| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā |
३. ततियपाराजिकं
3. Tatiyapārājikaṃ
तीहीति कायवचीमनोद्वारेहि। विभावितन्ति पकासितं, देसितं पञ्ञत्तन्ति वुत्तं होति।
Tīhīti kāyavacīmanodvārehi. Vibhāvitanti pakāsitaṃ, desitaṃ paññattanti vuttaṃ hoti.
पठमपञ्ञत्तिनिदानवण्णना
Paṭhamapaññattinidānavaṇṇanā
१६२. तिक्खत्तुं पाकारपरिक्खेपवड्ढनेनाति तिक्खत्तुं पाकारपरिक्खेपेन नगरभूमिया वड्ढनेन। विसालीभूतत्ताति गावुतन्तरं गावुतन्तरं पुथुभूतत्ता। बाराणसिरञ्ञो किर (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१४६; खु॰ पा॰ अट्ठ॰ ६. रतनसुत्तवण्णना) अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि गब्भो सण्ठासि, सा ञत्वा रञ्ञो निवेदेसि, राजा गब्भपरिहारं अदासि। सा सम्मा परिहरियमाना गब्भपरिपाककाले विजायनघरं पाविसि। पुञ्ञवन्तीनं पच्चूससमये गब्भवुट्ठानं होति, सा च तासं अञ्ञतरा, तेन पच्चूससमये अलत्तकपटलबन्धुजीवकपुप्फसदिसं मंसपेसिं विजायि। ततो ‘‘अञ्ञा देवियो सुवण्णबिम्बसदिसे पुत्ते विजायन्ति, अग्गमहेसी मंसपेसिन्ति रञ्ञो पुरतो मम अवण्णो उप्पज्जेय्या’’ति चिन्तेत्वा तेन अवण्णभयेन तं मंसपेसिं एकस्मिं भाजने पक्खिपित्वा पटिकुज्जित्वा राजमुद्दिकाय लञ्छेत्वा गङ्गाय सोते पक्खिपापेसि। मनुस्सेहि छड्डितमत्ते देवता आरक्खं संविदहिंसु। सुवण्णपट्टिकञ्चेत्थ जातिहिङ्गुलकेन ‘‘बाराणसिरञ्ञो अग्गमहेसिया पजा’’ति लिखित्वा बन्धिंसु। ततो तं भाजनं ऊमिभयादीहि अनुपद्दुतं गङ्गासोतेन पायासि।
162.Tikkhattuṃ pākāraparikkhepavaḍḍhanenāti tikkhattuṃ pākāraparikkhepena nagarabhūmiyā vaḍḍhanena. Visālībhūtattāti gāvutantaraṃ gāvutantaraṃ puthubhūtattā. Bārāṇasirañño kira (ma. ni. aṭṭha. 1.146; khu. pā. aṭṭha. 6. ratanasuttavaṇṇanā) aggamahesiyā kucchimhi gabbho saṇṭhāsi, sā ñatvā rañño nivedesi, rājā gabbhaparihāraṃ adāsi. Sā sammā parihariyamānā gabbhaparipākakāle vijāyanagharaṃ pāvisi. Puññavantīnaṃ paccūsasamaye gabbhavuṭṭhānaṃ hoti, sā ca tāsaṃ aññatarā, tena paccūsasamaye alattakapaṭalabandhujīvakapupphasadisaṃ maṃsapesiṃ vijāyi. Tato ‘‘aññā deviyo suvaṇṇabimbasadise putte vijāyanti, aggamahesī maṃsapesinti rañño purato mama avaṇṇo uppajjeyyā’’ti cintetvā tena avaṇṇabhayena taṃ maṃsapesiṃ ekasmiṃ bhājane pakkhipitvā paṭikujjitvā rājamuddikāya lañchetvā gaṅgāya sote pakkhipāpesi. Manussehi chaḍḍitamatte devatā ārakkhaṃ saṃvidahiṃsu. Suvaṇṇapaṭṭikañcettha jātihiṅgulakena ‘‘bārāṇasirañño aggamahesiyā pajā’’ti likhitvā bandhiṃsu. Tato taṃ bhājanaṃ ūmibhayādīhi anupaddutaṃ gaṅgāsotena pāyāsi.
तेन च समयेन अञ्ञतरो तापसो गोपालककुलं निस्साय गङ्गातीरे विहरति। सो पातोव गङ्गं ओतिण्णो तं भाजनं आगच्छन्तं दिस्वा पंसुकूलसञ्ञाय अग्गहेसि। अथेत्थ तं अक्खरपट्टिकं राजमुद्दिकालञ्छनञ्च दिस्वा मुञ्चित्वा तं मंसपेसिं अद्दस। दिस्वानस्स एतदहोसि ‘‘सिया गब्भो, तथा हिस्स दुग्गन्धपूतिभावो नत्थी’’ति। उदकप्पवाहेनागतस्सपि हि उस्मा न विगच्छति, उस्मा च नाम ईदिसाय सविञ्ञाणकताय भवेय्याति ‘‘सिया गब्भो’’ति चिन्तेसि। पुञ्ञवन्तताय पन दुग्गन्धं नाहोसि सउसुमगताय पूतिभावो च। एवं पन चिन्तेत्वा अस्समं नेत्वा नं सुद्धे ओकासे ठपेसि। अथ अड्ढमासच्चयेन द्वे मंसपेसियो अहेसुं। तापसो दिस्वा साधुकतरं ठपेसि। ततो पुन अड्ढमासच्चयेन एकमेकिस्सा पेसिया हत्थपादसीसानमत्थाय पञ्च पञ्च पिळका उट्ठहिंसु। अथ ततो अड्ढमासच्चयेन एका मंसपेसि सुवण्णबिम्बसदिसो दारको, एका दारिका अहोसि। तेसु तापसस्स पुत्तसिनेहो उप्पज्जि, दारकानं पुञ्ञुपनिस्सयतो अङ्गुट्ठकतो चस्स खीरं निब्बत्ति। ततो पभुति च खीरभत्तं अलभित्थ। तापसो भत्तं भुञ्जित्वा खीरं दारकानं मुखे आसिञ्चति। तेसं पन यं यं उदरं पविसति, तं सब्बं मणिभाजनगतं विय दिस्सति। चरिमभवे बोधिसत्ते कुच्छिगते बोधिसत्तमातु विय उदरच्छविया अच्छविप्पसन्नताय एवं ते निच्छवी अहेसुं। अपरे आहु ‘‘सिब्बित्वा ठपिता विय नेसं अञ्ञमञ्ञं लीना छवि अहोसी’’ति। एवं ते निच्छविताय वा लीनच्छविताय वा ‘‘लिच्छवी’’ति पञ्ञायिंसु।
Tena ca samayena aññataro tāpaso gopālakakulaṃ nissāya gaṅgātīre viharati. So pātova gaṅgaṃ otiṇṇo taṃ bhājanaṃ āgacchantaṃ disvā paṃsukūlasaññāya aggahesi. Athettha taṃ akkharapaṭṭikaṃ rājamuddikālañchanañca disvā muñcitvā taṃ maṃsapesiṃ addasa. Disvānassa etadahosi ‘‘siyā gabbho, tathā hissa duggandhapūtibhāvo natthī’’ti. Udakappavāhenāgatassapi hi usmā na vigacchati, usmā ca nāma īdisāya saviññāṇakatāya bhaveyyāti ‘‘siyā gabbho’’ti cintesi. Puññavantatāya pana duggandhaṃ nāhosi sausumagatāya pūtibhāvo ca. Evaṃ pana cintetvā assamaṃ netvā naṃ suddhe okāse ṭhapesi. Atha aḍḍhamāsaccayena dve maṃsapesiyo ahesuṃ. Tāpaso disvā sādhukataraṃ ṭhapesi. Tato puna aḍḍhamāsaccayena ekamekissā pesiyā hatthapādasīsānamatthāya pañca pañca piḷakā uṭṭhahiṃsu. Atha tato aḍḍhamāsaccayena ekā maṃsapesi suvaṇṇabimbasadiso dārako, ekā dārikā ahosi. Tesu tāpasassa puttasineho uppajji, dārakānaṃ puññupanissayato aṅguṭṭhakato cassa khīraṃ nibbatti. Tato pabhuti ca khīrabhattaṃ alabhittha. Tāpaso bhattaṃ bhuñjitvā khīraṃ dārakānaṃ mukhe āsiñcati. Tesaṃ pana yaṃ yaṃ udaraṃ pavisati, taṃ sabbaṃ maṇibhājanagataṃ viya dissati. Carimabhave bodhisatte kucchigate bodhisattamātu viya udaracchaviyā acchavippasannatāya evaṃ te nicchavī ahesuṃ. Apare āhu ‘‘sibbitvā ṭhapitā viya nesaṃ aññamaññaṃ līnā chavi ahosī’’ti. Evaṃ te nicchavitāya vā līnacchavitāya vā ‘‘licchavī’’ti paññāyiṃsu.
