| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
रूपावचरकुसलं
Rūpāvacarakusalaṃ
चतुक्कनयो
Catukkanayo
पठमज्झानकथावण्णना
Paṭhamajjhānakathāvaṇṇanā
१६०. उत्तरपदलोपं कत्वा ‘‘रूपभवो रूप’’न्ति वुत्तो, ‘‘रूपी रूपानि पस्सति (म॰ नि॰ २.२४८; ३.३१२; ध॰ स॰ २४८; पटि॰ म॰ १.२०९), रूपरागो’’तिआदीसु (ध॰ स॰ ३६३) वियाति दट्ठब्बं। पयोगसम्पादितस्स रूपज्झानस्स रूपभवातिक्कमस्सपि उपायभावतो यथा रूपूपपत्तिया एव मग्गोति अयं नियमो न युज्जति, एवं पच्चयन्तरविकलतादीहि रूपूपपत्तिया अनभिनिप्फादकस्सपि अत्थिभावतो रूपूपपत्तिया मग्गो एवाति अयम्पि नियमो न युज्जति। एवञ्च सति यदेव रूपूपपत्तिया निप्फादकं, तस्सेव सम्पयुत्तस्स रूपावचरकुसलभावो, न अनभिनिप्फादकस्साति अयमत्थो आपन्नोति चोदनं समुट्ठापेति न सब्बस्स कुसलज्झानस्सातिआदिना। तत्थ सामञ्ञसद्दोपि अधिकारवसेन विसेसनिद्दिट्ठो होतीति ‘‘कुसलज्झानस्स मग्गभावो’’ति वुत्तं।
160. Uttarapadalopaṃkatvā ‘‘rūpabhavo rūpa’’nti vutto, ‘‘rūpī rūpāni passati (ma. ni. 2.248; 3.312; dha. sa. 248; paṭi. ma. 1.209), rūparāgo’’tiādīsu (dha. sa. 363) viyāti daṭṭhabbaṃ. Payogasampāditassa rūpajjhānassa rūpabhavātikkamassapi upāyabhāvato yathā rūpūpapattiyā eva maggoti ayaṃ niyamo na yujjati, evaṃ paccayantaravikalatādīhi rūpūpapattiyā anabhinipphādakassapi atthibhāvato rūpūpapattiyā maggo evāti ayampi niyamo na yujjati. Evañca sati yadeva rūpūpapattiyā nipphādakaṃ, tasseva sampayuttassa rūpāvacarakusalabhāvo, na anabhinipphādakassāti ayamattho āpannoti codanaṃ samuṭṭhāpeti na sabbassa kusalajjhānassātiādinā. Tattha sāmaññasaddopi adhikāravasena visesaniddiṭṭho hotīti ‘‘kusalajjhānassa maggabhāvo’’ti vuttaṃ.
रूपूपपत्तिजनकसभावो रूपभवविपच्चनसभावोति तस्सपि विपाकधम्मभावे सतिपि सब्बकुसलाकुसलसाधारणं विपाकधम्मभावसामञ्ञं ‘‘विपाकधम्मभावो विया’’ति उदाहरणभावेन वुत्तं। सामञ्ञम्पि हि विसेसतो भिन्नं कत्वा वोहरीयतीति। सब्बसमानोति रूपूपपत्तिया निप्फादकस्स पच्चयन्तरविकलतादीहि अनिप्फादकस्स च सब्बस्स यथाधिगतस्स झानस्स साधारणो। एतेन उत्तरपदावधारणस्स परिग्गहिततं दस्सेति। ‘‘इतो अञ्ञो मग्गो नाम नत्थी’’ति इमिनापि सजातिया साधारणो अञ्ञजातिविनिवत्तिया अनञ्ञसाधारणो इमस्स झानस्स रूपूपपत्तिया उपायभावो वुत्तोति दट्ठब्बं। इतरे द्वे सद्धा हिरी च। यदि पटिपदाय साधेतब्बतो पुग्गलपुब्बङ्गमाय देसनाय भावेन्तेन समयववत्थानं कतं। पटिपदारहितेसु कथन्ति आह ‘‘केसञ्ची’’तिआदि। तत्थ केसञ्चीति समथभावनाय कताधिकारानं। तेसञ्हि मग्गाधिगमनतो पुब्बे अनधिगतज्झानानं पटिसम्भिदादयो विय मग्गाधिगमेनेव तानि समिज्झन्ति।
Rūpūpapattijanakasabhāvo rūpabhavavipaccanasabhāvoti tassapi vipākadhammabhāve satipi sabbakusalākusalasādhāraṇaṃ vipākadhammabhāvasāmaññaṃ ‘‘vipākadhammabhāvo viyā’’ti udāharaṇabhāvena vuttaṃ. Sāmaññampi hi visesato bhinnaṃ katvā voharīyatīti. Sabbasamānoti rūpūpapattiyā nipphādakassa paccayantaravikalatādīhi anipphādakassa ca sabbassa yathādhigatassa jhānassa sādhāraṇo. Etena uttarapadāvadhāraṇassa pariggahitataṃ dasseti. ‘‘Ito añño maggo nāma natthī’’ti imināpi sajātiyā sādhāraṇo aññajātivinivattiyā anaññasādhāraṇo imassa jhānassa rūpūpapattiyā upāyabhāvo vuttoti daṭṭhabbaṃ. Itare dve saddhā hirī ca. Yadi paṭipadāya sādhetabbato puggalapubbaṅgamāya desanāya bhāventena samayavavatthānaṃ kataṃ. Paṭipadārahitesu kathanti āha ‘‘kesañcī’’tiādi. Tattha kesañcīti samathabhāvanāya katādhikārānaṃ. Tesañhi maggādhigamanato pubbe anadhigatajjhānānaṃ paṭisambhidādayo viya maggādhigameneva tāni samijjhanti.
