏവം, അനേന പകാരേനാതി അത്ഥോ. ഇമസ്മിം സതി ഇദം ഹോതീതി ഇമസ്മിം അവിജ്ജാദികേ പച്ചയേ സതി ഇദം സങ്ഖാരാദികം ഫലം ഹോതി. ഇമസ്സുപ്പാദാ ഇദം ഉപ്പജ്ജതീതി ഇമസ്സ അവിജ്ജാദികസ്സ പച്ചയസ്സ ഉപ്പാദാ ഇദം സങ്ഖാരാദികം ഫലം ഉപ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ. ഇമസ്മിം അസതി ഇദം ന ഹോതി, ഇമസ്സ നിരോധാ ഇദം നിരുജ്ഝതീതി അവിജ്ജാദീനം അഭാവേ സങ്ഖാരാദീനം അഭാവസ്സ അവിജ്ജാദീനം നിരോധേ സങ്ഖാരാദീനം നിരോധസ്സ ച ദുതിയതതിയസുത്തവചനേന ഏതസ്മിം പച്ചയലക്ഖണേ നിയമോ ദസ്സിതോ ഹോതി – ഇമസ്മിം സതി ഏവ, നാസതി. ഇമസ്സുപ്പാദാ ഏവ, നാനുപ്പാദാ. അനിരോധാ ഏവ, ന നിരോധാതി. തേനേതം ലക്ഖണം അന്തോഗധനിയമം ഇധ പടിച്ചസമുപ്പാദസ്സ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. നിരോധോതി ച അവിജ്ജാദീനം വിരാഗാധിഗമേന ആയതിം അനുപ്പാദോ അപ്പവത്തി. തഥാ ഹി വുത്തം – ‘‘അവിജ്ജായ ത്വേവ അസേസവിരാഗനിരോധാ സങ്ഖാരനിരോധോ’’തിആദി. നിരോധനിരോധീ ച ഉപ്പാദനിരോധീഭാവേന വുത്തോ ‘‘ഇമസ്സ നിരോധാ ഇദം നിരുജ്ഝതീ’’തി.
Tattha itīti evaṃ, anena pakārenāti attho. Imasmiṃ sati idaṃ hotīti imasmiṃ avijjādike paccaye sati idaṃ saṅkhārādikaṃ phalaṃ hoti. Imassuppādā idaṃ uppajjatīti imassa avijjādikassa paccayassa uppādā idaṃ saṅkhārādikaṃ phalaṃ uppajjatīti attho. Imasmiṃ asati idaṃ na hoti, imassa nirodhā idaṃ nirujjhatīti avijjādīnaṃ abhāve saṅkhārādīnaṃ abhāvassa avijjādīnaṃ nirodhe saṅkhārādīnaṃ nirodhassa ca dutiyatatiyasuttavacanena etasmiṃ paccayalakkhaṇe niyamo dassito hoti – imasmiṃ sati eva, nāsati. Imassuppādā eva, nānuppādā. Anirodhā eva, na nirodhāti. Tenetaṃ lakkhaṇaṃ antogadhaniyamaṃ idha paṭiccasamuppādassa vuttanti daṭṭhabbaṃ. Nirodhoti ca avijjādīnaṃ virāgādhigamena āyatiṃ anuppādo appavatti. Tathā hi vuttaṃ – ‘‘avijjāya tveva asesavirāganirodhā saṅkhāranirodho’’tiādi. Nirodhanirodhī ca uppādanirodhībhāvena vutto ‘‘imassa nirodhā idaṃ nirujjhatī’’ti.
തേനേതം ദസ്സേതി – അനിരോധോ ഉപ്പാദോ നാമ, സോ ചേത്ഥ അത്ഥിഭാവോതിപി വുച്ചതീതി. ‘‘ഇമസ്മിം സതി ഇദം ഹോതീ’’തി ഇദമേവ ഹി ലക്ഖണം പരിയായന്തരേന ‘‘ഇമസ്സ ഉപ്പാദാ ഇദം ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വദന്തേന പരേന പുരിമം വിസേസിതം ഹോതി. തസ്മാ ന ധരമാനതംയേവ സന്ധായ ‘‘ഇമസ്മിം സതീ’’തി വുത്തം, അഥ ഖോ മഗ്ഗേന അനിരുദ്ധഭാവഞ്ചാതി വിഞ്ഞായതി. യസ്മാ ച ‘‘ഇമസ്മിം അസതി ഇദം ന ഹോതി, ഇമസ്സ നിരോധാ ഇദം നിരുജ്ഝതീ’’തി ദ്വിധാപി ഉദ്ദിട്ഠസ്സ ലക്ഖണസ്സ നിദ്ദേസം വദന്തേന ‘‘അവിജ്ജായ ത്വേവ അസേസവിരാഗനിരോധാ സങ്ഖാരനിരോധോ’’തിആദിനാ നിരോധോ ഏവ വുത്തോ, തസ്മാ നത്ഥിഭാവോപി നിരോധോ ഏവാതി നത്ഥിഭാവവിരുദ്ധോ അത്ഥിഭാവോ അനിരോധോതി ദസ്സിതം ഹോതി. തേന അനിരോധസങ്ഖാതേന അത്ഥിഭാവേന ഉപ്പാദം വിസേസേതി. തതോ ന ഇധ അത്ഥിഭാവമത്തം ഉപ്പാദോതി അത്ഥോ അധിപ്പേതോ, അഥ ഖോ അനിരോധസങ്ഖാതോ അത്ഥിഭാവോ ചാതി അയമത്ഥോ വിഭാവിതോതി. ഏവമേതം ലക്ഖണദ്വയവചനം അഞ്ഞമഞ്ഞവിസേസനവിസേസിതബ്ബഭാവേന സാത്ഥകന്തി വേദിതബ്ബം.
Tenetaṃ dasseti – anirodho uppādo nāma, so cettha atthibhāvotipi vuccatīti. ‘‘Imasmiṃ sati idaṃ hotī’’ti idameva hi lakkhaṇaṃ pariyāyantarena ‘‘imassa uppādā idaṃ uppajjatī’’ti vadantena parena purimaṃ visesitaṃ hoti. Tasmā na dharamānataṃyeva sandhāya ‘‘imasmiṃ satī’’ti vuttaṃ, atha kho maggena aniruddhabhāvañcāti viññāyati. Yasmā ca ‘‘imasmiṃ asati idaṃ na hoti, imassa nirodhā idaṃ nirujjhatī’’ti dvidhāpi uddiṭṭhassa lakkhaṇassa niddesaṃ vadantena ‘‘avijjāya tveva asesavirāganirodhā saṅkhāranirodho’’tiādinā nirodho eva vutto, tasmā natthibhāvopi nirodho evāti natthibhāvaviruddho atthibhāvo anirodhoti dassitaṃ hoti. Tena anirodhasaṅkhātena atthibhāvena uppādaṃ viseseti. Tato na idha atthibhāvamattaṃ uppādoti attho adhippeto, atha kho anirodhasaṅkhāto atthibhāvo cāti ayamattho vibhāvitoti. Evametaṃ lakkhaṇadvayavacanaṃ aññamaññavisesanavisesitabbabhāvena sātthakanti veditabbaṃ.