तापसो दारके पोसेन्तो उस्सूरे गामं भिक्खाय पविसति, अतिदिवा पटिक्कमति। तस्स तं ब्यापारं ञत्वा गोपालका आहंसु – ‘‘भन्ते, पब्बजितानं दारकपोसनं पलिबोधो, अम्हाकं दारके देथ, मयं पोसेस्साम, तुम्हे अत्तनो कम्मं करोथा’’ति। तापसो ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणि। गोपालका दुतियदिवसे मग्गं समं कत्वा पुप्फेहि ओकिरित्वा धजपटाका उस्सापेत्वा तूरियेहि वज्जमानेहि अस्समं आगता। तापसो ‘‘महापुञ्ञा दारका, अप्पमादेनेव वड्ढेथ, वड्ढेत्वा अञ्ञमञ्ञं आवाहं करोथ, पञ्चगोरसेन राजानं तोसेत्वा भूमिभागं गहेत्वा नगरं मापेथ, तत्थ कुमारं अभिसिञ्चथा’’ति वत्वा दारके अदासि। ते ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा दारके नेत्वा पोसेसुं। दारका वुड्ढिमन्वाय कीळन्ता विवादट्ठानेसु अञ्ञे गोपालकदारके हत्थेनपि पादेनपि पहरन्ति, ते रोदन्ति। ‘‘किस्स रोदथा’’ति च मातापितूहि वुत्ता ‘‘इमे निम्मातापितिका तापसपोसिता अम्हे अतीव पहरन्ती’’ति वदन्ति। ततो नेसं पोसकमातापितरोपि ‘‘इमे दारका अञ्ञे दारके विहेसेन्ति दुक्खापेन्ति, न इमे सङ्गहेतब्बा, वज्जेतब्बा इमे’’ति आहंसु। ततो पभुति किर सो पदेसो ‘‘वज्जी’’ति वुच्चति योजनसतपरिमाणेन।
Tāpaso dārake posento ussūre gāmaṃ bhikkhāya pavisati, atidivā paṭikkamati. Tassa taṃ byāpāraṃ ñatvā gopālakā āhaṃsu – ‘‘bhante, pabbajitānaṃ dārakaposanaṃ palibodho, amhākaṃ dārake detha, mayaṃ posessāma, tumhe attano kammaṃ karothā’’ti. Tāpaso ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇi. Gopālakā dutiyadivase maggaṃ samaṃ katvā pupphehi okiritvā dhajapaṭākā ussāpetvā tūriyehi vajjamānehi assamaṃ āgatā. Tāpaso ‘‘mahāpuññā dārakā, appamādeneva vaḍḍhetha, vaḍḍhetvā aññamaññaṃ āvāhaṃ karotha, pañcagorasena rājānaṃ tosetvā bhūmibhāgaṃ gahetvā nagaraṃ māpetha, tattha kumāraṃ abhisiñcathā’’ti vatvā dārake adāsi. Te ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā dārake netvā posesuṃ. Dārakā vuḍḍhimanvāya kīḷantā vivādaṭṭhānesu aññe gopālakadārake hatthenapi pādenapi paharanti, te rodanti. ‘‘Kissa rodathā’’ti ca mātāpitūhi vuttā ‘‘ime nimmātāpitikā tāpasapositā amhe atīva paharantī’’ti vadanti. Tato nesaṃ posakamātāpitaropi ‘‘ime dārakā aññe dārake vihesenti dukkhāpenti, na ime saṅgahetabbā, vajjetabbā ime’’ti āhaṃsu. Tato pabhuti kira so padeso ‘‘vajjī’’ti vuccati yojanasataparimāṇena.
अथ तं पदेसं गोपालका राजानं तोसेत्वा अग्गहेसुं। तत्थ च नगरं मापेत्वा सोळसवस्सुद्देसिकं कुमारं अभिसिञ्चित्वा राजानं अकंसु। रज्जसम्पत्तिदायकस्स कम्मस्स कतत्ता असम्भिन्ने एव राजकुले उप्पन्नत्ता च राजकुमारस्स पुञ्ञानुभावसञ्चोदिता देवताधिग्गहिता अकंसूति केचि। दारकस्स दारिकाय सद्धिं वारेय्यं कत्वा कतिकं अकंसु ‘‘बाहिरतो दारिका न आनेतब्बा, इतो दारिका न कस्सचि दातब्बा’’ति। तेसं पठमसंवासेन द्वे दारका जाता धीता च पुत्तो च। एवं सोळसक्खत्तुं द्वे द्वे जाता। ततो तेसं दारकानं यथाक्कमं वड्ढन्तानं आरामुय्याननिवासट्ठानपरिवारसम्पत्तिं गहेतुं अप्पहोन्तं नगरं तिक्खत्तुं गावुतन्तरेन गावुतन्तरेन परिक्खिपिंसु। तस्स पुनप्पुनं विसालीकतत्ता ‘‘वेसाली’’त्वेव नामं जातं। तेन वुत्तं – ‘‘तिक्खत्तुं पाकारपरिक्खेपवड्ढनेन विसालीभूतत्ता वेसालीति वुच्चती’’ति।
Atha taṃ padesaṃ gopālakā rājānaṃ tosetvā aggahesuṃ. Tattha ca nagaraṃ māpetvā soḷasavassuddesikaṃ kumāraṃ abhisiñcitvā rājānaṃ akaṃsu. Rajjasampattidāyakassa kammassa katattā asambhinne eva rājakule uppannattā ca rājakumārassa puññānubhāvasañcoditā devatādhiggahitā akaṃsūti keci. Dārakassa dārikāya saddhiṃ vāreyyaṃ katvā katikaṃ akaṃsu ‘‘bāhirato dārikā na ānetabbā, ito dārikā na kassaci dātabbā’’ti. Tesaṃ paṭhamasaṃvāsena dve dārakā jātā dhītā ca putto ca. Evaṃ soḷasakkhattuṃ dve dve jātā. Tato tesaṃ dārakānaṃ yathākkamaṃ vaḍḍhantānaṃ ārāmuyyānanivāsaṭṭhānaparivārasampattiṃ gahetuṃ appahontaṃ nagaraṃ tikkhattuṃ gāvutantarena gāvutantarena parikkhipiṃsu. Tassa punappunaṃ visālīkatattā ‘‘vesālī’’tveva nāmaṃ jātaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘tikkhattuṃ pākāraparikkhepavaḍḍhanena visālībhūtattā vesālīti vuccatī’’ti.
इदम्पि च नगरन्ति न केवलं राजगहसावत्थियो येवाति दस्सेति। तत्थ महावनं नामातिआदि मज्झिमभाणकसंयुत्तभाणकानं समानट्ठकथा। मज्झिमट्ठकथायञ्हि (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१४६) संयुत्तट्ठकथायञ्च (सं॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.५.९८४-९८५) इमिनाव नयेन वुत्तं। दीघनिकायट्ठकथायं (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.३५९) पन ‘‘महावनेति बहिनगरे हिमवन्तेन सद्धिं एकाबद्धं हुत्वा ठितं सयंजातं वनं अत्थि, यं महन्तभावेनेव महावनन्ति वुच्चति, तस्मिं महावने। कूटागारसालायन्ति तस्मिं वनसण्डे सङ्घारामं पतिट्ठापेसुं। तत्थ कण्णिकं योजेत्वा थम्भानं उपरि कूटागारसालासङ्खेपेन देवविमानसदिसं पासादं अकंसु, तं उपादाय सकलोपि सङ्घारामो कूटागारसालाति पञ्ञायित्था’’ति वुत्तं। वनमज्झे कतत्ता ‘‘वनं निस्साया’’ति वुत्तं। आरामेति सङ्घारामे। हंसवट्टकच्छदनेनाति हंसवट्टकपटिच्छन्नेन, हंसमण्डलाकारेनाति अत्थो।
Idampi ca nagaranti na kevalaṃ rājagahasāvatthiyo yevāti dasseti. Tattha mahāvanaṃ nāmātiādi majjhimabhāṇakasaṃyuttabhāṇakānaṃ samānaṭṭhakathā. Majjhimaṭṭhakathāyañhi (ma. ni. aṭṭha. 1.146) saṃyuttaṭṭhakathāyañca (saṃ. ni. aṭṭha. 3.5.984-985) imināva nayena vuttaṃ. Dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.359) pana ‘‘mahāvaneti bahinagare himavantena saddhiṃ ekābaddhaṃ hutvā ṭhitaṃ sayaṃjātaṃ vanaṃ atthi, yaṃ mahantabhāveneva mahāvananti vuccati, tasmiṃ mahāvane. Kūṭāgārasālāyanti tasmiṃ vanasaṇḍe saṅghārāmaṃ patiṭṭhāpesuṃ. Tattha kaṇṇikaṃ yojetvā thambhānaṃ upari kūṭāgārasālāsaṅkhepena devavimānasadisaṃ pāsādaṃ akaṃsu, taṃ upādāya sakalopi saṅghārāmo kūṭāgārasālāti paññāyitthā’’ti vuttaṃ. Vanamajjhe katattā ‘‘vanaṃ nissāyā’’ti vuttaṃ. Ārāmeti saṅghārāme. Haṃsavaṭṭakacchadanenāti haṃsavaṭṭakapaṭicchannena, haṃsamaṇḍalākārenāti attho.
