Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / કઙ્ખાવિતરણી-પુરાણ-ટીકા • Kaṅkhāvitaraṇī-purāṇa-ṭīkā |
અનિયતકણ્ડં
Aniyatakaṇḍaṃ
૧. પઠમાનિયતસિક્ખાપદવણ્ણના
1. Paṭhamāniyatasikkhāpadavaṇṇanā
અનિયતે આદિતોવ ઇદં પકિણ્ણકં. સેય્યથિદં – ઇદં અનિયતકણ્ડં નિપ્પયોજનં તત્થ અપુબ્બાભાવતોતિ ચે? ન, ગરુકલહુકભેદભિન્નાપત્તિરોપનારોપનક્કમલક્ખણદીપનપ્પયોજનતો. એત્થ હિ ‘‘સા ચે એવં વદેય્ય ‘અય્યો મયા…પે॰… સો ચ તં પટિજાનાતિ, આપત્તિયા કારેતબ્બો’’’તિઆદિના (પારા॰ ૪૪૬) આપત્તિયા ગરુકાય, લહુકાય ચ આરોપનક્કમલક્ખણં, ‘‘ન કારેતબ્બો’’તિ ઇમિના અનારોપનક્કમલક્ખણઞ્ચ દસ્સિતં. લક્ખણદીપનતો આદિમ્હિ, અન્તે વા ઉદ્દિસિતબ્બન્તિ ચે? ન, અસમ્ભવતો. કથં ન તાવ આદિમ્હિ સમ્ભવતિ, યેસમિદં લક્ખણં, તેસં સિક્ખાપદાનં અદસ્સિતત્તા. ન અન્તે ગરુકમિસ્સકત્તા. તસ્મા ગરુકલહુકાનં મજ્ઝે એવ ઉદ્દિસિતબ્બતં અરહતિ ઉભયમિસ્સકત્તા. યા તત્થ પાચિત્તિયસઙ્ખાતા લહુકાપત્તિ દસ્સિતા, સાપિ ગરુકાતિ કથિતા. તેનેવાહ ‘‘મેથુનધમ્મસન્નિસ્સિતકિલેસસઙ્ખાતેન રહસ્સાદેના’’તિઆદિ. તસ્મા ગરુકાનં એવ અનન્તરં ઉદ્દિટ્ઠન્તિપિ એકે. એવં સતિ પઠમાનિયતમેવાલં તાવતા લક્ખણદીપનસિદ્ધિતો, કિં દુતિયેનાતિ ચે? ન, ઓકાસનિયમપચ્ચયમિચ્છાગાહનિવારણપ્પયોજનતો. ‘‘પટિચ્છન્ને આસને અલંકમ્મનિયે’’તિ ઓકાસનિયમતો હિ તબ્બિપરીતે ઓકાસે ઇદં લક્ખણં ન વિકપ્પિતન્તિ મિચ્છાગાહો હોતિ. તંનિવારણતો દુતિયાનિયતમ્પિ સાત્થકમેવાતિ અધિપ્પાયો. કસ્મા? ઓકાસભેદતો, રહોભેદદીપનતો, રહોનિસજ્જસ્સાદભેદદીપનતો. ઓકાસનિયમભાવે ચ રહોનિસજ્જસ્સાદભેદો જાતો. દ્વિન્નં રહોનિસજ્જસિક્ખાપદાનં નાનાત્તજાનનઞ્ચ સિયા તથા કાયસંસગ્ગભેદદીપનતો. નાલં કમ્મનિયેપિ હિ ઓકાસે અપ્પટિચ્છન્ને, પટિચ્છન્નેપિ વા નિસિન્નાય વાતપાનકવાટચ્છિદ્દાદીહિ નિક્ખન્તકેસાદિગ્ગહણેન કાયસંસગ્ગો લબ્ભતીતિ એવમાદયોપિ નયા વિત્થારતો વેદિતબ્બા.