കോ പനായം അനിരോധോ നാമ, യോ ‘‘അത്ഥിഭാവോ, ഉപ്പാദോ’’തി ച വുച്ചതീതി? അപ്പഹീനഭാവോ ച, അനിബ്ബത്തിതഫലാരഹതാപഹാനേഹി ഫലാനുപ്പാദനാരഹതാ ച. യേ ഹി പഹാതബ്ബാ അകുസലാ ധമ്മാ, തേസം അരിയമഗ്ഗേന അസമുഗ്ഘാടിതഭാവോ ച. യേ പന ന പഹാതബ്ബാ കുസലാബ്യാകതാ ധമ്മാ, യാനി തേസു സംയോജനാനി അഖീണാസവാനം തേസം അപരിക്ഖീണതാ ച. അസമുഗ്ഘാടിതാനുസയതായ ഹി സസംയോജനാ ഖന്ധപ്പവത്തി പടിച്ചസമുപ്പാദോ. തഥാ ച വുത്തം –
Ko panāyaṃ anirodho nāma, yo ‘‘atthibhāvo, uppādo’’ti ca vuccatīti? Appahīnabhāvo ca, anibbattitaphalārahatāpahānehi phalānuppādanārahatā ca. Ye hi pahātabbā akusalā dhammā, tesaṃ ariyamaggena asamugghāṭitabhāvo ca. Ye pana na pahātabbā kusalābyākatā dhammā, yāni tesu saṃyojanāni akhīṇāsavānaṃ tesaṃ aparikkhīṇatā ca. Asamugghāṭitānusayatāya hi sasaṃyojanā khandhappavatti paṭiccasamuppādo. Tathā ca vuttaṃ –
‘‘യായ ച, ഭിക്ഖവേ, അവിജ്ജായ നിവുതസ്സ ബാലസ്സ യായ ച തണ്ഹായ സമ്പയുത്തസ്സ അയം കായോ സമുദാഗതോ, സാ ചേവ അവിജ്ജാ ബാലസ്സ അപ്പഹീനാ, സാ ച തണ്ഹാ അപരിക്ഖീണാ. തം കിസ്സ ഹേതു? ന, ഭിക്ഖവേ, ബാലോ അചരി ബ്രഹ്മചരിയം സമ്മാ ദുക്ഖക്ഖയായ, തസ്മാ ബാലോ കായസ്സ ഭേദാ കായൂപഗോ ഹോതി, സോ കായൂപഗോ സമാനോ ന പരിമുച്ചതി ജാതിയാ ജരാമരണേനാ’’തിആദി (സം॰ നി॰ ൨.൧൯).
‘‘Yāya ca, bhikkhave, avijjāya nivutassa bālassa yāya ca taṇhāya sampayuttassa ayaṃ kāyo samudāgato, sā ceva avijjā bālassa appahīnā, sā ca taṇhā aparikkhīṇā. Taṃ kissa hetu? Na, bhikkhave, bālo acari brahmacariyaṃ sammā dukkhakkhayāya, tasmā bālo kāyassa bhedā kāyūpago hoti, so kāyūpago samāno na parimuccati jātiyā jarāmaraṇenā’’tiādi (saṃ. ni. 2.19).
ഖീണസംയോജനാനം പന അവിജ്ജായ അഭാവതോ സങ്ഖാരാനം, തണ്ഹുപാദാനാനം അഭാവതോ ഉപാദാനഭവാനം അസമ്ഭവോതി വട്ടസ്സ ഉപച്ഛേദോ പഞ്ഞായിസ്സതീതി. തേനേവാഹ –
Khīṇasaṃyojanānaṃ pana avijjāya abhāvato saṅkhārānaṃ, taṇhupādānānaṃ abhāvato upādānabhavānaṃ asambhavoti vaṭṭassa upacchedo paññāyissatīti. Tenevāha –
‘‘ഛന്നം ത്വേവ, ഫഗ്ഗുണ, ഫസ്സായതനാനം അസേസവിരാഗനിരോധാ ഫസ്സനിരോധോ, ഫസ്സനിരോധാ വേദനാനിരോധോ’’തിആദി (സം॰ നി॰ ൨.൧൨).
‘‘Channaṃ tveva, phagguṇa, phassāyatanānaṃ asesavirāganirodhā phassanirodho, phassanirodhā vedanānirodho’’tiādi (saṃ. ni. 2.12).
ന ഹി അഗ്ഗമഗ്ഗാധിഗമതോ ഉദ്ധം യാവ പരിനിബ്ബാനാ സളായതനാദീനം അപ്പവത്തി. അഥ ഖോ നത്ഥിതാ നിരോധസദ്ദവചനീയതാ ഖീണസംയോജനതാതി നിരോധോ വുത്തോ. അപിച ചിരകതമ്പി കമ്മം അനിബ്ബത്തിതഫലതായ അപ്പഹീനാഹാരതായ ച ഫലാരഹം സന്തം ഏവ നാമ ഹോതി, ന നിബ്ബത്തിതഫലം , നാപി പഹീനാഹാരന്തി. ഫലുപ്പത്തിപച്ചയാനം അവിജ്ജാസങ്ഖാരാദീനം വുത്തനയേനേവ ഫലാരഹഭാവോ അനിരോധോതി വേദിതബ്ബോ. ഏവം അനിരുദ്ധഭാവേനേവ ഹി യേന വിനാ ഫലം ന സമ്ഭവതി, തം കാരണം അതീതന്തിപി ഇമസ്മിം സതീതി ഇമിനാ വചനേന വുത്തം. തതോയേവ ച അവുസിതബ്രഹ്മചരിയസ്സ അപ്പവത്തിധമ്മതം അനാപന്നോ പച്ചയുപ്പാദോ കാലഭേദം അനാമസിത്വാ അനിവത്തനായ ഏവ ഇമസ്സ ഉപ്പാദാതി വുത്തോ. അഥ വാ അവസേസപച്ചയസമവായേ അവിജ്ജമാനസ്സപി വിജ്ജമാനസ്സ വിയ പഗേവ വിജ്ജമാനസ്സ യാ ഫലുപ്പത്തിഅഭിമുഖതാ, സാ ഇമസ്സ ഉപ്പാദാതി വുത്താ. തഥാ ഹി തതോ ഫലം ഉപ്പജ്ജതീതി തദവത്ഥം കാരണം ഫലസ്സ ഉപ്പാദനഭാവേന ഉട്ഠിതം ഉപ്പതിതം നാമ ഹോതി, ന വിജ്ജമാനമ്പി അതദവത്ഥന്തി തദവത്ഥതാ ഉപ്പാദോതി വേദിതബ്ബോ.