अनेकपरियायेनाति एत्थ परियाय-सद्दो कारणवचनोति आह ‘‘अनेकेहि कारणेही’’ति, अयं कायो अविञ्ञाणकोपि सविञ्ञाणकोपि एवम्पि असुभो एवम्पि असुभोति नानाविधेहि कारणेहीति अत्थो। असुभाकारसन्दस्सनप्पवत्तन्ति केसादिवसेन तत्थापि वण्णादितो असुभाकारस्स सब्बसो दस्सनवसेन पवत्तं। कायविच्छन्दनियकथन्ति अत्तनो परस्स च करजकाये विच्छन्दनुप्पादनकथं। मुत्तं वातिआदिना ब्यतिरेकमुखेन कायस्स अमनुञ्ञतं दस्सेति। तत्थ आदितो तीहि पदेहि अदस्सनीयताय असारकताय मज्झे चतूहि दुग्गन्धताय, अन्ते एकेन लेसमत्तेनपि मनुञ्ञताभावमस्स दस्सेति। अथ खोतिआदिना अन्वयतो सरूपेनेव अमनुञ्ञताय दस्सनं। छन्दोति दुब्बलरागो। रागोति बलवरागो। ‘‘केसा लोमादी’’ति सङ्खेपतो वुत्तमत्थं विभागेन दस्सेतुं ‘‘येपि ही’’तिआदि वुत्तं। असुभाति आगन्तुकेन सुभाकारेन विरहितत्ता असुभा। असुचिनोति अत्तनो सभावेनेव असुचिनो। पटिकूलाति नागरिकस्स असुचिकट्ठानं विय जिगुच्छनीयत्ता पटिकूला।
Anekapariyāyenāti ettha pariyāya-saddo kāraṇavacanoti āha ‘‘anekehi kāraṇehī’’ti, ayaṃ kāyo aviññāṇakopi saviññāṇakopi evampi asubho evampi asubhoti nānāvidhehi kāraṇehīti attho. Asubhākārasandassanappavattanti kesādivasena tatthāpi vaṇṇādito asubhākārassa sabbaso dassanavasena pavattaṃ. Kāyavicchandaniyakathanti attano parassa ca karajakāye vicchandanuppādanakathaṃ. Muttaṃ vātiādinā byatirekamukhena kāyassa amanuññataṃ dasseti. Tattha ādito tīhi padehi adassanīyatāya asārakatāya majjhe catūhi duggandhatāya, ante ekena lesamattenapi manuññatābhāvamassa dasseti. Atha khotiādinā anvayato sarūpeneva amanuññatāya dassanaṃ. Chandoti dubbalarāgo. Rāgoti balavarāgo. ‘‘Kesā lomādī’’ti saṅkhepato vuttamatthaṃ vibhāgena dassetuṃ ‘‘yepi hī’’tiādi vuttaṃ. Asubhāti āgantukena subhākārena virahitattā asubhā. Asucinoti attano sabhāveneva asucino. Paṭikūlāti nāgarikassa asucikaṭṭhānaṃ viya jigucchanīyattā paṭikūlā.
केसा नामेते वण्णतोपि पटिकूला, सण्ठानतोपि गन्धतोपि आसयतोपि ओकासतोपि पटिकूलाति दस्सेन्तो ‘‘सो च नेसं…पे॰… पञ्चहि कारणेहि वेदितब्बो’’ति आह। मनुञ्ञेपि (विसुद्धि॰ १.३८३; विभ॰ अट्ठ॰ ३५६) हि यागुपत्ते वा भत्तपत्ते वा केसवण्णं किञ्चि दिस्वा ‘‘केसमिस्सकमिदं, हरथ न’’न्ति जिगुच्छन्ति, एवं केसा वण्णतो पटिकूला। रत्तिं परिभुञ्जन्तापि केससण्ठानं अक्कवाकं वा मकचिवाकं वा छुपित्वा तथेव जिगुच्छन्ति, एवं सण्ठानतोपि पटिकूला। तेलमक्खनपुप्फधूपादिसङ्खारविरहितानञ्च केसानं गन्धो परमजेगुच्छो होति, ततो जेगुच्छतरो अग्गिम्हि पक्खित्तानं। केसा हि वण्णसण्ठानतो अप्पटिकूलापि सियुं, गन्धेन पन पटिकूलायेव। यथा हि दहरस्स कुमारकस्स वच्चं वण्णतो हलिद्दिवण्णं, सण्ठानतोपि हलिद्दिपिण्डसण्ठानं, सङ्कारट्ठाने छड्डितञ्च उद्धुमातककाळसुनखसरीरं वण्णतो तालपक्कवण्णं, सण्ठानतो वट्टेत्वा विस्सट्ठमुदिङ्गसण्ठानं, दाठापिस्स सुमनमकुळसदिसाति उभयम्पि वण्णसण्ठानतो सिया अप्पटिकूलं, गन्धेन पन पटिकूलमेव, एवं केसापि सियुं वण्णसण्ठानतो अप्पटिकूला, गन्धेन पन पटिकूलायेवाति।
Kesā nāmete vaṇṇatopi paṭikūlā, saṇṭhānatopi gandhatopi āsayatopi okāsatopi paṭikūlāti dassento ‘‘so ca nesaṃ…pe… pañcahi kāraṇehi veditabbo’’ti āha. Manuññepi (visuddhi. 1.383; vibha. aṭṭha. 356) hi yāgupatte vā bhattapatte vā kesavaṇṇaṃ kiñci disvā ‘‘kesamissakamidaṃ, haratha na’’nti jigucchanti, evaṃ kesā vaṇṇato paṭikūlā. Rattiṃ paribhuñjantāpi kesasaṇṭhānaṃ akkavākaṃ vā makacivākaṃ vā chupitvā tatheva jigucchanti, evaṃ saṇṭhānatopi paṭikūlā. Telamakkhanapupphadhūpādisaṅkhāravirahitānañca kesānaṃ gandho paramajeguccho hoti, tato jegucchataro aggimhi pakkhittānaṃ. Kesā hi vaṇṇasaṇṭhānato appaṭikūlāpi siyuṃ, gandhena pana paṭikūlāyeva. Yathā hi daharassa kumārakassa vaccaṃ vaṇṇato haliddivaṇṇaṃ, saṇṭhānatopi haliddipiṇḍasaṇṭhānaṃ, saṅkāraṭṭhāne chaḍḍitañca uddhumātakakāḷasunakhasarīraṃ vaṇṇato tālapakkavaṇṇaṃ, saṇṭhānato vaṭṭetvā vissaṭṭhamudiṅgasaṇṭhānaṃ, dāṭhāpissa sumanamakuḷasadisāti ubhayampi vaṇṇasaṇṭhānato siyā appaṭikūlaṃ, gandhena pana paṭikūlameva, evaṃ kesāpi siyuṃ vaṇṇasaṇṭhānato appaṭikūlā, gandhena pana paṭikūlāyevāti.
यथा पन असुचिट्ठाने गामनिस्सन्देन जातानि सूपेय्यपण्णानि नागरिकमनुस्सानं जेगुच्छानि होन्ति अपरिभोगानि, एवं केसापि पुब्बलोहितमुत्तकरीसपित्तसेम्हादिनिस्सन्देन जातत्ता जेगुच्छाति इदं तेसं आसयतो पाटिकुल्यं। इमे च केसा नाम गूथरासिम्हि उट्ठितकण्णकं विय एकतिंसकोट्ठासरासिम्हि जाता, ते सुसानसङ्कारट्ठानादीसु जातसाकं विय परिखादीसु जातकमलकुवलयादिपुप्फं विय च असुचिट्ठाने जातत्ता परमजेगुच्छाति इदं तेसं ओकासतो पाटिकुल्यं। यथा च केसानं, एवं सब्बकोट्ठासानञ्च वण्णसण्ठानगन्धासयोकासवसेन पञ्चधा पटिकूलता वेदितब्बाति आह ‘‘एवं लोमादीन’’न्ति। पञ्चपञ्चप्पभेदेनाति एत्थ बाहिरत्थसमासो दट्ठब्बो पञ्च पञ्च पभेदा एतस्साति पञ्चपञ्चप्पभेदोति।
Yathā pana asuciṭṭhāne gāmanissandena jātāni sūpeyyapaṇṇāni nāgarikamanussānaṃ jegucchāni honti aparibhogāni, evaṃ kesāpi pubbalohitamuttakarīsapittasemhādinissandena jātattā jegucchāti idaṃ tesaṃ āsayato pāṭikulyaṃ. Ime ca kesā nāma gūtharāsimhi uṭṭhitakaṇṇakaṃ viya ekatiṃsakoṭṭhāsarāsimhi jātā, te susānasaṅkāraṭṭhānādīsu jātasākaṃ viya parikhādīsu jātakamalakuvalayādipupphaṃ viya ca asuciṭṭhāne jātattā paramajegucchāti idaṃ tesaṃ okāsato pāṭikulyaṃ. Yathā ca kesānaṃ, evaṃ sabbakoṭṭhāsānañca vaṇṇasaṇṭhānagandhāsayokāsavasena pañcadhā paṭikūlatā veditabbāti āha ‘‘evaṃ lomādīna’’nti. Pañcapañcappabhedenāti ettha bāhiratthasamāso daṭṭhabbo pañca pañca pabhedā etassāti pañcapañcappabhedoti.
संवण्णेन्तोति वित्थारेन्तो। असुभायाति असुभमातिकाय। फातिकम्मन्ति बहुलीकारो। पञ्चङ्गविप्पहीनं पञ्चङ्गसमन्नागतन्ति एत्थ कामच्छन्दो ब्यापादो थिनमिद्धं उद्धच्चकुक्कुच्चं विचिकिच्छाति इमेसं पञ्चन्नं नीवरणानं पहानवसेन पञ्चङ्गविप्पहीनता वेदितब्बा। न हि एतेसु अप्पहीनेसु झानं उप्पज्जति, तेनस्सेतानि पहानङ्गानीति वुच्चन्ति। किञ्चापि हि झानक्खणे अञ्ञेपि अकुसला धम्मा पहीयन्ति, तथापि एतानेव विसेसेन झानन्तरायकरानि। कामच्छन्देन हि नानाविसयपलोभितं चित्तं न एकत्तारम्मणे समाधियति, कामच्छन्दाभिभूतं वा चित्तं न कामधातुप्पहानाय पटिपदं पटिपज्जति, ब्यापादेन च आरम्मणे पटिहञ्ञमानं न निरन्तरं पवत्तति, थिनमिद्धाभिभूतं अकम्मञ्ञं होति, उद्धच्चकुक्कुच्चपरेतं अवूपसन्तमेव हुत्वा परिब्भमति, विचिकिच्छाय उपहतं झानाधिगमसाधिकं पटिपदं नारोहति। इति विसेसेन झानन्तरायकरत्ता एतानेव पहानङ्गानीति वुत्तानि।
Saṃvaṇṇentoti vitthārento. Asubhāyāti asubhamātikāya. Phātikammanti bahulīkāro. Pañcaṅgavippahīnaṃ pañcaṅgasamannāgatanti ettha kāmacchando byāpādo thinamiddhaṃ uddhaccakukkuccaṃ vicikicchāti imesaṃ pañcannaṃ nīvaraṇānaṃ pahānavasena pañcaṅgavippahīnatā veditabbā. Na hi etesu appahīnesu jhānaṃ uppajjati, tenassetāni pahānaṅgānīti vuccanti. Kiñcāpi hi jhānakkhaṇe aññepi akusalā dhammā pahīyanti, tathāpi etāneva visesena jhānantarāyakarāni. Kāmacchandena hi nānāvisayapalobhitaṃ cittaṃ na ekattārammaṇe samādhiyati, kāmacchandābhibhūtaṃ vā cittaṃ na kāmadhātuppahānāya paṭipadaṃ paṭipajjati, byāpādena ca ārammaṇe paṭihaññamānaṃ na nirantaraṃ pavattati, thinamiddhābhibhūtaṃ akammaññaṃ hoti, uddhaccakukkuccaparetaṃ avūpasantameva hutvā paribbhamati, vicikicchāya upahataṃ jhānādhigamasādhikaṃ paṭipadaṃ nārohati. Iti visesena jhānantarāyakarattā etāneva pahānaṅgānīti vuttāni.