Aniyate āditova idaṃ pakiṇṇakaṃ. Seyyathidaṃ – idaṃ aniyatakaṇḍaṃ nippayojanaṃ tattha apubbābhāvatoti ce? Na, garukalahukabhedabhinnāpattiropanāropanakkamalakkhaṇadīpanappayojanato. Ettha hi ‘‘sā ce evaṃ vadeyya ‘ayyo mayā…pe… so ca taṃ paṭijānāti, āpattiyā kāretabbo’’’tiādinā (pārā. 446) āpattiyā garukāya, lahukāya ca āropanakkamalakkhaṇaṃ, ‘‘na kāretabbo’’ti iminā anāropanakkamalakkhaṇañca dassitaṃ. Lakkhaṇadīpanato ādimhi, ante vā uddisitabbanti ce? Na, asambhavato. Kathaṃ na tāva ādimhi sambhavati, yesamidaṃ lakkhaṇaṃ, tesaṃ sikkhāpadānaṃ adassitattā. Na ante garukamissakattā. Tasmā garukalahukānaṃ majjhe eva uddisitabbataṃ arahati ubhayamissakattā. Yā tattha pācittiyasaṅkhātā lahukāpatti dassitā, sāpi garukāti kathitā. Tenevāha ‘‘methunadhammasannissitakilesasaṅkhātena rahassādenā’’tiādi. Tasmā garukānaṃ eva anantaraṃ uddiṭṭhantipi eke. Evaṃ sati paṭhamāniyatamevālaṃ tāvatā lakkhaṇadīpanasiddhito, kiṃ dutiyenāti ce? Na, okāsaniyamapaccayamicchāgāhanivāraṇappayojanato. ‘‘Paṭicchanne āsane alaṃkammaniye’’ti okāsaniyamato hi tabbiparīte okāse idaṃ lakkhaṇaṃ na vikappitanti micchāgāho hoti. Taṃnivāraṇato dutiyāniyatampi sātthakamevāti adhippāyo. Kasmā? Okāsabhedato, rahobhedadīpanato, rahonisajjassādabhedadīpanato. Okāsaniyamabhāve ca rahonisajjassādabhedo jāto. Dvinnaṃ rahonisajjasikkhāpadānaṃ nānāttajānanañca siyā tathā kāyasaṃsaggabhedadīpanato. Nālaṃ kammaniyepi hi okāse appaṭicchanne, paṭicchannepi vā nisinnāya vātapānakavāṭacchiddādīhi nikkhantakesādiggahaṇena kāyasaṃsaggo labbhatīti evamādayopi nayā vitthārato veditabbā.
તત્રિદં મુખમત્તનિદસ્સનં – ઓકાસભેદતોતિ અલંકમ્મનિયનાલંકમ્મનિયભેદતો. પટિચ્છન્નમ્પિ હિ એકચ્ચં નાલંકમ્મનિયં વાતપાનાદિના અન્તરિતત્તા , ઉભયપ્પટિચ્છન્નમ્પિ એકચ્ચં નાલંકમ્મનિયં વિજાનતં અજ્ઝોકાસત્તા. રહોભેદદીપનતોતિ એત્થ રહભાવસામઞ્ઞેપિ રહો દ્વિધા પટિચ્છન્નાપટિચ્છન્નભેદતોતિ અધિપ્પાયો. રહોનિસજ્જસ્સાદભેદદીપનતોતિ મેથુનસ્સાદવસેન નિસજ્જા, દુટ્ઠુલ્લસ્સાદવસેન નિસજ્જાતિ તાદિસસ્સ ભેદસ્સ દીપનતોતિ અત્થો. ‘‘ઇધ આગતનયત્તા ભિક્ખુનિપાતિમોક્ખે ઇદં કણ્ડં પરિહીનન્તિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ વદન્તિ. ‘‘અટ્ઠુપ્પત્તિયા તત્થ અનુપ્પન્નત્તા’’તિ એકે, તં અનેકન્તભાવદીપનતો અયુત્તં. સબ્બબુદ્ધકાલે હિ ભિક્ખૂનં પઞ્ચ, ભિક્ખુનીનં ચત્તારો ચ ઉદ્દેસા સન્તિ. પાતિમોક્ખુદ્દેસપઞ્ઞત્તિયા અસાધારણત્તા તત્થ નિદ્દિટ્ઠસઙ્ઘાદિસેસપાચિત્તિયાનન્તિ એકે. તાસઞ્હિ ભિક્ખુનીનં ઉબ્ભજાણુમણ્ડલિક (પાચિ॰ ૬૫૮) -અટ્ઠવત્થુક (પાચિ॰ ૬૭૫) -વસેન કાયસંસગ્ગવિસેસો પારાજિકવત્થુ, ‘‘હત્થગ્ગહણં વા સાદિયેય્ય, કાયં વા તદત્થાય ઉપસંહરેય્યા’’તિ (પાચિ॰ ૬૭૫) વચનતો સાદિયનમ્પિ, ‘‘સન્તિટ્ઠેય્ય વા’’તિ (પાચિ॰ ૬૭૫) વચનતો ઠાનમ્પિ, ‘‘સઙ્કેતં વા ગચ્છેય્યા’’તિ (પાચિ॰ ૬૭૫) વચનતો ગમનમ્પિ, ‘‘છન્નં વા અનુપવિસેય્યા’’તિ (પાચિ॰ ૬૭૫) વચનતો પટિચ્છન્નટ્ઠાનપ્પવેસોપિ હોતિ, તથા ‘‘રત્તન્ધકારે અપ્પદીપે, પટિચ્છન્ને ઓકાસે અજ્ઝોકાસે એકેનેકા સન્તિટ્ઠેય્ય વા સલ્લપેય્ય વા’’તિ (પાચિ॰ ૮૩૯) વચનતો દુટ્ઠુલ્લવાચાપિ પાચિત્તિયવત્થુકન્તિ કત્વા તાસં અઞ્ઞથા અનિયતકણ્ડસ્સ અવત્તબ્બતાપત્તિતો ન વુત્તન્તિ તેસં અધિપ્પાયો. પકિણ્ણકં.