Na hi aggamaggādhigamato uddhaṃ yāva parinibbānā saḷāyatanādīnaṃ appavatti. Atha kho natthitā nirodhasaddavacanīyatā khīṇasaṃyojanatāti nirodho vutto. Apica cirakatampi kammaṃ anibbattitaphalatāya appahīnāhāratāya ca phalārahaṃ santaṃ eva nāma hoti, na nibbattitaphalaṃ , nāpi pahīnāhāranti. Phaluppattipaccayānaṃ avijjāsaṅkhārādīnaṃ vuttanayeneva phalārahabhāvo anirodhoti veditabbo. Evaṃ aniruddhabhāveneva hi yena vinā phalaṃ na sambhavati, taṃ kāraṇaṃ atītantipi imasmiṃ satīti iminā vacanena vuttaṃ. Tatoyeva ca avusitabrahmacariyassa appavattidhammataṃ anāpanno paccayuppādo kālabhedaṃ anāmasitvā anivattanāya eva imassa uppādāti vutto. Atha vā avasesapaccayasamavāye avijjamānassapi vijjamānassa viya pageva vijjamānassa yā phaluppattiabhimukhatā, sā imassa uppādāti vuttā. Tathā hi tato phalaṃ uppajjatīti tadavatthaṃ kāraṇaṃ phalassa uppādanabhāvena uṭṭhitaṃ uppatitaṃ nāma hoti, na vijjamānampi atadavatthanti tadavatthatā uppādoti veditabbo.
തത്ഥ സതീതി ഇമിനാ വിജ്ജമാനതാമത്തേന പച്ചയഭാവം വദന്തോ അബ്യാപാരതം പടിച്ചസമുപ്പാദസ്സ ദസ്സേതി. ഉപ്പാദാതി ഉപ്പത്തിധമ്മതം അസബ്ബകാലഭാവിതം ഫലുപ്പത്തിഅഭിമുഖതഞ്ച ദീപേന്തോ അനിച്ചതം പടിച്ചസമുപ്പാദസ്സ ദസ്സേതി. ‘‘സതി, നാസതി, ഉപ്പാദാ, ന നിരോധാ’’തി പന ഹേതുഅത്ഥേഹി ഭുമ്മനിസ്സക്കവചനേഹി സമത്ഥിതം നിദാനസമുദയജാതിപഭവഭാവം പടിച്ചസമുപ്പാദസ്സ ദസ്സേതി. ഹേതുഅത്ഥതാ ചേത്ഥ ഭുമ്മവചനേ യസ്സ ഭാവേ തദവിനാഭാവിഫലസ്സ ഭാവോ ലക്ഖീയതി, തത്ഥ പവത്തിയാ വേദിതബ്ബാ യഥാ ‘‘അധനാനം ധനേ അനനുപ്പദീയമാനേ ദാലിദ്ദിയം വേപുല്ലം അഗമാസീ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൩.൯൧) ച ‘‘നിപ്ഫന്നേസു സസ്സേസു സുഭിക്ഖം ജായതീ’’തി ച. നിസ്സക്കവചനസ്സാപി ഹേതുഅത്ഥതാ ഫലസ്സ പഭവേ പകതിയഞ്ച പവത്തിതോ യഥാ ‘‘കലലാ ഹോതി അബ്ബുദം, അബ്ബുദാ ജായതീ പേസീ’’തി (സം॰ നി॰ ൧.൨൩൫) ച ‘‘ഹിമവതാ ഗങ്ഗാ പഭവന്തി, സിങ്ഗതോ സരോ ജായതീ’’തി ച. അവിജ്ജാദിഭാവേ ച തദവിനാഭാവേന സങ്ഖാരാദിഭാവോ ലക്ഖീയതി, അവിജ്ജാദീഹി ച സങ്ഖാരാദയോ പഭവന്തി പകരിയന്തി ചാതി തേ തേസം പഭവോ പകതി ച, തസ്മാ തദത്ഥദീപനത്ഥം ‘‘ഇമസ്മിം സതി ഇമസ്സ ഉപ്പാദാ’’തി ഹേതുഅത്ഥേ ഭുമ്മനിസ്സക്കനിദ്ദേസാ കതാതി.
Tattha satīti iminā vijjamānatāmattena paccayabhāvaṃ vadanto abyāpārataṃ paṭiccasamuppādassa dasseti. Uppādāti uppattidhammataṃ asabbakālabhāvitaṃ phaluppattiabhimukhatañca dīpento aniccataṃ paṭiccasamuppādassa dasseti. ‘‘Sati, nāsati, uppādā, na nirodhā’’ti pana hetuatthehi bhummanissakkavacanehi samatthitaṃ nidānasamudayajātipabhavabhāvaṃ paṭiccasamuppādassa dasseti. Hetuatthatā cettha bhummavacane yassa bhāve tadavinābhāviphalassa bhāvo lakkhīyati, tattha pavattiyā veditabbā yathā ‘‘adhanānaṃ dhane ananuppadīyamāne dāliddiyaṃ vepullaṃ agamāsī’’ti (dī. ni. 3.91) ca ‘‘nipphannesu sassesu subhikkhaṃ jāyatī’’ti ca. Nissakkavacanassāpi hetuatthatā phalassa pabhave pakatiyañca pavattito yathā ‘‘kalalā hoti abbudaṃ, abbudā jāyatī pesī’’ti (saṃ. ni. 1.235) ca ‘‘himavatā gaṅgā pabhavanti, siṅgato saro jāyatī’’ti ca. Avijjādibhāve ca tadavinābhāvena saṅkhārādibhāvo lakkhīyati, avijjādīhi ca saṅkhārādayo pabhavanti pakariyanti cāti te tesaṃ pabhavo pakati ca, tasmā tadatthadīpanatthaṃ ‘‘imasmiṃ sati imassa uppādā’’ti hetuatthe bhummanissakkaniddesā katāti.
യസ്മാ ചേത്ഥ ‘‘ഇമസ്മിം സതി ഇദം ഹോതി, ഇമസ്സുപ്പാദാ ഇദം ഉപ്പജ്ജതീ’’തി സങ്ഖേപേന ഉദ്ദിട്ഠസ്സ പടിച്ചസമുപ്പാദസ്സ ‘‘അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ’’തിആദികോ നിദ്ദേസോ, തസ്മാ യഥാവുത്തോ അത്ഥിഭാവോ ഉപ്പാദോ ച തേസം തേസം പച്ചയുപ്പന്നധമ്മാനം പച്ചയഭാവോതി വിഞ്ഞായതി. ന ഹി അനിരുദ്ധതാസങ്ഖാതം അത്ഥിഭാവം ഉപ്പാദഞ്ച അനിവത്തസഭാവതാസങ്ഖാതം ഉദയാവത്ഥതാസങ്ഖാതം വാ ‘‘സതി ഏവ, നാസതി, ഉപ്പാദാ ഏവ, ന നിരോധാ’’തി അന്തോഗധനിയമേഹി വചനേഹി അഭിഹിതം മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞോ പച്ചയഭാവോ നാമ അത്ഥി, തസ്മാ യഥാവുത്തോ അത്ഥിഭാവോ ഉപ്പാദോ ച പച്ചയഭാവോതി വേദിതബ്ബം. യേപി പട്ഠാനേ ആഗതാ ഹേതുആദയോ ചതുവീസതി പച്ചയാ, തേപി ഏതസ്സേവ പച്ചയഭാവസ്സ വിസേസാതി വേദിതബ്ബാ. ഇതി യഥാ വിത്ഥാരേന അനുലോമം പടിച്ചസമുപ്പാദം മനസി അകാസി, തം ദസ്സേതും, ‘‘യദിദം അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ’’തിആദി വുത്തം.