यस्मा पन वितक्को आरम्मणे चित्तं अभिनिरोपेति, विचारो अनुप्पबन्धति, तेहि अविक्खेपाय सम्पादितपयोगस्स चेतसो पयोगसम्पत्तिसम्भवा पीति पीननं, सुखञ्च उपब्रूहनं करोति, अथ नं ससम्पयुत्तधम्मं एतेहि अभिनिरोपनानुबन्धनपीननउपब्रूहनेहि अनुग्गहिता एकग्गता एकत्तारम्मणे समं सम्मा आधियति, तस्मा वितक्को विचारो पीति सुखं चित्तेकग्गताति इमेसं पञ्चन्नं उप्पत्तिवसेन पञ्चङ्गसमन्नागतता वेदितब्बा। उप्पन्नेसु हि एतेसु पञ्चसु झानं उप्पन्नं नाम होति, तेनस्स एतानि पञ्च समन्नागतङ्गानीति वुच्चन्ति। तस्मा न एतेहि समन्नागतं अञ्ञदेव झानं नाम अत्थीति गहेतब्बं। यथा पन अङ्गमत्तवसेनेव चतुरङ्गिनी सेना, पञ्चङ्गिकं तूरियं अट्ठङ्गिको च मग्गोति वुच्चति, एवमिदम्पि अङ्गमत्तवसेनेव ‘‘पञ्चङ्गिक’’न्ति वा ‘‘पञ्चङ्गसमन्नागत’’न्ति वा वुच्चतीति वेदितब्बं।
Yasmā pana vitakko ārammaṇe cittaṃ abhiniropeti, vicāro anuppabandhati, tehi avikkhepāya sampāditapayogassa cetaso payogasampattisambhavā pīti pīnanaṃ, sukhañca upabrūhanaṃ karoti, atha naṃ sasampayuttadhammaṃ etehi abhiniropanānubandhanapīnanaupabrūhanehi anuggahitā ekaggatā ekattārammaṇe samaṃ sammā ādhiyati, tasmā vitakko vicāro pīti sukhaṃ cittekaggatāti imesaṃ pañcannaṃ uppattivasena pañcaṅgasamannāgatatā veditabbā. Uppannesu hi etesu pañcasu jhānaṃ uppannaṃ nāma hoti, tenassa etāni pañca samannāgataṅgānīti vuccanti. Tasmā na etehi samannāgataṃ aññadeva jhānaṃ nāma atthīti gahetabbaṃ. Yathā pana aṅgamattavaseneva caturaṅginī senā, pañcaṅgikaṃ tūriyaṃ aṭṭhaṅgiko ca maggoti vuccati, evamidampi aṅgamattavaseneva ‘‘pañcaṅgika’’nti vā ‘‘pañcaṅgasamannāgata’’nti vā vuccatīti veditabbaṃ.
एतानि च पञ्चङ्गानि किञ्चापि उपचारक्खणेपि अत्थि, अथ खो उपचारे पकतिचित्ततो बलवतरानि, इध पन उपचारतोपि बलवतरानि रूपावचरक्खणप्पत्तानि। एत्थ हि वितक्को सुविसदेन आकारेन आरम्मणे चित्तं अभिनिरोपयमानो उप्पज्जति, विचारो अतिविय आरम्मणं अनुमज्जमानो, पीतिसुखं सब्बावन्तम्पि कायं फरमानं। तेनेव वुत्तं ‘‘नास्स किञ्चि सब्बावतो कायस्स विवेकजेन पीतिसुखेन अप्फुटं होती’’ति। चित्तेकग्गतापि हेट्ठिमम्हि समुग्गपटले उपरिमं समुग्गपटलं विय आरम्मणे सुफुसिता हुत्वा उप्पज्जति। अयमेतेसं इतरेहि विसेसो, तस्मा ‘‘पञ्चङ्गसमन्नागत’’न्ति अप्पनाझानमेव विसेसेत्वा वुत्तं।
Etāni ca pañcaṅgāni kiñcāpi upacārakkhaṇepi atthi, atha kho upacāre pakaticittato balavatarāni, idha pana upacāratopi balavatarāni rūpāvacarakkhaṇappattāni. Ettha hi vitakko suvisadena ākārena ārammaṇe cittaṃ abhiniropayamāno uppajjati, vicāro ativiya ārammaṇaṃ anumajjamāno, pītisukhaṃ sabbāvantampi kāyaṃ pharamānaṃ. Teneva vuttaṃ ‘‘nāssa kiñci sabbāvato kāyassa vivekajena pītisukhena apphuṭaṃ hotī’’ti. Cittekaggatāpi heṭṭhimamhi samuggapaṭale uparimaṃ samuggapaṭalaṃ viya ārammaṇe suphusitā hutvā uppajjati. Ayametesaṃ itarehi viseso, tasmā ‘‘pañcaṅgasamannāgata’’nti appanājhānameva visesetvā vuttaṃ.
तिविधकल्याणं दसलक्खणसम्पन्नन्ति एत्थ पन झानस्स आदिमज्झपरियोसानवसेन तिविधकल्याणता, तेसंयेव आदिमज्झपरियोसानानं लक्खणवसेन दसलक्खणसम्पन्नता वेदितब्बा। वित्थारनयं पनेत्थ सयमेव पकासयिस्सति। किलेसचोरेहि अनभिभवनीयत्ता झानं ‘‘चित्तमञ्जूस’’न्ति वुत्तं। निस्सायाति पादकं कत्वा।
Tividhakalyāṇaṃ dasalakkhaṇasampannanti ettha pana jhānassa ādimajjhapariyosānavasena tividhakalyāṇatā, tesaṃyeva ādimajjhapariyosānānaṃ lakkhaṇavasena dasalakkhaṇasampannatā veditabbā. Vitthāranayaṃ panettha sayameva pakāsayissati. Kilesacorehi anabhibhavanīyattā jhānaṃ ‘‘cittamañjūsa’’nti vuttaṃ. Nissāyāti pādakaṃ katvā.
दसलक्खणविभावनेनेव तिविधकल्याणतापि विभाविता होतीति दसलक्खणं ताव दस्सेन्तो ‘‘तत्रिमानी’’तिआदिमाह। तत्थ पारिपन्थिकतो चित्तविसुद्धीतिआदीनं पदानं अत्थो ‘‘तत्रायं पाळी’’तिआदिना वुत्तपाळिवण्णनायमेव आवि भविस्सति। तत्राति तस्मिं दसलक्खणविभावने। पटिपदाविसुद्धीति पटिपज्जति झानं एतायाति पटिपदा, गोत्रभुपरियोसानो पुब्बभागियो भावनानयो। परिपन्थतो विसुज्झनं विसुद्धि, पटिपदाय विसुद्धि पटिपदाविसुद्धि। सा पनायं यस्मा झानस्स उप्पादक्खणे लब्भति, तस्मा वुत्तं ‘‘पटिपदाविसुद्धि आदी’’ति। उपेक्खानुब्रूहनाति विसोधेतब्बतादीनं अभावतो झानपरियापन्नाय तत्रमज्झत्तुपेक्खाय किच्चनिप्फत्तिया अनुब्रूहना। सा पनायं यस्मा विसेसतो झानस्स ठितिक्खणे लब्भति, तेन वुत्तं ‘‘उपेक्खानुब्रूहना मज्झे’’ति। सम्पहंसनाति तत्थ धम्मानं अनतिवत्तनादिसाधकस्स ञाणस्स किच्चनिप्फत्तिवसेन परियोदपना। सा पन यस्मा झानस्स ओसानक्खणे पाकटा होति, तस्मा वुत्तं ‘‘सम्पहंसना परियोसान’’न्ति। इमानि तीणि लक्खणानीति परिपन्थतो चित्तस्स विसुज्झनाकारो, मज्झिमस्स समथनिमित्तस्स पटिपज्जनाकारो, तत्थ पक्खन्दनाकारोति इमानि तीणि झानस्स आदितो उप्पादक्खणे अप्पनाप्पत्तिलक्खणानि। तेहि आकारेहि विना अप्पनाप्पत्तिया अभावतो असति च अप्पनायं तदभावतो आदिकल्याणञ्चेव विसुद्धिपटिपदत्ता यथावुत्तेहि लक्खणेहि समन्नागतत्ता च तिलक्खणसम्पन्नञ्च। इमिना नयेन मज्झपरियोसानलक्खणानञ्च योजना वेदितब्बा।
Dasalakkhaṇavibhāvaneneva tividhakalyāṇatāpi vibhāvitā hotīti dasalakkhaṇaṃ tāva dassento ‘‘tatrimānī’’tiādimāha. Tattha pāripanthikato cittavisuddhītiādīnaṃ padānaṃ attho ‘‘tatrāyaṃ pāḷī’’tiādinā vuttapāḷivaṇṇanāyameva āvi bhavissati. Tatrāti tasmiṃ dasalakkhaṇavibhāvane. Paṭipadāvisuddhīti paṭipajjati jhānaṃ etāyāti paṭipadā, gotrabhupariyosāno pubbabhāgiyo bhāvanānayo. Paripanthato visujjhanaṃ visuddhi, paṭipadāya visuddhi paṭipadāvisuddhi. Sā panāyaṃ yasmā jhānassa uppādakkhaṇe labbhati, tasmā vuttaṃ ‘‘paṭipadāvisuddhi ādī’’ti. Upekkhānubrūhanāti visodhetabbatādīnaṃ abhāvato jhānapariyāpannāya tatramajjhattupekkhāya kiccanipphattiyā anubrūhanā. Sā panāyaṃ yasmā visesato jhānassa ṭhitikkhaṇe labbhati, tena vuttaṃ ‘‘upekkhānubrūhanā majjhe’’ti. Sampahaṃsanāti tattha dhammānaṃ anativattanādisādhakassa ñāṇassa kiccanipphattivasena pariyodapanā. Sā pana yasmā jhānassa osānakkhaṇe pākaṭā hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘sampahaṃsanā pariyosāna’’nti. Imāni tīṇi lakkhaṇānīti paripanthato cittassa visujjhanākāro, majjhimassa samathanimittassa paṭipajjanākāro, tattha pakkhandanākāroti imāni tīṇi jhānassa ādito uppādakkhaṇe appanāppattilakkhaṇāni. Tehi ākārehi vinā appanāppattiyā abhāvato asati ca appanāyaṃ tadabhāvato ādikalyāṇañceva visuddhipaṭipadattā yathāvuttehi lakkhaṇehi samannāgatattā ca tilakkhaṇasampannañca. Iminā nayena majjhapariyosānalakkhaṇānañca yojanā veditabbā.