Tatridaṃ mukhamattanidassanaṃ – okāsabhedatoti alaṃkammaniyanālaṃkammaniyabhedato. Paṭicchannampi hi ekaccaṃ nālaṃkammaniyaṃ vātapānādinā antaritattā , ubhayappaṭicchannampi ekaccaṃ nālaṃkammaniyaṃ vijānataṃ ajjhokāsattā. Rahobhedadīpanatoti ettha rahabhāvasāmaññepi raho dvidhā paṭicchannāpaṭicchannabhedatoti adhippāyo. Rahonisajjassādabhedadīpanatoti methunassādavasena nisajjā, duṭṭhullassādavasena nisajjāti tādisassa bhedassa dīpanatoti attho. ‘‘Idha āgatanayattā bhikkhunipātimokkhe idaṃ kaṇḍaṃ parihīnanti veditabba’’nti vadanti. ‘‘Aṭṭhuppattiyā tattha anuppannattā’’ti eke, taṃ anekantabhāvadīpanato ayuttaṃ. Sabbabuddhakāle hi bhikkhūnaṃ pañca, bhikkhunīnaṃ cattāro ca uddesā santi. Pātimokkhuddesapaññattiyā asādhāraṇattā tattha niddiṭṭhasaṅghādisesapācittiyānanti eke. Tāsañhi bhikkhunīnaṃ ubbhajāṇumaṇḍalika (pāci. 658) -aṭṭhavatthuka (pāci. 675) -vasena kāyasaṃsaggaviseso pārājikavatthu, ‘‘hatthaggahaṇaṃ vā sādiyeyya, kāyaṃ vā tadatthāya upasaṃhareyyā’’ti (pāci. 675) vacanato sādiyanampi, ‘‘santiṭṭheyya vā’’ti (pāci. 675) vacanato ṭhānampi, ‘‘saṅketaṃ vā gaccheyyā’’ti (pāci. 675) vacanato gamanampi, ‘‘channaṃ vā anupaviseyyā’’ti (pāci. 675) vacanato paṭicchannaṭṭhānappavesopi hoti, tathā ‘‘rattandhakāre appadīpe, paṭicchanne okāse ajjhokāse ekenekā santiṭṭheyya vā sallapeyya vā’’ti (pāci. 839) vacanato duṭṭhullavācāpi pācittiyavatthukanti katvā tāsaṃ aññathā aniyatakaṇḍassa avattabbatāpattito na vuttanti tesaṃ adhippāyo. Pakiṇṇakaṃ.