Yasmā cettha ‘‘imasmiṃ sati idaṃ hoti, imassuppādā idaṃ uppajjatī’’ti saṅkhepena uddiṭṭhassa paṭiccasamuppādassa ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādiko niddeso, tasmā yathāvutto atthibhāvo uppādo ca tesaṃ tesaṃ paccayuppannadhammānaṃ paccayabhāvoti viññāyati. Na hi aniruddhatāsaṅkhātaṃ atthibhāvaṃ uppādañca anivattasabhāvatāsaṅkhātaṃ udayāvatthatāsaṅkhātaṃ vā ‘‘sati eva, nāsati, uppādā eva, na nirodhā’’ti antogadhaniyamehi vacanehi abhihitaṃ muñcitvā añño paccayabhāvo nāma atthi, tasmā yathāvutto atthibhāvo uppādo ca paccayabhāvoti veditabbaṃ. Yepi paṭṭhāne āgatā hetuādayo catuvīsati paccayā, tepi etasseva paccayabhāvassa visesāti veditabbā. Iti yathā vitthārena anulomaṃ paṭiccasamuppādaṃ manasi akāsi, taṃ dassetuṃ, ‘‘yadidaṃ avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādi vuttaṃ.
തത്ഥ യദിദന്തി നിപാതോ, തസ്സ യോ അയന്തി അത്ഥോ. അവിജ്ജാപച്ചയാതിആദീസു അവിന്ദിയം കായദുച്ചരിതാദിം വിന്ദതീതി അവിജ്ജാ, വിന്ദിയം കായസുചരിതാദിം ന വിന്ദതീതി അവിജ്ജാ, ധമ്മാനം അവിപരീതസഭാവം അവിദിതം കരോതീതി അവിജ്ജാ, അന്തവിരഹിതേ സംസാരേ ഭവാദീസു സത്തേ ജവാപേതീതി അവിജ്ജാ, അവിജ്ജമാനേസു ജവതി വിജ്ജമാനേസു ന ജവതീതി അവിജ്ജാ, വിജ്ജായ പടിപക്ഖാതി അവിജ്ജാ, സാ ‘‘ദുക്ഖേ അഞ്ഞാണ’’ന്തിആദിനാ ചതുബ്ബിധാ വേദിതബ്ബാ. പടിച്ച ന വിനാ ഫലം ഏതി ഉപ്പജ്ജതി ചേവ പവത്തതി ചാതി പച്ചയോ, ഉപകാരകത്ഥോ വാ പച്ചയോ. അവിജ്ജാ ച സാ പച്ചയോ ചാതി അവിജ്ജാപച്ചയോ, തസ്മാ അവിജ്ജാപച്ചയാ. സങ്ഖരോന്തീതി സങ്ഖാരാ, ലോകിയകുസലാകുസലചേതനാ, സാ പുഞ്ഞാപുഞ്ഞാനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരവസേന തിവിധാ വേദിതബ്ബാ. വിജാനാതീതി വിഞ്ഞാണം, തം ലോകിയവിപാകവിഞ്ഞാണവസേന ദ്വത്തിംസവിധം. നമതീതി നാമം, വേദനാദിക്ഖന്ധത്തയം. രുപ്പതീതി രൂപം, ഭൂതരൂപം ചക്ഖാദിഉപാദാരൂപഞ്ച. ആയതതി ആയതഞ്ച സംസാരദുക്ഖം നയതീതി ആയതനം . ഫുസതീതി ഫസ്സോ. വേദയതീതി വേദനാ. ഇദമ്പി ദ്വയം ദ്വാരവസേന ഛബ്ബിധം, വിപാകവസേന ഗഹണേ ഛത്തിംസവിധം. പരിതസ്സതീതി തണ്ഹാ, സാ കാമതണ്ഹാദിവസേന സങ്ഖേപതോ തിവിധാ, വിത്ഥാരതോ അട്ഠുത്തരസതവിധാ ച. ഉപാദീയതീതി ഉപാദാനം, തം കാമുപാദാനാദിവസേന ചതുബ്ബിധം. ഭവതി ഭാവയതി ചാതി ഭവോ, സോ കമ്മൂപപത്തിഭേദതോ ദുവിധോ. ജനനം ജാതി. ജീരണം ജരാ. മരന്തി തേനാതി മരണം. സോചനം സോകോ. പരിദേവനം പരിദേവോ. ദുക്ഖയതീതി ദുക്ഖം, ഉപ്പാദട്ഠിതിവസേന ദ്വേധാ ഖണതീതി ദുക്ഖം. ദുമനസ്സ ഭാവോ ദോമനസ്സം. ഭുസോ ആയാസോ ഉപായാസോ . സമ്ഭവന്തീതി നിബ്ബത്തന്തി. ന കേവലഞ്ച സോകാദീഹിയേവ, അഥ ഖോ സബ്ബപദേഹി ‘‘സമ്ഭവന്തീ’’തി പദസ്സ യോജനാ കാതബ്ബാ. ഏവഞ്ഹി ‘‘അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ സമ്ഭവന്തീ’’തി പച്ചയപച്ചയുപ്പന്നവവത്ഥാനം ദസ്സിതം ഹോതി. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ.
Tattha yadidanti nipāto, tassa yo ayanti attho. Avijjāpaccayātiādīsu avindiyaṃ kāyaduccaritādiṃ vindatīti avijjā, vindiyaṃ kāyasucaritādiṃ na vindatīti avijjā, dhammānaṃ aviparītasabhāvaṃ aviditaṃ karotīti avijjā, antavirahite saṃsāre bhavādīsu satte javāpetīti avijjā, avijjamānesu javati vijjamānesu na javatīti avijjā, vijjāya paṭipakkhāti avijjā, sā ‘‘dukkhe aññāṇa’’ntiādinā catubbidhā veditabbā. Paṭicca na vinā phalaṃ eti uppajjati ceva pavattati cāti paccayo, upakārakattho vā paccayo. Avijjā ca sā paccayo cāti avijjāpaccayo, tasmā avijjāpaccayā. Saṅkharontīti saṅkhārā, lokiyakusalākusalacetanā, sā puññāpuññāneñjābhisaṅkhāravasena tividhā veditabbā. Vijānātīti viññāṇaṃ, taṃ lokiyavipākaviññāṇavasena dvattiṃsavidhaṃ. Namatīti nāmaṃ, vedanādikkhandhattayaṃ. Ruppatīti rūpaṃ, bhūtarūpaṃ cakkhādiupādārūpañca. Āyatati āyatañca saṃsāradukkhaṃ nayatīti āyatanaṃ. Phusatīti phasso. Vedayatīti vedanā. Idampi dvayaṃ dvāravasena chabbidhaṃ, vipākavasena gahaṇe chattiṃsavidhaṃ. Paritassatīti taṇhā, sā kāmataṇhādivasena saṅkhepato tividhā, vitthārato aṭṭhuttarasatavidhā ca. Upādīyatīti upādānaṃ, taṃ kāmupādānādivasena catubbidhaṃ. Bhavati bhāvayati cāti bhavo, so kammūpapattibhedato duvidho. Jananaṃ jāti. Jīraṇaṃ jarā. Maranti tenāti maraṇaṃ. Socanaṃ soko. Paridevanaṃ paridevo. Dukkhayatīti dukkhaṃ, uppādaṭṭhitivasena dvedhā khaṇatīti dukkhaṃ. Dumanassa bhāvo domanassaṃ. Bhuso āyāso upāyāso. Sambhavantīti nibbattanti. Na kevalañca sokādīhiyeva, atha kho sabbapadehi ‘‘sambhavantī’’ti padassa yojanā kātabbā. Evañhi ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā sambhavantī’’ti paccayapaccayuppannavavatthānaṃ dassitaṃ hoti. Esa nayo sabbattha.