केचि पन ‘‘पटिपदाविसुद्धि नाम ससम्भारिको उपचारो, उपेक्खानुब्रूहना नाम अप्पना, सम्पहंसना नाम पच्चवेक्खणा’’ति वण्णयन्ति, तं न युत्तं। तथा हि सति अझानधम्मेहि झानस्स गुणसंकित्तनं नाम कतं होति। न हि भूमन्तरं भूमन्तरपरियापन्नं होति, पाळिया चेतं विरुज्झति। ‘‘एकत्तगतं चित्तं पटिपदाविसुद्धिपक्खन्दञ्चेव होति उपेक्खानुब्रूहितञ्च ञाणेन च सम्पहंसित’’न्ति (पटि॰ म॰ १.१५८) हि पाळियं वुत्तं। एत्थ हि एकत्तगतं चित्तन्ति इन्द्रियानं एकरसभावेन एकग्गताय च सिखाप्पत्तिया तदनुगुणं एकत्तगतं ससम्पयुत्तं अप्पनाप्पत्तं चित्तं वुत्तं, तस्सेव च पटिपदाविसुद्धिपक्खन्दतादि अनन्तरं वुच्चते। तस्मा पाळियं एकस्मिंयेव अप्पनाचित्तक्खणे पटिपदाविसुद्धिआदीनं वुत्तत्ता अन्तोअप्पनायमेव परिकम्मागमनवसेन पटिपदाविसुद्धि, तत्रमज्झत्तुपेक्खाय किच्चवसेन उपेक्खानुब्रूहना, धम्मानं अनतिवत्तनादिभावसाधनेन परियोदापकस्स ञाणस्स किच्चनिप्फत्तिवसेन सम्पहंसना च वेदितब्बा।
Keci pana ‘‘paṭipadāvisuddhi nāma sasambhāriko upacāro, upekkhānubrūhanā nāma appanā, sampahaṃsanā nāma paccavekkhaṇā’’ti vaṇṇayanti, taṃ na yuttaṃ. Tathā hi sati ajhānadhammehi jhānassa guṇasaṃkittanaṃ nāma kataṃ hoti. Na hi bhūmantaraṃ bhūmantarapariyāpannaṃ hoti, pāḷiyā cetaṃ virujjhati. ‘‘Ekattagataṃ cittaṃ paṭipadāvisuddhipakkhandañceva hoti upekkhānubrūhitañca ñāṇena ca sampahaṃsita’’nti (paṭi. ma. 1.158) hi pāḷiyaṃ vuttaṃ. Ettha hi ekattagataṃ cittanti indriyānaṃ ekarasabhāvena ekaggatāya ca sikhāppattiyā tadanuguṇaṃ ekattagataṃ sasampayuttaṃ appanāppattaṃ cittaṃ vuttaṃ, tasseva ca paṭipadāvisuddhipakkhandatādi anantaraṃ vuccate. Tasmā pāḷiyaṃ ekasmiṃyeva appanācittakkhaṇe paṭipadāvisuddhiādīnaṃ vuttattā antoappanāyameva parikammāgamanavasena paṭipadāvisuddhi, tatramajjhattupekkhāya kiccavasena upekkhānubrūhanā, dhammānaṃ anativattanādibhāvasādhanena pariyodāpakassa ñāṇassa kiccanipphattivasena sampahaṃsanā ca veditabbā.
कथं? यस्मिं (पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.१.१५८; विसुद्धि॰ १.१७५) वारे अप्पना उप्पज्जति , तस्मिं यो नीवरणसङ्खातो किलेसगणो तस्स झानस्स परिपन्थो, ततो चित्तं विसुज्झति, विसुद्धत्ता आवरणविरहितं हुत्वा मज्झिमं समथनिमित्तं पटिपज्जति। मज्झिमं समथनिमित्तं नाम समप्पवत्तो अप्पनासमाधियेव, लीनुद्धच्चसङ्खातानं उभिन्नं अन्तानं अनुपगमनेन मज्झिमो, सविसेसं पच्चनीकधम्मानं वूपसमनतो समथो, योगिनो सुखविसेसानं कारणभावतो निमित्तन्ति कत्वा। तस्स पन अप्पनाचित्तस्स अनन्तरपच्चयभूतं गोत्रभुचित्तं सतिपि परित्तमहग्गतभावभेदे पच्चयपच्चयुप्पन्नभावभेदे च एकिस्सायेव सन्ततिया परिणामूपगमनतो एकसन्ततिपरिणामनयेन तथत्तं अप्पनासमाधिवसेन समाहितभावं उपगच्छमानं मज्झिमं समथनिमित्तं पटिपज्जति नाम। एवं पटिपन्नत्ता तथत्तुपगमनेन तत्थ पक्खन्दति नाम। यस्मिञ्हि खणे तथत्तं मज्झिमं समथनिमित्तं पटिपज्जति, तस्मिंयेव खणे तथत्तुपगमनेन अप्पनासमाधिना समाहितभावूपगमनेन तत्थ पक्खन्दति नाम। एवं ताव पुरिमस्मिं गोत्रभुचित्ते विज्जमाना परिपन्थविसुद्धिमज्झिमसमथप्पटिपत्तिपक्खन्दनाकारा आगमनवसेन निप्फज्जमाना पठमस्स झानस्स उप्पादक्खणेयेव पटिपदाविसुद्धीति वेदितब्बा। तेयेव हि आकारा पच्चयविसेसतो झानक्खणे निप्फज्जमाना पटिपदाविसुद्धीति वुत्ता।
Kathaṃ? Yasmiṃ (paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.158; visuddhi. 1.175) vāre appanā uppajjati , tasmiṃ yo nīvaraṇasaṅkhāto kilesagaṇo tassa jhānassa paripantho, tato cittaṃ visujjhati, visuddhattā āvaraṇavirahitaṃ hutvā majjhimaṃ samathanimittaṃ paṭipajjati. Majjhimaṃ samathanimittaṃ nāma samappavatto appanāsamādhiyeva, līnuddhaccasaṅkhātānaṃ ubhinnaṃ antānaṃ anupagamanena majjhimo, savisesaṃ paccanīkadhammānaṃ vūpasamanato samatho, yogino sukhavisesānaṃ kāraṇabhāvato nimittanti katvā. Tassa pana appanācittassa anantarapaccayabhūtaṃ gotrabhucittaṃ satipi parittamahaggatabhāvabhede paccayapaccayuppannabhāvabhede ca ekissāyeva santatiyā pariṇāmūpagamanato ekasantatipariṇāmanayena tathattaṃ appanāsamādhivasena samāhitabhāvaṃ upagacchamānaṃ majjhimaṃ samathanimittaṃ paṭipajjati nāma. Evaṃ paṭipannattā tathattupagamanena tattha pakkhandati nāma. Yasmiñhi khaṇe tathattaṃ majjhimaṃ samathanimittaṃ paṭipajjati, tasmiṃyeva khaṇe tathattupagamanena appanāsamādhinā samāhitabhāvūpagamanena tattha pakkhandati nāma. Evaṃ tāva purimasmiṃ gotrabhucitte vijjamānā paripanthavisuddhimajjhimasamathappaṭipattipakkhandanākārā āgamanavasena nipphajjamānā paṭhamassa jhānassa uppādakkhaṇeyeva paṭipadāvisuddhīti veditabbā. Teyeva hi ākārā paccayavisesato jhānakkhaṇe nipphajjamānā paṭipadāvisuddhīti vuttā.
