Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / సారత్థదీపనీ-టీకా • Sāratthadīpanī-ṭīkā

    పఠమజ్ఝానకథా

    Paṭhamajjhānakathā

    ఇదాని ‘‘వివిచ్చేవ కామేహీ’’తిఆదినయప్పవత్తాయ పాళియా ఝానవిభఙ్గే (విభ॰ ౫౦౮) వుత్తమ్పి అత్థం అట్ఠకథానయేనేవ సంవణ్ణేతుకామో విభఙ్గపాళియం వుత్తనయేన అవచనే కారణం దస్సేతుం ‘‘కిఞ్చాపి తత్థ కతమే కామా’’తిఆదిమాహ . తత్థ పత్థనాకారేన పవత్తో దుబ్బలో లోభో ఛన్దనట్ఠేన ఛన్దో, తతో బలవా రఞ్జనట్ఠేన రాగో, తతోపి బలవతరో బహలరాగో ఛన్దరాగో. నిమిత్తానుబ్యఞ్జనాని సఙ్కప్పేతి ఏతేనాతి సఙ్కప్పో, తథాపవత్తో లోభో. తత్థ నిమిత్తసఙ్కప్పనా నామ అవయవే సమోధానేత్వా ‘‘ఇత్థీ పురిసో’’తిఆదినా ఏకజ్ఝం కత్వా ఉపరూపరి కిలేసుప్పత్తియా నిమిత్తస్స కప్పనా. అనుబ్యఞ్జనసఙ్కప్పనా పన ‘‘హత్థా సోభనా, పాదా సోభనా’’తి ఏవం అనుబ్యఞ్జనవసేన విభజిత్వా కప్పనాతి. కిలేసానఞ్హి అను అను బ్యఞ్జనతో పరిబ్యఞ్జనతో పరిబ్యత్తివసేన ఉప్పత్తియా పచ్చయభావతో అనుబ్యఞ్జనం హత్థపాదాదిఅవయవా వుచ్చన్తి. తతో బలవా రఞ్జనట్ఠేన రాగో, సఙ్కప్పవసేనేవ పవత్తో తతోపి బలవతరో సఙ్కప్పరాగో. స్వాయం పభేదో ఏకస్సేవ లోభస్స పవత్తిఆకారవసేన అవత్థాభేదవసేన చ వేదితబ్బో యథా ‘‘వచ్ఛో దమ్మో బలీబద్దో’’తి. కామాతి కిలేసకామా, కామేన్తీతి కామా, కామేన్తి ఏతేహీతి వా.

    Idāni ‘‘vivicceva kāmehī’’tiādinayappavattāya pāḷiyā jhānavibhaṅge (vibha. 508) vuttampi atthaṃ aṭṭhakathānayeneva saṃvaṇṇetukāmo vibhaṅgapāḷiyaṃ vuttanayena avacane kāraṇaṃ dassetuṃ ‘‘kiñcāpi tattha katame kāmā’’tiādimāha . Tattha patthanākārena pavatto dubbalo lobho chandanaṭṭhena chando, tato balavā rañjanaṭṭhena rāgo, tatopi balavataro bahalarāgo chandarāgo. Nimittānubyañjanāni saṅkappeti etenāti saṅkappo, tathāpavatto lobho. Tattha nimittasaṅkappanā nāma avayave samodhānetvā ‘‘itthī puriso’’tiādinā ekajjhaṃ katvā uparūpari kilesuppattiyā nimittassa kappanā. Anubyañjanasaṅkappanā pana ‘‘hatthā sobhanā, pādā sobhanā’’ti evaṃ anubyañjanavasena vibhajitvā kappanāti. Kilesānañhi anu anu byañjanato paribyañjanato paribyattivasena uppattiyā paccayabhāvato anubyañjanaṃ hatthapādādiavayavā vuccanti. Tato balavā rañjanaṭṭhena rāgo, saṅkappavaseneva pavatto tatopi balavataro saṅkapparāgo. Svāyaṃ pabhedo ekasseva lobhassa pavattiākāravasena avatthābhedavasena ca veditabbo yathā ‘‘vaccho dammo balībaddo’’ti. Kāmāti kilesakāmā, kāmentīti kāmā, kāmenti etehīti vā.

    సేయ్యథిదన్తి ఇమస్స తం కతమం, తం కథన్తి వా అత్థో. వివిచ్చిత్వాతి విసుం హుత్వా. తేనాహ ‘‘వినా హుత్వా అపసక్కిత్వా’’తి, పజహనవసేన అపక్కమిత్వాతి అత్థో. వివిచ్చేవ కామేహీతి ఏత్థ వివిచ్చాతి ఇమినా వివేచనం ఝానక్ఖణే కామానం అభావమత్తం వుత్తం. వివిచ్చేవాతి పన ఇమినా ఏకంసతో కామానం వివేచేతబ్బతాదీపనేన తప్పటిపక్ఖతా ఝానస్స కామవివేకప్పహానస్స చ ఝానాధిగమూపాయతా దస్సితా హోతీతి ఇమమత్థం దస్సేతుం ‘‘పఠమజ్ఝాన’’న్తిఆదిం వత్వా తమేవత్థం పాకటతరం కాతుం ‘‘కథ’’న్తిఆది వుత్తం. అన్ధకారే సతి పదీపో వియాతి ఏతేన యథా పదీపాభావేన రత్తియం అన్ధకారాభిభవో, ఏవం ఝానాభావేన చిత్తసన్తతియం కామాభిభవోతి దస్సేతి.

    Seyyathidanti imassa taṃ katamaṃ, taṃ kathanti vā attho. Viviccitvāti visuṃ hutvā. Tenāha ‘‘vinā hutvā apasakkitvā’’ti, pajahanavasena apakkamitvāti attho. Vivicceva kāmehīti ettha viviccāti iminā vivecanaṃ jhānakkhaṇe kāmānaṃ abhāvamattaṃ vuttaṃ. Viviccevāti pana iminā ekaṃsato kāmānaṃ vivecetabbatādīpanena tappaṭipakkhatā jhānassa kāmavivekappahānassa ca jhānādhigamūpāyatā dassitā hotīti imamatthaṃ dassetuṃ ‘‘paṭhamajjhāna’’ntiādiṃ vatvā tamevatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ ‘‘katha’’ntiādi vuttaṃ. Andhakāre sati padīpo viyāti etena yathā padīpābhāvena rattiyaṃ andhakārābhibhavo, evaṃ jhānābhāvena cittasantatiyaṃ kāmābhibhavoti dasseti.

    ఏతన్తి పుబ్బపదేయేవ అవధారణవచనం, న ఖో పన ఏవం దట్ఠబ్బం ‘‘కామేహి ఏవా’’తి అవధారణస్స అకతత్తా. తన్నిస్సరణతోతి నిస్సరన్తి నిగ్గచ్ఛన్తి ఏతేన, ఏత్థ వాతి నిస్సరణం. కే నిగ్గచ్ఛన్తి? కామా. తేసం కామానం నిస్సరణం పహానం తన్నిస్సరణం, తతో కామనిస్సరణతోతి అత్థో. కథం పన సమానే విక్ఖమ్భనే కామానమేవేతం నిస్సరణం, న బ్యాపాదాదీనన్తి చోదనం యుత్తితో ఆగమతో చ సాధేతుం ‘‘కామధాతూ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ కామధాతుసమతిక్కమనతోతి సకలస్సపి కామభవస్స సమతిక్కమపటిపదాభావతో. తేన ఇమస్స ఝానస్స కామపరిఞ్ఞాభావమాహ . కామరాగపటిపక్ఖతోతి ‘‘ఛన్దో కామో’’తిఆదినా (మహాని॰ ౧) వుత్తవిభాగస్స కిలేసకామస్స పచ్చత్థికభావతో. తేన యథా మేత్తా బ్యాపాదస్స, కరుణా విహింసాయ, ఏవమిదం ఝానం కామరాగస్స ఉజువిపచ్చనీకభూతన్తి దస్సేతి. విపాకేన చేత్థ కామధాతుసమతిక్కమో అత్తనో పవత్తిక్ఖణే కామరాగపటిపక్ఖతా చ వేదితబ్బా. ఏవమత్తనో పవత్తియా విపాకప్పవత్తియా చ కామరాగతో కామధాతుతో చ వినివత్తసభావత్తా ఇదం ఝానం విసేసతో కామానమేవ నిస్సరణం, స్వాయమత్థో పాఠాగతో ఏవాతి ఆహ ‘‘యథాహా’’తిఆది. నేక్ఖమ్మన్తి పఠమజ్ఝానం.