‘‘દેસનાવુટ્ઠાનગામિનીનં આપત્તીનં વસેન અલજ્જિઆદયો લજ્જીનં ચોદેસ્સન્તી’’તિ આગતત્તા લજ્જિપગ્ગહત્થાય પતિરૂપાયપિ ઉપાસિકાય વચનેન અકત્વા ભિક્ખુસ્સેવ પટિઞ્ઞાય કાતબ્બન્તિ આપત્તિયો પન લક્ખણદસ્સનત્થં પઞ્ઞત્તં વિત્થારનયમેવ ગહેત્વા વત્તું યુત્તં ‘‘ઇમે ખો પનાયસ્મન્તો દ્વે અનિયતા ધમ્મા’’તિ (પારા॰ ૪૪૩) ઉદ્દેસદસ્સનત્તાતિ લિખિતં. સોતસ્સ રહોતિ એત્થ રહોતિ વચનસામઞ્ઞતો વુત્તં. દુટ્ઠુલ્લસામઞ્ઞતો દુટ્ઠુલ્લારોચનપ્પટિચ્છાદનસિક્ખાપદેસુ પારાજિકવચનં વિય. તસ્મા ‘‘ચક્ખુસ્સેવ પન રહો ‘રહો’તિ ઇધ અધિપ્પેતો’’તિ વુત્તં. કથં પઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘માતુગામો નામ…પે॰… અન્તમસો તદહુજાતાપિ દારિકા’’તિ (પારા॰ ૪૪૫) વુત્તત્તા દુટ્ઠુલ્લોભાસનં ઇધ નાધિપ્પેતન્તિ દીપિતમેવાતિ. અન્તોદ્વાદસહત્થેપીતિ પિ-સદ્દેન અપિહિતકવાટસ્સ ગબ્ભસ્સ દ્વારે નિસિન્નોપીતિ અત્થો. અચેલકવગ્ગે રહોપટિચ્છન્નાસનસિક્ખાપદે (પાચિ॰ ૨૮૮) ‘‘યો કોચિ વિઞ્ઞૂ પુરિસો દુતિયો હોતી’’તિ ઇમસ્સ અનુરૂપતો ‘‘ઇત્થીનં પન સતમ્પિ અનાપત્તિં ન કરોતિયેવા’’તિ વુત્તં. ‘‘અલંકમ્મનિયેતિ સક્કા હોતિ મેથુનં ધમ્મં પટિસેવિતુ’’ન્તિ (પારા॰ ૪૪૫) વિભઙ્ગે વચનતો રહોનિસજ્જસ્સાદો ચેત્થ મેથુનધમ્મસન્નિસ્સિતકિલેસો, ન દુતિયે વિય દુટ્ઠુલ્લવાચસ્સાદકિલેસો. તસ્મા ચ પઞ્ઞાયતિ સોતસ્સ રહો નાધિપ્પેતોતિ.
‘‘Desanāvuṭṭhānagāminīnaṃ āpattīnaṃ vasena alajjiādayo lajjīnaṃ codessantī’’ti āgatattā lajjipaggahatthāya patirūpāyapi upāsikāya vacanena akatvā bhikkhusseva paṭiññāya kātabbanti āpattiyo pana lakkhaṇadassanatthaṃ paññattaṃ vitthāranayameva gahetvā vattuṃ yuttaṃ ‘‘ime kho panāyasmanto dve aniyatā dhammā’’ti (pārā. 443) uddesadassanattāti likhitaṃ. Sotassa rahoti ettha rahoti vacanasāmaññato vuttaṃ. Duṭṭhullasāmaññato duṭṭhullārocanappaṭicchādanasikkhāpadesu pārājikavacanaṃ viya. Tasmā ‘‘cakkhusseva pana raho ‘raho’ti idha adhippeto’’ti vuttaṃ. Kathaṃ paññāyatīti ce? ‘‘Mātugāmo nāma…pe… antamaso tadahujātāpi dārikā’’ti (pārā. 445) vuttattā duṭṭhullobhāsanaṃ idha nādhippetanti dīpitamevāti. Antodvādasahatthepīti pi-saddena apihitakavāṭassa gabbhassa dvāre nisinnopīti attho. Acelakavagge rahopaṭicchannāsanasikkhāpade (pāci. 288) ‘‘yo koci viññū puriso dutiyo hotī’’ti imassa anurūpato ‘‘itthīnaṃ pana satampi anāpattiṃ na karotiyevā’’ti vuttaṃ. ‘‘Alaṃkammaniyeti sakkā hoti methunaṃ dhammaṃ paṭisevitu’’nti (pārā. 445) vibhaṅge vacanato rahonisajjassādo cettha methunadhammasannissitakileso, na dutiye viya duṭṭhullavācassādakileso. Tasmā ca paññāyati sotassa raho nādhippetoti.