एवं विसुद्धस्स पन तस्स चित्तस्स पुन सोधेतब्बाभावतो विसोधने ब्यापारं अकरोन्तो विसुद्धं चित्तं अज्झुपेक्खति नाम। समथभावूपगमनेन समथप्पटिपन्नस्स पुन समाधाने ब्यापारं अकरोन्तो समथप्पटिपन्नं अज्झुपेक्खति नाम। समथप्पटिपन्नभावतो एव चस्स किलेससंसग्गं पहाय एकत्तेन उपट्ठितस्स पुन एकत्तुपट्ठाने ब्यापारं अकरोन्तो एकत्तुपट्ठानं अज्झुपेक्खति नाम। एवं तत्रमज्झत्तुपेक्खाय किच्चवसेन उपेक्खानुब्रूहना वेदितब्बा।
Evaṃ visuddhassa pana tassa cittassa puna sodhetabbābhāvato visodhane byāpāraṃ akaronto visuddhaṃ cittaṃ ajjhupekkhati nāma. Samathabhāvūpagamanena samathappaṭipannassa puna samādhāne byāpāraṃ akaronto samathappaṭipannaṃ ajjhupekkhati nāma. Samathappaṭipannabhāvato eva cassa kilesasaṃsaggaṃ pahāya ekattena upaṭṭhitassa puna ekattupaṭṭhāne byāpāraṃ akaronto ekattupaṭṭhānaṃ ajjhupekkhati nāma. Evaṃ tatramajjhattupekkhāya kiccavasena upekkhānubrūhanā veditabbā.
ये पनेते एवं उपेक्खानुब्रूहिते तस्मिं झानचित्ते जाता समाधिपञ्ञासङ्खाता युगनद्धधम्मा अञ्ञमञ्ञं अनतिवत्तमाना हुत्वा पवत्ता, यानि च सद्धादीनि इन्द्रियानि नानाकिलेसेहि विमुत्तत्ता विमुत्तिरसेन एकरसानि हुत्वा पवत्तानि, यञ्चेस तदुपगं तेसं अनतिवत्तनएकरससभावानं अनुच्छविकं वीरियं वाहयति, या चस्स तस्मिं खणे पवत्ता आसेवना, सब्बेपि ते आकारा यस्मा ञाणेन संकिलेसवोदानेसु तं तं आदीनवञ्च आनिसंसञ्च दिस्वा तथा तथा सम्पहंसितत्ता विसोधितत्ता परियोदापितत्ता निप्फन्ना, तस्मा धम्मानं अनतिवत्तनादिभावसाधनेन परियोदापकस्स ञाणस्स किच्चनिप्फत्तिवसेन सम्पहंसना वेदितब्बाति वुत्तं।
Ye panete evaṃ upekkhānubrūhite tasmiṃ jhānacitte jātā samādhipaññāsaṅkhātā yuganaddhadhammā aññamaññaṃ anativattamānā hutvā pavattā, yāni ca saddhādīni indriyāni nānākilesehi vimuttattā vimuttirasena ekarasāni hutvā pavattāni, yañcesa tadupagaṃ tesaṃ anativattanaekarasasabhāvānaṃ anucchavikaṃ vīriyaṃ vāhayati, yā cassa tasmiṃ khaṇe pavattā āsevanā, sabbepi te ākārā yasmā ñāṇena saṃkilesavodānesu taṃ taṃ ādīnavañca ānisaṃsañca disvā tathā tathā sampahaṃsitattā visodhitattā pariyodāpitattā nipphannā, tasmā dhammānaṃ anativattanādibhāvasādhanena pariyodāpakassa ñāṇassa kiccanipphattivasena sampahaṃsanā veditabbāti vuttaṃ.
अथ कस्मा सम्पहंसनाव ‘‘परियोसान’’न्ति वुत्ता, न उपेक्खानुब्रूहनाति? यस्मा तस्मिं भावनाचित्ते उपेक्खावसेन ञाणं पाकटं होति, तस्मा ञाणकिच्चभूता सम्पहंसना ‘‘परियोसान’’न्ति वुत्ता। तथा हि अप्पनाकाले भावनाय समप्पवत्तिया पटिपक्खस्स च सुप्पहानतो पग्गहादीसु ब्यापारस्स अकातब्बतो अज्झुपेक्खनाव होति। यं सन्धाय वुत्तं ‘‘समये चित्तस्स अज्झुपेक्खना विसुद्धं चित्तं अज्झुपेक्खती’’ति च आदि। सा पनायं अज्झुपेक्खना ञाणस्स किच्चसिद्धिया होति विसेसतो ञाणसाधनत्ता अप्पनाब्यापारस्स, तस्मा ञाणकिच्चभूता सम्पहंसना ‘‘परियोसान’’न्ति वुत्ता। एवं तिविधाय पटिपदाविसुद्धिया लद्धविसेसाय तिविधाय उपेक्खानुब्रूहनाय सातिसयं पञ्ञिन्द्रियस्स अधिमत्तभावेन चतुब्बिधापि सम्पहंसना सिज्झतीति आगमनुपेक्खाञाणकिच्चवसेन दसपि आकारा झाने एव वेदितब्बा।
Atha kasmā sampahaṃsanāva ‘‘pariyosāna’’nti vuttā, na upekkhānubrūhanāti? Yasmā tasmiṃ bhāvanācitte upekkhāvasena ñāṇaṃ pākaṭaṃ hoti, tasmā ñāṇakiccabhūtā sampahaṃsanā ‘‘pariyosāna’’nti vuttā. Tathā hi appanākāle bhāvanāya samappavattiyā paṭipakkhassa ca suppahānato paggahādīsu byāpārassa akātabbato ajjhupekkhanāva hoti. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘samaye cittassa ajjhupekkhanā visuddhaṃ cittaṃ ajjhupekkhatī’’ti ca ādi. Sā panāyaṃ ajjhupekkhanā ñāṇassa kiccasiddhiyā hoti visesato ñāṇasādhanattā appanābyāpārassa, tasmā ñāṇakiccabhūtā sampahaṃsanā ‘‘pariyosāna’’nti vuttā. Evaṃ tividhāya paṭipadāvisuddhiyā laddhavisesāya tividhāya upekkhānubrūhanāya sātisayaṃ paññindriyassa adhimattabhāvena catubbidhāpi sampahaṃsanā sijjhatīti āgamanupekkhāñāṇakiccavasena dasapi ākārā jhāne eva veditabbā.
एवं तिविधत्तगतं चित्तन्तिआदीनि तस्सेव चित्तस्स थोमनवचनानि। तत्थ एवं तिविधत्तगतन्ति एवं यथावुत्तेन विधिना पटिपदाविसुद्धिपक्खन्दनउपेक्खानुब्रूहनञाणसम्पहंसनावसेन तिविधभावं गतं। वितक्कसम्पन्नन्ति किलेसक्खोभविरहितत्ता वितक्केन सुन्दरभावमुपगतं। चित्तस्स अधिट्ठानसम्पन्नन्ति तस्मिंयेव आरम्मणे चित्तस्स निरन्तरप्पवत्तिसङ्खातेन अधिट्ठानेन सम्पन्नं अनूनं। यथा अधिट्ठानवसियं अधिट्ठानन्ति झानप्पवत्ति, तथा इधापि चित्तस्स अधिट्ठानन्ति चित्तेकग्गतापि युज्जति। तेन हि एकस्मिंयेव आरम्मणे चित्तं अधिट्ठाति, न एत्थ विक्खिपतीति। समाधिसम्पन्नन्ति विसुं वुत्तत्ता पन वुत्तनयेनेव गहेतब्बो। अथ वा समाधिस्सेव झानङ्गसङ्गहितत्ता ‘‘चित्तस्स अधिट्ठानसम्पन्न’’न्ति झानङ्गपञ्चकवसेन वुत्तं। समाधिसम्पन्नन्ति इन्द्रियसङ्गहितत्ता इन्द्रियपञ्चकवसेन।
Evaṃtividhattagataṃ cittantiādīni tasseva cittassa thomanavacanāni. Tattha evaṃ tividhattagatanti evaṃ yathāvuttena vidhinā paṭipadāvisuddhipakkhandanaupekkhānubrūhanañāṇasampahaṃsanāvasena tividhabhāvaṃ gataṃ. Vitakkasampannanti kilesakkhobhavirahitattā vitakkena sundarabhāvamupagataṃ. Cittassa adhiṭṭhānasampannanti tasmiṃyeva ārammaṇe cittassa nirantarappavattisaṅkhātena adhiṭṭhānena sampannaṃ anūnaṃ. Yathā adhiṭṭhānavasiyaṃ adhiṭṭhānanti jhānappavatti, tathā idhāpi cittassa adhiṭṭhānanti cittekaggatāpi yujjati. Tena hi ekasmiṃyeva ārammaṇe cittaṃ adhiṭṭhāti, na ettha vikkhipatīti. Samādhisampannanti visuṃ vuttattā pana vuttanayeneva gahetabbo. Atha vā samādhisseva jhānaṅgasaṅgahitattā ‘‘cittassa adhiṭṭhānasampanna’’nti jhānaṅgapañcakavasena vuttaṃ. Samādhisampannanti indriyasaṅgahitattā indriyapañcakavasena.