തത്ഥ അഞ്ഞാണലക്ഖണാ അവിജ്ജാ, സമ്മോഹനരസാ, ഛാദനപച്ചുപട്ഠാനാ, ആസവപദട്ഠാനാ. അഭിസങ്ഖരണലക്ഖണാ സങ്ഖാരാ, ആയൂഹനരസാ, സംവിദഹനപച്ചുപട്ഠാനാ, അവിജ്ജാപദട്ഠാനാ. വിജാനനലക്ഖണം വിഞ്ഞാണം, പുബ്ബങ്ഗമരസം, പടിസന്ധിപച്ചുപട്ഠാനം, സങ്ഖാരപദട്ഠാനം, വത്ഥാരമ്മണപദട്ഠാനം വാ. നമനലക്ഖണം നാമം, സമ്പയോഗരസം, അവിനിബ്ഭോഗപച്ചുപട്ഠാനം, വിഞ്ഞാണപദട്ഠാനം. രുപ്പനലക്ഖണം രൂപം, വികിരണരസം, അപ്പഹേയ്യഭാവപച്ചുപട്ഠാനം, വിഞ്ഞാണപദട്ഠാനം. ആയതനലക്ഖണം സളായതനം, ദസ്സനാദിരസം, വത്ഥുദ്വാരഭാവപച്ചുപട്ഠാനം, നാമരൂപപദട്ഠാനം. ഫുസനലക്ഖണോ ഫസ്സോ, സങ്ഘട്ടനരസോ, സങ്ഗതിപച്ചുപട്ഠാനോ, സളായതനപദട്ഠാനോ. അനുഭവനലക്ഖണാ വേദനാ, വിസയരസസമ്ഭോഗരസാ, സുഖദുക്ഖപച്ചുപട്ഠാനാ, ഫസ്സപദട്ഠാനാ. ഹേതുഭാവലക്ഖണാ തണ്ഹാ, അഭിനന്ദനരസാ, അതിത്തിഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ, വേദനാപദട്ഠാനാ. ഗഹണലക്ഖണം ഉപാദാനം, അമുഞ്ചനരസം, തണ്ഹാദള്ഹത്തദിട്ഠിപച്ചുപട്ഠാനം, തണ്ഹാപദട്ഠാനം. കമ്മകമ്മഫലലക്ഖണോ ഭവോ, ഭവനഭാവനരസോ, കുസലാകുസലാബ്യാകതപച്ചുപട്ഠാനോ, ഉപാദാനപദട്ഠാനോ. തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പഠമാഭിനിബ്ബത്തിലക്ഖണാ ജാതി, നിയ്യാതനരസാ, അതീതഭവതോ ഇധുപ്പന്നപച്ചുപട്ഠാനാ, ദുക്ഖവിചിത്തതാപച്ചുപട്ഠാനാ വാ. ഖന്ധപരിപാകലക്ഖണാ ജരാ, മരണൂപനയനരസാ, യോബ്ബനവിനാസപച്ചുപട്ഠാനാ. ചുതിലക്ഖണം മരണം , വിസംയോഗരസം, ഗതിവിപ്പവാസപച്ചുപട്ഠാനം. അന്തോനിജ്ഝാനലക്ഖണോ സോകോ, ചേതസോ നിജ്ഝാനരസോ, അനുസോചനപച്ചുപട്ഠാനോ. ലാലപ്പനലക്ഖണോ പരിദേവോ, ഗുണദോസപരികിത്തനരസോ, സമ്ഭമപച്ചുപട്ഠാനോ. കായപീളനലക്ഖണം ദുക്ഖം, ദുപ്പഞ്ഞാനം ദോമനസ്സകരണരസം, കായികാബാധപച്ചുപട്ഠാനം. ചിത്തപീളനലക്ഖണം ദോമനസ്സം, മനോവിഘാതനരസം, മാനസബ്യാധിപച്ചുപട്ഠാനം. ചിത്തപരിദഹനലക്ഖണോ ഉപായാസോ, നിത്ഥുനനരസോ, വിസാദപച്ചുപട്ഠാനോ. ഏവമേതേ അവിജ്ജാദയോ ലക്ഖണാദിതോപി വേദിതബ്ബാതി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന സബ്ബാകാരസമ്പന്നം വിനിച്ഛയം ഇച്ഛന്തേന സമ്മോഹവിനോദനിയാ (വിഭ॰ അട്ഠ॰ ൨൨൫) വിഭങ്ഗട്ഠകഥായ ഗഹേതബ്ബോ.