તિણ્ણં ધમ્માનં અઞ્ઞતરેન વદેય્યાતિ રહોનિસજ્જસિક્ખાપદવસેન નિસિન્નસ્સ તસ્સાનુસારેન પાચિત્તિયમેવ અવત્વા પારાજિકસઙ્ઘાદિસેસાયપિ આપત્તિયા ભેદદસ્સનત્થં વુત્તં. પુન આપત્તિપ્પટિજાનનં અવત્વા કસ્મા ‘‘નિસજ્જં ભિક્ખુ પટિજાનમાનો’’તિ વત્થુપ્પટિજાનનં વુત્તન્તિ? વુચ્ચતે – આપત્તિયા ચોદિતે વિનયધરેન ‘‘કિસ્મિં વત્થુસ્મિ’’ન્તિ પુચ્છિતે ચુદિતકેન ‘‘ઇમસ્મિં વત્થુસ્મિ’’ન્તિ વુત્તે વિનયધરેન ‘‘ઈદિસં નામ અકાસી’’તિ પુચ્છિતે સો વત્થું પટિજાનમાનોવ કારેતબ્બોતિ દસ્સનત્થં ‘‘નિસજ્જં ભિક્ખુ પટિજાનમાનો’’તિ વુત્તં. યદિ એવં નિસજ્જં પટિજાનમાનોપિ આપત્તિયાવ કારેતબ્બોતિ? અનુરૂપમેવ. એવં પન ગહેતબ્બં – તિણ્ણમ્પિ આપત્તીનં વત્થૂનિ અગ્ગહેત્વા ઇધ સિક્ખાપદવસેન નિસજ્જમેવ વુત્તં. તસ્મિં ગહિતેપિ હિ આપત્તિ ગહિતાવ હોતીતિ. યેન વા સાતિ એત્થ વા-સદ્દો ‘‘તેન સો ભિક્ખુ કારેતબ્બો વા’’તિ યોજેતબ્બો. સો ચ વિકપ્પત્થો. તસ્મા ‘‘કારેતબ્બો વા પટિજાનમાનો, ન વા કારેતબ્બો અપ્પટિજાનમાનો’’તિ અત્થો. તેન વુત્તં ‘‘પટિજાનમાનો વા’’તિઆદિ. રહોનિસજ્જસિક્ખાપદવસેન નિસજ્જપચ્ચયા આપત્તિયા વુત્તત્તા સેસેસુપિ સેસસિક્ખાપદવસેન આપત્તિ ગહેતબ્બા. ‘‘સમુટ્ઠાનાદીનિ પઠમપારાજિકસદિસાનેવા’’તિ વુત્તત્તા ઇધ દુટ્ઠુલ્લોભાસનસ્સ અનધિપ્પેતભાવો વેદિતબ્બો.
Tiṇṇaṃ dhammānaṃ aññatarena vadeyyāti rahonisajjasikkhāpadavasena nisinnassa tassānusārena pācittiyameva avatvā pārājikasaṅghādisesāyapi āpattiyā bhedadassanatthaṃ vuttaṃ. Puna āpattippaṭijānanaṃ avatvā kasmā ‘‘nisajjaṃ bhikkhu paṭijānamāno’’ti vatthuppaṭijānanaṃ vuttanti? Vuccate – āpattiyā codite vinayadharena ‘‘kismiṃ vatthusmi’’nti pucchite cuditakena ‘‘imasmiṃ vatthusmi’’nti vutte vinayadharena ‘‘īdisaṃ nāma akāsī’’ti pucchite so vatthuṃ paṭijānamānova kāretabboti dassanatthaṃ ‘‘nisajjaṃ bhikkhu paṭijānamāno’’ti vuttaṃ. Yadi evaṃ nisajjaṃ paṭijānamānopi āpattiyāva kāretabboti? Anurūpameva. Evaṃ pana gahetabbaṃ – tiṇṇampi āpattīnaṃ vatthūni aggahetvā idha sikkhāpadavasena nisajjameva vuttaṃ. Tasmiṃ gahitepi hi āpatti gahitāva hotīti. Yena vā sāti ettha vā-saddo ‘‘tena so bhikkhu kāretabbo vā’’ti yojetabbo. So ca vikappattho. Tasmā ‘‘kāretabbo vā paṭijānamāno, na vā kāretabbo appaṭijānamāno’’ti attho. Tena vuttaṃ ‘‘paṭijānamāno vā’’tiādi. Rahonisajjasikkhāpadavasena nisajjapaccayā āpattiyā vuttattā sesesupi sesasikkhāpadavasena āpatti gahetabbā. ‘‘Samuṭṭhānādīni paṭhamapārājikasadisānevā’’ti vuttattā idha duṭṭhullobhāsanassa anadhippetabhāvo veditabbo.
પઠમાનિયતસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Paṭhamāniyatasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.