असुभसञ्ञापरिचितेनाति सकलं कायं असुभन्ति पवत्ताय सञ्ञाय सहगतत्ता झानं असुभसञ्ञा, तेन परिचितेन परिभावितेन। चेतसाति चित्तेन। बहुलन्ति अभिण्हं। विहरतोति विहरन्तस्स, असुभसमापत्तिबहुलस्साति अत्थो। मेथुनधम्मसमापत्तियाति मेथुनधम्मेन समङ्गिभावतो। पटिलीयतीति एकपस्सेन निलीयति निलीनं विय होति। पटिकुटतीति सङ्कुचति। पटिवत्ततीति निवत्तति। न सम्पसारीयतीति न विसरति, अभिरतिवसेन न पक्खन्दतीति अत्थो। अथ वा पटिलीयतीति सङ्कुचति तत्थ पटिकूलताय सण्ठितत्ता। पटिकुटतीति अपसक्कति न उपसक्कति। पटिवत्ततीति निवत्तति, ततो एव न सम्पसारीयतीति। न्हारुदद्दुलन्ति न्हारुखण्डं न्हारुविलेखनं वा।
Asubhasaññāparicitenāti sakalaṃ kāyaṃ asubhanti pavattāya saññāya sahagatattā jhānaṃ asubhasaññā, tena paricitena paribhāvitena. Cetasāti cittena. Bahulanti abhiṇhaṃ. Viharatoti viharantassa, asubhasamāpattibahulassāti attho. Methunadhammasamāpattiyāti methunadhammena samaṅgibhāvato. Paṭilīyatīti ekapassena nilīyati nilīnaṃ viya hoti. Paṭikuṭatīti saṅkucati. Paṭivattatīti nivattati. Na sampasārīyatīti na visarati, abhirativasena na pakkhandatīti attho. Atha vā paṭilīyatīti saṅkucati tattha paṭikūlatāya saṇṭhitattā. Paṭikuṭatīti apasakkati na upasakkati. Paṭivattatīti nivattati, tato eva na sampasārīyatīti. Nhārudaddulanti nhārukhaṇḍaṃ nhāruvilekhanaṃ vā.
अद्धमासन्ति अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं। पटिसल्लीयितुन्ति यथावुत्तकालं पटि पटि दिवसे दिवसे समापत्तियं धम्मचिन्ताय चित्तं निलीयितुं। पयुत्तवाचन्ति पच्चयपटिसंयुत्तवाचं, बुद्धा इमेसु दिवसेसु पिण्डाय न चरन्ति, विहारेयेव निसीदन्ति, तेसं दिन्नं महप्फलं होतीति आदिवचनं।
Addhamāsanti accantasaṃyoge upayogavacanaṃ. Paṭisallīyitunti yathāvuttakālaṃ paṭi paṭi divase divase samāpattiyaṃ dhammacintāya cittaṃ nilīyituṃ. Payuttavācanti paccayapaṭisaṃyuttavācaṃ, buddhā imesu divasesu piṇḍāya na caranti, vihāreyeva nisīdanti, tesaṃ dinnaṃ mahapphalaṃ hotīti ādivacanaṃ.
कल्याणूपनिस्सयवसेनाति पब्बज्जाय उपनिस्सयवसेन। परे किराति किर-सद्दो अरुचिसूचनत्थो। तेनाह ‘‘इदं पन इच्छामत्त’’न्ति, पवत्तिअजाननं आरोचयिताभावो ञाते निवारणञ्चाति इदं तेसं इच्छामत्तं , न पन कारणन्ति अत्थो। अपरे पन वदन्ति ‘‘एतस्मिं किर अड्ढमासे न कोचि बुद्धवेनेय्यो अहोसि, अथ सत्था इमं अड्ढमासं फलसमापत्तिसुखेन वीतिनामेस्सामि, इति मय्हञ्चेव सुखविहारो भविस्सति, अनागते च पच्छिमा जनता ‘सत्थापि गणं पहाय एकको विहासि, किमङ्गं पन मय’न्ति दिट्ठानुगतिं आपज्जिस्सति, तदस्स भविस्सति दीघरत्तं हिताय सुखायाति इमिना कारणेन एवमाहा’’ति। नेव कोचि भगवन्तं उपसङ्कमतीति ठपेत्वा पिण्डपातनीहारकं अञ्ञो कोचि नेव भगवन्तं उपसङ्कमति, भिक्खुसङ्घो पन सत्थु वचनं सम्पटिच्छित्वा एकं भिक्खुं अदासि। सो पातोव गन्धकुटिपरिवेणसम्मज्जनमुखोदकदन्तकट्ठदानादीनि सब्बकिच्चानि तस्मिं तस्मिं खणे कत्वा अपगच्छति।
Kalyāṇūpanissayavasenāti pabbajjāya upanissayavasena. Pare kirāti kira-saddo arucisūcanattho. Tenāha ‘‘idaṃ pana icchāmatta’’nti, pavattiajānanaṃ ārocayitābhāvo ñāte nivāraṇañcāti idaṃ tesaṃ icchāmattaṃ , na pana kāraṇanti attho. Apare pana vadanti ‘‘etasmiṃ kira aḍḍhamāse na koci buddhaveneyyo ahosi, atha satthā imaṃ aḍḍhamāsaṃ phalasamāpattisukhena vītināmessāmi, iti mayhañceva sukhavihāro bhavissati, anāgate ca pacchimā janatā ‘satthāpi gaṇaṃ pahāya ekako vihāsi, kimaṅgaṃ pana maya’nti diṭṭhānugatiṃ āpajjissati, tadassa bhavissati dīgharattaṃ hitāya sukhāyāti iminā kāraṇena evamāhā’’ti. Neva koci bhagavantaṃ upasaṅkamatīti ṭhapetvā piṇḍapātanīhārakaṃ añño koci neva bhagavantaṃ upasaṅkamati, bhikkhusaṅgho pana satthu vacanaṃ sampaṭicchitvā ekaṃ bhikkhuṃ adāsi. So pātova gandhakuṭipariveṇasammajjanamukhodakadantakaṭṭhadānādīni sabbakiccāni tasmiṃ tasmiṃ khaṇe katvā apagacchati.
अनेककारणसम्मिस्सोति एत्थ कायस्स असुचिदुग्गन्धजेगुच्छपटिकूलताव अनेककारणं। मण्डनकपकतिकोति अलङ्कारकसभावो। कोचि तरुणोपि युवा न होति, कोचि युवापि मण्डनकजातिको न होति यथा उपसन्तसभावो आलसियब्यसनादीहि वा अभिभूतो, इध पन दहरो चेव युवा च मण्डनकजातिको च अधिप्पेतो। पठमयोब्बनं नाम पन्नरसवस्सतो याव द्वत्तिंस संवच्छरानि, सोळसवस्सतो वा याव तेत्तिंस वस्सानि। कुणपन्ति मतकळेवरं, अहिस्स कुणपं अहिकुणपं। एवं इतरानिपि। अतिपटिकूलजिगुच्छनीयसभावतो चेत्थ इमानेव तीणि वुत्तानीति वेदितब्बानि। अञ्ञेसञ्हि सससूकरादीनं कुणपं मनुस्सा कटुकभण्डादीहि अभिसङ्खरित्वा परिभुञ्जन्तिपि, इमेसं पन कुणपं अभिनवम्पि जिगुच्छन्तियेव, को पन वादो कालातिक्कमेन पूतिभूते। अतिपटिकूलजिगुच्छनीयता च नेसं अतिविय दुग्गन्धताय, सा च अहीनं तिखिणकोपताय कुक्कुरमनुस्सानं ओदनकुम्मासूपचयताय च सरीरस्स होतीति वदन्ति।
Anekakāraṇasammissoti ettha kāyassa asuciduggandhajegucchapaṭikūlatāva anekakāraṇaṃ. Maṇḍanakapakatikoti alaṅkārakasabhāvo. Koci taruṇopi yuvā na hoti, koci yuvāpi maṇḍanakajātiko na hoti yathā upasantasabhāvo ālasiyabyasanādīhi vā abhibhūto, idha pana daharo ceva yuvā ca maṇḍanakajātiko ca adhippeto. Paṭhamayobbanaṃ nāma pannarasavassato yāva dvattiṃsa saṃvaccharāni, soḷasavassato vā yāva tettiṃsa vassāni. Kuṇapanti matakaḷevaraṃ, ahissa kuṇapaṃ ahikuṇapaṃ. Evaṃ itarānipi. Atipaṭikūlajigucchanīyasabhāvato cettha imāneva tīṇi vuttānīti veditabbāni. Aññesañhi sasasūkarādīnaṃ kuṇapaṃ manussā kaṭukabhaṇḍādīhi abhisaṅkharitvā paribhuñjantipi, imesaṃ pana kuṇapaṃ abhinavampi jigucchantiyeva, ko pana vādo kālātikkamena pūtibhūte. Atipaṭikūlajigucchanīyatā ca nesaṃ ativiya duggandhatāya, sā ca ahīnaṃ tikhiṇakopatāya kukkuramanussānaṃ odanakummāsūpacayatāya ca sarīrassa hotīti vadanti.
समणकुत्तकोति समणकिच्चको, कासावनिवासनादिवसेन समणकिच्चकारीति वुत्तं होति । तेनाह ‘‘समणवेसधारको’’ति। सब्बमकंसूति पुथुज्जना सावज्जेपि तत्थ अनवज्जसञ्ञिनो हुत्वा करणकारापनसमनुञ्ञतादिभेदं सब्बमकंसु। लोहितकन्ति एत्थ ‘‘लोहितगत’’न्तिपि पठन्ति। वग्गूति मता वग्गुमता। पुञ्ञसम्मताति पुज्जभवफलनिब्बत्तनेन सत्तानं पुननेन विसोधनेन पुञ्ञन्ति सम्मता। पवाहेस्सामीति गमयिस्सामि, विसोधेस्सामीति अत्थो।
Samaṇakuttakoti samaṇakiccako, kāsāvanivāsanādivasena samaṇakiccakārīti vuttaṃ hoti . Tenāha ‘‘samaṇavesadhārako’’ti. Sabbamakaṃsūti puthujjanā sāvajjepi tattha anavajjasaññino hutvā karaṇakārāpanasamanuññatādibhedaṃ sabbamakaṃsu. Lohitakanti ettha ‘‘lohitagata’’ntipi paṭhanti. Vaggūti matā vaggumatā. Puññasammatāti pujjabhavaphalanibbattanena sattānaṃ punanena visodhanena puññanti sammatā. Pavāhessāmīti gamayissāmi, visodhessāmīti attho.
१६३. मारधेय्यं वुच्चति तेभूमका धम्मा। वचनत्थतो पन मारस्स धेय्यं मारधेय्यं। धेय्यन्ति ठानं वत्थु निवासो गोचरो। मारो वा एत्थ धियति तिट्ठति पवत्ततीति मारधेय्यं, मारोति चेत्थ किलेसमारो अधिप्पेतो, किलेसमारवसेनेव च देवपुत्तमारस्स कामभवे आधिपच्चन्ति। मारविसयं नातिक्कमिस्सतीति चिन्तेत्वाति एवमयं संवेगं पटिलभित्वा मारविसयं अतिक्कमेय्यापि, मया पन एवं वुत्ते उप्पन्नं संवेगं पटिप्पस्सम्भेत्वा मारविसयं नातिक्कमिस्सतीति एवं चिन्तेत्वा। द्विवचनन्ति द्विक्खत्तुं वचनं, आमेडितवचनन्ति वुत्तं होति। नियोजेन्तीति एत्थ अयं अन्धबाला देवता एवं उप्पन्नसंवेगमूलकं समणधम्मं कत्वा ‘‘अयं मारविसयं अतिक्कमेय्यापी’’ति चिन्तेत्वा अत्तनो अञ्ञाणताय ‘‘मता संसारतो मुच्चन्ती’’ति एवंलद्धिकापि समाना अत्तनो लद्धिवसेन मता भिक्खू संसारतो मुच्चन्तीति इममत्थं अनुपपरिक्खित्वा तं तत्थ नियोजेसीति वेदितब्बं।
163. Māradheyyaṃ vuccati tebhūmakā dhammā. Vacanatthato pana mārassa dheyyaṃ māradheyyaṃ. Dheyyanti ṭhānaṃ vatthu nivāso gocaro. Māro vā ettha dhiyati tiṭṭhati pavattatīti māradheyyaṃ, māroti cettha kilesamāro adhippeto, kilesamāravaseneva ca devaputtamārassa kāmabhave ādhipaccanti. Māravisayaṃ nātikkamissatīti cintetvāti evamayaṃ saṃvegaṃ paṭilabhitvā māravisayaṃ atikkameyyāpi, mayā pana evaṃ vutte uppannaṃ saṃvegaṃ paṭippassambhetvā māravisayaṃ nātikkamissatīti evaṃ cintetvā. Dvivacananti dvikkhattuṃ vacanaṃ, āmeḍitavacananti vuttaṃ hoti. Niyojentīti ettha ayaṃ andhabālā devatā evaṃ uppannasaṃvegamūlakaṃ samaṇadhammaṃ katvā ‘‘ayaṃ māravisayaṃ atikkameyyāpī’’ti cintetvā attano aññāṇatāya ‘‘matā saṃsārato muccantī’’ti evaṃladdhikāpi samānā attano laddhivasena matā bhikkhū saṃsārato muccantīti imamatthaṃ anupaparikkhitvā taṃ tattha niyojesīti veditabbaṃ.
किञ्चापि असुभकथं कथेन्तेन भगवता यथा तेसं भिक्खूनं मरणभयं न भविस्सति, तथा देसितत्ता भिक्खूनञ्च तं धम्मकथं सुत्वा असुभभावनानुयोगेन काये विगतछन्दरागताय मरणस्स अभिपत्थितभावतो भयं नत्थि, तं पन असिहत्थं तथा विचरन्तं दिस्वा तदञ्ञेसं भिक्खूनं उप्पज्जनकभयं सन्धाय ‘‘होतियेव भय’’न्तिआदि वुत्तन्ति वदन्ति। ‘‘अत्तनापि अत्तानं जीविता वोरोपेन्ति, अञ्ञमञ्ञम्पि जीविता वोरोपेन्ती’’ति वुत्तत्ता ‘‘सब्बानिपि तानि पञ्च भिक्खुसतानि जीविता वोरोपेसी’’ति इदं येभुय्यवसेन वुत्तन्ति गहेतब्बं। अप्पकञ्हि ऊनमधिकं वा गणनूपगं न होतीति ‘‘पञ्चसतानी’’ति वुत्तं। तस्मा ये च अत्तनाव अत्तानं अञ्ञमञ्ञञ्च जीविता वोरोपेसुं, ते ठपेत्वा अवसेसे पुथुज्जनभिक्खू सब्बे च अरिये अयं जीविता वोरोपेसीति वेदितब्बं।
Kiñcāpi asubhakathaṃ kathentena bhagavatā yathā tesaṃ bhikkhūnaṃ maraṇabhayaṃ na bhavissati, tathā desitattā bhikkhūnañca taṃ dhammakathaṃ sutvā asubhabhāvanānuyogena kāye vigatachandarāgatāya maraṇassa abhipatthitabhāvato bhayaṃ natthi, taṃ pana asihatthaṃ tathā vicarantaṃ disvā tadaññesaṃ bhikkhūnaṃ uppajjanakabhayaṃ sandhāya ‘‘hotiyeva bhaya’’ntiādi vuttanti vadanti. ‘‘Attanāpi attānaṃ jīvitā voropenti, aññamaññampi jīvitā voropentī’’ti vuttattā ‘‘sabbānipi tāni pañca bhikkhusatāni jīvitā voropesī’’ti idaṃ yebhuyyavasena vuttanti gahetabbaṃ. Appakañhi ūnamadhikaṃ vā gaṇanūpagaṃ na hotīti ‘‘pañcasatānī’’ti vuttaṃ. Tasmā ye ca attanāva attānaṃ aññamaññañca jīvitā voropesuṃ, te ṭhapetvā avasese puthujjanabhikkhū sabbe ca ariye ayaṃ jīvitā voropesīti veditabbaṃ.
१६४. पटिसल्लाना वुट्ठितोति एत्थ पटिसल्लानन्ति तेहि तेहि सत्तसङ्खारेहि पटिनिवत्तित्वा अपसक्कित्वा सल्लानं निलीयनं विवेचनं, कायचित्तेहि ततो विवित्तता एकीभावोति वुत्तं होति। तेनाह ‘‘एकीभावतो’’ति , पविवेकतोति अत्थो। एकीभावोति हि कायचित्तविवेको वुत्तो। वुट्ठितोति ततो दुविधविवेकतो भवङ्गुप्पत्तिया रूपारम्मणादिसङ्खारसमायोगेन गहट्ठपब्बजितादिसत्तसमागमेन च अपेतो। उद्देसं परिपुच्छं गण्हन्तीति अत्तनो अत्तनो आचरियानं सन्तिके गण्हन्ति। कामं दसानुस्सतिग्गहणेनेव आनापानस्सतिपि गहिता, सा पन तत्थ सन्निपतितभिक्खूसु बहूनं सप्पाया सात्थिका च, तस्मा पुन गहिता। तथा हि भगवा तमेव कम्मट्ठानं तेसं भिक्खूनं कथेसि। आहारे पटिकूलसञ्ञा असुभकम्मट्ठानसदिसा, चत्तारो पन आरुप्पा आदिकम्मिकानं अननुरूपाति तेसं इध अग्गहणं दट्ठब्बं।
164.Paṭisallānā vuṭṭhitoti ettha paṭisallānanti tehi tehi sattasaṅkhārehi paṭinivattitvā apasakkitvā sallānaṃ nilīyanaṃ vivecanaṃ, kāyacittehi tato vivittatā ekībhāvoti vuttaṃ hoti. Tenāha ‘‘ekībhāvato’’ti , pavivekatoti attho. Ekībhāvoti hi kāyacittaviveko vutto. Vuṭṭhitoti tato duvidhavivekato bhavaṅguppattiyā rūpārammaṇādisaṅkhārasamāyogena gahaṭṭhapabbajitādisattasamāgamena ca apeto. Uddesaṃ paripucchaṃ gaṇhantīti attano attano ācariyānaṃ santike gaṇhanti. Kāmaṃ dasānussatiggahaṇeneva ānāpānassatipi gahitā, sā pana tattha sannipatitabhikkhūsu bahūnaṃ sappāyā sātthikā ca, tasmā puna gahitā. Tathā hi bhagavā tameva kammaṭṭhānaṃ tesaṃ bhikkhūnaṃ kathesi. Āhāre paṭikūlasaññā asubhakammaṭṭhānasadisā, cattāro pana āruppā ādikammikānaṃ ananurūpāti tesaṃ idha aggahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ.
वेसालिं उपनिस्सायाति वेसालीनगरं गोचरगामं कत्वा। उपट्ठानसालायन्ति धम्मसभायं। मुहुत्तेनेवाति सत्थरि सद्धम्मे च गारवेन उपगतभिक्खूनं वचनसमनन्तरमेव उट्ठहिंसूति कत्वा वुत्तं। बुद्धकाले किर भिक्खू भगवतो सन्देसं सिरसा सम्पटिच्छितुं ओहितसोता विहरन्ति। यस्साति यस्स कत्तब्बस्स। कालन्ति देसनाकालं सन्धाय वदति।
Vesāliṃ upanissāyāti vesālīnagaraṃ gocaragāmaṃ katvā. Upaṭṭhānasālāyanti dhammasabhāyaṃ. Muhuttenevāti satthari saddhamme ca gāravena upagatabhikkhūnaṃ vacanasamanantarameva uṭṭhahiṃsūti katvā vuttaṃ. Buddhakāle kira bhikkhū bhagavato sandesaṃ sirasā sampaṭicchituṃ ohitasotā viharanti. Yassāti yassa kattabbassa. Kālanti desanākālaṃ sandhāya vadati.
पठमपञ्ञत्तिनिदानवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamapaññattinidānavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / ३. ततियपाराजिकं • 3. Tatiyapārājikaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ३. ततियपाराजिकं • 3. Tatiyapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / पठमपञ्ञत्तिनिदानवण्णना • Paṭhamapaññattinidānavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / पठमपञ्ञत्तिनिदानवण्णना • Paṭhamapaññattinidānavaṇṇanā