    Etanti pubbapadeyeva avadhāraṇavacanaṃ, na kho pana evaṃ daṭṭhabbaṃ ‘‘kāmehi evā’’ti avadhāraṇassa akatattā. Tannissaraṇatoti nissaranti niggacchanti etena, ettha vāti nissaraṇaṃ. Ke niggacchanti? Kāmā. Tesaṃ kāmānaṃ nissaraṇaṃ pahānaṃ tannissaraṇaṃ, tato kāmanissaraṇatoti attho. Kathaṃ pana samāne vikkhambhane kāmānamevetaṃ nissaraṇaṃ, na byāpādādīnanti codanaṃ yuttito āgamato ca sādhetuṃ ‘‘kāmadhātū’’tiādi vuttaṃ. Tattha kāmadhātusamatikkamanatoti sakalassapi kāmabhavassa samatikkamapaṭipadābhāvato. Tena imassa jhānassa kāmapariññābhāvamāha . Kāmarāgapaṭipakkhatoti ‘‘chando kāmo’’tiādinā (mahāni. 1) vuttavibhāgassa kilesakāmassa paccatthikabhāvato. Tena yathā mettā byāpādassa, karuṇā vihiṃsāya, evamidaṃ jhānaṃ kāmarāgassa ujuvipaccanīkabhūtanti dasseti. Vipākena cettha kāmadhātusamatikkamo attano pavattikkhaṇe kāmarāgapaṭipakkhatā ca veditabbā. Evamattano pavattiyā vipākappavattiyā ca kāmarāgato kāmadhātuto ca vinivattasabhāvattā idaṃ jhānaṃ visesato kāmānameva nissaraṇaṃ, svāyamattho pāṭhāgato evāti āha ‘‘yathāhā’’tiādi. Nekkhammanti paṭhamajjhānaṃ.

    కామఞ్చేత్థ తమత్థం దీపేతుం పురిమపదేయేవ అవధారణం గహితం, ఉత్తరపదేపి పన తం గహేతబ్బమేవ తథా అత్థసమ్భవతోతి దస్సేతుం ‘‘ఉత్తరపదేపీ’’తిఆది వుత్తం. ఇతోతి కామచ్ఛన్దతో. ఏస దట్ఠబ్బోతి ఏస నియమో దట్ఠబ్బో. సాధారణవచనేనాతి సబ్బవివేకసాధారణవచనేన. తదఙ్గవిక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదపటిప్పస్సద్ధినిస్సరణవివేకా తదఙ్గవివేకాదయో. కాయచిత్తఉపధివివేకా కాయవివేకాదయో. తయో ఏవ ఇధ దట్ఠబ్బాతి తయో ఏవ ఇధ ఝానకథాయం దట్ఠబ్బా సముచ్ఛేదవివేకాదీనం అసమ్భవతో. నిద్దేసేతి మహానిద్దేసే (మహాని॰ ౧). తత్థ హి ‘‘ఉద్దానతో ద్వే కామా వత్థుకామా కిలేసకామా చా’’తి ఉద్దిసిత్వా తత్థ ‘‘కతమే వత్థుకామా మనాపియా రూపా…పే॰… మనాపియా ఫోట్ఠబ్బా’’తిఆదినా వత్థుకామా నిద్దిట్ఠా. తే పన కామీయన్తీతి కామాతి వేదితబ్బా. తత్థేవాతి నిద్దేసేయేవ. విభఙ్గేతి ఝానవిభఙ్గే. ఏవఞ్హి సతీతి ఏవం ఉభయేసమ్పి కామానం సఙ్గహే సతి. వత్థుకామేహిపీతి వత్థుకామేహి వివిచ్చేవాతిపి అత్థో యుజ్జతీతి ఏవం యుజ్జమానత్థన్తరసముచ్చయత్థో పి-సద్దో, న కిలేసకామసముచ్చయత్థో. కస్మా? ఇమస్మిం అత్థే కిలేసకామేహి వివేకస్స దుతియపదేన వుత్తత్తా. తేనాతి వత్థుకామవివేకేన. కాయవివేకో వుత్తో హోతీతి పుత్తదారాదిపరిగ్గహవివేకదీపనతో కాయవివేకో వుత్తో హోతి.

    Kāmañcettha tamatthaṃ dīpetuṃ purimapadeyeva avadhāraṇaṃ gahitaṃ, uttarapadepi pana taṃ gahetabbameva tathā atthasambhavatoti dassetuṃ ‘‘uttarapadepī’’tiādi vuttaṃ. Itoti kāmacchandato. Esa daṭṭhabboti esa niyamo daṭṭhabbo. Sādhāraṇavacanenāti sabbavivekasādhāraṇavacanena. Tadaṅgavikkhambhanasamucchedapaṭippassaddhinissaraṇavivekā tadaṅgavivekādayo. Kāyacittaupadhivivekā kāyavivekādayo. Tayo eva idha daṭṭhabbāti tayo eva idha jhānakathāyaṃ daṭṭhabbā samucchedavivekādīnaṃ asambhavato. Niddeseti mahāniddese (mahāni. 1). Tattha hi ‘‘uddānato dve kāmā vatthukāmā kilesakāmā cā’’ti uddisitvā tattha ‘‘katame vatthukāmā manāpiyā rūpā…pe… manāpiyā phoṭṭhabbā’’tiādinā vatthukāmā niddiṭṭhā. Te pana kāmīyantīti kāmāti veditabbā. Tatthevāti niddeseyeva. Vibhaṅgeti jhānavibhaṅge. Evañhi satīti evaṃ ubhayesampi kāmānaṃ saṅgahe sati. Vatthukāmehipīti vatthukāmehi viviccevātipi attho yujjatīti evaṃ yujjamānatthantarasamuccayattho pi-saddo, na kilesakāmasamuccayattho. Kasmā? Imasmiṃ atthe kilesakāmehi vivekassa dutiyapadena vuttattā. Tenāti vatthukāmavivekena. Kāyaviveko vutto hotīti puttadārādipariggahavivekadīpanato kāyaviveko vutto hoti.

    పురిమేనాతి కాయవివేకేన. ఏత్థాతి ‘‘వివిచ్చేవ కామేహి వివిచ్చ అకుసలేహి ధమ్మేహీ’’తి ఏతస్మిం పదద్వయే. ఇతో వా నిద్ధారితే వివేకద్వయే, అకుసలసద్దేన యది కిలేసకామా, సబ్బాకుసలాపి వా గహితా, సబ్బథా కిలేసకామేహి వివేకో వుత్తోతి ఆహ ‘‘దుతియేన కిలేసకామేహి వివేకవచనతో’’తి. దుతియేనాతి చ చిత్తవివేకేనాతి అత్థో. ఏతేసన్తి యథావుత్తానం ద్విన్నం పదానం. నిద్ధారణే చేతం సామివచనం. తణ్హాదిసంకిలేసానం వత్థునో పహానం సంకిలేసవత్థుప్పహానం. లోలభావో నామ తత్థ తత్థ రూపాదీసు తణ్హుప్పాదో, తస్స హేతూ వత్థుకామా ఏవ వేదితబ్బా. బాలభావస్స హేతుపరిచ్చాగోతి సమ్బన్ధో. బాలభావో నామ అవిజ్జా, దుచిన్తితచిన్తితాది వా, తస్స అయోనిసోమనసికారో, సబ్బేపి వా అకుసలా ధమ్మా హేతూ. కామగుణాధిగమహేతు పాణాతిపాతాదిఅసుద్ధప్పయోగో హోతీతి తబ్బివేకేన పయోగసుద్ధి విభావితా. తణ్హాసంకిలేససోధనేన వివట్టూపనిస్సయసంవడ్ఢనేన చ అజ్ఝాసయవిసోధనం ఆసయపోసనం. ఆసయపోసనన్తి చ ఝానభావనాయ పచ్చయభూతా పుబ్బయోగాదివసేన సిద్ధా అజ్ఝాసయసమ్పదా , సా పన తణ్హుపతాపవిగమేన హోతి. తేన వుత్తం ‘‘తణ్హాసంకిలేసవిసోధనేనా’’తి. కామేసూతి నిద్ధారణే భుమ్మం.

    Purimenāti kāyavivekena. Etthāti ‘‘vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehī’’ti etasmiṃ padadvaye. Ito vā niddhārite vivekadvaye, akusalasaddena yadi kilesakāmā, sabbākusalāpi vā gahitā, sabbathā kilesakāmehi viveko vuttoti āha ‘‘dutiyena kilesakāmehi vivekavacanato’’ti. Dutiyenāti ca cittavivekenāti attho. Etesanti yathāvuttānaṃ dvinnaṃ padānaṃ. Niddhāraṇe cetaṃ sāmivacanaṃ. Taṇhādisaṃkilesānaṃ vatthuno pahānaṃ saṃkilesavatthuppahānaṃ. Lolabhāvo nāma tattha tattha rūpādīsu taṇhuppādo, tassa hetū vatthukāmā eva veditabbā. Bālabhāvassa hetupariccāgoti sambandho. Bālabhāvo nāma avijjā, ducintitacintitādi vā, tassa ayonisomanasikāro, sabbepi vā akusalā dhammā hetū. Kāmaguṇādhigamahetu pāṇātipātādiasuddhappayogo hotīti tabbivekena payogasuddhi vibhāvitā. Taṇhāsaṃkilesasodhanena vivaṭṭūpanissayasaṃvaḍḍhanena ca ajjhāsayavisodhanaṃ āsayaposanaṃ. Āsayaposananti ca jhānabhāvanāya paccayabhūtā pubbayogādivasena siddhā ajjhāsayasampadā , sā pana taṇhupatāpavigamena hoti. Tena vuttaṃ ‘‘taṇhāsaṃkilesavisodhanenā’’ti. Kāmesūti niddhāraṇe bhummaṃ.