Tattha aññāṇalakkhaṇā avijjā, sammohanarasā, chādanapaccupaṭṭhānā, āsavapadaṭṭhānā. Abhisaṅkharaṇalakkhaṇā saṅkhārā, āyūhanarasā, saṃvidahanapaccupaṭṭhānā, avijjāpadaṭṭhānā. Vijānanalakkhaṇaṃ viññāṇaṃ, pubbaṅgamarasaṃ, paṭisandhipaccupaṭṭhānaṃ, saṅkhārapadaṭṭhānaṃ, vatthārammaṇapadaṭṭhānaṃ vā. Namanalakkhaṇaṃ nāmaṃ, sampayogarasaṃ, avinibbhogapaccupaṭṭhānaṃ, viññāṇapadaṭṭhānaṃ. Ruppanalakkhaṇaṃ rūpaṃ, vikiraṇarasaṃ, appaheyyabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, viññāṇapadaṭṭhānaṃ. Āyatanalakkhaṇaṃ saḷāyatanaṃ, dassanādirasaṃ, vatthudvārabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, nāmarūpapadaṭṭhānaṃ. Phusanalakkhaṇo phasso, saṅghaṭṭanaraso, saṅgatipaccupaṭṭhāno, saḷāyatanapadaṭṭhāno. Anubhavanalakkhaṇā vedanā, visayarasasambhogarasā, sukhadukkhapaccupaṭṭhānā, phassapadaṭṭhānā. Hetubhāvalakkhaṇā taṇhā, abhinandanarasā, atittibhāvapaccupaṭṭhānā, vedanāpadaṭṭhānā. Gahaṇalakkhaṇaṃ upādānaṃ, amuñcanarasaṃ, taṇhādaḷhattadiṭṭhipaccupaṭṭhānaṃ, taṇhāpadaṭṭhānaṃ. Kammakammaphalalakkhaṇo bhavo, bhavanabhāvanaraso, kusalākusalābyākatapaccupaṭṭhāno, upādānapadaṭṭhāno. Tattha tattha bhave paṭhamābhinibbattilakkhaṇā jāti, niyyātanarasā, atītabhavato idhuppannapaccupaṭṭhānā, dukkhavicittatāpaccupaṭṭhānā vā. Khandhaparipākalakkhaṇā jarā, maraṇūpanayanarasā, yobbanavināsapaccupaṭṭhānā. Cutilakkhaṇaṃ maraṇaṃ , visaṃyogarasaṃ, gativippavāsapaccupaṭṭhānaṃ. Antonijjhānalakkhaṇo soko, cetaso nijjhānaraso, anusocanapaccupaṭṭhāno. Lālappanalakkhaṇo paridevo, guṇadosaparikittanaraso, sambhamapaccupaṭṭhāno. Kāyapīḷanalakkhaṇaṃ dukkhaṃ, duppaññānaṃ domanassakaraṇarasaṃ, kāyikābādhapaccupaṭṭhānaṃ. Cittapīḷanalakkhaṇaṃ domanassaṃ, manovighātanarasaṃ, mānasabyādhipaccupaṭṭhānaṃ. Cittaparidahanalakkhaṇo upāyāso, nitthunanaraso, visādapaccupaṭṭhāno. Evamete avijjādayo lakkhaṇāditopi veditabbāti. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana sabbākārasampannaṃ vinicchayaṃ icchantena sammohavinodaniyā (vibha. aṭṭha. 225) vibhaṅgaṭṭhakathāya gahetabbo.
ഏവന്തി നിദ്ദിട്ഠസ്സ നിദസ്സനം, തേന അവിജ്ജാദീഹേവ കാരണേഹി, ന ഇസ്സരനിമ്മാനാദീഹീതി ദസ്സേതി. ഏതസ്സാതി യഥാവുത്തസ്സ. കേവലസ്സാതി അസമ്മിസ്സസ്സ സകലസ്സ വാ. ദുക്ഖക്ഖന്ധസ്സാതി ദുക്ഖസമൂഹസ്സ, ന സത്തസ്സ, നാപി ജീവസ്സ, നാപി സുഭസുഖാദീനം. സമുദയോ ഹോതീതി നിബ്ബത്തി സമ്ഭവതി.
Evanti niddiṭṭhassa nidassanaṃ, tena avijjādīheva kāraṇehi, na issaranimmānādīhīti dasseti. Etassāti yathāvuttassa. Kevalassāti asammissassa sakalassa vā. Dukkhakkhandhassāti dukkhasamūhassa, na sattassa, nāpi jīvassa, nāpi subhasukhādīnaṃ. Samudayo hotīti nibbatti sambhavati.
ഏതമത്ഥം വിദിത്വാതി യ്വായം അവിജ്ജാദിവസേന സങ്ഖാരാദികസ്സ ദുക്ഖക്ഖന്ധസ്സ സമുദയോ ഹോതീതി വുത്തോ, സബ്ബാകാരേന ഏതമത്ഥം വിദിത്വാ. തായം വേലായന്തി തായം തസ്സ അത്ഥസ്സ വിദിതവേലായം. ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസീതി ഇമം തസ്മിം അത്ഥേ വിദിതേ ഹേതുനോ ച ഹേതുസമുപ്പന്നധമ്മസ്സ ച പജാനനായ ആനുഭാവദീപകം ‘‘യദാ ഹവേ പാതുഭവന്തീ’’തിആദികം സോമനസ്സസമ്പയുത്തഞാണസമുട്ഠാനം ഉദാനം ഉദാനേസി, അത്തമനവാചം നിച്ഛാരേസീതി വുത്തം ഹോതി.
Etamatthaṃviditvāti yvāyaṃ avijjādivasena saṅkhārādikassa dukkhakkhandhassa samudayo hotīti vutto, sabbākārena etamatthaṃ viditvā. Tāyaṃ velāyanti tāyaṃ tassa atthassa viditavelāyaṃ. Imaṃ udānaṃ udānesīti imaṃ tasmiṃ atthe vidite hetuno ca hetusamuppannadhammassa ca pajānanāya ānubhāvadīpakaṃ ‘‘yadā have pātubhavantī’’tiādikaṃ somanassasampayuttañāṇasamuṭṭhānaṃ udānaṃ udānesi, attamanavācaṃ nicchāresīti vuttaṃ hoti.
തസ്സത്ഥോ – യദാതി യസ്മിം കാലേ. ഹവേതി ബ്യത്തന്തി ഇമസ്മിം അത്ഥേ നിപാതോ. കേചി പന ‘‘ഹവേതി ആഹവേ യുദ്ധേ’’തി അത്ഥം വദന്തി, ‘‘യോധേഥ മാരം പഞ്ഞാവുധേനാ’’തി (ധ॰ പ॰ ൪൦) വചനതോ കിലേസമാരേന യുജ്ഝനസമയേതി തേസം അധിപ്പായോ. പാതുഭവന്തീതി ഉപ്പജ്ജന്തി. ധമ്മാതി അനുലോമപച്ചയാകാരപടിവേധസാധകാ ബോധിപക്ഖിയധമ്മാ. അഥ വാ പാതുഭവന്തീതി പകാസേന്തി, അഭിസമയവസേന ബ്യത്താ പാകടാ ഹോന്തി. ധമ്മാതി ചതുഅരിയസച്ചധമ്മാ, ആതാപോ വുച്ചതി കിലേസസന്താപനട്ഠേന വീരിയം. ആതാപിനോതി സമ്മപ്പധാനവീരിയവതോ. ഝായതോതി ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനേന ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനേന ഝായന്തസ്സ. ബ്രാഹ്മണസ്സാതി ബാഹിതപാപസ്സ ഖീണാസവസ്സ. അഥസ്സ കങ്ഖാ വപയന്തി സബ്ബാതി അഥസ്സ ഏവം പാതുഭൂതധമ്മസ്സ യാ ഏതാ ‘‘കോ നു ഖോ, ഭന്തേ, ഫുസതീതി. നോ കല്ലോ പഞ്ഹോതി ഭഗവാ അവോചാ’’തിആദിനാ (സം॰ നി॰ ൨.൧൨) നയേന, ‘‘കതമം നു ഖോ, ഭന്തേ, ജരാമരണം, കസ്സ ച പനിദം ജരാമരണന്തി. നോ കല്ലോ പഞ്ഹോതി ഭഗവാ അവോചാ’’തിആദിനാ (സം॰ നി॰ ൨.൩൫) നയേന പച്ചയാകാരേ കങ്ഖാ വുത്താ, യാ ച പച്ചയാകാരസ്സേവ അപ്പടിവിദ്ധത്താ ‘‘അഹോസിം നു ഖോ അഹം അതീതമദ്ധാന’’ന്തിആദിനാ (മ॰ നി॰ ൧.൧൮; സം॰ നി॰ ൨.൨൦) സോളസ കങ്ഖാ ആഗതാ. താ സബ്ബാ വപയന്തി അപഗച്ഛന്തി നിരുജ്ഝന്തി. കസ്മാ? യതോ പജാനാതി സഹേതുധമ്മം, യസ്മാ അവിജ്ജാദികേന ഹേതുനാ സഹേതുകം ഇമം സങ്ഖാരാദികം കേവലം ദുക്ഖക്ഖന്ധധമ്മം പജാനാതി അഞ്ഞാസി പടിവിജ്ഝീതി.