अञ्ञानीति अरियमग्गसिद्धितो अञ्ञानि। तेसुपीति अरियमग्गेन सिद्धत्ता पटिपदारहितेसुपि। ननु च अरियमग्गसिद्धस्सपि आगमनवसेन पटिपदा उपलब्भतियेव। इतरथा ‘‘न कामावचरं विय विना पटिपदाय उप्पज्जती’’ति , ‘‘बहुतरं लोकियज्झानम्पि न विना पटिपदाय इज्झती’’ति च वचनं विरुज्झेय्याति? न, येभुय्येन गहणतो पुग्गलविसेसापेक्खत्ता च। अरियमग्गसमिज्झनकञ्हि झानं कस्सचिदेव होति, तस्मा इतरं बहुतरं लोकियज्झानं पुथुज्जनस्स अरियस्स च अकताधिकारस्स न विना पटिपदाय सिज्झतीति तेसं वसेन वुत्तं। अरियमग्गसिद्धस्सपि झानस्स विपाकानं विय कुसलेन अरियमग्गेन सदिसत्ताभावतो अतब्बिपाकत्ता च न मग्गागमनवसेन पटिपदा युज्जति, एवमस्स पटिपदाविरहो सिद्धो। एवञ्च कत्वा सुद्धिकनवकदेसनापि सुट्ठु नीता होति। तथा च वक्खति लोकुत्तरकथायं ‘‘लोकियज्झानम्पी’’तिआदि (ध॰ स॰ मूलटी॰ २७७)।
Aññānīti ariyamaggasiddhito aññāni. Tesupīti ariyamaggena siddhattā paṭipadārahitesupi. Nanu ca ariyamaggasiddhassapi āgamanavasena paṭipadā upalabbhatiyeva. Itarathā ‘‘na kāmāvacaraṃ viya vinā paṭipadāya uppajjatī’’ti , ‘‘bahutaraṃ lokiyajjhānampi na vinā paṭipadāya ijjhatī’’ti ca vacanaṃ virujjheyyāti? Na, yebhuyyena gahaṇato puggalavisesāpekkhattā ca. Ariyamaggasamijjhanakañhi jhānaṃ kassacideva hoti, tasmā itaraṃ bahutaraṃ lokiyajjhānaṃ puthujjanassa ariyassa ca akatādhikārassa na vinā paṭipadāya sijjhatīti tesaṃ vasena vuttaṃ. Ariyamaggasiddhassapi jhānassa vipākānaṃ viya kusalena ariyamaggena sadisattābhāvato atabbipākattā ca na maggāgamanavasena paṭipadā yujjati, evamassa paṭipadāviraho siddho. Evañca katvā suddhikanavakadesanāpi suṭṭhu nītā hoti. Tathā ca vakkhati lokuttarakathāyaṃ ‘‘lokiyajjhānampī’’tiādi (dha. sa. mūlaṭī. 277).
वट्टासयस्स विसेसपच्चयभूताय तण्हाय तनुकरणवसेन विवट्टासयस्स वड्ढनन्ति आह ‘‘तण्हासंकिलेससोधनेन आसयपोसन’’न्ति। आसयपोसनन्ति च झानभावनाय पच्चयभूता पुब्बयोगादिवसेन सिद्धा अज्झासयसम्पदा। सा पन तण्हुपतापविगमेन होतीति आह ‘‘तण्हासंकिलेससोधनेना’’ति।
Vaṭṭāsayassa visesapaccayabhūtāya taṇhāya tanukaraṇavasena vivaṭṭāsayassa vaḍḍhananti āha ‘‘taṇhāsaṃkilesasodhanena āsayaposana’’nti. Āsayaposananti ca jhānabhāvanāya paccayabhūtā pubbayogādivasena siddhā ajjhāsayasampadā. Sā pana taṇhupatāpavigamena hotīti āha ‘‘taṇhāsaṃkilesasodhanenā’’ti.
थिनमिद्धादीनन्ति थिनमिद्धउद्धच्चकुक्कुच्चविचिकिच्छानं। पहानन्ति पहायकं।
Thinamiddhādīnanti thinamiddhauddhaccakukkuccavicikicchānaṃ. Pahānanti pahāyakaṃ.
तंसदिसेसूति महग्गतभावादिना पठमज्झानसमाधिसदिसेसु।
Taṃsadisesūti mahaggatabhāvādinā paṭhamajjhānasamādhisadisesu.
पीतिसुखवन्तं झानं पीतिसुखन्ति वुत्तं यथा अरिससोति दस्सेन्तो ‘‘पीतिसुख…पे॰… अकारो वुत्तो’’ति आह। मग्गस्सपि वा निब्बानारम्मणतो तथलक्खणूपनिज्झानता योजेतब्बा। असम्मोसधम्मन्ति अविनासभावं।
Pītisukhavantaṃ jhānaṃ pītisukhanti vuttaṃ yathā arisasoti dassento ‘‘pītisukha…pe… akāro vutto’’ti āha. Maggassapi vā nibbānārammaṇato tathalakkhaṇūpanijjhānatā yojetabbā. Asammosadhammanti avināsabhāvaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / रूपावचरकुसलं • Rūpāvacarakusalaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / चतुक्कनयो पठमज्झानं • Catukkanayo paṭhamajjhānaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / पठमज्झानकथावण्णना • Paṭhamajjhānakathāvaṇṇanā