    అనేకభేదోతి కామాసవకామరాగసంయోజనాదివసేన రూపతణ్హాదివసేన చ అనేకప్పభేదో. కామచ్ఛన్దోయేవాతి కామసభావోయేవ ఛన్దో, న కత్తుకమ్యతాఛన్దో నపి కుసలచ్ఛన్దోతి అధిప్పాయో. అకుసలపరియాపన్నోపీతి ‘‘వివిచ్చ అకుసలేహీ’’తి ఏత్థ వుత్తఅకుసలేసు అన్తోగధోపి. ఝానపటిపక్ఖతోతి ఝానస్స పటిపక్ఖభావతో తంహేతు తంనిమిత్తం విసుం వుత్తో, అకుసలభావసామఞ్ఞేన అగ్గహేత్వా విసుం సరూపేన గహితో. యది కిలేసకామోవ పురిమపదే వుత్తో, తం కథం బహువచనన్తి ఆహ ‘‘అనేకభేదతో’’తిఆది. అఞ్ఞేసమ్పీతి దిట్ఠిమానఅహిరికానోత్తప్పాదీనం తంసహితఫస్సాదీనఞ్చ. ఉపరిఝానఙ్గపచ్చనీకపటిపక్ఖభావదస్సనతోతి ‘‘సవితక్కం సవిచార’’న్తిఆదినా ఉపరి వుచ్చమానాని ఝానఙ్గాని ఉపరిఝానఙ్గాని, తేసం అత్తనో పచ్చనీకానం పటిపక్ఖభావదస్సనతో తప్పచ్చనీకనీవరణవచనం. ‘‘ఉపరిఝానఙ్గానం పచ్చనీకపటిపక్ఖభావదస్సనతో’’తిపి పాఠో. తత్థ పచ్చనీకపటిపక్ఖభావదస్సనతోతి ఉపరి వుచ్చమానఝానఙ్గానం ఉజువిపచ్చనీకవసేన పటిపక్ఖభావదస్సనతోతి అత్థం వదన్తి. ఝానఙ్గపచ్చనీకానీతి ఝానఙ్గానం పవత్తినివారణతో ఝానఙ్గపచ్చనీకాని. విద్ధంసకానీతి విఘాతకాని. సమాధి కామచ్ఛన్దస్స పటిపక్ఖోతి రాగపణిధియా ఉజువిపచ్చనీకభావతో నానారమ్మణేహి పలోభితస్స పరిబ్భమన్తస్స చిత్తస్స సమాధానతో కామచ్ఛన్దస్స సమాధి పటిపక్ఖో. పీతి బ్యాపాదస్సాతి పామోజ్జేన సమానయోగక్ఖేమత్తా బ్యాపాదస్స పీతి పటిపక్ఖా. వితక్కో థినమిద్ధస్సాతి యోనిసో సఙ్కప్పనవసేన సవిప్ఫారప్పవత్తితో వితక్కో థినమిద్ధస్స పటిపక్ఖో. సుఖం ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చస్సాతి సుఖం వూపసన్తసీతలసభావత్తా అవూపసమానుతాపసభావస్స ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చస్స పటిపక్ఖం. విచారో విచికిచ్ఛాయాతి విచారో ఆరమ్మణే అనుమజ్జనవసేన పఞ్ఞాపతిరూపసభావత్తా విచికిచ్ఛాయ పటిపక్ఖో. మహాకచ్చానత్థేరేన దేసితా పిటకానం సంవణ్ణనా పేటకం, తస్మిం పేటకే.

    Anekabhedoti kāmāsavakāmarāgasaṃyojanādivasena rūpataṇhādivasena ca anekappabhedo. Kāmacchandoyevāti kāmasabhāvoyeva chando, na kattukamyatāchando napi kusalacchandoti adhippāyo. Akusalapariyāpannopīti ‘‘vivicca akusalehī’’ti ettha vuttaakusalesu antogadhopi. Jhānapaṭipakkhatoti jhānassa paṭipakkhabhāvato taṃhetu taṃnimittaṃ visuṃ vutto, akusalabhāvasāmaññena aggahetvā visuṃ sarūpena gahito. Yadi kilesakāmova purimapade vutto, taṃ kathaṃ bahuvacananti āha ‘‘anekabhedato’’tiādi. Aññesampīti diṭṭhimānaahirikānottappādīnaṃ taṃsahitaphassādīnañca. Uparijhānaṅgapaccanīkapaṭipakkhabhāvadassanatoti ‘‘savitakkaṃ savicāra’’ntiādinā upari vuccamānāni jhānaṅgāni uparijhānaṅgāni, tesaṃ attano paccanīkānaṃ paṭipakkhabhāvadassanato tappaccanīkanīvaraṇavacanaṃ. ‘‘Uparijhānaṅgānaṃ paccanīkapaṭipakkhabhāvadassanato’’tipi pāṭho. Tattha paccanīkapaṭipakkhabhāvadassanatoti upari vuccamānajhānaṅgānaṃ ujuvipaccanīkavasena paṭipakkhabhāvadassanatoti atthaṃ vadanti. Jhānaṅgapaccanīkānīti jhānaṅgānaṃ pavattinivāraṇato jhānaṅgapaccanīkāni. Viddhaṃsakānīti vighātakāni. Samādhi kāmacchandassapaṭipakkhoti rāgapaṇidhiyā ujuvipaccanīkabhāvato nānārammaṇehi palobhitassa paribbhamantassa cittassa samādhānato kāmacchandassa samādhi paṭipakkho. Pīti byāpādassāti pāmojjena samānayogakkhemattā byāpādassa pīti paṭipakkhā. Vitakko thinamiddhassāti yoniso saṅkappanavasena savipphārappavattito vitakko thinamiddhassa paṭipakkho. Sukhaṃ uddhaccakukkuccassāti sukhaṃ vūpasantasītalasabhāvattā avūpasamānutāpasabhāvassa uddhaccakukkuccassa paṭipakkhaṃ. Vicāro vicikicchāyāti vicāro ārammaṇe anumajjanavasena paññāpatirūpasabhāvattā vicikicchāya paṭipakkho. Mahākaccānattherena desitā piṭakānaṃ saṃvaṇṇanā peṭakaṃ, tasmiṃ peṭake.

    పఞ్చకామగుణభేదవిసయస్సాతి రూపాదిపఞ్చకామగుణవిసేసవిసయస్స. ఆఘాతవత్థుభేదాదివిసయానన్తి బ్యాపాదవివేకవచనేన ‘‘అనత్థం మే అచరీ’’తిఆదిఆఘాతవత్థుభేదవిసయస్స దోసస్స, మోహాధికేహి థినమిద్ధాదీహి వివేకవచనేన పటిచ్ఛాదనవసేన దుక్ఖాదిపుబ్బన్తాదిభేదవిసయస్స మోహస్స విక్ఖమ్భనవివేకో వుత్తో. కామరాగబ్యాపాదతదేకట్ఠథినమిద్ధాదివిక్ఖమ్భకఞ్చేతం సబ్బాకుసలపటిపక్ఖసభావత్తా సబ్బకుసలానం, తేన సభావేన సబ్బాకుసలప్పహాయకం హోన్తమ్పి కామరాగాదివిక్ఖమ్భనసభావమేవ హోతి తంసభావత్తాతి అవిసేసేత్వా నీవరణాకుసలమూలాదీనం విక్ఖమ్భనవివేకో వుత్తో హోతీతి ఆహ.

    Pañcakāmaguṇabhedavisayassāti rūpādipañcakāmaguṇavisesavisayassa. Āghātavatthubhedādivisayānanti byāpādavivekavacanena ‘‘anatthaṃ me acarī’’tiādiāghātavatthubhedavisayassa dosassa, mohādhikehi thinamiddhādīhi vivekavacanena paṭicchādanavasena dukkhādipubbantādibhedavisayassa mohassa vikkhambhanaviveko vutto. Kāmarāgabyāpādatadekaṭṭhathinamiddhādivikkhambhakañcetaṃ sabbākusalapaṭipakkhasabhāvattā sabbakusalānaṃ, tena sabhāvena sabbākusalappahāyakaṃ hontampi kāmarāgādivikkhambhanasabhāvameva hoti taṃsabhāvattāti avisesetvā nīvaraṇākusalamūlādīnaṃ vikkhambhanaviveko vutto hotīti āha.