Tassattho – yadāti yasmiṃ kāle. Haveti byattanti imasmiṃ atthe nipāto. Keci pana ‘‘haveti āhave yuddhe’’ti atthaṃ vadanti, ‘‘yodhetha māraṃ paññāvudhenā’’ti (dha. pa. 40) vacanato kilesamārena yujjhanasamayeti tesaṃ adhippāyo. Pātubhavantīti uppajjanti. Dhammāti anulomapaccayākārapaṭivedhasādhakā bodhipakkhiyadhammā. Atha vā pātubhavantīti pakāsenti, abhisamayavasena byattā pākaṭā honti. Dhammāti catuariyasaccadhammā, ātāpo vuccati kilesasantāpanaṭṭhena vīriyaṃ. Ātāpinoti sammappadhānavīriyavato. Jhāyatoti ārammaṇūpanijjhānena lakkhaṇūpanijjhānena jhāyantassa. Brāhmaṇassāti bāhitapāpassa khīṇāsavassa. Athassa kaṅkhā vapayanti sabbāti athassa evaṃ pātubhūtadhammassa yā etā ‘‘ko nu kho, bhante, phusatīti. No kallo pañhoti bhagavā avocā’’tiādinā (saṃ. ni. 2.12) nayena, ‘‘katamaṃ nu kho, bhante, jarāmaraṇaṃ, kassa ca panidaṃ jarāmaraṇanti. No kallo pañhoti bhagavā avocā’’tiādinā (saṃ. ni. 2.35) nayena paccayākāre kaṅkhā vuttā, yā ca paccayākārasseva appaṭividdhattā ‘‘ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhāna’’ntiādinā (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20) soḷasa kaṅkhā āgatā. Tā sabbā vapayanti apagacchanti nirujjhanti. Kasmā? Yato pajānāti sahetudhammaṃ, yasmā avijjādikena hetunā sahetukaṃ imaṃ saṅkhārādikaṃ kevalaṃ dukkhakkhandhadhammaṃ pajānāti aññāsi paṭivijjhīti.
കദാ പനസ്സ ബോധിപക്ഖിയധമ്മാ ചതുസച്ചധമ്മാ വാ പാതുഭവന്തി ഉപ്പജ്ജന്തി പകാസേന്തി വാ? വിപസ്സനാമഗ്ഗഞാണേസു . തത്ഥ വിപസ്സനാഞാണസമ്പയുത്താ സതിആദയോ വിപസ്സനാഞാണഞ്ച യഥാരഹം അത്തനോ വിസയേസു തദങ്ഗപ്പഹാനവസേന സുഭസഞ്ഞാദികേ പജഹന്താ കായാനുപസ്സനാദിവസേന വിസും വിസും ഉപ്പജ്ജന്തി, മഗ്ഗക്ഖണേ പന തേ നിബ്ബാനമാലമ്ബിത്വാ സമുച്ഛേദവസേന പടിപക്ഖേ പജഹന്താ ചതൂസുപി അരിയസച്ചേസു അസമ്മോഹപ്പടിവേധസാധനവസേന സകിദേവ ഉപ്പജ്ജന്തി. ഏവം താവേത്ഥ ബോധിപക്ഖിയധമ്മാനം ഉപ്പജ്ജനട്ഠേന പാതുഭാവോ വേദിതബ്ബോ.
Kadā panassa bodhipakkhiyadhammā catusaccadhammā vā pātubhavanti uppajjanti pakāsenti vā? Vipassanāmaggañāṇesu . Tattha vipassanāñāṇasampayuttā satiādayo vipassanāñāṇañca yathārahaṃ attano visayesu tadaṅgappahānavasena subhasaññādike pajahantā kāyānupassanādivasena visuṃ visuṃ uppajjanti, maggakkhaṇe pana te nibbānamālambitvā samucchedavasena paṭipakkhe pajahantā catūsupi ariyasaccesu asammohappaṭivedhasādhanavasena sakideva uppajjanti. Evaṃ tāvettha bodhipakkhiyadhammānaṃ uppajjanaṭṭhena pātubhāvo veditabbo.
അരിയസച്ചധമ്മാനം പന ലോകിയാനം വിപസ്സനാക്ഖണേ വിപസ്സനായ ആരമ്മണകരണവസേന, ലോകുത്തരാനം തദധിമുത്തതാവസേന, മഗ്ഗക്ഖണേ നിരോധസച്ചസ്സ ആരമ്മണാഭിസമയവസേന, സബ്ബേസമ്പി കിച്ചാഭിസമയവസേന പാകടഭാവതോ പകാസനട്ഠേന പാതുഭാവോ വേദിതബ്ബോ.
Ariyasaccadhammānaṃ pana lokiyānaṃ vipassanākkhaṇe vipassanāya ārammaṇakaraṇavasena, lokuttarānaṃ tadadhimuttatāvasena, maggakkhaṇe nirodhasaccassa ārammaṇābhisamayavasena, sabbesampi kiccābhisamayavasena pākaṭabhāvato pakāsanaṭṭhena pātubhāvo veditabbo.
ഇതി ഭഗവാ സതിപി സബ്ബാകാരേന സബ്ബധമ്മാനം അത്തനോ ഞാണസ്സ പാകടഭാവേ പടിച്ചസമുപ്പാദമുഖേന വിപസ്സനാഭിനിവേസസ്സ കതത്താ നിപുണഗമ്ഭീരസുദുദ്ദസതായ പച്ചയാകാരസ്സ തം പച്ചവേക്ഖിത്വാ ഉപ്പന്നബലവസോമനസ്സോ പടിപക്ഖസമുച്ഛേദവിഭാവനേന സദ്ധിം അത്തനോ തദഭിസമയാനുഭാവദീപകമേവേത്ഥ ഉദാനം ഉദാനേസീതി.