    యథాపచ్చయం పవత్తమానానం సభావధమ్మానం నత్థి కాచి వసవత్తితాతి వసవత్తిభావనివారణత్థం ‘‘వితక్కనం వితక్కో’’తి వుత్తం. వితక్కనన్తి హి వితక్కనకిరియా, సా చ వితక్కస్స అత్తనో పచ్చయేహి పవత్తిమత్తమేవాతి భావనిద్దేసో వసవత్తిభావనివారణాయ హోతి. తయిదం వితక్కనం ‘‘ఈదిసమిద’’న్తి ఆరమ్మణపరికప్పనన్తి ఆహ ‘‘ఊహనన్తి వుత్తం హోతీ’’తి. యస్మా చిత్తం వితక్కబలేన ఆరమ్మణం అభినిరుళ్హం వియ హోతి, తస్మా సో ఆరమ్మణాభినిరోపనలక్ఖణో వుత్తో. యథా హి కోచి రాజవల్లభం ఞాతిం వా మిత్తం వా నిస్సాయ రాజగేహం ఆరోహతి అనుపవిసతి, ఏవం వితక్కం నిస్సాయ చిత్తం ఆరమ్మణం ఆరోహతి. యది ఏవం కథం అవితక్కం చిత్తం ఆరమ్మణం ఆరోహతీతి? వితక్కబలేనేవ. యథా హి సో పురిసో పరిచయేన తేన వినాపి నిరాసఙ్కో రాజగేహం పవిసతి, ఏవం పరిచయేన వితక్కేన వినాపి అవితక్కం చిత్తం ఆరమ్మణం ఆరోహతి. పరిచయేనాతి చ సన్తానే పవత్తవితక్కభావనాసఙ్ఖాతేన పరిచయేన. వితక్కస్స హి సన్తానే అభిణ్హం పవత్తస్స వసేన చిత్తస్స ఆరమ్మణాభిరుహనం చిరపరిచితం, తేన తం కదాచి వితక్కేన వినాపి తత్థ పవత్తతేవ. యథా తం ఞాణసహితం హుత్వా సమ్మసనవసేన చిరపరిచితం కదాచి ఞాణరహితమ్పి సమ్మసనవసేన పవత్తతి, యథా వా కిలేససహితం హుత్వా పవత్తం సబ్బసో కిలేసరహితమ్పి పరిచయేన కిలేసవాసనావసేన పవత్తతి, ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం.

    Yathāpaccayaṃ pavattamānānaṃ sabhāvadhammānaṃ natthi kāci vasavattitāti vasavattibhāvanivāraṇatthaṃ ‘‘vitakkanaṃ vitakko’’ti vuttaṃ. Vitakkananti hi vitakkanakiriyā, sā ca vitakkassa attano paccayehi pavattimattamevāti bhāvaniddeso vasavattibhāvanivāraṇāya hoti. Tayidaṃ vitakkanaṃ ‘‘īdisamida’’nti ārammaṇaparikappananti āha ‘‘ūhananti vuttaṃ hotī’’ti. Yasmā cittaṃ vitakkabalena ārammaṇaṃ abhiniruḷhaṃ viya hoti, tasmā so ārammaṇābhiniropanalakkhaṇo vutto. Yathā hi koci rājavallabhaṃ ñātiṃ vā mittaṃ vā nissāya rājagehaṃ ārohati anupavisati, evaṃ vitakkaṃ nissāya cittaṃ ārammaṇaṃ ārohati. Yadi evaṃ kathaṃ avitakkaṃ cittaṃ ārammaṇaṃ ārohatīti? Vitakkabaleneva. Yathā hi so puriso paricayena tena vināpi nirāsaṅko rājagehaṃ pavisati, evaṃ paricayena vitakkena vināpi avitakkaṃ cittaṃ ārammaṇaṃ ārohati. Paricayenāti ca santāne pavattavitakkabhāvanāsaṅkhātena paricayena. Vitakkassa hi santāne abhiṇhaṃ pavattassa vasena cittassa ārammaṇābhiruhanaṃ ciraparicitaṃ, tena taṃ kadāci vitakkena vināpi tattha pavattateva. Yathā taṃ ñāṇasahitaṃ hutvā sammasanavasena ciraparicitaṃ kadāci ñāṇarahitampi sammasanavasena pavattati, yathā vā kilesasahitaṃ hutvā pavattaṃ sabbaso kilesarahitampi paricayena kilesavāsanāvasena pavattati, evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ.

    ఆహననపరియాహననరసోతి ఆదితో, అభిముఖం వా హననం ఆహననం. పరితో, పరివత్తిత్వా వా ఆహననం పరియాహననం. ‘‘రూపం రూపం, పథవీ పథవీ’’తి ఆకోటేన్తస్స వియ పవత్తి ఆహననం పరియాహననన్తి చ వేదితబ్బం. యస్మిఞ్హి ఆరమ్మణే చిత్తం అభినిరోపేతి, తం తస్స గహణయోగ్యం కరోన్తో వితక్కో ఆకోటేన్తో వియ హోతి. యది ఏవం నాగసేనత్థేరేన ‘‘ఆకోటనలక్ఖణో వితక్కో. యథా, మహారాజ, భేరీ ఆకోటితా అథ పచ్ఛా అనురవతి అనుసద్దాయతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యథా ఆకోటనా, ఏవం వితక్కో దట్ఠబ్బో. అథ పచ్ఛా అనురవనా అనుసద్దనా, ఏవం విచారో దట్ఠబ్బో’’తి ఆకోటనలక్ఖణతా వితక్కస్స కస్మా వుత్తా? నాయం విరోధో. థేరేన హి కిచ్చసన్నిస్సితం కత్వా లక్ఖణం వుత్తం. ధమ్మానఞ్హి సభావవినిముత్తా కాచి కిరియా నామ నత్థి తథా గహేతబ్బాకారో చ. బోధనేయ్యజనానురోధేన పన పరమత్థతో ఏకీభావోపి సభావధమ్మో పరియాయవచనేహి వియ సమారోపితరూపేహి బహూహి పకారేహి పకాసీయతి. ఏవఞ్హి సో సుట్ఠు పకాసితో హోతి. ఆనయనపచ్చుపట్ఠానోతి ఏత్థ ఆనయనం చిత్తే ఆరమ్మణస్స ఉపనయనం, ఆకడ్ఢనం వా.

    Āhananapariyāhananarasoti ādito, abhimukhaṃ vā hananaṃ āhananaṃ. Parito, parivattitvā vā āhananaṃ pariyāhananaṃ. ‘‘Rūpaṃ rūpaṃ, pathavī pathavī’’ti ākoṭentassa viya pavatti āhananaṃ pariyāhanananti ca veditabbaṃ. Yasmiñhi ārammaṇe cittaṃ abhiniropeti, taṃ tassa gahaṇayogyaṃ karonto vitakko ākoṭento viya hoti. Yadi evaṃ nāgasenattherena ‘‘ākoṭanalakkhaṇo vitakko. Yathā, mahārāja, bherī ākoṭitā atha pacchā anuravati anusaddāyati, evameva kho, mahārāja, yathā ākoṭanā, evaṃ vitakko daṭṭhabbo. Atha pacchā anuravanā anusaddanā, evaṃ vicāro daṭṭhabbo’’ti ākoṭanalakkhaṇatā vitakkassa kasmā vuttā? Nāyaṃ virodho. Therena hi kiccasannissitaṃ katvā lakkhaṇaṃ vuttaṃ. Dhammānañhi sabhāvavinimuttā kāci kiriyā nāma natthi tathā gahetabbākāro ca. Bodhaneyyajanānurodhena pana paramatthato ekībhāvopi sabhāvadhammo pariyāyavacanehi viya samāropitarūpehi bahūhi pakārehi pakāsīyati. Evañhi so suṭṭhu pakāsito hoti. Ānayanapaccupaṭṭhānoti ettha ānayanaṃ citte ārammaṇassa upanayanaṃ, ākaḍḍhanaṃ vā.

    అనుసఞ్చరణం అనుపరిబ్భమనం. స్వాయం విసేసో సన్తానమ్హి లబ్భమానో ఏవ సన్తానే పాకటో హోతీతి దట్ఠబ్బో. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. అనుమజ్జనన్తి ఆరమ్మణే చిత్తస్స అనుమసనం, పరిమజ్జనన్తి అత్థో. తథా హి ‘‘విచారో పరిమజ్జనహత్థో వియ సఞ్చరణహత్థో వియా’’తి చ వుత్తో. తత్థాతి ఆరమ్మణే. సహజాతానం అనుయోజనం ఆరమ్మణే అనువిచరణసఙ్ఖాతఅనుమజ్జనవసేనేవ వేదితబ్బం. అనుప్పబన్ధనం ఆరమ్మణే చిత్తస్స అవిచ్ఛిన్నస్స వియ పవత్తి. తథా హి సో ‘‘అనుప్పబన్ధనతా’’తి నిద్దిట్ఠో. తేనేవ చ ‘‘ఘణ్టానురవో వియ, పరిబ్భమనం వియా’’తి చ వుత్తో. కత్థచీతి పఠమజ్ఝానే పరిత్తచిత్తుప్పాదేసు చ. ఓళారికట్ఠేనాతి విచారతో ఓళారికట్ఠేన. యథా ఘణ్టాభిఘాతసద్దో పఠమాభినిపాతో హోతి, ఏవం ఆరమ్మణాభిముఖనిరోపనట్ఠేన వితక్కో చేతసో పఠమాభినిపాతో వియ హోతీతి ఆహ ‘‘ఘణ్టాభిఘాతసద్దో వియా’’తిఆది. విప్ఫారవాతి ఏత్థ విప్ఫారో నామ వితక్కస్స థినమిద్ధపటిపక్ఖో ఆరమ్మణే అనోలీనతా అసఙ్కోచో, సో పన అభినిరోపనభావేన చలనం వియ హోతీతి అధిప్పాయేనాహ ‘‘పరిప్ఫన్దనభావో చిత్తస్సా’’తి. పరిబ్భమనం వియాతి ఏత్థ పరిస్సయాభావవీమంసనత్థం పరిబ్భమనన్తి వేదితబ్బం. దుకనిపాతట్ఠకథాయం పన –

    Anusañcaraṇaṃ anuparibbhamanaṃ. Svāyaṃ viseso santānamhi labbhamāno eva santāne pākaṭo hotīti daṭṭhabbo. Sesesupi eseva nayo. Anumajjananti ārammaṇe cittassa anumasanaṃ, parimajjananti attho. Tathā hi ‘‘vicāro parimajjanahattho viya sañcaraṇahattho viyā’’ti ca vutto. Tatthāti ārammaṇe. Sahajātānaṃ anuyojanaṃ ārammaṇe anuvicaraṇasaṅkhātaanumajjanavaseneva veditabbaṃ. Anuppabandhanaṃ ārammaṇe cittassa avicchinnassa viya pavatti. Tathā hi so ‘‘anuppabandhanatā’’ti niddiṭṭho. Teneva ca ‘‘ghaṇṭānuravo viya, paribbhamanaṃ viyā’’ti ca vutto. Katthacīti paṭhamajjhāne parittacittuppādesu ca. Oḷārikaṭṭhenāti vicārato oḷārikaṭṭhena. Yathā ghaṇṭābhighātasaddo paṭhamābhinipāto hoti, evaṃ ārammaṇābhimukhaniropanaṭṭhena vitakko cetaso paṭhamābhinipāto viya hotīti āha ‘‘ghaṇṭābhighātasaddo viyā’’tiādi. Vipphāravāti ettha vipphāro nāma vitakkassa thinamiddhapaṭipakkho ārammaṇe anolīnatā asaṅkoco, so pana abhiniropanabhāvena calanaṃ viya hotīti adhippāyenāha ‘‘paripphandanabhāvo cittassā’’ti. Paribbhamanaṃ viyāti ettha parissayābhāvavīmaṃsanatthaṃ paribbhamananti veditabbaṃ. Dukanipātaṭṭhakathāyaṃ pana –

    ‘‘ఆకాసే గచ్ఛతో మహాసకుణస్స ఉభోహి పక్ఖేహి వాతం గహేత్వా పక్ఖే సన్నిసీదాపేత్వా గమనం వియ ఆరమ్మణే చేతసో అభినిరోపనభావేన పవత్తో వితక్కో, వాతగ్గహణత్థం పక్ఖే ఫన్దాపయమానస్స గమనం వియ అనుమజ్జనభావేన పవత్తో విచారో’’తి –

    ‘‘Ākāse gacchato mahāsakuṇassa ubhohi pakkhehi vātaṃ gahetvā pakkhe sannisīdāpetvā gamanaṃ viya ārammaṇe cetaso abhiniropanabhāvena pavatto vitakko, vātaggahaṇatthaṃ pakkhe phandāpayamānassa gamanaṃ viya anumajjanabhāvena pavatto vicāro’’ti –

    వుత్తం, తం అనుప్పబన్ధనేన పవత్తియం యుజ్జతి. తథా హి ఉపచారే వా అప్పనాయం వా సన్తానేన పవత్తియం వితక్కో నిచ్చలో హుత్వా ఆరమ్మణం అనుపవిసిత్వా వియ పవత్తతి, న పఠమాభినిపాతే పాకటో హోతి. యథా హి అపుబ్బారమ్మణే పఠమాభినిపాతభూతో వితక్కో విప్ఫారవా హోతి, న తథా ఏకస్మింయేవ ఆరమ్మణే నిరన్తరం అనుప్పబన్ధవసేన పవత్తియం, నాతివిప్ఫారవా పన తత్థ హోతి సన్నిసిన్నభావతో. పఠమదుతియజ్ఝానేసు పాకటో హోతీతి వితక్కస్స విసేసో అభినిరోపనాకారో ఓళారికత్తా పఠమజ్ఝానే పాకటో హోతి, తదభావతో పఞ్చకనయే దుతియజ్ఝానే విచారస్స విసేసో అనుమజ్జనాకారో పాకటో హోతి.

    Vuttaṃ, taṃ anuppabandhanena pavattiyaṃ yujjati. Tathā hi upacāre vā appanāyaṃ vā santānena pavattiyaṃ vitakko niccalo hutvā ārammaṇaṃ anupavisitvā viya pavattati, na paṭhamābhinipāte pākaṭo hoti. Yathā hi apubbārammaṇe paṭhamābhinipātabhūto vitakko vipphāravā hoti, na tathā ekasmiṃyeva ārammaṇe nirantaraṃ anuppabandhavasena pavattiyaṃ, nātivipphāravā pana tattha hoti sannisinnabhāvato. Paṭhamadutiyajjhānesu pākaṭo hotīti vitakkassa viseso abhiniropanākāro oḷārikattā paṭhamajjhāne pākaṭo hoti, tadabhāvato pañcakanaye dutiyajjhāne vicārassa viseso anumajjanākāro pākaṭo hoti.

    అయం పనేత్థ అపరో నయో – మలగ్గహితం కంసభాజనం ఏకేన హత్థేన దళ్హం గహేత్వా ఇతరేన హత్థేన చుణ్ణతేలఏళకలోమాదికతచుమ్బటకేన పరిమజ్జన్తస్స దళ్హం గహణహత్థో వియ వితక్కో, పరిమజ్జనహత్థో వియ విచారో. తథా కుమ్భకారస్స దణ్డప్పహారేన చక్కం భమయిత్వా భాజనం కరోన్తస్స పిణ్డస్స ఉప్పీళనహత్థో వియ వితక్కో, తస్సేవ ఇతో చితో చ సఞ్చరణహత్థో వియ విచారో. తథా కంసభాజనాదీసు కిఞ్చి మణ్డలం వట్టలేఖం కరోన్తస్స మజ్ఝే సన్నిరుమ్భిత్వా ఠితకణ్టకో వియ అభినిరోపనో వితక్కో, బహి పరిబ్భమనకణ్టకో వియ అనుమజ్జనో విచారోతి వేదితబ్బం.

    Ayaṃ panettha aparo nayo – malaggahitaṃ kaṃsabhājanaṃ ekena hatthena daḷhaṃ gahetvā itarena hatthena cuṇṇatelaeḷakalomādikatacumbaṭakena parimajjantassa daḷhaṃ gahaṇahattho viya vitakko, parimajjanahattho viya vicāro. Tathā kumbhakārassa daṇḍappahārena cakkaṃ bhamayitvā bhājanaṃ karontassa piṇḍassa uppīḷanahattho viya vitakko, tasseva ito cito ca sañcaraṇahattho viya vicāro. Tathā kaṃsabhājanādīsu kiñci maṇḍalaṃ vaṭṭalekhaṃ karontassa majjhe sannirumbhitvā ṭhitakaṇṭako viya abhiniropano vitakko, bahi paribbhamanakaṇṭako viya anumajjano vicāroti veditabbaṃ.