Iti bhagavā satipi sabbākārena sabbadhammānaṃ attano ñāṇassa pākaṭabhāve paṭiccasamuppādamukhena vipassanābhinivesassa katattā nipuṇagambhīrasududdasatāya paccayākārassa taṃ paccavekkhitvā uppannabalavasomanasso paṭipakkhasamucchedavibhāvanena saddhiṃ attano tadabhisamayānubhāvadīpakamevettha udānaṃ udānesīti.
അയമ്പി ഉദാനോ വുത്തോ ഭഗവതാ ഇതി മേ സുതന്തി അയം പാളി കേസുചിയേവ പോത്ഥകേസു ദിസ്സതി. തത്ഥ അയമ്പീതി പിസദ്ദോ ‘‘ഇദമ്പി ബുദ്ധേ രതനം പണീതം, അയമ്പി പാരാജികോ ഹോതീ’’തിആദീസു വിയ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ, തേന ഉപരിമം സമ്പിണ്ഡേതി. വുത്തോതി അയം വുത്തസദ്ദോ കേസോഹാരണവപ്പനവാപസമീകരണജീവിതവുത്തിപമുത്തഭാവപാവചനഭാവേന പവത്തന അജ്ഝേനകഥനാദീസു ദിസ്സതി. തഥാ ഹേസ ‘‘കാപടികോ മാണവോ ദഹരോ വുത്തസിരോ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൨.൪൨൬) കേസോഹാരണേ ആഗതോ.
Ayampiudāno vutto bhagavatā iti me sutanti ayaṃ pāḷi kesuciyeva potthakesu dissati. Tattha ayampīti pisaddo ‘‘idampi buddhe ratanaṃ paṇītaṃ, ayampi pārājiko hotī’’tiādīsu viya sampiṇḍanattho, tena uparimaṃ sampiṇḍeti. Vuttoti ayaṃ vuttasaddo kesohāraṇavappanavāpasamīkaraṇajīvitavuttipamuttabhāvapāvacanabhāvena pavattana ajjhenakathanādīsu dissati. Tathā hesa ‘‘kāpaṭiko māṇavo daharo vuttasiro’’tiādīsu (ma. ni. 2.426) kesohāraṇe āgato.
‘‘ഗാവോ തസ്സ പജായന്തി, ഖേത്തേ വുത്തം വിരൂഹതി;
‘‘Gāvo tassa pajāyanti, khette vuttaṃ virūhati;
വുത്താനം ഫലമസ്നാതി, യോ മിത്താനം ന ദുബ്ഭതീ’’തി. –
Vuttānaṃ phalamasnāti, yo mittānaṃ na dubbhatī’’ti. –
ആദീസു (ജാ॰ ൨.൨൨.൧൯) വപ്പനേ. ‘‘നോ ച ഖോ പടിവുത്ത’’ന്തിആദീസു (പാരാ॰ ൨൮൯) അട്ഠദണ്ഡകാദീഹി വാപസമീകരണേ. ‘‘പന്നലോമോ പരദത്തവുത്തോ മിഗഭൂതേന ചേതസാ വിഹരാമീ’’തിആദീസു (ചൂളവ॰ ൩൩൨) ജീവിതവുത്തിയം. ‘‘പണ്ഡുപലാസോ ബന്ധനാ പവുത്തോ അഭബ്ബോ ഹരിതത്തായാ’’തിആദീസു (പാരാ॰ ൯൨) ബന്ധനതോ പമുത്തഭാവേ. ‘‘ഗീതം വുത്തം സമീഹിത’’ന്തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൧.൨൮൫) പാവചനഭാവേന പവത്തിതേ. ‘‘വുത്തോ പാരായണോ’’തിആദീസു അജ്ഝേനേ. ‘‘വുത്തം ഖോ പനേതം ഭഗവതാ ‘ധമ്മദായാദാ മേ, ഭിക്ഖവേ, ഭവഥ, മാ ആമിസദായാദാ’’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൧.൩൦) കഥനേ. ഇധാപി കഥനേ ഏവ ദട്ഠബ്ബോ, തേന അയമ്പി ഉദാനോ ഭാസിതോതി അത്ഥോ. ഇതീതി ഏവം. മേ സുതന്തി പദദ്വയസ്സ അത്ഥോ നിദാനവണ്ണനായം സബ്ബാകാരതോ വുത്തോയേവ. പുബ്ബേ ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തി നിദാനവസേന വുത്തോയേവ ഹി അത്ഥോ ഇധ നിഗമനവസേന ‘‘ഇതി മേ സുത’’ന്തി പുന വുത്തോ. വുത്തസ്സേവ ഹി അത്ഥസ്സ പുന വചനം നിഗമനന്തി. ഇതിസദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരോ ഏവം-സദ്ദേന സമാനത്ഥതായ ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തി ഏത്ഥ വിയ, അത്ഥയോജനാ ച ഇതിവുത്തകവണ്ണനായ അമ്ഹേഹി പകാസിതായേവാതി തത്ഥ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോതി.
Ādīsu (jā. 2.22.19) vappane. ‘‘No ca kho paṭivutta’’ntiādīsu (pārā. 289) aṭṭhadaṇḍakādīhi vāpasamīkaraṇe. ‘‘Pannalomo paradattavutto migabhūtena cetasā viharāmī’’tiādīsu (cūḷava. 332) jīvitavuttiyaṃ. ‘‘Paṇḍupalāso bandhanā pavutto abhabbo haritattāyā’’tiādīsu (pārā. 92) bandhanato pamuttabhāve. ‘‘Gītaṃ vuttaṃ samīhita’’ntiādīsu (dī. ni. 1.285) pāvacanabhāvena pavattite. ‘‘Vutto pārāyaṇo’’tiādīsu ajjhene. ‘‘Vuttaṃ kho panetaṃ bhagavatā ‘dhammadāyādā me, bhikkhave, bhavatha, mā āmisadāyādā’’’tiādīsu (ma. ni. 1.30) kathane. Idhāpi kathane eva daṭṭhabbo, tena ayampi udāno bhāsitoti attho. Itīti evaṃ. Me sutanti padadvayassa attho nidānavaṇṇanāyaṃ sabbākārato vuttoyeva. Pubbe ‘‘evaṃ me suta’’nti nidānavasena vuttoyeva hi attho idha nigamanavasena ‘‘iti me suta’’nti puna vutto. Vuttasseva hi atthassa puna vacanaṃ nigamananti. Itisaddassa atthuddhāro evaṃ-saddena samānatthatāya ‘‘evaṃ me suta’’nti ettha viya, atthayojanā ca itivuttakavaṇṇanāya amhehi pakāsitāyevāti tattha vuttanayeneva veditabboti.
പരമത്ഥദീപനിയാ ഖുദ്ദകനികായട്ഠകഥായ
Paramatthadīpaniyā khuddakanikāyaṭṭhakathāya
ഉദാനസംവണ്ണനാപഠമബോധിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
Udānasaṃvaṇṇanāpaṭhamabodhisuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / സുത്തപിടക • Suttapiṭaka / ഖുദ്ദകനികായ • Khuddakanikāya / ഉദാനപാളി • Udānapāḷi / ൧. പഠമബോധിസുത്തം • 1. Paṭhamabodhisuttaṃ