    యథా పుప్ఫఫలసాఖాదిఅవయవవినిముత్తో అవిజ్జమానోపి రుక్ఖో ‘‘సపుప్ఫో సఫలో’’తి వోహరీయతి, ఏవం వితక్కాదిఅఙ్గవినిముత్తం అవిజ్జమానమ్పి ఝానం ‘‘సవితక్కం సవిచార’’న్తి వోహరీయతీతి దస్సేతుం ‘‘రుక్ఖో వియా’’తిఆది వుత్తం. విభఙ్గే పనాతిఆదీసు ఝానభావనాయ పుగ్గలవసేన దేసేతబ్బత్తా ‘‘ఇధ భిక్ఖు వివిచ్చేవ కామేహీ’’తిఆదినా (విభ॰ ౫౦౮) పుగ్గలాధిట్ఠానేన ఝానాని ఉద్దిట్ఠానీతి. యదిపి విభఙ్గే పుగ్గలాధిట్ఠానా దేసనా కతా, అత్థో పన తత్రాపి విభఙ్గేపి యథా ఇధ ‘‘ఇమినా చ వితక్కేనా’’తిఆదినా ధమ్మవసేన వుత్తో, ఏవమేవ దట్ఠబ్బో, పరమత్థతో పుగ్గలస్సేవ అభావతోతి అధిప్పాయో. అథ వా ఝానసమఙ్గినో వితక్కవిచారసమఙ్గితాదస్సనేన ఝానస్సేవ సవితక్కసవిచారతా వుత్తాతి ఆహ ‘‘అత్థో పన తత్రాపి ఏవమేవ దట్ఠబ్బో’’తి.

    Yathā pupphaphalasākhādiavayavavinimutto avijjamānopi rukkho ‘‘sapuppho saphalo’’ti voharīyati, evaṃ vitakkādiaṅgavinimuttaṃ avijjamānampi jhānaṃ ‘‘savitakkaṃ savicāra’’nti voharīyatīti dassetuṃ ‘‘rukkho viyā’’tiādi vuttaṃ. Vibhaṅge panātiādīsu jhānabhāvanāya puggalavasena desetabbattā ‘‘idha bhikkhu vivicceva kāmehī’’tiādinā (vibha. 508) puggalādhiṭṭhānena jhānāni uddiṭṭhānīti. Yadipi vibhaṅge puggalādhiṭṭhānā desanā katā, attho pana tatrāpi vibhaṅgepi yathā idha ‘‘iminā ca vitakkenā’’tiādinā dhammavasena vutto, evameva daṭṭhabbo, paramatthato puggalasseva abhāvatoti adhippāyo. Atha vā jhānasamaṅgino vitakkavicārasamaṅgitādassanena jhānasseva savitakkasavicāratā vuttāti āha ‘‘attho pana tatrāpi evameva daṭṭhabbo’’ti.

    వివేకసద్దస్స భావసాధనతం సన్ధాయాహ ‘‘తస్మా వివేకా’’తి. హేతుఅత్థే చేతం నిస్సక్కవచనం, తస్మా వివేకా హేతుభూతాతి అత్థో. వివేకసద్దస్స కత్తుసాధనతం కమ్మసాధనతం వా సన్ధాయాహ ‘‘తస్మిం వా వివేకే’’తి. ‘‘వివిత్తో’’తి హి ఇమినా నీవరణేహి వినాభూతో తేహి వివేచితోతి చ సాధనద్వయమ్పి సఙ్గహితమేవాతి. పినయతీతి తప్పేతి వడ్ఢేతి వా. సమ్పియాయనలక్ఖణాతి పరితుస్సనలక్ఖణా. పీననరసాతి పరిబ్రూహనరసా. ఫరణరసాతి పణీతరూపేహి కాయస్స బ్యాపనరసా. ఉదగ్గభావో ఓదగ్యం. సుఖయతీతి సుఖం, అత్తనా సమ్పయుత్తధమ్మే లద్ధస్సాదే కరోతీతి అత్థో. స్వాయం కత్తునిద్దేసో పరియాయలద్ధో ధమ్మతో అఞ్ఞస్స కత్తునివత్తనత్థో, నిప్పరియాయేన పన భావసాధనమేవ లబ్భతీతి ‘‘సుఖనం సుఖ’’న్తి వుత్తం. సాతలక్ఖణన్తి ఇట్ఠసభావత్తా తంసమఙ్గీపుగ్గలం, సమ్పయుత్తధమ్మే వా అత్తని సాదయతీతి సాతం ద-కారస్స త-కారం కత్వా. సాతం మధురన్తి వదన్తి, సాతం లక్ఖణం ఏతస్సాతి సాతలక్ఖణం. ఉపబ్రూహనరసన్తిఆదీసు ఉపబ్రూహనం సమ్పయుత్తధమ్మానం సంవద్ధనం, దుక్ఖం వియ అవిస్సజ్జేత్వా అదుక్ఖమసుఖా వియ అనజ్ఝుపేక్ఖిత్వా అను అను గణ్హనం ఉపకారితా వా అనుగ్గహో. కత్థచీతి పఠమజ్ఝానాదికే. పటిలాభతుట్ఠీతి పటిలాభవసేన ఉప్పజ్జనకతుట్ఠి. పటిలద్ధరసానుభవనన్తి పటిలద్ధస్స ఆరమ్మణరసస్స అనుభవనం. ఏతేన పీతిసుఖాని సభావతో విభజిత్వా దస్సితాని. యత్థ పీతి, తత్థ సుఖన్తి వితక్కస్స వియ విచారేన పీతియా సుఖేన అచ్చన్తసంయోగమాహ. యత్థ సుఖం, తత్థ న నియమతో పీతీతి విచారస్స వియ వితక్కేన, సుఖస్స పీతియా అనచ్చన్తసంయోగం. తేన అచ్చన్తానచ్చన్తసంయోగితాయ పీతిసుఖానం విసేసం దస్సేతి.

    Vivekasaddassa bhāvasādhanataṃ sandhāyāha ‘‘tasmā vivekā’’ti. Hetuatthe cetaṃ nissakkavacanaṃ, tasmā vivekā hetubhūtāti attho. Vivekasaddassa kattusādhanataṃ kammasādhanataṃ vā sandhāyāha ‘‘tasmiṃ vā viveke’’ti. ‘‘Vivitto’’ti hi iminā nīvaraṇehi vinābhūto tehi vivecitoti ca sādhanadvayampi saṅgahitamevāti. Pinayatīti tappeti vaḍḍheti vā. Sampiyāyanalakkhaṇāti paritussanalakkhaṇā. Pīnanarasāti paribrūhanarasā. Pharaṇarasāti paṇītarūpehi kāyassa byāpanarasā. Udaggabhāvo odagyaṃ. Sukhayatīti sukhaṃ, attanā sampayuttadhamme laddhassāde karotīti attho. Svāyaṃ kattuniddeso pariyāyaladdho dhammato aññassa kattunivattanattho, nippariyāyena pana bhāvasādhanameva labbhatīti ‘‘sukhanaṃ sukha’’nti vuttaṃ. Sātalakkhaṇanti iṭṭhasabhāvattā taṃsamaṅgīpuggalaṃ, sampayuttadhamme vā attani sādayatīti sātaṃ da-kārassa ta-kāraṃ katvā. Sātaṃ madhuranti vadanti, sātaṃ lakkhaṇaṃ etassāti sātalakkhaṇaṃ. Upabrūhanarasantiādīsu upabrūhanaṃ sampayuttadhammānaṃ saṃvaddhanaṃ, dukkhaṃ viya avissajjetvā adukkhamasukhā viya anajjhupekkhitvā anu anu gaṇhanaṃ upakāritā vā anuggaho. Katthacīti paṭhamajjhānādike. Paṭilābhatuṭṭhīti paṭilābhavasena uppajjanakatuṭṭhi. Paṭiladdharasānubhavananti paṭiladdhassa ārammaṇarasassa anubhavanaṃ. Etena pītisukhāni sabhāvato vibhajitvā dassitāni. Yattha pīti, tattha sukhanti vitakkassa viya vicārena pītiyā sukhena accantasaṃyogamāha. Yattha sukhaṃ, tattha na niyamato pītīti vicārassa viya vitakkena, sukhassa pītiyā anaccantasaṃyogaṃ. Tena accantānaccantasaṃyogitāya pītisukhānaṃ visesaṃ dasseti.

    కం ఉదకం తారేన్తి ఏత్థాతి కన్తారం, నిరుదకమరుట్ఠానం. వనమేవ వనన్తం. వనచ్ఛాయప్పవేసనఉదకపరిభోగేసు వియ సుఖన్తి యథా హి పురిసో మహాకన్తారమగ్గం పటిపన్నో ఘమ్మపరేతో తసితో పిపాసితో పటిపథే పురిసం దిస్వా ‘‘కత్థ పానీయం అత్థీ’’తి పుచ్ఛేయ్య, సో ‘‘అటవిం ఉత్తరిత్వావ జాతస్సరవనసణ్డో అత్థి, తత్థ గన్త్వా లభిస్ససీ’’తి వదేయ్య, సో తస్స కథం సుత్వావ హట్ఠపహట్ఠో భవేయ్య, తతో గచ్ఛన్తో భూమియం పతితాని ఉప్పలదలనాళపత్తాదీని దిస్వా సుట్ఠుతరం హట్ఠపహట్ఠో హుత్వా గచ్ఛన్తో అల్లవత్థే అల్లకేసే పురిసే పస్సేయ్య, వనకుక్కుటవనమోరాదీనం సద్దం సుణేయ్య, జాతస్సరపరియన్తే జాతమణిజాలసదిసం నీలవనసణ్డం పస్సేయ్య, సరే జాతాని ఉప్పలపదుమకుముదాని పస్సేయ్య, అచ్ఛం విప్పసన్నం ఉదకమ్పి పస్సేయ్య, సో భియ్యో భియ్యో హట్ఠపహట్ఠో హుత్వా జాతస్సరం ఓతరిత్వా యథారుచి న్హత్వా చ పివిత్వా చ పస్సద్ధదరథో భిసముళాలపోక్ఖరాదీని ఖాదిత్వా నీలుప్పలాదీని పిళన్ధిత్వా మన్దాలవమూలాని ఖన్ధే ఖిపిత్వా ఉత్తరిత్వా సాటకం నివాసేత్వా ఉదకసాటకం ఆతపే కత్వా సీతచ్ఛాయాయ మన్దమన్దే వాతే పహరన్తే నిపన్నోవ ‘‘అహో సుఖం అహో సుఖ’’న్తి వదేయ్య, ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం. తస్స హి పురిసస్స జాతస్సరవనసణ్డసవనతో పట్ఠాయ యావ ఉదకదస్సనా హట్ఠపహట్ఠకాలో వియ పుబ్బభాగారమ్మణే హట్ఠపహట్ఠాకారా పీతి, న్హాయిత్వా చ పివిత్వా చ సీతచ్ఛాయాయ మన్దమన్దే వాతే పహరన్తే ‘‘అహో సుఖం అహో సుఖ’’న్తి వదన్తో నిపన్నకాలో వియ బలప్పత్తం ఆరమ్మణరసానుభవనాకారసణ్ఠితం సుఖం.

    Kaṃ udakaṃ tārenti etthāti kantāraṃ, nirudakamaruṭṭhānaṃ. Vanameva vanantaṃ. Vanacchāyappavesanaudakaparibhogesu viya sukhanti yathā hi puriso mahākantāramaggaṃ paṭipanno ghammapareto tasito pipāsito paṭipathe purisaṃ disvā ‘‘kattha pānīyaṃ atthī’’ti puccheyya, so ‘‘aṭaviṃ uttaritvāva jātassaravanasaṇḍo atthi, tattha gantvā labhissasī’’ti vadeyya, so tassa kathaṃ sutvāva haṭṭhapahaṭṭho bhaveyya, tato gacchanto bhūmiyaṃ patitāni uppaladalanāḷapattādīni disvā suṭṭhutaraṃ haṭṭhapahaṭṭho hutvā gacchanto allavatthe allakese purise passeyya, vanakukkuṭavanamorādīnaṃ saddaṃ suṇeyya, jātassarapariyante jātamaṇijālasadisaṃ nīlavanasaṇḍaṃ passeyya, sare jātāni uppalapadumakumudāni passeyya, acchaṃ vippasannaṃ udakampi passeyya, so bhiyyo bhiyyo haṭṭhapahaṭṭho hutvā jātassaraṃ otaritvā yathāruci nhatvā ca pivitvā ca passaddhadaratho bhisamuḷālapokkharādīni khāditvā nīluppalādīni piḷandhitvā mandālavamūlāni khandhe khipitvā uttaritvā sāṭakaṃ nivāsetvā udakasāṭakaṃ ātape katvā sītacchāyāya mandamande vāte paharante nipannova ‘‘aho sukhaṃ aho sukha’’nti vadeyya, evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ. Tassa hi purisassa jātassaravanasaṇḍasavanato paṭṭhāya yāva udakadassanā haṭṭhapahaṭṭhakālo viya pubbabhāgārammaṇe haṭṭhapahaṭṭhākārā pīti, nhāyitvā ca pivitvā ca sītacchāyāya mandamande vāte paharante ‘‘aho sukhaṃ aho sukha’’nti vadanto nipannakālo viya balappattaṃ ārammaṇarasānubhavanākārasaṇṭhitaṃ sukhaṃ.

    తస్మిం తస్మిం సమయేతి ఇట్ఠారమ్మణస్స పటిలాభసమయే పటిలద్ధస్స రసానుభవనసమయే వనచ్ఛాయాదీనం సవనదస్సనసమయే పరిభోగసమయే చ. పాకటభావతోతి యథాక్కమం పీతిసుఖానం విభూతభావతో. వివేకజం పీతిసుఖన్తి ఏత్థ పురిమస్మిం అత్థే వివేకజన్తి ఝానం వుత్తం. పీతిసుఖసద్దతో చ అత్థిఅత్థవిసేసవతో అస్స ఝానస్స, అస్మిం వా ఝానేతి ఏత్థ అకారో దట్ఠబ్బో యథా అరిససోతి. దుతియే పీతిసుఖమేవ వివేకజం, వివేకజంపీతిసుఖన్తి చ అఞ్ఞపదత్థసమాసో పచ్చత్తనిద్దేసస్స చ అలోపో కతో, లోపే వా సతి ‘‘వివేకజపీతిసుఖ’’న్తి పాఠోతి అయం విసేసో.

    Tasmiṃ tasmiṃ samayeti iṭṭhārammaṇassa paṭilābhasamaye paṭiladdhassa rasānubhavanasamaye vanacchāyādīnaṃ savanadassanasamaye paribhogasamaye ca. Pākaṭabhāvatoti yathākkamaṃ pītisukhānaṃ vibhūtabhāvato. Vivekajaṃpītisukhanti ettha purimasmiṃ atthe vivekajanti jhānaṃ vuttaṃ. Pītisukhasaddato ca atthiatthavisesavato assa jhānassa, asmiṃ vā jhāneti ettha akāro daṭṭhabbo yathā arisasoti. Dutiye pītisukhameva vivekajaṃ, vivekajaṃpītisukhanti ca aññapadatthasamāso paccattaniddesassa ca alopo kato, lope vā sati ‘‘vivekajapītisukha’’nti pāṭhoti ayaṃ viseso.

    గణనానుపుబ్బతో పఠమన్తి ఇమినా దేసనాక్కమం ఉల్లిఙ్గేతి. ‘‘గణనానుపుబ్బతా పఠమ’’న్తిపి పాఠో, తత్థాపి గణనానుపుబ్బతాయాతి అత్థో, గణనానుపుబ్బతామత్తం వా పఠమన్తి ఇదం వచనన్తి అత్థో. పఠమం సమాపజ్జతీతి పఠమన్తి ఇదం పన న ఏకన్తలక్ఖణం. చిణ్ణవసీభావో హి అట్ఠసమాపత్తిలాభీ ఆదితో పట్ఠాయ మత్థకం పాపేన్తోపి సమాపజ్జితుం సక్కోతి, మత్థకతో పట్ఠాయ ఆదిం పాపేన్తోపి సమాపజ్జితుం సక్కోతి, అన్తరన్తరా ఓక్కమన్తోపి సక్కోతి. ఏవం పుబ్బుప్పత్తియట్ఠేన పన పఠమం ఉప్పన్నన్తిపి పఠమం. తేనేవ విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి॰ ౧.౭౫) ‘‘గణనానుపుబ్బతా పఠమం, పఠమం ఉప్పన్నన్తిపి పఠమ’’న్తి ఏత్తకమేవ వుత్తం. పచ్చనీకధమ్మే ఝాపేతీతి నీవరణాదిపచ్చనీకధమ్మే దహతి, విక్ఖమ్భనవసేన పజహతీతి అత్థో. గోచరన్తి కసిణాదిఆలమ్బనం. న్తి తం గోచరం. ఉపనిజ్ఝాయతీతి పస్సతి. సహ ఉపచారేనాతి సద్ధిం ఉపచారజ్ఝానేన. కసిణారమ్మణూపనిజ్ఝాయనతోతి పథవీకసిణాదినో అత్తనో ఆరమ్మణస్స రూపం వియ చక్ఖునా ఉపనిజ్ఝాయనతో. లక్ఖణూపనిజ్ఝాయనతోతి యథాసమ్భవం అనిచ్చాదిలక్ఖణత్తయస్స నిబ్బానధాతుయా తథలక్ఖణస్స చ ఉపనిజ్ఝాయనతో. తేనేవాహ ‘‘ఏత్థ హీ’’తిఆది. నిచ్చాదివిపల్లాసప్పహానేన మగ్గో అసమ్మోహతో అనిచ్చాదిలక్ఖణాని ఉపనిజ్ఝాయతీతి లక్ఖణూపనిజ్ఝానన్తి ఆహ ‘‘విపస్సనాయ ఉపనిజ్ఝాయనకిచ్చ’’న్తిఆది. తథలక్ఖణన్తి అవినాసధమ్మస్స నిబ్బానస్స అనఞ్ఞథాభావతో అవిపరీతసభావో తథలక్ఖణం, మగ్గస్సపి వా నిబ్బానారమ్మణతో తథలక్ఖణూపనిజ్ఝానతా యోజేతబ్బా.

    Gaṇanānupubbato paṭhamanti iminā desanākkamaṃ ulliṅgeti. ‘‘Gaṇanānupubbatā paṭhama’’ntipi pāṭho, tatthāpi gaṇanānupubbatāyāti attho, gaṇanānupubbatāmattaṃ vā paṭhamanti idaṃ vacananti attho. Paṭhamaṃ samāpajjatīti paṭhamanti idaṃ pana na ekantalakkhaṇaṃ. Ciṇṇavasībhāvo hi aṭṭhasamāpattilābhī ādito paṭṭhāya matthakaṃ pāpentopi samāpajjituṃ sakkoti, matthakato paṭṭhāya ādiṃ pāpentopi samāpajjituṃ sakkoti, antarantarā okkamantopi sakkoti. Evaṃ pubbuppattiyaṭṭhena pana paṭhamaṃ uppannantipi paṭhamaṃ. Teneva visuddhimagge (visuddhi. 1.75) ‘‘gaṇanānupubbatā paṭhamaṃ, paṭhamaṃ uppannantipi paṭhama’’nti ettakameva vuttaṃ. Paccanīkadhamme jhāpetīti nīvaraṇādipaccanīkadhamme dahati, vikkhambhanavasena pajahatīti attho. Gocaranti kasiṇādiālambanaṃ. Tanti taṃ gocaraṃ. Upanijjhāyatīti passati. Saha upacārenāti saddhiṃ upacārajjhānena. Kasiṇārammaṇūpanijjhāyanatoti pathavīkasiṇādino attano ārammaṇassa rūpaṃ viya cakkhunā upanijjhāyanato. Lakkhaṇūpanijjhāyanatoti yathāsambhavaṃ aniccādilakkhaṇattayassa nibbānadhātuyā tathalakkhaṇassa ca upanijjhāyanato. Tenevāha ‘‘ettha hī’’tiādi. Niccādivipallāsappahānena maggo asammohato aniccādilakkhaṇāni upanijjhāyatīti lakkhaṇūpanijjhānanti āha ‘‘vipassanāya upanijjhāyanakicca’’ntiādi. Tathalakkhaṇanti avināsadhammassa nibbānassa anaññathābhāvato aviparītasabhāvo tathalakkhaṇaṃ, maggassapi vā nibbānārammaṇato tathalakkhaṇūpanijjhānatā yojetabbā.

    విసదిసోదాహరణం తావ దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యథా సధనో’’తిఆది. అఞ్ఞో అపదేసారహో హోతీతి ధనతో పరిజనతో చ అఞ్ఞో ధనవా పరిజనవా చ పురిసో సహ ధనేన వత్తతి పరిజనేన చాతి సధనో సపరిజనోతి అపదేసం అరహతీతి అపదేసారహో హోతి , అపదిసితబ్బో హోతీతి వుత్తం హోతి. సేనఙ్గేసు ఏవ సేనాసమ్ముతీతి రథాదిసేనఙ్గవినిముత్తాయ సేనాయ అభావేపి రథేహి పత్తీహి చ సహ వత్తనతో సరథా సపత్తి సేనాతి రథాదిసేనఙ్గేసుయేవ సేనావోహారోతి అత్థో. కస్మా పనేత్థ ఝానపాఠే అగ్గహితా చిత్తేకగ్గతా గహితాతి అనుయోగం సన్ధాయాహ ‘‘అవుత్తత్తా’’తిఆది. ఏవం వుత్తాయేవాతి ఏవం సరూపతో విభఙ్గే వుత్తాయేవ. సచిత్తేకగ్గతన్తి ఇధ అవుత్తేపీతి ‘‘సచిత్తేకగ్గత’’న్తి ఏవం సరూపతో ఇమస్మిం ఝానపాఠే అవుత్తేపీతి అత్థో, సామఞ్ఞతో పన ఝానగ్గహణేన గహితా ఏవ. తేనేవాహ ‘‘యేన హీ’’తిఆది . ఇదం వుత్తం హోతి – యేన వితక్కాదీహి సహ వత్తబ్బం, తం ధమ్మం దీపేతుం తస్స పకాసనాధిప్పాయేన ‘‘సవితక్కం సవిచార’’న్తిఆదినా ఉద్దేసో కతో, సో ఏవ అధిప్పాయో తేన భగవతా విభఙ్గే (విభ॰ ౫౬౯) ‘‘చిత్తస్సేకగ్గతా’’తి నిద్దిసన్తేన పకాసితో, తస్మా సా ఝానపాఠే అగ్గహితాతి న చిన్తేతబ్బన్తి.

    Visadisodāharaṇaṃ tāva dassento āha ‘‘yathā sadhano’’tiādi. Añño apadesāraho hotīti dhanato parijanato ca añño dhanavā parijanavā ca puriso saha dhanena vattati parijanena cāti sadhano saparijanoti apadesaṃ arahatīti apadesāraho hoti , apadisitabbo hotīti vuttaṃ hoti. Senaṅgesu eva senāsammutīti rathādisenaṅgavinimuttāya senāya abhāvepi rathehi pattīhi ca saha vattanato sarathā sapatti senāti rathādisenaṅgesuyeva senāvohāroti attho. Kasmā panettha jhānapāṭhe aggahitā cittekaggatā gahitāti anuyogaṃ sandhāyāha ‘‘avuttattā’’tiādi. Evaṃ vuttāyevāti evaṃ sarūpato vibhaṅge vuttāyeva. Sacittekaggatanti idha avuttepīti ‘‘sacittekaggata’’nti evaṃ sarūpato imasmiṃ jhānapāṭhe avuttepīti attho, sāmaññato pana jhānaggahaṇena gahitā eva. Tenevāha ‘‘yena hī’’tiādi . Idaṃ vuttaṃ hoti – yena vitakkādīhi saha vattabbaṃ, taṃ dhammaṃ dīpetuṃ tassa pakāsanādhippāyena ‘‘savitakkaṃ savicāra’’ntiādinā uddeso kato, so eva adhippāyo tena bhagavatā vibhaṅge (vibha. 569) ‘‘cittassekaggatā’’ti niddisantena pakāsito, tasmā sā jhānapāṭhe aggahitāti na cintetabbanti.

    ఉపసమ్పజ్జాతి ఏత్థ ఉప-సంసద్దా ‘‘ఉపలబ్భతీ’’తిఆదీసు వియ నిరత్థకాతి దస్సేతుం ‘‘ఉపగన్త్వా’’తిఆదిం వత్వా పున తేసం సాత్థకభావం దస్సేతుం ‘‘ఉపసమ్పాదయిత్వా’’తిఆది వుత్తం, తస్మా ఉపసమ్పజ్జాతి ఏత్థ పత్వా సాధేత్వాతి వా అత్థో. ఇరియన్తి కిరియం. వుత్తిన్తిఆదీని తస్సేవ వేవచనాని. ఏకం ఇరియాపథబాధనం ఇరియాపథన్తరేహి రక్ఖణం పాలనం. సబ్బబుద్ధానం ఆచిణ్ణత్తా ఆనాపానస్సతికమ్మట్ఠానమేవ వుత్తం. తఞ్హి సబ్బబుద్ధానం ఆచిణ్ణన్తి వదన్తి.

    Upasampajjāti ettha upa-saṃsaddā ‘‘upalabbhatī’’tiādīsu viya niratthakāti dassetuṃ ‘‘upagantvā’’tiādiṃ vatvā puna tesaṃ sātthakabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘upasampādayitvā’’tiādi vuttaṃ, tasmā upasampajjāti ettha patvā sādhetvāti vā attho. Iriyanti kiriyaṃ. Vuttintiādīni tasseva vevacanāni. Ekaṃ iriyāpathabādhanaṃ iriyāpathantarehi rakkhaṇaṃ pālanaṃ. Sabbabuddhānaṃ āciṇṇattā ānāpānassatikammaṭṭhānameva vuttaṃ. Tañhi sabbabuddhānaṃ āciṇṇanti vadanti.

    పఠమజ్ఝానకథా నిట్ఠితా.

    Paṭhamajjhānakathā niṭṭhitā.





    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact