| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / कङ्खावितरणी-पुराण-टीका • Kaṅkhāvitaraṇī-purāṇa-ṭīkā |
पाराजिककण्डं
Pārājikakaṇḍaṃ
१. पठमपाराजिकवण्णना
1. Paṭhamapārājikavaṇṇanā
इध पन ठत्वा सिक्खापदानं कमभेदो पकासेतब्बो। कथं – सब्बसिक्खापदानं यथासम्भवं देसनाक्कमो, पहानक्कमो, पटिपत्तिक्कमो, उप्पत्तिक्कमोति चतुब्बिधो कमो लब्भति। तत्थ भगवता राजगहे भिक्खूनं पातिमोक्खुद्देसं अनुजानन्तेन पातिमोक्खुद्देसस्स यो देसनाक्कमो अनुञ्ञातो, तं देसनाक्कमं अनुक्कमन्तोव महाकस्सपो पठमं पाराजिकुद्देसं पुच्छि, तदनन्तरं सङ्घादिसेसुद्देसं, तदनन्तरं अनियतुद्देसं, तदनन्तरं वित्थारुद्देसं। तदनन्तरं भिक्खुनिविभङ्गञ्च तेनेव अनुक्कमेन पुच्छि। ततो परं तयो आपत्तिक्खन्धे सङ्गहेतुं विना गणनपरिच्छेदेन सेखियधम्मे पुच्छि। आपत्तिक्खन्धे सभागतो पट्ठाय पुच्छन्तो वीसतिखन्धके पुच्छि। निदानुद्देसन्तोगधानं वा सरूपेन अनुद्दिट्ठानं पुच्छनत्थं खन्धके पुच्छि। एतेन खन्धके पञ्ञत्ता थुल्लच्चयापि सङ्गहिता होन्ति। पुच्छितानुक्कमेनेव आयस्मा उपालित्थेरो ब्याकासि। अयमेत्थ देसनाक्कमो। उभतोविभङ्गखन्धकतो पन उच्चिनित्वा तदा परिवारो विसुं पाळि कतो, इममेव वचनं सन्धाय अट्ठकथायं वुत्तं ‘‘एतेनेव उपायेन खन्धकं परिवारेपि आरोपयिंसू’’तिआदि (पारा॰ अट्ठ॰ १.पठममहासङ्गईतिकथा)। अपिच पाळियं ‘‘एतेनेव उपायेन उभतोविभङ्गे पुच्छि। पुट्ठो पुट्ठो आयस्मा उपालि विस्सज्जेसी’’ति (चूळव॰ ४३९) एत्तकमेव वुत्तं। तस्मा थेरो उभतोविभङ्गे एव पुच्छि। विस्सज्जन्तो पन आयस्मा उपालि निरवसेसं दस्सेन्तो खन्धकपरिवारे अन्तो कत्वा देसेसि। गणसज्झायकाले पन तदा खन्धकपरिवारा विसुं पाळि कताति अयमेत्थ देसनाक्कमो।
Idha pana ṭhatvā sikkhāpadānaṃ kamabhedo pakāsetabbo. Kathaṃ – sabbasikkhāpadānaṃ yathāsambhavaṃ desanākkamo, pahānakkamo, paṭipattikkamo, uppattikkamoti catubbidho kamo labbhati. Tattha bhagavatā rājagahe bhikkhūnaṃ pātimokkhuddesaṃ anujānantena pātimokkhuddesassa yo desanākkamo anuññāto, taṃ desanākkamaṃ anukkamantova mahākassapo paṭhamaṃ pārājikuddesaṃ pucchi, tadanantaraṃ saṅghādisesuddesaṃ, tadanantaraṃ aniyatuddesaṃ, tadanantaraṃ vitthāruddesaṃ. Tadanantaraṃ bhikkhunivibhaṅgañca teneva anukkamena pucchi. Tato paraṃ tayo āpattikkhandhe saṅgahetuṃ vinā gaṇanaparicchedena sekhiyadhamme pucchi. Āpattikkhandhe sabhāgato paṭṭhāya pucchanto vīsatikhandhake pucchi. Nidānuddesantogadhānaṃ vā sarūpena anuddiṭṭhānaṃ pucchanatthaṃ khandhake pucchi. Etena khandhake paññattā thullaccayāpi saṅgahitā honti. Pucchitānukkameneva āyasmā upālitthero byākāsi. Ayamettha desanākkamo. Ubhatovibhaṅgakhandhakato pana uccinitvā tadā parivāro visuṃ pāḷi kato, imameva vacanaṃ sandhāya aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ ‘‘eteneva upāyena khandhakaṃ parivārepi āropayiṃsū’’tiādi (pārā. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgaītikathā). Apica pāḷiyaṃ ‘‘eteneva upāyena ubhatovibhaṅge pucchi. Puṭṭho puṭṭho āyasmā upāli vissajjesī’’ti (cūḷava. 439) ettakameva vuttaṃ. Tasmā thero ubhatovibhaṅge eva pucchi. Vissajjanto pana āyasmā upāli niravasesaṃ dassento khandhakaparivāre anto katvā desesi. Gaṇasajjhāyakāle pana tadā khandhakaparivārā visuṃ pāḷi katāti ayamettha desanākkamo.
यदि एवं निदानुद्देसो पठमदेसनाति चे? न, उपोसथक्खन्धके (महाव॰ १३३) ‘‘यानि मया भिक्खूनं सिक्खापदानि पञ्ञत्तानि, तानि नेसं पातिमोक्खुद्देसं अनुजानेय्य’’न्ति वचनतो, ‘‘यस्स सिया आपत्ती’’ति (महाव॰ १३४) वचनतो च। अकुसलाब्याकतानं आपत्तीनं दिट्ठधम्मसम्परायिकासवट्ठानियत्ता यथाभूतं सीलसंवरकेन परिवज्जनेन पहातब्बत्ता पहानक्कमोपेत्थ सम्भवति ‘‘तावदेव चत्तारि अकरणीयानि आचिक्खितब्बानी’’ति वचनतो। तथा ‘‘समादाय सिक्खति सिक्खापदेसू’’ति (म॰ नि॰ ३.७५; विभ॰ ५०८) वचनतो यथाभूतं आचिक्खनसिक्खनेन पटिपत्तिक्कमोपि सम्भवति। यथुद्देसक्कमं परियापुणितब्बपरियत्तिअत्थेनापि पटिपत्तिक्कमो, एवमिमेहि तीहि कमेहि देसेतब्बानमेतेसं सिक्खापदानं यथासम्भवं उप्पत्तिक्कमो सम्भवति। तथा हि यं यं साधारणं, तं तं भिक्खुं आरब्भ उप्पन्ने एव वत्थुस्मिं ‘‘या पन भिक्खुनी छन्दसो मेथुनं धम्म’’न्तिआदिना नयेन भिक्खुनीनम्पि पञ्ञत्तं। यतो भिक्खुनीनं तं अनुप्पन्नपञ्ञत्ति न सिया, ततो अनुप्पन्नपञ्ञत्ति तस्मिं नत्थीति (परि॰ २०१-२०२) परिवारवचनं न विरुज्झति। एत्तावता पुरिमेन कमत्तयेन यं पठमं देसेतब्बं, तं पाराजिकुद्देसे पठमुप्पन्नत्ता मेथुनधम्मपाराजिकं सब्बपठमं देसेतुकामो आयस्मा उपालित्थेरो ‘‘तत्र सुदं भगवा वेसालियं विहरती’’ति (पारा॰ २३) वेसालियमेव पापेत्वा ठपेसि।
Yadi evaṃ nidānuddeso paṭhamadesanāti ce? Na, uposathakkhandhake (mahāva. 133) ‘‘yāni mayā bhikkhūnaṃ sikkhāpadāni paññattāni, tāni nesaṃ pātimokkhuddesaṃ anujāneyya’’nti vacanato, ‘‘yassa siyā āpattī’’ti (mahāva. 134) vacanato ca. Akusalābyākatānaṃ āpattīnaṃ diṭṭhadhammasamparāyikāsavaṭṭhāniyattā yathābhūtaṃ sīlasaṃvarakena parivajjanena pahātabbattā pahānakkamopettha sambhavati ‘‘tāvadeva cattāri akaraṇīyāni ācikkhitabbānī’’ti vacanato. Tathā ‘‘samādāya sikkhati sikkhāpadesū’’ti (ma. ni. 3.75; vibha. 508) vacanato yathābhūtaṃ ācikkhanasikkhanena paṭipattikkamopi sambhavati. Yathuddesakkamaṃ pariyāpuṇitabbapariyattiatthenāpi paṭipattikkamo, evamimehi tīhi kamehi desetabbānametesaṃ sikkhāpadānaṃ yathāsambhavaṃ uppattikkamo sambhavati. Tathā hi yaṃ yaṃ sādhāraṇaṃ, taṃ taṃ bhikkhuṃ ārabbha uppanne eva vatthusmiṃ ‘‘yā pana bhikkhunī chandaso methunaṃ dhamma’’ntiādinā nayena bhikkhunīnampi paññattaṃ. Yato bhikkhunīnaṃ taṃ anuppannapaññatti na siyā, tato anuppannapaññatti tasmiṃ natthīti (pari. 201-202) parivāravacanaṃ na virujjhati. Ettāvatā purimena kamattayena yaṃ paṭhamaṃ desetabbaṃ, taṃ pārājikuddese paṭhamuppannattā methunadhammapārājikaṃ sabbapaṭhamaṃ desetukāmo āyasmā upālitthero ‘‘tatra sudaṃ bhagavā vesāliyaṃ viharatī’’ti (pārā. 23) vesāliyameva pāpetvā ṭhapesi.
इदानि सब्बेसं सिक्खापदानं पञ्ञापनविधानं वेदितब्बं। कथं? ‘‘एवञ्च पन, भिक्खवे, इमं सिक्खापदं उद्दिसेय्याथा’’ति (पारा॰ ३९, ४३) एवं सउद्देसअनुद्देसभेदतो दुविधं। तत्थ पातिमोक्खे सरूपतो आगता पञ्च आपत्तिक्खन्धा सउद्देसपञ्ञत्ति नाम। सापि द्विधा सपुग्गलापुग्गलनिद्देसभेदतो। तत्थ यस्सा पञ्ञत्तिया अन्तो आपत्तिया सह, विना वा पुग्गलो दस्सितो, सा सपुग्गलनिद्देसा। इतरा अपुग्गलनिद्देसा।
Idāni sabbesaṃ sikkhāpadānaṃ paññāpanavidhānaṃ veditabbaṃ. Kathaṃ? ‘‘Evañca pana, bhikkhave, imaṃ sikkhāpadaṃ uddiseyyāthā’’ti (pārā. 39, 43) evaṃ sauddesaanuddesabhedato duvidhaṃ. Tattha pātimokkhe sarūpato āgatā pañca āpattikkhandhā sauddesapaññatti nāma. Sāpi dvidhā sapuggalāpuggalaniddesabhedato. Tattha yassā paññattiyā anto āpattiyā saha, vinā vā puggalo dassito, sā sapuggalaniddesā. Itarā apuggalaniddesā.
तत्थ सपुग्गलनिद्देसा द्विधा अदस्सितदस्सितापत्तिभेदतो। तत्थ अदस्सितापत्तिका नाम अट्ठ पाराजिका धम्मा वेदितब्बा। ‘‘पाराजिको होति असंवासो’’ति (पारा॰ ३९, ४४, ८९, ९१, १६७, १७१, १९५, १९७) हि पुग्गलोव तत्थ दस्सितो, नापत्ति। दस्सितापत्तिका नाम भिक्खुनिपातिमोक्खे आगता सत्तरस सङ्घादिसेसा धम्मा। ‘‘अयम्पि भिक्खुनी पठमापत्तिकं धम्मं आपन्ना निस्सारणीयं सङ्घादिसेस’’न्ति (पाचि॰ ६८३, ६८७) हि तत्थ आपत्ति दस्सिता सद्धिं पुग्गलेन।
Tattha sapuggalaniddesā dvidhā adassitadassitāpattibhedato. Tattha adassitāpattikā nāma aṭṭha pārājikā dhammā veditabbā. ‘‘Pārājiko hoti asaṃvāso’’ti (pārā. 39, 44, 89, 91, 167, 171, 195, 197) hi puggalova tattha dassito, nāpatti. Dassitāpattikā nāma bhikkhunipātimokkhe āgatā sattarasa saṅghādisesā dhammā. ‘‘Ayampi bhikkhunī paṭhamāpattikaṃ dhammaṃ āpannā nissāraṇīyaṃ saṅghādisesa’’nti (pāci. 683, 687) hi tattha āpatti dassitā saddhiṃ puggalena.
तथा अपुग्गलनिद्देसापि अदस्सितदस्सितापत्तिभेदतो द्विधा। तत्थ अदस्सितापत्तिका नाम सेखिया धम्मा। वुत्तावसेसा दस्सितापत्तिकाति वेदितब्बा।
Tathā apuggalaniddesāpi adassitadassitāpattibhedato dvidhā. Tattha adassitāpattikā nāma sekhiyā dhammā. Vuttāvasesā dassitāpattikāti veditabbā.
सापि द्विधा अनिद्दिट्ठकारकनिद्दिट्ठकारकभेदतो। तत्थ अनिद्दिट्ठकारका नाम सुक्कविसट्ठिमुसावादोमसवादपेसुञ्ञभूतगामअञ्ञवादकउज्झापनकगणभोजनपरम्परभोजनसुरामेरयअङ्गुलिपतोदकहसधम्मअनादरियतलघातकजतुमट्ठकसिक्खापदानं वसेन पञ्चदसविधा होन्ति। तत्थ निद्दिट्ठकारके मिस्सामिस्सभेदो वेदितब्बो – तत्थ उपयोगभुम्मविभत्तियो एकंसेन मिस्सा। अवसेसा मिस्सा च अमिस्सा च। सेय्यथिदं – पच्चत्तं ताव द्वीसु अनियतेसु उपयोगेन मिस्सं, द्वादससु पाटिदेसनीयेसु करणेन मिस्सं, ऊनपञ्चबन्धनपत्तसिक्खापदेसु सामिकरणेहि, ऊनवीसतिवस्से भुम्मेन, मोहनके उपयोगसामिभुम्मेहि। यस्मा ‘‘विवण्णक’’न्ति भावो अधिप्पेतो, न कत्ता, तस्मा विवण्णकसिक्खापदं यदा न सम्भवति, एवं पच्चत्तं पञ्चविधं मिस्सं होति। सेसेसु पठमानियतं ठपेत्वा आदिम्हि ‘‘यो पन भिक्खू’’ति एवमागतं पच्चत्तं वा, दुतियानियतं ठपेत्वा पणीतभोजनसमणुद्देसततियचतुत्थपाटिदेसनीयसिक्खापदेसु मज्झे ‘‘यो पन भिक्खू’’ति एवमागतं पच्चत्तं वा, दुब्बचकुलदूसकसंसट्ठसिक्खापदेसु आदिम्हि केवलं ‘‘भिक्खू’’ति आगतं पच्चत्तं वा, भेदानुवत्तकसिक्खापदे मज्झे आगतं पच्चत्तं वा अञ्ञाय विभत्तिया अमिस्समेव होति। तत्थ भेदानुवत्तकतुवट्टनद्वयसंसट्ठदुतियपाटिदेसनीयसिक्खापदेसु बहुवचनं, इतरत्थ सब्बत्थ एकवचनमेवाति वेदितब्बं।
Sāpi dvidhā aniddiṭṭhakārakaniddiṭṭhakārakabhedato. Tattha aniddiṭṭhakārakā nāma sukkavisaṭṭhimusāvādomasavādapesuññabhūtagāmaaññavādakaujjhāpanakagaṇabhojanaparamparabhojanasurāmerayaaṅgulipatodakahasadhammaanādariyatalaghātakajatumaṭṭhakasikkhāpadānaṃ vasena pañcadasavidhā honti. Tattha niddiṭṭhakārake missāmissabhedo veditabbo – tattha upayogabhummavibhattiyo ekaṃsena missā. Avasesā missā ca amissā ca. Seyyathidaṃ – paccattaṃ tāva dvīsu aniyatesu upayogena missaṃ, dvādasasu pāṭidesanīyesu karaṇena missaṃ, ūnapañcabandhanapattasikkhāpadesu sāmikaraṇehi, ūnavīsativasse bhummena, mohanake upayogasāmibhummehi. Yasmā ‘‘vivaṇṇaka’’nti bhāvo adhippeto, na kattā, tasmā vivaṇṇakasikkhāpadaṃ yadā na sambhavati, evaṃ paccattaṃ pañcavidhaṃ missaṃ hoti. Sesesu paṭhamāniyataṃ ṭhapetvā ādimhi ‘‘yo pana bhikkhū’’ti evamāgataṃ paccattaṃ vā, dutiyāniyataṃ ṭhapetvā paṇītabhojanasamaṇuddesatatiyacatutthapāṭidesanīyasikkhāpadesu majjhe ‘‘yo pana bhikkhū’’ti evamāgataṃ paccattaṃ vā, dubbacakuladūsakasaṃsaṭṭhasikkhāpadesu ādimhi kevalaṃ ‘‘bhikkhū’’ti āgataṃ paccattaṃ vā, bhedānuvattakasikkhāpade majjhe āgataṃ paccattaṃ vā aññāya vibhattiyā amissameva hoti. Tattha bhedānuvattakatuvaṭṭanadvayasaṃsaṭṭhadutiyapāṭidesanīyasikkhāpadesu bahuvacanaṃ, itarattha sabbattha ekavacanamevāti veditabbaṃ.
तथा उपयोगो द्वीसु विकप्पनसिक्खापदेसु, तन्तवायसिक्खापदे च पच्चत्तेन मिस्सो, अभिहटसिक्खापदे करणेन, राजसिक्खापदे करणसामिपच्चत्तेहीति उपयोगो तिधा मिस्सो होति। करणञ्च कुटिकारमहल्लकदुतियकथिनद्वेभागनिसीदनसन्थतदुब्बण्णकरणसिक्खापदेसु छसु पच्चत्तेन मिस्सं, पठमततियकथिनअट्ठङ्गुलपादकनिसीदनकण्डुप्पटिच्छादिकवस्सिकसाटिकउदकसाटिकद्वेधम्मपच्चासीसनसिक्खापदेसु अट्ठसु सामिना मिस्सन्ति करणं द्विधा मिस्सं होति। अवसेसेसु छब्बस्सवस्सिकसाटिकद्वत्तिच्छदनावसथपिण्डमहानामगरुलहुपावुरणसिक्खापदेसु सत्तसु करणविभत्ति अञ्ञविभत्तिया अमिस्सा, अच्चेकएळकलोमसिक्खापदेसु सामिविभत्ति करणविभत्तिया मिस्सा। अतिरेकपत्तभेसज्जसिक्खापदेसु अग्गहितग्गहणेन सामिविभत्ति अमिस्साव होतीति वेदितब्बा। एवं ताव निद्दिट्ठकारकेसु सिक्खापदेसु –
Tathā upayogo dvīsu vikappanasikkhāpadesu, tantavāyasikkhāpade ca paccattena misso, abhihaṭasikkhāpade karaṇena, rājasikkhāpade karaṇasāmipaccattehīti upayogo tidhā misso hoti. Karaṇañca kuṭikāramahallakadutiyakathinadvebhāganisīdanasanthatadubbaṇṇakaraṇasikkhāpadesu chasu paccattena missaṃ, paṭhamatatiyakathinaaṭṭhaṅgulapādakanisīdanakaṇḍuppaṭicchādikavassikasāṭikaudakasāṭikadvedhammapaccāsīsanasikkhāpadesu aṭṭhasu sāminā missanti karaṇaṃ dvidhā missaṃ hoti. Avasesesu chabbassavassikasāṭikadvatticchadanāvasathapiṇḍamahānāmagarulahupāvuraṇasikkhāpadesu sattasu karaṇavibhatti aññavibhattiyā amissā, accekaeḷakalomasikkhāpadesu sāmivibhatti karaṇavibhattiyā missā. Atirekapattabhesajjasikkhāpadesu aggahitaggahaṇena sāmivibhatti amissāva hotīti veditabbā. Evaṃ tāva niddiṭṭhakārakesu sikkhāpadesu –
पञ्चधा च तिधा चेव, द्विधा चेपि तथेकधा।
Pañcadhā ca tidhā ceva, dvidhā cepi tathekadhā;
भिन्ना विभत्तियो पञ्च, सब्बेकादसधा सियुं॥
Bhinnā vibhattiyo pañca, sabbekādasadhā siyuṃ.
एवं ताव यथावुत्तेसु सउद्देसपञ्ञत्तिसङ्खातेसु सिक्खापदेसु अग्गहितग्गहणेन पञ्ञासुत्तरेसु तिसतेसु नवुतिअनिद्दिट्ठकारके वज्जेत्वा निद्दिट्ठकारकानि अतिरेकसट्ठिद्विसतानि होन्ति। तेसु पच्चत्तकरणानि तिंसुत्तरानि द्विसतानि होन्ति। तेसु अमिस्सपच्चत्तकरणानि द्वादसुत्तरानि द्विसतानि, मिस्सपच्चत्तकरणानि अट्ठारस होन्ति। अवसेसेसु तिंसतिया सिक्खापदेसु मिस्सोपयोगकरणानि पञ्च होन्ति, मिस्सकरणानि चुद्दस, अमिस्सानि सत्त, मिस्सामिस्सकरणानि द्वे, अमिस्सानि द्वेति सब्बेसुपि निद्दिट्ठकारकेसु भेदानुवत्तकदुब्बचकुलदूसकपठमदुतियततियकथिनअभिहटकुटिकारमहल्लकविकप्पनद्वयद्वेभागछब्बस्सनिसीदनसन्थतएळकलोमातिरेकपत्तभेसज्जवस्सिकसाटिकतन्तवायअच्चेकछारत्तद्व पञ्चत्तिंसेसु ‘‘यो पन भिक्खू’’ति नत्थि। दुतियानियतपणीतभोजनसमणुद्देसततियचतुत्थपाटिदेसनीयेसु मज्झे अत्थि।
Evaṃ tāva yathāvuttesu sauddesapaññattisaṅkhātesu sikkhāpadesu aggahitaggahaṇena paññāsuttaresu tisatesu navutianiddiṭṭhakārake vajjetvā niddiṭṭhakārakāni atirekasaṭṭhidvisatāni honti. Tesu paccattakaraṇāni tiṃsuttarāni dvisatāni honti. Tesu amissapaccattakaraṇāni dvādasuttarāni dvisatāni, missapaccattakaraṇāni aṭṭhārasa honti. Avasesesu tiṃsatiyā sikkhāpadesu missopayogakaraṇāni pañca honti, missakaraṇāni cuddasa, amissāni satta, missāmissakaraṇāni dve, amissāni dveti sabbesupi niddiṭṭhakārakesu bhedānuvattakadubbacakuladūsakapaṭhamadutiyatatiyakathinaabhihaṭakuṭikāramahallakavikappanadvayadvebhāgachabbassanisīdanasanthataeḷakalomātirekapattabhesajjavassikasāṭikatantavāyaaccekachārattadva pañcattiṃsesu ‘‘yo pana bhikkhū’’ti natthi. Dutiyāniyatapaṇītabhojanasamaṇuddesatatiyacatutthapāṭidesanīyesu majjhe atthi.
एत्तावता सउद्देसानुद्देसदुकं, सपुग्गलापुग्गलनिद्देसदुकं, पच्चेकदस्सितापत्तिदुकद्वयं, अनिद्दिट्ठकारकदुकं, तत्थ निद्दिट्ठकारकेसु पच्चत्तभुम्मदुकं, सयोपनायोपनदुकं, अयोपनमज्झेयोपनदुकं, एकानेकवचनदुकन्ति नव दुकानि दस्सितानि होन्ति। विसेसकारणं तस्मिं तस्मिं सिक्खापदे सम्पत्ते आविभविस्सति। एवं ताव सउद्देसपञ्ञत्तिं ञत्वा सेसविनयपिटके या काचि पञ्ञत्ति अनुद्देसपञ्ञत्तीति वेदितब्बा। सा पदभाजनन्तरापत्तिविनीतवत्थुपटिक्खेपपञ्ञत्तिअवुत्तसिद्धिसिक्खापदवसेन छब्बिधा होति।
Ettāvatā sauddesānuddesadukaṃ, sapuggalāpuggalaniddesadukaṃ, paccekadassitāpattidukadvayaṃ, aniddiṭṭhakārakadukaṃ, tattha niddiṭṭhakārakesu paccattabhummadukaṃ, sayopanāyopanadukaṃ, ayopanamajjheyopanadukaṃ, ekānekavacanadukanti nava dukāni dassitāni honti. Visesakāraṇaṃ tasmiṃ tasmiṃ sikkhāpade sampatte āvibhavissati. Evaṃ tāva sauddesapaññattiṃ ñatvā sesavinayapiṭake yā kāci paññatti anuddesapaññattīti veditabbā. Sā padabhājanantarāpattivinītavatthupaṭikkhepapaññattiavuttasiddhisikkhāpadavasena chabbidhā hoti.
तत्थ ‘‘येभुय्येन खयिते आपत्ति थुल्लच्चयस्स (परि॰ १५७-१५८), वट्टकते मुखे अच्छुपन्तस्स आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा॰ ७३) एवमादिका पदभाजने सन्दिस्समानापत्ति पदभाजनसिक्खापदं नाम। ‘‘न च, भिक्खवे, सब्बमत्तिकामया कुटि कातब्बा, यो करेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’तिआदि (पारा॰ ८५) अन्तरापत्तिसिक्खापदं नाम। ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, दिवापटिसल्लीयन्तेन द्वारं संवरित्वा पटिसल्लीयितु’’न्ति (पारा॰ ७७) एवमादि विनीतवत्थुसिक्खापदं नाम। ‘‘सङ्घभेदको, भिक्खवे, अनुपसम्पन्नो न उपसम्पादेतब्बो’’ति (महाव॰ ११५) एवमादि पटिक्खेपसिक्खापदं नाम।
Tattha ‘‘yebhuyyena khayite āpatti thullaccayassa (pari. 157-158), vaṭṭakate mukhe acchupantassa āpatti dukkaṭassā’’ti (pārā. 73) evamādikā padabhājane sandissamānāpatti padabhājanasikkhāpadaṃ nāma. ‘‘Na ca, bhikkhave, sabbamattikāmayā kuṭi kātabbā, yo kareyya, āpatti dukkaṭassā’’tiādi (pārā. 85) antarāpattisikkhāpadaṃ nāma. ‘‘Anujānāmi, bhikkhave, divāpaṭisallīyantena dvāraṃ saṃvaritvā paṭisallīyitu’’nti (pārā. 77) evamādi vinītavatthusikkhāpadaṃ nāma. ‘‘Saṅghabhedako, bhikkhave, anupasampanno na upasampādetabbo’’ti (mahāva. 115) evamādi paṭikkhepasikkhāpadaṃ nāma.
यस्मा पन तेन तेन पटिक्खेपेन ‘‘यो पन भिक्खु समग्गं सङ्घं अधम्मसञ्ञी भिन्देय्य, पाराजिको होति असंवासो। यो पन भिक्खु दुट्ठचित्तो भगवतो जीवमानकसरीरे लोहितं उप्पादेय्य, पाराजिको होति असंवासो’’ति सिक्खापदानि पञ्ञत्तानि होन्ति। यानि सन्धाय ‘‘एकस्स छेज्जका होति, चतुन्नं थुल्लच्चयं, चतुन्नञ्चेव अनापत्ति, सब्बेसं एकवत्थुका’’ति वुत्तं। ‘‘अत्थापत्ति तिट्ठन्ते भगवति आपज्जति, नो परिनिब्बुते’’ति (परि॰ ३२३) च वुत्तं। तेन न केवलं ‘‘न, भिक्खवे, जानं सङ्घभेदको अनुपसम्पन्नो उपसम्पादेतब्बो…पे॰… आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति इदमेव सिक्खापदं पञ्ञत्तं होति साधकं होति। ‘‘पण्डको, भिक्खवे, अनुपसम्पन्नो न उपसम्पादेतब्बो, उपसम्पन्नो नासेतब्बो’’ति (महाव॰ १०९) एवमादीसु पन उपज्झायादीनं दुक्कटमेव पञ्ञत्तं, न पण्डकादीनं पाराजिकापत्ति। न हि तेसं भिक्खुभावो अत्थि। यतो सिया पाराजिकापत्ति। तथा ‘‘न अच्छिन्ने थेवे पक्कमितब्ब’’न्ति (महाव॰ ६६, ६७, ७८, ७९) एवमादिकञ्च पटिक्खेपसिक्खापदमेव नाम।
Yasmā pana tena tena paṭikkhepena ‘‘yo pana bhikkhu samaggaṃ saṅghaṃ adhammasaññī bhindeyya, pārājiko hoti asaṃvāso. Yo pana bhikkhu duṭṭhacitto bhagavato jīvamānakasarīre lohitaṃ uppādeyya, pārājiko hoti asaṃvāso’’ti sikkhāpadāni paññattāni honti. Yāni sandhāya ‘‘ekassa chejjakā hoti, catunnaṃ thullaccayaṃ, catunnañceva anāpatti, sabbesaṃ ekavatthukā’’ti vuttaṃ. ‘‘Atthāpatti tiṭṭhante bhagavati āpajjati, no parinibbute’’ti (pari. 323) ca vuttaṃ. Tena na kevalaṃ ‘‘na, bhikkhave, jānaṃ saṅghabhedako anupasampanno upasampādetabbo…pe… āpatti dukkaṭassā’’ti idameva sikkhāpadaṃ paññattaṃ hoti sādhakaṃ hoti. ‘‘Paṇḍako, bhikkhave, anupasampanno na upasampādetabbo, upasampanno nāsetabbo’’ti (mahāva. 109) evamādīsu pana upajjhāyādīnaṃ dukkaṭameva paññattaṃ, na paṇḍakādīnaṃ pārājikāpatti. Na hi tesaṃ bhikkhubhāvo atthi. Yato siyā pārājikāpatti. Tathā ‘‘na acchinne theve pakkamitabba’’nti (mahāva. 66, 67, 78, 79) evamādikañca paṭikkhepasikkhāpadameva nāma.
खन्धकेसु पञ्ञत्तदुक्कटथुल्लच्चयानि पञ्ञत्तिसिक्खापदं नाम। ‘‘तेन हि, सारिपुत्त, भेदानुवत्तके थुल्लच्चयं देसापेही’’ति (चूळव॰ ३४५) वुत्तं, थुल्लच्चयम्पि तत्थेव समोधानं गच्छति। इदं तेसं विभत्तिकम्मक्खणे अपञ्ञत्तत्ता अविज्जमानम्पि भगवतो वचनेन विसुद्धक्खणेपि विज्जमानं जातन्ति एके। ‘‘भेदानुवत्तके देसापेही’’ति वचनतो सेसभेदानुवत्तकानं ‘‘यो पन भिक्खु जानं सङ्घभेदकानं अनुवत्तेय्य, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति सिक्खापदं पञ्ञत्तं होतीति वेदितब्बं। तथा सब्बानि खन्धकवत्तानि, विनयकम्मानि च तत्थेव समोधानं गच्छन्ति। यथाह ‘‘पञ्ञत्ते तं उपालि मया आगन्तुकानं भिक्खूनं आगन्तुकवत्तं…पे॰… एवं सुपञ्ञत्ते खो मया उपालि सिक्खापदे’’तिआदि। ‘‘या पन भिक्खुनी नच्चं वा गीतं वा वादितं वा दस्सनाय गच्छेय्य , पाचित्तिय’’न्ति (पाचि॰ ८३४) इमिना सुत्तेन भिक्खुनी नच्चेय्य वा गायेय्य वा वादेय्य वा, पाचित्तियन्ति एवमादिकं यं किञ्चि अट्ठकथाय दिस्समानं आपत्तिजातं विनयकम्मं वा अवुत्तसिद्धिसिक्खापदं नाम। छब्बिधम्पेतं छहि आकारेहि उद्देसारहं न होतीति अनुद्देससिक्खापदं नामाति वेदितब्बं। सेय्यथिदं – पञ्चहि उद्देसेहि यथासम्भवं विसभागत्ता थुल्लच्चयदुब्भासितानं सभागवत्थुकम्पि दुक्कटथुल्लच्चयद्वयं असभागापत्तिकत्ता अन्तरापत्तिपञ्ञत्तिसिक्खापदानं, नानावत्थुकापत्तिकत्ता पटिक्खेपसिक्खापदानं, केसञ्चि विनीतवत्थुपञ्ञत्तिसिक्खापदानञ्च अदस्सितापत्तिकत्ता, अदस्सितवत्थुकत्ता भेदानुवत्तकथुल्लच्चयस्स, अदस्सितापत्तिवत्थुकत्ता अवुत्तसिद्धिसिक्खापदानन्ति। एत्तावता ‘‘दुविधं सिक्खापदपञ्ञापनं सउद्देसानुद्देसभेदतो’’ति यं वुत्तं, तं समासतो पकासितं होति।
Khandhakesu paññattadukkaṭathullaccayāni paññattisikkhāpadaṃ nāma. ‘‘Tena hi, sāriputta, bhedānuvattake thullaccayaṃ desāpehī’’ti (cūḷava. 345) vuttaṃ, thullaccayampi tattheva samodhānaṃ gacchati. Idaṃ tesaṃ vibhattikammakkhaṇe apaññattattā avijjamānampi bhagavato vacanena visuddhakkhaṇepi vijjamānaṃ jātanti eke. ‘‘Bhedānuvattake desāpehī’’ti vacanato sesabhedānuvattakānaṃ ‘‘yo pana bhikkhu jānaṃ saṅghabhedakānaṃ anuvatteyya, āpatti thullaccayassā’’ti sikkhāpadaṃ paññattaṃ hotīti veditabbaṃ. Tathā sabbāni khandhakavattāni, vinayakammāni ca tattheva samodhānaṃ gacchanti. Yathāha ‘‘paññatte taṃ upāli mayā āgantukānaṃ bhikkhūnaṃ āgantukavattaṃ…pe… evaṃ supaññatte kho mayā upāli sikkhāpade’’tiādi. ‘‘Yā pana bhikkhunī naccaṃ vā gītaṃ vā vāditaṃ vā dassanāya gaccheyya , pācittiya’’nti (pāci. 834) iminā suttena bhikkhunī nacceyya vā gāyeyya vā vādeyya vā, pācittiyanti evamādikaṃ yaṃ kiñci aṭṭhakathāya dissamānaṃ āpattijātaṃ vinayakammaṃ vā avuttasiddhisikkhāpadaṃ nāma. Chabbidhampetaṃ chahi ākārehi uddesārahaṃ na hotīti anuddesasikkhāpadaṃ nāmāti veditabbaṃ. Seyyathidaṃ – pañcahi uddesehi yathāsambhavaṃ visabhāgattā thullaccayadubbhāsitānaṃ sabhāgavatthukampi dukkaṭathullaccayadvayaṃ asabhāgāpattikattā antarāpattipaññattisikkhāpadānaṃ, nānāvatthukāpattikattā paṭikkhepasikkhāpadānaṃ, kesañci vinītavatthupaññattisikkhāpadānañca adassitāpattikattā, adassitavatthukattā bhedānuvattakathullaccayassa, adassitāpattivatthukattā avuttasiddhisikkhāpadānanti. Ettāvatā ‘‘duvidhaṃ sikkhāpadapaññāpanaṃ sauddesānuddesabhedato’’ti yaṃ vuttaṃ, taṃ samāsato pakāsitaṃ hoti.
पञ्ञत्तियं ताव –
Paññattiyaṃ tāva –
‘‘कारको इध निद्दिट्ठो, अपेक्खाय अभावतो।
‘‘Kārako idha niddiṭṭho, apekkhāya abhāvato;
पुब्बे वत्तब्बविधाना-भावतो च आदितो योपनेन सहा’’ति॥ –
Pubbe vattabbavidhānā-bhāvato ca ādito yopanena sahā’’ti. –
अयं नयो वेदितब्बो। तस्सत्थो – ये ते अनिद्दिट्ठकारका पुब्बे वुत्तप्पभेदा सुक्कविसट्ठिआदयो सिक्खापदविसेसा, तेसु अधिप्पायकम्मवत्थुपुग्गलपयोगे अपेक्खाय भावतो कारको न निद्दिट्ठो तेसं सापेक्खभावदस्सनत्थं। तं सब्बं तस्मिं तस्मिं सिक्खापदे आविभविस्सति, इध पन पाराजिकपञ्ञत्तियं अपेक्खाय अभावतो कारको निद्दिट्ठो। यो पन कारको ‘‘निट्ठितचीवरस्मिं भिक्खुना उब्भतस्मि’’न्तिआदीसु (पारा॰ ४६२, ४७२, ४७५) विय पुब्बे वत्तब्बविधानाभावतो करणादिवसेन अनिद्दिसित्वा पच्चत्तवसेन निद्दिट्ठो अपेक्खाय अभावतो। तत्थ निद्दिसियमानो सेसदुतियानियतपणीतभोजनं समणुद्देसततियचतउत्थपाटिदेसनीयेसु विय मज्झे अनिद्दिसित्वा ‘‘न हेव खो पन…पे॰… ओभासितु’’न्तिआदि (पारा॰ ४५३) विय पुब्बे वत्तब्बविधानाभावतो एव आदिम्हि निद्दिट्ठो। आदिम्हि निद्दिसियमानोपि पुब्बे वुत्तप्पभेदेसु भेदानुवत्तकादीसु पञ्चत्तिंसेसु सिक्खापदेसु विय अनिद्दिसित्वा पुब्बे वत्तब्बविधानाभावतो एव ‘‘यो पन भिक्खू’’तिआदितोव योपन-सद्देन सह निद्दिट्ठो। एवं निद्दिसियमानोपि सो यस्मा ‘‘या पन भिक्खुनियो द्वे एकमञ्चे तुवट्टेय्यु’’न्तिआदि (पाचि॰ ९३३) आपत्ति विय परप्पभवं आपत्तिं न आपज्जति, तस्मा ‘‘यो पन भिक्खू’’ति एकवचनेन निद्दिट्ठो। मेथुनधम्मापत्तिपि परप्पभवा ‘‘द्वयंद्वयसमापत्ती’’ति (पारा॰ ३९) वचनतोति चे? तं न, अधिप्पायजाननतो। अनेकिस्सा एव भिक्खुनिया आपत्ति, न एकिस्साति नियमो तत्थ अत्थि, न एवं इध नियमोति अनियमिताधिप्पायो। लम्बीमुदुपिट्ठीनं कुतो ‘‘द्वयंद्वयसमापत्ती’’ति (पारा॰ ५५) वचनतो तेसं मेथुनधम्मापत्ति। अयमत्थो चतस्सो मेथुनधम्मपच्चयाति अट्ठवत्थुकं सन्धाय ‘‘छेज्जं सिया मेथुनधम्मपच्चया’’ति (परि॰ ४८१) च परिवारे वुत्तवचनेन साधेतब्बो।
Ayaṃ nayo veditabbo. Tassattho – ye te aniddiṭṭhakārakā pubbe vuttappabhedā sukkavisaṭṭhiādayo sikkhāpadavisesā, tesu adhippāyakammavatthupuggalapayoge apekkhāya bhāvato kārako na niddiṭṭho tesaṃ sāpekkhabhāvadassanatthaṃ. Taṃ sabbaṃ tasmiṃ tasmiṃ sikkhāpade āvibhavissati, idha pana pārājikapaññattiyaṃ apekkhāya abhāvato kārako niddiṭṭho. Yo pana kārako ‘‘niṭṭhitacīvarasmiṃ bhikkhunā ubbhatasmi’’ntiādīsu (pārā. 462, 472, 475) viya pubbe vattabbavidhānābhāvato karaṇādivasena aniddisitvā paccattavasena niddiṭṭho apekkhāya abhāvato. Tattha niddisiyamāno sesadutiyāniyatapaṇītabhojanaṃ samaṇuddesatatiyacatautthapāṭidesanīyesu viya majjhe aniddisitvā ‘‘na heva kho pana…pe… obhāsitu’’ntiādi (pārā. 453) viya pubbe vattabbavidhānābhāvato eva ādimhi niddiṭṭho. Ādimhi niddisiyamānopi pubbe vuttappabhedesu bhedānuvattakādīsu pañcattiṃsesu sikkhāpadesu viya aniddisitvā pubbe vattabbavidhānābhāvato eva ‘‘yo pana bhikkhū’’tiāditova yopana-saddena saha niddiṭṭho. Evaṃ niddisiyamānopi so yasmā ‘‘yā pana bhikkhuniyo dve ekamañce tuvaṭṭeyyu’’ntiādi (pāci. 933) āpatti viya parappabhavaṃ āpattiṃ na āpajjati, tasmā ‘‘yo pana bhikkhū’’ti ekavacanena niddiṭṭho. Methunadhammāpattipi parappabhavā ‘‘dvayaṃdvayasamāpattī’’ti (pārā. 39) vacanatoti ce? Taṃ na, adhippāyajānanato. Anekissā eva bhikkhuniyā āpatti, na ekissāti niyamo tattha atthi, na evaṃ idha niyamoti aniyamitādhippāyo. Lambīmudupiṭṭhīnaṃ kuto ‘‘dvayaṃdvayasamāpattī’’ti (pārā. 55) vacanato tesaṃ methunadhammāpatti. Ayamattho catasso methunadhammapaccayāti aṭṭhavatthukaṃ sandhāya ‘‘chejjaṃ siyā methunadhammapaccayā’’ti (pari. 481) ca parivāre vuttavacanena sādhetabbo.
भेदानुवत्तकसिक्खापदे तिण्णं उद्धं न समनुभासितब्बा, न सङ्घेन सङ्घं एकतो कातब्बन्ति। नयदस्सनत्थं आदितोव ‘‘भिक्खू होन्ती’’ति बहुवचननिद्देसं कत्वा पुन ‘‘एको वा द्वे वा तयो वा’’ति (पारा॰ ४१८) वुत्तं, अञ्ञथा न ततो उद्धं ‘‘अनुवत्तका होन्ती’’ति आपज्जति। ततो निदानविरोधो। पञ्चसतमत्ता हि तदनुवत्तका अहेसुं। यं पन सत्तसतिकक्खन्धके ‘‘सङ्घो चत्तारो पाचीनके भिक्खू, चत्तारो पावेय्यके भिक्खू सम्मन्नेय्य …पे॰… सम्मता’’तिआदि (चूळव॰ ४५६) ञत्तिदुतियकम्मं वुत्तं, तं ‘‘उब्बाहिकाय इमं अधिकरणं वूपसमेतु’’न्ति वुत्तत्ता तेहि कत्तब्बविधानं। सम्मुतिकरणमेव वा ततियं कत्वा कप्पति। न हि ते तेन कम्मेन कम्मारहा कम्मकता होन्ति। यस्स सङ्घो कम्मं करोति, सो कम्मारहोति लक्खणं। न च तदा सङ्घो तेसं अट्ठन्नम्पि भिक्खूनं कम्मं अकासि। भजापियमाना ते कम्मपत्तभावं भजन्ति। अधिकरणवूपसमकम्मस्स पत्ता युत्ता सङ्घेन कताति कत्वा कम्मपत्ता एव हि ते होन्ति। ‘‘ते भिक्खू भिक्खूहि यावततियं समनुभासितब्बा तस्स पटिनिस्सग्गाया’’ति (पारा॰ ४१८) वचनतो तेहि कत्तब्बविधानं। सम्मुतिकरणमेव कम्मं होतीति चे? तं न, अधिप्पायजाननतो, तस्स पटिनिस्सग्गाय एव ते भिक्खू कम्मारहा कातब्बा, न दोसागतिवसेनाति अयमेत्थ अधिप्पायो। न हि पाचीनकादीनं सम्मुतिया अधिकरणवूपसमसिद्धि विय तेसं समनुभासनकम्मेन तस्स पटिनिस्सग्गसिद्धि होति, सम्मुति नामेसा पठमं अनुमतिं गहेत्वा याचित्वाव करीयति, न तथा कम्मन्ति। कम्मकरणे पन तदत्थसिद्धि होतियेव। परसम्मुतिया बहुतराव सम्मन्नितब्बाति वेदितब्बं।
Bhedānuvattakasikkhāpade tiṇṇaṃ uddhaṃ na samanubhāsitabbā, na saṅghena saṅghaṃ ekato kātabbanti. Nayadassanatthaṃ āditova ‘‘bhikkhū hontī’’ti bahuvacananiddesaṃ katvā puna ‘‘eko vā dve vā tayo vā’’ti (pārā. 418) vuttaṃ, aññathā na tato uddhaṃ ‘‘anuvattakā hontī’’ti āpajjati. Tato nidānavirodho. Pañcasatamattā hi tadanuvattakā ahesuṃ. Yaṃ pana sattasatikakkhandhake ‘‘saṅgho cattāro pācīnake bhikkhū, cattāro pāveyyake bhikkhū sammanneyya …pe… sammatā’’tiādi (cūḷava. 456) ñattidutiyakammaṃ vuttaṃ, taṃ ‘‘ubbāhikāya imaṃ adhikaraṇaṃ vūpasametu’’nti vuttattā tehi kattabbavidhānaṃ. Sammutikaraṇameva vā tatiyaṃ katvā kappati. Na hi te tena kammena kammārahā kammakatā honti. Yassa saṅgho kammaṃ karoti, so kammārahoti lakkhaṇaṃ. Na ca tadā saṅgho tesaṃ aṭṭhannampi bhikkhūnaṃ kammaṃ akāsi. Bhajāpiyamānā te kammapattabhāvaṃ bhajanti. Adhikaraṇavūpasamakammassa pattā yuttā saṅghena katāti katvā kammapattā eva hi te honti. ‘‘Te bhikkhū bhikkhūhi yāvatatiyaṃ samanubhāsitabbā tassa paṭinissaggāyā’’ti (pārā. 418) vacanato tehi kattabbavidhānaṃ. Sammutikaraṇameva kammaṃ hotīti ce? Taṃ na, adhippāyajānanato, tassa paṭinissaggāya eva te bhikkhū kammārahā kātabbā, na dosāgativasenāti ayamettha adhippāyo. Na hi pācīnakādīnaṃ sammutiyā adhikaraṇavūpasamasiddhi viya tesaṃ samanubhāsanakammena tassa paṭinissaggasiddhi hoti, sammuti nāmesā paṭhamaṃ anumatiṃ gahetvā yācitvāva karīyati, na tathā kammanti. Kammakaraṇe pana tadatthasiddhi hotiyeva. Parasammutiyā bahutarāva sammannitabbāti veditabbaṃ.
‘‘मेथुनधम्म’’न्ति एवं बाहुल्लनयेन लद्धनामकं सकपयोगेन वा परपयोगेन वा अत्तनो निमित्तस्स सकमग्गे वा परमग्गे वा परनिमित्तस्स वा सकमग्गे एव पवेसनपविट्ठट्ठितउद्धरणेसु यं किञ्चि एकं पटिसादियनवसेन सेवेय्य, पाराजिको होति असंवासोति। केचि पन ‘‘पवेसनादीनि चत्तारि वा तीणि वा द्वे वा एकं वा पटिसेवेय्य, पाराजिको होति। वुत्तञ्हेतं ‘सो चे पवेसनं सादियति, पविट्ठं सादियति, ठितं सादियति, उद्धरणं सादियति, आपत्ति पाराजिकस्सा’तिआदी’’ति (पारा॰ ५८) वदन्ति। तेसं मतेन चतूसुपि चतस्सो पाराजिकापत्तियो आपज्जति। तेयेव एवं वदन्ति – आपज्जतु मेथुनधम्मपाराजिकापत्ति, मेथुनधम्मपाराजिकापत्तिया तंभागियाति अत्तनो वीतिक्कमे पाराजिकापत्तियो, सङ्घादिसेसापत्तिञ्च आपज्जित्वा सिक्खं पच्चक्खाय गहट्ठकाले मेथुनादिकं पाराजिकं आपज्जित्वा पुन पब्बजित्वा उपसम्पज्जित्वा एकं सङ्घादिसेसापत्तिं एकमनेकं वा पटिकरित्वाव सो पुग्गलो यस्मा निरापत्तिको होति, तस्मा सो गहट्ठकाले सापत्तिकोवाति। अन्तिमवत्थुअज्झापन्नस्सापि अत्थेव आपत्ति। वुट्ठानदेसनाहि पन असुज्झनतो ‘‘पयोगे पयोगे आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति न वुत्तं। गणनपयोजनाभावतो किञ्चापि न वुत्तं, अथ खो पदभाजने (पारा॰ ५८) ‘‘आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति वचनेनायमत्थो सिद्धोति युत्तिञ्च वदन्ति।
‘‘Methunadhamma’’nti evaṃ bāhullanayena laddhanāmakaṃ sakapayogena vā parapayogena vā attano nimittassa sakamagge vā paramagge vā paranimittassa vā sakamagge eva pavesanapaviṭṭhaṭṭhitauddharaṇesu yaṃ kiñci ekaṃ paṭisādiyanavasena seveyya, pārājiko hoti asaṃvāsoti. Keci pana ‘‘pavesanādīni cattāri vā tīṇi vā dve vā ekaṃ vā paṭiseveyya, pārājiko hoti. Vuttañhetaṃ ‘so ce pavesanaṃ sādiyati, paviṭṭhaṃ sādiyati, ṭhitaṃ sādiyati, uddharaṇaṃ sādiyati, āpatti pārājikassā’tiādī’’ti (pārā. 58) vadanti. Tesaṃ matena catūsupi catasso pārājikāpattiyo āpajjati. Teyeva evaṃ vadanti – āpajjatu methunadhammapārājikāpatti, methunadhammapārājikāpattiyā taṃbhāgiyāti attano vītikkame pārājikāpattiyo, saṅghādisesāpattiñca āpajjitvā sikkhaṃ paccakkhāya gahaṭṭhakāle methunādikaṃ pārājikaṃ āpajjitvā puna pabbajitvā upasampajjitvā ekaṃ saṅghādisesāpattiṃ ekamanekaṃ vā paṭikaritvāva so puggalo yasmā nirāpattiko hoti, tasmā so gahaṭṭhakāle sāpattikovāti. Antimavatthuajjhāpannassāpi attheva āpatti. Vuṭṭhānadesanāhi pana asujjhanato ‘‘payoge payoge āpatti pārājikassā’’ti na vuttaṃ. Gaṇanapayojanābhāvato kiñcāpi na vuttaṃ, atha kho padabhājane (pārā. 58) ‘‘āpatti pārājikassā’’ti vacanenāyamattho siddhoti yuttiñca vadanti.
यदि एवं मातिकायम्पि ‘‘यो पन भिक्खु मेथुनं धम्मं पटिसेवेय्य, पाराजिक’’न्ति वत्तब्बं भवेय्य, पाराजिकस्स अनवसेसवचनम्पि न युज्जेय्य। सब्बेपि हि आपत्तिक्खन्धे, भिक्खुगणनञ्च अनवसेसेत्वा तिट्ठतीति अनवसेसवचनन्ति कत्वा पवेसेव आपत्ति, न पविट्ठादीसु। तमेवेकं सन्धाय ‘‘यस्स सिया आपत्ती’’ति (महाव॰ १३४) पाराजिकापत्तिम्पि अन्तो कत्वा निदानुद्देसवचनं वेदितब्बं। तस्मा मातिकायं ‘‘पाराजिक’’न्ति अवत्वा ‘‘पाराजिको होती’’ति (पारा॰ ४२, ४४) पुग्गलनिद्देसवचनं तेन सरीरबन्धनेन उपसम्पदाय अभब्बभावदीपनत्थं। ‘‘आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति पदभाजने वचनं अन्तिमवत्थुं अज्झापन्नस्सापि पाराजिकस्स असंवासस्स सतो पुग्गलस्स अथेय्यसंवासकभावदीपनत्थं। न हि सो संवासं सादियन्तोपि थेय्यसंवासको होति, तस्मा उपसम्पन्नो ‘‘भिक्खू’’त्वेव वुच्चति। तेनेवाह ‘‘असुद्धो होति पुग्गलो अञ्ञतरं पाराजिकं धम्मं अज्झापन्नो, तञ्चे सुद्धदिट्ठि समानो अनोकासं कारापेत्वा अक्कोसाधिप्पायो वदति, आपत्ति ओमसवादेन दुक्कटस्सा’’ति (पारा॰ ३८९) अनुपसम्पन्नस्स तदभावतो सिद्धो सो उपसम्पन्नो ‘‘भिक्खू’’त्वेव वुच्चतीति, तेन पदसोधम्मं, सहसेय्यञ्च जनेति, भिक्खुपेसुञ्ञादिञ्च जनेतीति वेदितब्बं (वजिर॰ टी॰ पाराजिक ३९)।
Yadi evaṃ mātikāyampi ‘‘yo pana bhikkhu methunaṃ dhammaṃ paṭiseveyya, pārājika’’nti vattabbaṃ bhaveyya, pārājikassa anavasesavacanampi na yujjeyya. Sabbepi hi āpattikkhandhe, bhikkhugaṇanañca anavasesetvā tiṭṭhatīti anavasesavacananti katvā paveseva āpatti, na paviṭṭhādīsu. Tamevekaṃ sandhāya ‘‘yassa siyā āpattī’’ti (mahāva. 134) pārājikāpattimpi anto katvā nidānuddesavacanaṃ veditabbaṃ. Tasmā mātikāyaṃ ‘‘pārājika’’nti avatvā ‘‘pārājiko hotī’’ti (pārā. 42, 44) puggalaniddesavacanaṃ tena sarīrabandhanena upasampadāya abhabbabhāvadīpanatthaṃ. ‘‘Āpatti pārājikassā’’ti padabhājane vacanaṃ antimavatthuṃ ajjhāpannassāpi pārājikassa asaṃvāsassa sato puggalassa atheyyasaṃvāsakabhāvadīpanatthaṃ. Na hi so saṃvāsaṃ sādiyantopi theyyasaṃvāsako hoti, tasmā upasampanno ‘‘bhikkhū’’tveva vuccati. Tenevāha ‘‘asuddho hoti puggalo aññataraṃ pārājikaṃ dhammaṃ ajjhāpanno, tañce suddhadiṭṭhi samāno anokāsaṃ kārāpetvā akkosādhippāyo vadati, āpatti omasavādena dukkaṭassā’’ti (pārā. 389) anupasampannassa tadabhāvato siddho so upasampanno ‘‘bhikkhū’’tveva vuccatīti, tena padasodhammaṃ, sahaseyyañca janeti, bhikkhupesuññādiñca janetīti veditabbaṃ (vajira. ṭī. pārājika 39).
निदाना मातिकाभेदो, विभङ्गो तन्नियामको।
Nidānā mātikābhedo, vibhaṅgo tanniyāmako;
ततो आपत्तिया भेदो, अनापत्ति तदञ्ञथाति॥ (वजिर॰ टी॰ पाराजिक ४३-४४) –
Tato āpattiyā bhedo, anāpatti tadaññathāti. (vajira. ṭī. pārājika 43-44) –
अयं नयो वेदितब्बो। तत्थ सुदिन्नवत्थु (पारा॰ २४ आदयो)-मक्कटिवत्थु (पारा॰ ४० आदयो)-वज्जिपुत्तकवत्थु (पारा॰ ४३) चाति तिप्पभेदवत्थु इमस्स सिक्खापदस्स निदानं नाम। ततो निदाना ‘‘यो पन भिक्खु भिक्खूनं…पे॰… असंवासो’’ति (पारा॰ ४४) इमिस्सा मातिकाय भेदो जातो। तत्थ हि ‘‘अन्तमसो तिरच्छानगताया’’ति (पारा॰ ४४) इत्थिलिङ्गवसेन ‘‘सच्चं, आवुसो, भगवता सिक्खापदं पञ्ञत्तं, तञ्च खो इत्थिया, नो पुरिसे, नो पण्डके, नो उभतोब्यञ्जनके चा’’ति मक्कटिपाराजिको विय अञ्ञोपि लेसं ओड्डेतुं सक्कोति, तस्मा तादिसस्स अलेसोकासस्स दस्सनत्थं इदं वुच्चति, मक्कटिसङ्खाता निदाना ‘‘अन्तमसो तिरच्छानगतायपी’’ति मातिकाय वचनभेदो, न इत्थिया एव मेथुनसिद्धिदस्सनतो। तस्मा विभङ्गो तन्नियामको तस्सा मातिकाय अधिप्पेतत्थनियामको विभङ्गोति। विभङ्गे हि ‘‘तिस्सो इत्थियो, तयो उभतोब्यञ्जनका, तयो पण्डका, तयो पुरिसा। मनुस्सित्थिया तयो मग्गे, तिरच्छानगतपुरिसस्स द्वे मग्गे’’तिआदिना (पारा॰ ५६) नयेन सब्बलेसोकासं पिदहित्वा नियमो कतो। एत्थाह – यदि एवं साधारणसिक्खापदवसेन वा लिङ्गपरिवत्तनवसेन वा न केवलं भिक्खूनं, भिक्खुनीनम्पि ‘‘सिक्खासाजीवसमापन्नो’’ति विभङ्गे वत्तब्बं सिया। तदवचनेन हि भिक्खुनी पुरिसलिङ्गपातुभावेन भिक्खुभावे ठिता एवं वदेय्य ‘‘नाहं उपसम्पदाकरणकाले भिक्खूनं सिक्खासाजीवसमापन्ना, तस्मा न अपच्चक्खातसिक्खापि मेथुनधम्मेन पाराजिका होमी’’ति। वुच्चते – यथा वुत्तं, तथा न वत्तब्बं अनिट्ठप्पसङ्गतो। तथा वुत्ते भिक्खुनीनम्पि सिक्खापच्चक्खानं अत्थीति आपज्जति। तञ्चानिट्ठं। इदमपरमनिट्ठं ‘‘सब्बसिक्खापदानि साधारणानेव नासाधारणानी’’ति। अपिचायं भिक्खूनं सिक्खासाजीवसमापन्नाव होतीति दस्सनत्थं ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, तंयेव उपज्झं तमेव उपसम्पदं तानि वस्सानि भिक्खूहि सङ्गमितु’’न्तिआदि (पारा॰ ६९) वुत्तं। ततो आपत्तिया भेदोति ततो विभङ्गतो ‘‘अक्खयिते सरीरे पाराजिकं, येभुय्येन खयिते थुल्लच्चय’’न्तिआदि (पारा॰ ७३, परि॰ १५७) आपत्तिया भेदो होति। अनापत्ति तदञ्ञथाति ततो एव विभङ्गतो येन आकारेन आपत्ति वुत्ता, ततो अञ्ञेनाकारेन अनापत्तिभेदोव होति। ‘‘सादियति, आपत्ति पाराजिकस्स, न सादियति, अनापत्ती’’ति हि विभङ्गे असति न पञ्ञायति। एत्तावता ‘‘निदाना मातिकाभेदो’’ति अयं गाथा समासतो वुत्तत्था होति। विसेसकारणं पन तस्मिं तस्मिं सिक्खापदे आविभविस्सति।
Ayaṃ nayo veditabbo. Tattha sudinnavatthu (pārā. 24 ādayo)-makkaṭivatthu (pārā. 40 ādayo)-vajjiputtakavatthu (pārā. 43) cāti tippabhedavatthu imassa sikkhāpadassa nidānaṃ nāma. Tato nidānā ‘‘yo pana bhikkhu bhikkhūnaṃ…pe… asaṃvāso’’ti (pārā. 44) imissā mātikāya bhedo jāto. Tattha hi ‘‘antamaso tiracchānagatāyā’’ti (pārā. 44) itthiliṅgavasena ‘‘saccaṃ, āvuso, bhagavatā sikkhāpadaṃ paññattaṃ, tañca kho itthiyā, no purise, no paṇḍake, no ubhatobyañjanake cā’’ti makkaṭipārājiko viya aññopi lesaṃ oḍḍetuṃ sakkoti, tasmā tādisassa alesokāsassa dassanatthaṃ idaṃ vuccati, makkaṭisaṅkhātā nidānā ‘‘antamaso tiracchānagatāyapī’’ti mātikāya vacanabhedo, na itthiyā eva methunasiddhidassanato. Tasmā vibhaṅgo tanniyāmako tassā mātikāya adhippetatthaniyāmako vibhaṅgoti. Vibhaṅge hi ‘‘tisso itthiyo, tayo ubhatobyañjanakā, tayo paṇḍakā, tayo purisā. Manussitthiyā tayo magge, tiracchānagatapurisassa dve magge’’tiādinā (pārā. 56) nayena sabbalesokāsaṃ pidahitvā niyamo kato. Etthāha – yadi evaṃ sādhāraṇasikkhāpadavasena vā liṅgaparivattanavasena vā na kevalaṃ bhikkhūnaṃ, bhikkhunīnampi ‘‘sikkhāsājīvasamāpanno’’ti vibhaṅge vattabbaṃ siyā. Tadavacanena hi bhikkhunī purisaliṅgapātubhāvena bhikkhubhāve ṭhitā evaṃ vadeyya ‘‘nāhaṃ upasampadākaraṇakāle bhikkhūnaṃ sikkhāsājīvasamāpannā, tasmā na apaccakkhātasikkhāpi methunadhammena pārājikā homī’’ti. Vuccate – yathā vuttaṃ, tathā na vattabbaṃ aniṭṭhappasaṅgato. Tathā vutte bhikkhunīnampi sikkhāpaccakkhānaṃ atthīti āpajjati. Tañcāniṭṭhaṃ. Idamaparamaniṭṭhaṃ ‘‘sabbasikkhāpadāni sādhāraṇāneva nāsādhāraṇānī’’ti. Apicāyaṃ bhikkhūnaṃ sikkhāsājīvasamāpannāva hotīti dassanatthaṃ ‘‘anujānāmi, bhikkhave, taṃyeva upajjhaṃ tameva upasampadaṃ tāni vassāni bhikkhūhi saṅgamitu’’ntiādi (pārā. 69) vuttaṃ. Tato āpattiyā bhedoti tato vibhaṅgato ‘‘akkhayite sarīre pārājikaṃ, yebhuyyena khayite thullaccaya’’ntiādi (pārā. 73, pari. 157) āpattiyā bhedo hoti. Anāpatti tadaññathāti tato eva vibhaṅgato yena ākārena āpatti vuttā, tato aññenākārena anāpattibhedova hoti. ‘‘Sādiyati, āpatti pārājikassa, na sādiyati, anāpattī’’ti hi vibhaṅge asati na paññāyati. Ettāvatā ‘‘nidānā mātikābhedo’’ti ayaṃ gāthā samāsato vuttatthā hoti. Visesakāraṇaṃ pana tasmiṃ tasmiṃ sikkhāpade āvibhavissati.
पठमपञ्ञत्ति ताव पठमबोधिं अतिक्कमित्वा पञ्ञत्तत्ता, आयस्मतो सुदिन्नस्स अट्ठवस्सिककाले पञ्ञत्तत्ता च रत्तञ्ञुमहत्तं पत्तकाले पञ्ञत्ता, दुतियपञ्ञत्ति बाहुसच्चमहत्तं पत्तकाले। सो हि आयस्मा मक्कटिपाराजिको यथा मातुगामप्पटिसंयुत्तेसु सिक्खापदेसु तिरच्छानगतित्थी न अधिप्पेता, तथा इधापीति सञ्ञाय ‘‘सच्चं, आवुसो…पे॰… तञ्च खो मनुस्सित्थिया, नो तिरच्छानगताया’’ति (पारा॰ ४१) आह। ततियपञ्ञत्ति लाभग्गमहत्तं पत्तकाले उप्पन्ना ‘‘यावदत्थं भुञ्जित्वा’’तिआदि (पारा॰ ४३) वचनतो, वेपुल्लमहत्तम्पि एत्थेव लब्भतीति इमं पठमपाराजिकसिक्खापदं तिविधम्पि वत्थुं उपादाय चतुब्बिधम्पि तं कालं पत्वा पञ्ञत्तन्ति वेदितब्बं।
Paṭhamapaññatti tāva paṭhamabodhiṃ atikkamitvā paññattattā, āyasmato sudinnassa aṭṭhavassikakāle paññattattā ca rattaññumahattaṃ pattakāle paññattā, dutiyapaññatti bāhusaccamahattaṃ pattakāle. So hi āyasmā makkaṭipārājiko yathā mātugāmappaṭisaṃyuttesu sikkhāpadesu tiracchānagatitthī na adhippetā, tathā idhāpīti saññāya ‘‘saccaṃ, āvuso…pe… tañca kho manussitthiyā, no tiracchānagatāyā’’ti (pārā. 41) āha. Tatiyapaññatti lābhaggamahattaṃ pattakāle uppannā ‘‘yāvadatthaṃ bhuñjitvā’’tiādi (pārā. 43) vacanato, vepullamahattampi ettheva labbhatīti imaṃ paṭhamapārājikasikkhāpadaṃ tividhampi vatthuṃ upādāya catubbidhampi taṃ kālaṃ patvā paññattanti veditabbaṃ.
तत्थ यो पनाति अनवसेसपरियादानपदं। भिक्खूति तस्स अतिप्पसङ्गनियमपदं। भिक्खूनं सिक्खासाजीवसमापन्नोति तस्स विसेसनवचनं। न हि सब्बोपि भिक्खुनामको, या भगवता याय कायचि उपसम्पदाय उपसम्पन्नभिक्खूनं हेट्ठिमपरिच्छेदेन सिक्खितब्बा सिक्खा विहिता , ‘‘एत्थ सह जीवन्ती’’ति यो च साजीवो वुत्तो, तं उभयं समापन्नोव होति। कदा पन समापन्नो होति? याय कायचि उपसम्पदाय उपसम्पन्नसमनन्तरमेव तदुभयं जानन्तोपि अजानन्तोपि तदज्झुपगतत्ता समापन्नोव नाम होति। सह जीवन्तीति याव सिक्खं न पच्चक्खाति, पाराजिकभावं वा न पापुणाति। यं पन वुत्तं अन्धकट्ठकथायं ‘‘सिक्खं परिपूरेन्तो सिक्खासमापन्नो साजीवं अवीतिक्कमन्तो साजीवसमापन्नो’’ति, तं उक्कट्ठपरिच्छेदवसेन वुत्तं। न हि सिक्खं अपरिपूरेन्तो, कामवितक्कादिबहुलो वा एकच्चं सावसेसं साजीवं वीतिक्कमन्तो वा सिक्खासाजीवसमापन्नो नाम न होति।
Tattha yo panāti anavasesapariyādānapadaṃ. Bhikkhūti tassa atippasaṅganiyamapadaṃ. Bhikkhūnaṃ sikkhāsājīvasamāpannoti tassa visesanavacanaṃ. Na hi sabbopi bhikkhunāmako, yā bhagavatā yāya kāyaci upasampadāya upasampannabhikkhūnaṃ heṭṭhimaparicchedena sikkhitabbā sikkhā vihitā , ‘‘ettha saha jīvantī’’ti yo ca sājīvo vutto, taṃ ubhayaṃ samāpannova hoti. Kadā pana samāpanno hoti? Yāya kāyaci upasampadāya upasampannasamanantarameva tadubhayaṃ jānantopi ajānantopi tadajjhupagatattā samāpannova nāma hoti. Saha jīvantīti yāva sikkhaṃ na paccakkhāti, pārājikabhāvaṃ vā na pāpuṇāti. Yaṃ pana vuttaṃ andhakaṭṭhakathāyaṃ ‘‘sikkhaṃ paripūrento sikkhāsamāpanno sājīvaṃ avītikkamanto sājīvasamāpanno’’ti, taṃ ukkaṭṭhaparicchedavasena vuttaṃ. Na hi sikkhaṃ aparipūrento, kāmavitakkādibahulo vā ekaccaṃ sāvasesaṃ sājīvaṃ vītikkamanto vā sikkhāsājīvasamāpanno nāma na hoti.
उक्कट्ठपरिच्छेदेन पन चतुक्कं लब्भति – ‘‘अत्थि भिक्खु सिक्खासमापन्नो सीलानि पच्चवेक्खन्तो न साजीवसमापन्नो अचित्तकं सिक्खापदं वीतिक्कमन्तो, अत्थि न सिक्खासमापन्नो कामवितक्कादिबहुलो साजीवसमापन्नो निरापत्तिको, अत्थि न सिक्खासमापन्नो न च साजीवसमापन्नो अनवसेसं आपत्तिं आपन्नो, अत्थि उभयसमापन्नो सिक्खं परिपूरेन्तो साजीवञ्च अवीतिक्कमन्तो’’ति। अयमेत्थ चतुत्थो भिक्खु उक्कट्ठो इध अधिप्पेतो सिया। न हि भगवा अनुक्कट्ठं वत्तुं युत्तोति चे? न, ‘‘तत्र यायं अधिसीलसिक्खा, अयं इमस्मिं अत्थे अधिप्पेता सिक्खा’’ति वचनविरोधतो, उक्कट्ठग्गहणाधिप्पाये सति ‘‘सिक्खाति तिस्सो सिक्खा’’ति एत्तकमेव वत्तब्बन्ति अधिप्पायो। सिक्खत्तयसमापन्नो हि सब्बुक्कट्ठो। ‘‘मेथुनं धम्मं पटिसेवेय्या’’ति परतो वचनं अपेक्खित्वा अधिसीलसिक्खाव वुत्ताति चे? न, तस्सापि अभब्बत्ता। न हि अधिसीलसिक्खं परिपूरेन्तो, साजीवञ्च अवीतिक्कमन्तो मेथुनधम्मं पटिसेवितुं भब्बो, तं सिक्खं अपरिपूरेन्तो, साजीवञ्च वीतिक्कमन्तोयेव हि पटिसेवेय्याति अधिप्पाया। तस्मा एवमेत्थ अत्थो गहेतब्बो। यस्मा सिक्खापदसङ्खातो साजीवो अधिसीलसिक्खमेव सङ्गण्हाति, न इतरसिक्खाद्वयं, तस्मा ‘‘तत्र यायं अधिसीलसिक्खा, अयं इमस्मिं अत्थे अधिप्पेता सिक्खा’’ति वुत्तं। तस्मा अधिसीलसिक्खाय सङ्गाहको साजीवो सिक्खासाजीवोति वुत्तो। इति साजीवविसेसनत्थं सिक्खाग्गहणं कतं। तदत्थदीपनत्थमेव विभङ्गे सिक्खं अपरामसित्वा ‘‘तस्मिं सिक्खति, तेन वुच्चति साजीवसमापन्नो’’ति (पारा॰ ४५) वुत्तं। तेन एकमेविदं अत्थपदन्ति दीपितं होति। तञ्च उपसम्पदूपगमनन्तरतो पट्ठाय सिक्खनाधिकारत्ता ‘‘सिक्खती’’ति च ‘‘समापन्नो’’ति च वुच्चति। यो एवं ‘‘सिक्खासाजीवसमापन्नो’’ति सङ्खं गतो, तादिसं पच्चयं पटिच्च अपरभागे साजीवसङ्खातमेव सिक्खं अपच्चक्खाय तस्मिंयेव दुब्बल्यं अनाविकत्वा मेथुनं धम्मं पटिसेवेय्याति अयमत्थो युज्जति।
Ukkaṭṭhaparicchedena pana catukkaṃ labbhati – ‘‘atthi bhikkhu sikkhāsamāpanno sīlāni paccavekkhanto na sājīvasamāpanno acittakaṃ sikkhāpadaṃ vītikkamanto, atthi na sikkhāsamāpanno kāmavitakkādibahulo sājīvasamāpanno nirāpattiko, atthi na sikkhāsamāpanno na ca sājīvasamāpanno anavasesaṃ āpattiṃ āpanno, atthi ubhayasamāpanno sikkhaṃ paripūrento sājīvañca avītikkamanto’’ti. Ayamettha catuttho bhikkhu ukkaṭṭho idha adhippeto siyā. Na hi bhagavā anukkaṭṭhaṃ vattuṃ yuttoti ce? Na, ‘‘tatra yāyaṃ adhisīlasikkhā, ayaṃ imasmiṃ atthe adhippetā sikkhā’’ti vacanavirodhato, ukkaṭṭhaggahaṇādhippāye sati ‘‘sikkhāti tisso sikkhā’’ti ettakameva vattabbanti adhippāyo. Sikkhattayasamāpanno hi sabbukkaṭṭho. ‘‘Methunaṃ dhammaṃ paṭiseveyyā’’ti parato vacanaṃ apekkhitvā adhisīlasikkhāva vuttāti ce? Na, tassāpi abhabbattā. Na hi adhisīlasikkhaṃ paripūrento, sājīvañca avītikkamanto methunadhammaṃ paṭisevituṃ bhabbo, taṃ sikkhaṃ aparipūrento, sājīvañca vītikkamantoyeva hi paṭiseveyyāti adhippāyā. Tasmā evamettha attho gahetabbo. Yasmā sikkhāpadasaṅkhāto sājīvo adhisīlasikkhameva saṅgaṇhāti, na itarasikkhādvayaṃ, tasmā ‘‘tatra yāyaṃ adhisīlasikkhā, ayaṃ imasmiṃ atthe adhippetā sikkhā’’ti vuttaṃ. Tasmā adhisīlasikkhāya saṅgāhako sājīvo sikkhāsājīvoti vutto. Iti sājīvavisesanatthaṃ sikkhāggahaṇaṃ kataṃ. Tadatthadīpanatthameva vibhaṅge sikkhaṃ aparāmasitvā ‘‘tasmiṃ sikkhati, tena vuccati sājīvasamāpanno’’ti (pārā. 45) vuttaṃ. Tena ekamevidaṃ atthapadanti dīpitaṃ hoti. Tañca upasampadūpagamanantarato paṭṭhāya sikkhanādhikārattā ‘‘sikkhatī’’ti ca ‘‘samāpanno’’ti ca vuccati. Yo evaṃ ‘‘sikkhāsājīvasamāpanno’’ti saṅkhaṃ gato, tādisaṃ paccayaṃ paṭicca aparabhāge sājīvasaṅkhātameva sikkhaṃ apaccakkhāya tasmiṃyeva dubbalyaṃ anāvikatvā methunaṃ dhammaṃ paṭiseveyyāti ayamattho yujjati.
किन्तु अट्ठकथानयो पटिक्खित्तो होति, सो च न पटिक्खेपारहो होति, अधिप्पायो पनेत्थ परियेसितब्बो। सब्बेसु सिक्खापदेसु इदमेव भिक्खुलक्खणं साधारणं यदिदं ‘‘भिक्खूनं सिक्खासाजीवसमापन्नो’’ति। खीणासवोपि सावको आपत्तिं आपज्जति अचित्तकं, तथा सेक्खो, पुथुज्जनो पन सचित्तकम्पि, तस्मा सेक्खासेक्खपुथुज्जनानं सामञ्ञमिदं भिक्खुलक्खणन्ति कत्वा केवलं सिक्खासमापन्नो, केवलं साजीवसमापन्नो, उभयसमापन्नो चाति सरूपेकदेसएकसेसनयेन ‘‘सिक्खासाजीवसमापन्नो’’त्वेव सम्पिण्डेत्वा उक्कट्ठग्गहणेन अनुक्कट्ठानं गहणसिद्धितो अट्ठकथायं उक्कट्ठोव वुत्तो। तमेव सम्पादेतुं ‘‘तस्मिं सिक्खति, तेन वुच्चति साजीवसमापन्नो’’ति एत्थ सिक्खासद्दस्स अवचने परिहारं वत्वा यस्मा पन सो सिक्खम्पि समापन्नो, तस्मा सिक्खासमापन्नोतिपि अत्थतो वेदितब्बोति च वत्वा ‘‘यं सिक्खं समापन्नो, तं अपच्चक्खाय, यञ्च साजीवं समापन्नो, तत्थ दुब्बल्यं अनाविकत्वा’’ति वुत्तन्ति अयमट्ठकथाय अधिप्पायो वेदितब्बो। एतस्मिं पन अधिप्पाये अधिसीलसिक्खाय एव गहणं सब्बत्थिकत्ता, सीलाधिकारतो च विनयस्साति वेदितब्बं। यथा च सिक्खापदं समादियन्तो सीलं समादियतीति वुच्चति, एवं सिक्खापदं पच्चक्खन्तो सीलं पच्चक्खातीति वत्तुं युज्जति, तस्मा तत्थ वुत्तं ‘‘यं सिक्खं समापन्नो, तं अपच्चक्खाया’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ सिक्खापच्चक्खानविभङ्गवण्णना)। एत्तावता समासतो ‘‘सिक्खासाजीवसमापन्नो’’ति एत्थ वत्तब्बविनिच्छयो निट्ठितो होति।
Kintu aṭṭhakathānayo paṭikkhitto hoti, so ca na paṭikkhepāraho hoti, adhippāyo panettha pariyesitabbo. Sabbesu sikkhāpadesu idameva bhikkhulakkhaṇaṃ sādhāraṇaṃ yadidaṃ ‘‘bhikkhūnaṃ sikkhāsājīvasamāpanno’’ti. Khīṇāsavopi sāvako āpattiṃ āpajjati acittakaṃ, tathā sekkho, puthujjano pana sacittakampi, tasmā sekkhāsekkhaputhujjanānaṃ sāmaññamidaṃ bhikkhulakkhaṇanti katvā kevalaṃ sikkhāsamāpanno, kevalaṃ sājīvasamāpanno, ubhayasamāpanno cāti sarūpekadesaekasesanayena ‘‘sikkhāsājīvasamāpanno’’tveva sampiṇḍetvā ukkaṭṭhaggahaṇena anukkaṭṭhānaṃ gahaṇasiddhito aṭṭhakathāyaṃ ukkaṭṭhova vutto. Tameva sampādetuṃ ‘‘tasmiṃ sikkhati, tena vuccati sājīvasamāpanno’’ti ettha sikkhāsaddassa avacane parihāraṃ vatvā yasmā pana so sikkhampi samāpanno, tasmā sikkhāsamāpannotipi atthato veditabboti ca vatvā ‘‘yaṃ sikkhaṃ samāpanno, taṃ apaccakkhāya, yañca sājīvaṃ samāpanno, tattha dubbalyaṃ anāvikatvā’’ti vuttanti ayamaṭṭhakathāya adhippāyo veditabbo. Etasmiṃ pana adhippāye adhisīlasikkhāya eva gahaṇaṃ sabbatthikattā, sīlādhikārato ca vinayassāti veditabbaṃ. Yathā ca sikkhāpadaṃ samādiyanto sīlaṃ samādiyatīti vuccati, evaṃ sikkhāpadaṃ paccakkhanto sīlaṃ paccakkhātīti vattuṃ yujjati, tasmā tattha vuttaṃ ‘‘yaṃ sikkhaṃ samāpanno, taṃ apaccakkhāyā’’ti (pārā. aṭṭha. sikkhāpaccakkhānavibhaṅgavaṇṇanā). Ettāvatā samāsato ‘‘sikkhāsājīvasamāpanno’’ti ettha vattabbavinicchayo niṭṭhito hoti.
किं इमिना विसेसवचनेन पयोजनं, ननु ‘‘यो पन भिक्खु सिक्खं अपच्चक्खाय दुब्बल्यं अनाविकत्वा…पे॰… असंवासो’’ति एत्तकमेव वत्तब्बन्ति चे? न वत्तब्बं अनिट्ठप्पसङ्गतो। ‘‘यो पन सिक्खासाजीवसमापन्नो थेय्यसंवासादिको केवलेन समञ्ञामत्तेन, पटिञ्ञामत्तेन वा भिक्खु, तस्सापि सिक्खापच्चक्खानं अत्थि, सिक्खं अपच्चक्खाय च मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तस्स पाराजिकापत्ति। यो वा पच्छा पाराजिकं आपत्तिं आपज्जित्वा न सिक्खासाजीवसमापन्नो, तस्स च, यो वा पक्खपण्डकत्ता पण्डकभावूपगमनेन न सिक्खासाजीवसमापन्नो, तस्स च तदुभयं अत्थीति आपज्जति। पण्डकभावपक्खे च पण्डको उपसम्पदाय न वत्थू’’ति वुत्तं। तस्मा इतरस्मिं पक्खे वत्थूति सिद्धं। तस्मिं पक्खे उपसम्पन्नो पण्डकभावपक्खे पण्डकत्ता न सिक्खासाजीवसमापन्नो, सो परिच्चजितब्बाय सिक्खाय अभावेन सिक्खं अपच्चक्खाय मुखेन परस्स अङ्गजातग्गहणनयेन मेथुनं धम्मं पटिसेवेय्य, तस्स कुतो पाराजिकापत्तीति अधिप्पायो। अयं नयो अपण्डकपक्खं अलभमानस्सेव परतो युज्जति, लभन्तस्स पन अरूपसत्तानं कुसलादिसमापत्तिक्खणे भवङ्गविच्छेदे सतिपि अमरणं विय पण्डकभावपक्खेपि भिक्खुभावो अत्थि। संवासं वा सादियन्तस्स न थेय्यसंवासकभावो अत्थि अन्तिमवत्थुअज्झापन्नस्स विय। न च सहसेय्यादिं जनेति । गणपूरको पन न होति अन्तिमवत्थुं अज्झापन्नो विय। न सो सिक्खासाजीवसमापन्नो। इतरस्मिं पन पक्खे होति, अयं इमस्स ततो विसेसो। किमयं सहेतुको, उदाहु अहेतुकोति? न अहेतुको। यतो उपसम्पदा तस्स अपण्डकपक्खे अनुञ्ञाता सहेतुकप्पटिसन्धिकत्ता। पण्डकभावपक्खेपि किस्स नानुञ्ञाताति चे? पण्डकभूतत्ता ओपक्कमिकपण्डकस्स विय।
Kiṃ iminā visesavacanena payojanaṃ, nanu ‘‘yo pana bhikkhu sikkhaṃ apaccakkhāya dubbalyaṃ anāvikatvā…pe… asaṃvāso’’ti ettakameva vattabbanti ce? Na vattabbaṃ aniṭṭhappasaṅgato. ‘‘Yo pana sikkhāsājīvasamāpanno theyyasaṃvāsādiko kevalena samaññāmattena, paṭiññāmattena vā bhikkhu, tassāpi sikkhāpaccakkhānaṃ atthi, sikkhaṃ apaccakkhāya ca methunaṃ dhammaṃ paṭisevantassa pārājikāpatti. Yo vā pacchā pārājikaṃ āpattiṃ āpajjitvā na sikkhāsājīvasamāpanno, tassa ca, yo vā pakkhapaṇḍakattā paṇḍakabhāvūpagamanena na sikkhāsājīvasamāpanno, tassa ca tadubhayaṃ atthīti āpajjati. Paṇḍakabhāvapakkhe ca paṇḍako upasampadāya na vatthū’’ti vuttaṃ. Tasmā itarasmiṃ pakkhe vatthūti siddhaṃ. Tasmiṃ pakkhe upasampanno paṇḍakabhāvapakkhe paṇḍakattā na sikkhāsājīvasamāpanno, so pariccajitabbāya sikkhāya abhāvena sikkhaṃ apaccakkhāya mukhena parassa aṅgajātaggahaṇanayena methunaṃ dhammaṃ paṭiseveyya, tassa kuto pārājikāpattīti adhippāyo. Ayaṃ nayo apaṇḍakapakkhaṃ alabhamānasseva parato yujjati, labhantassa pana arūpasattānaṃ kusalādisamāpattikkhaṇe bhavaṅgavicchede satipi amaraṇaṃ viya paṇḍakabhāvapakkhepi bhikkhubhāvo atthi. Saṃvāsaṃ vā sādiyantassa na theyyasaṃvāsakabhāvo atthi antimavatthuajjhāpannassa viya. Na ca sahaseyyādiṃ janeti . Gaṇapūrako pana na hoti antimavatthuṃ ajjhāpanno viya. Na so sikkhāsājīvasamāpanno. Itarasmiṃ pana pakkhe hoti, ayaṃ imassa tato viseso. Kimayaṃ sahetuko, udāhu ahetukoti? Na ahetuko. Yato upasampadā tassa apaṇḍakapakkhe anuññātā sahetukappaṭisandhikattā. Paṇḍakabhāvapakkhepi kissa nānuññātāti ce? Paṇḍakabhūtattā opakkamikapaṇḍakassa viya.
अपिच ‘‘सिक्खासाजीवसमापन्नो’’ति इमिना तस्स सिक्खासमादानं दीपेत्वा तं समादिन्नं सिक्खं अपच्चक्खाय, तत्थ च दुब्बल्यं अनाविकत्वाति वत्तुं युज्जति, न अञ्ञथाति इमिना कारणेन यथावुत्तानिट्ठप्पसङ्गतो ‘‘यो पन भिक्खु भिक्खूनं सिक्खासाजीवसमापन्नो सिक्खं अपच्चक्खाया’’तिआदि वुत्तं। यथा चेत्थ, एवं ‘‘यो पन भिक्खु भिक्खूनं सिक्खासाजीवसमापन्नो सिक्खं अपच्चक्खाय दुब्बल्यं अनाविकत्वा गामा वा अरञ्ञा वा अदिन्नं…पे॰… यो पन भिक्खु भिक्खूनं सिक्खासाजीवसमापन्नो सिक्खं अपच्चक्खाय दुब्बल्यं अनाविकत्वा सुगतचीवरप्पमाणं चीवरं कारापेय्या’’ति सब्बत्थ योजेतब्बं।
Apica ‘‘sikkhāsājīvasamāpanno’’ti iminā tassa sikkhāsamādānaṃ dīpetvā taṃ samādinnaṃ sikkhaṃ apaccakkhāya, tattha ca dubbalyaṃ anāvikatvāti vattuṃ yujjati, na aññathāti iminā kāraṇena yathāvuttāniṭṭhappasaṅgato ‘‘yo pana bhikkhu bhikkhūnaṃ sikkhāsājīvasamāpanno sikkhaṃ apaccakkhāyā’’tiādi vuttaṃ. Yathā cettha, evaṃ ‘‘yo pana bhikkhu bhikkhūnaṃ sikkhāsājīvasamāpanno sikkhaṃ apaccakkhāya dubbalyaṃ anāvikatvā gāmā vā araññā vā adinnaṃ…pe… yo pana bhikkhu bhikkhūnaṃ sikkhāsājīvasamāpanno sikkhaṃ apaccakkhāya dubbalyaṃ anāvikatvā sugatacīvarappamāṇaṃ cīvaraṃ kārāpeyyā’’ti sabbattha yojetabbaṃ.
‘‘अन्तमसो तिरच्छानगतायपी’’ति मनुस्सित्थिं उपादाय वुत्तं। न हि पगेव पण्डके, पुरिसे वाति वत्तुं युज्जति। सेसं तत्थ तत्थ वुत्तनयमेव । अयं ताव मातिकाय विनिच्छयो अञ्ञत्थापि यथासम्भवं योजेत्वा दीपेतब्बो।
‘‘Antamaso tiracchānagatāyapī’’ti manussitthiṃ upādāya vuttaṃ. Na hi pageva paṇḍake, purise vāti vattuṃ yujjati. Sesaṃ tattha tattha vuttanayameva . Ayaṃ tāva mātikāya vinicchayo aññatthāpi yathāsambhavaṃ yojetvā dīpetabbo.
सारिपुत्तबेलट्ठसीसानन्दादयोपि सिक्खापदपञ्ञत्तिकारणत्ता च आपत्तिआपज्जनतो च कस्मा महाविभङ्गे ञत्तिचतुत्थउपसम्पदायेव आगताति? पटिक्खित्ताय सरणगमनूपसम्पदाय अनुञ्ञातप्पसङ्गभयाति उपतिस्सत्थेरो। आपत्तिया भब्बतं सन्धाय तस्मिम्पि वुत्ते पुब्बे पटिक्खित्तापि भगवता पुन अनुञ्ञाताति भिक्खूनं मिच्छागाहो वा विमति वा उप्पज्जति, तस्मा न वुत्ताति वुत्तं होति।
Sāriputtabelaṭṭhasīsānandādayopi sikkhāpadapaññattikāraṇattā ca āpattiāpajjanato ca kasmā mahāvibhaṅge ñatticatutthaupasampadāyeva āgatāti? Paṭikkhittāya saraṇagamanūpasampadāya anuññātappasaṅgabhayāti upatissatthero. Āpattiyā bhabbataṃ sandhāya tasmimpi vutte pubbe paṭikkhittāpi bhagavatā puna anuññātāti bhikkhūnaṃ micchāgāho vā vimati vā uppajjati, tasmā na vuttāti vuttaṃ hoti.
‘‘अधम्मकम्मं वग्गकम्म’’ति (महाव॰ ३८७) वचनतो कुप्पकम्मम्पि कत्थचि ‘‘कम्म’’न्ति वुच्चति, तस्मा ‘‘अकुप्पेना’’ति वुत्तं। यस्मा अकुप्पकम्मम्पि एकच्चं न ठानारहं, येन अपत्तो ओसारणं सुओसारितोति वुच्चति, तस्मा ‘‘ठानारहेना’’ति वुत्तं। यदि एवं ‘‘ठानारहेना’’ति इदमेव वत्तब्बं इमिना अकुप्पसिद्धितोति चे? न, अट्ठानारहेन अकुप्पेन उपसम्पन्नो इमस्मिं अत्थे न अधिप्पेतो अनिट्ठप्पसङ्गतो। द्वीहि पनेतेहि एकतो वुत्तेहि अयमत्थो पञ्ञायति – केवलं तेन अकुप्पेन उपसम्पन्नो अयम्पि इमस्मिं अत्थे अधिप्पेतो भिक्खूति, ठानारहेन च अकुप्पेन च उपसम्पन्नो अयम्पि इमस्मिं अत्थे अधिप्पेतो भिक्खूति, कुप्पेन उपसम्पन्नो नाधिप्पेतोति।
‘‘Adhammakammaṃ vaggakamma’’ti (mahāva. 387) vacanato kuppakammampi katthaci ‘‘kamma’’nti vuccati, tasmā ‘‘akuppenā’’ti vuttaṃ. Yasmā akuppakammampi ekaccaṃ na ṭhānārahaṃ, yena apatto osāraṇaṃ suosāritoti vuccati, tasmā ‘‘ṭhānārahenā’’ti vuttaṃ. Yadi evaṃ ‘‘ṭhānārahenā’’ti idameva vattabbaṃ iminā akuppasiddhitoti ce? Na, aṭṭhānārahena akuppena upasampanno imasmiṃ atthe na adhippeto aniṭṭhappasaṅgato. Dvīhi panetehi ekato vuttehi ayamattho paññāyati – kevalaṃ tena akuppena upasampanno ayampi imasmiṃ atthe adhippeto bhikkhūti, ṭhānārahena ca akuppena ca upasampanno ayampi imasmiṃ atthe adhippeto bhikkhūti, kuppena upasampanno nādhippetoti.
‘‘पटिसन्धिग्गहणतो पट्ठाय अपरिपुण्णवीसतिवस्सो’’ति वुत्तत्ता ओपपातिकञ्चाति सोळसवस्सुद्देसिका ओपपातिका पटिसन्धितो पट्ठाय अपरिपुण्णवीसतिवस्साति वदन्ति। ‘सोळसवस्सुद्देसिका होन्ती’ति वुत्तत्ता पुन चत्तारि वस्सानि इच्छितब्बानि, ‘पटिसन्धिग्गहणतो पट्ठाया’ति इदं गब्भसेय्यकानं वसेन वुत्त’’न्ति एके। ‘‘केचि वदन्ती’’ति यत्थ यत्थ लिखीयति, तत्थ तत्थ विचारेत्वा अत्थं सुट्ठु उपलक्खये। ओपक्कमिके पण्डकभावो आरुळ्हनयेन वेदितब्बो। ‘‘पक्खपण्डको अपण्डकपक्खे पब्बाजेत्वा पण्डकपक्खे नासेतब्बो’’ति (वजिर॰ टी॰ महावग्ग १०९) लिखितं।
‘‘Paṭisandhiggahaṇato paṭṭhāya aparipuṇṇavīsativasso’’ti vuttattā opapātikañcāti soḷasavassuddesikā opapātikā paṭisandhito paṭṭhāya aparipuṇṇavīsativassāti vadanti. ‘Soḷasavassuddesikā hontī’ti vuttattā puna cattāri vassāni icchitabbāni, ‘paṭisandhiggahaṇato paṭṭhāyā’ti idaṃ gabbhaseyyakānaṃ vasena vutta’’nti eke. ‘‘Keci vadantī’’ti yattha yattha likhīyati, tattha tattha vicāretvā atthaṃ suṭṭhu upalakkhaye. Opakkamike paṇḍakabhāvo āruḷhanayena veditabbo. ‘‘Pakkhapaṇḍako apaṇḍakapakkhe pabbājetvā paṇḍakapakkhe nāsetabbo’’ti (vajira. ṭī. mahāvagga 109) likhitaṃ.
‘‘बिन्दुं अदत्वा चे निवासेति, थेय्यसंवासको न होती’’ति वदन्ति, वीमंसितब्बं। लिङ्गानुरूपस्साति सामणेरारहस्स संवासस्स सादितत्ताति अधिप्पायो।
‘‘Binduṃ adatvā ce nivāseti, theyyasaṃvāsako na hotī’’ti vadanti, vīmaṃsitabbaṃ. Liṅgānurūpassāti sāmaṇerārahassa saṃvāsassa sāditattāti adhippāyo.
राजभयादीहि गहितलिङ्गानं ‘‘गिही मं ‘समणो’ति जानन्तू’’ति वञ्चनचित्ते सतिपि भिक्खूनं वञ्चेतुकामताय च तेहि संवसितुकामताय च अभावा दोसो न जातोति। ‘‘यो एवं पब्बजति, सो थेय्यसंवासको नाम होती’’ति वा ‘‘एवं कातुं न लब्भती’’ति वा ‘‘एवं पब्बजितो सामणेरो न होती’’ति वा न जानाति, वट्टति। ‘‘जानाति, न वट्टती’’ति च लिखितं। ‘‘राजदुब्भिक्खादिअत्थाय चीवरं पारुपित्वा संवासं सादियन्तो थेय्यसंवासको होति। कस्मा? असुद्धचित्तत्ता। पुन सो ‘सुद्धं ब्रह्मचरियं करिस्सामि, किं एतेनाति विप्पटिसारेन वा पच्चयादिसुलभताय वा करिस्सामी’ति सुद्धमानसो हुत्वा याव सो संवासं नाधिवासेति, ताव थेय्यसंवासको न होति। एवं सुद्धचित्तुप्पत्तितो पट्ठाय संवासं सादियति चे, थेय्यसंवासको होतीति अधिप्पेतो। इतरथा सब्बं विरुज्झती’’ति एके।
Rājabhayādīhi gahitaliṅgānaṃ ‘‘gihī maṃ ‘samaṇo’ti jānantū’’ti vañcanacitte satipi bhikkhūnaṃ vañcetukāmatāya ca tehi saṃvasitukāmatāya ca abhāvā doso na jātoti. ‘‘Yo evaṃ pabbajati, so theyyasaṃvāsako nāma hotī’’ti vā ‘‘evaṃ kātuṃ na labbhatī’’ti vā ‘‘evaṃ pabbajito sāmaṇero na hotī’’ti vā na jānāti, vaṭṭati. ‘‘Jānāti, na vaṭṭatī’’ti ca likhitaṃ. ‘‘Rājadubbhikkhādiatthāya cīvaraṃ pārupitvā saṃvāsaṃ sādiyanto theyyasaṃvāsako hoti. Kasmā? Asuddhacittattā. Puna so ‘suddhaṃ brahmacariyaṃ karissāmi, kiṃ etenāti vippaṭisārena vā paccayādisulabhatāya vā karissāmī’ti suddhamānaso hutvā yāva so saṃvāsaṃ nādhivāseti, tāva theyyasaṃvāsako na hoti. Evaṃ suddhacittuppattito paṭṭhāya saṃvāsaṃ sādiyati ce, theyyasaṃvāsako hotīti adhippeto. Itarathā sabbaṃ virujjhatī’’ti eke.
‘‘नाभिपरामासादिना जातो तथारूपं पितरं घातेति चे, पितुघातको होती’’ति वदन्ति।
‘‘Nābhiparāmāsādinā jāto tathārūpaṃ pitaraṃ ghāteti ce, pitughātako hotī’’ti vadanti.
यो पन कायसंसग्गेन सीलविनासं पापेति, न सो भिक्खुनिदूसको ‘‘तिण्णं मग्गान’’न्ति वचनतो। भिक्खुनिं पन एकतोउपसम्पन्नं दूसेत्वापि भिक्खुनिदूसको होति, सोपि पाराजिको होतीति विनिच्छयो। भिक्खुनी पन थेय्यसंवासिका, मातुपितुअरहन्तघातिका, लोहितुप्पादिका, तित्थियपक्कन्तिका च होति, अट्ठकथासु अनागतं विनयधरा सम्पटिच्छन्ति।
Yo pana kāyasaṃsaggena sīlavināsaṃ pāpeti, na so bhikkhunidūsako ‘‘tiṇṇaṃ maggāna’’nti vacanato. Bhikkhuniṃ pana ekatoupasampannaṃ dūsetvāpi bhikkhunidūsako hoti, sopi pārājiko hotīti vinicchayo. Bhikkhunī pana theyyasaṃvāsikā, mātupituarahantaghātikā, lohituppādikā, titthiyapakkantikā ca hoti, aṭṭhakathāsu anāgataṃ vinayadharā sampaṭicchanti.
‘‘सम्पजानमुसावादे पाचित्तिय’’न्ति (पाचि॰ २) वुत्तं मरियादं अवीतिक्कमन्तो तस्मिञ्च सिक्खापदे सिक्खतीति वुच्चति। सिक्खापदन्ति असभावधम्मो सङ्केतोव, इध पञ्ञत्ति अधिप्पेता। ‘‘मेथुनसंवरस्सेतं अधिवचन’’न्ति समन्तपासादिकायं वुत्तं, तं पनत्थं सन्धायाति लिखितं। सिक्खाति तं तं सिक्खापदं, सिक्खनभावेन पवत्तचित्तुप्पादो। साजीवन्ति पञ्ञत्ति। तदत्थदस्सनत्थं पुब्बे ‘‘मेथुनसंवरस्सेतं अधिवचन’’न्ति वुत्तं। यस्मा सिक्खाय गुणसम्मताय पुञ्ञसम्मताय तन्तिया अभावतो लोकस्स दुब्बल्याविकम्मं तत्थ न सम्भवति। पत्थनीया हि सा, तस्मा ‘‘यञ्च साजीवं समापन्नो, तस्मिं दुब्बलभावं अप्पकासेत्वा’’ति वुत्तं। आणाय हि दुब्बल्यं सम्भवतीति उपतिस्सो। दुब्बल्याविकम्मपदं सिक्खापच्चक्खानपदस्स ब्यञ्जनसिलिट्ठताय वा परिवारकभावेन वा वेदितब्बं। अथ वा यस्मा सिक्खापच्चक्खानस्स एकच्चं दुब्बल्याविकम्मं अकतं होति, तस्मा तं सन्धाय ‘‘सिक्खं अपच्चक्खाया’’ति पदस्स अत्थं विवरन्तो ‘‘दुब्बल्यं अनाविकत्वा’’ति आह। तत्थ सिया यस्मा न सब्बं दुब्बल्याविकम्मं सिक्खापच्चक्खानं, तस्मा ‘‘दुब्बल्यं अनाविकत्वा’’ति पठमं वत्वा तस्स अत्थनियमत्थं ‘‘सिक्खं अपच्चक्खाया’’ति वत्तब्बन्ति? तं न, कस्मा? अत्थानुक्कमाभावतो। ‘‘सिक्खासाजीवसमापन्नो’’ति हि वुत्तत्ता ‘‘यं सिक्खं समापन्नो, तं अपच्चक्खाय, यञ्च साजीवं समापन्नो, तत्थ दुब्बल्यं अनाविकत्वा’’ति वुच्चमाने अनुक्कमेनेव अत्थो वुत्तो होति, न अञ्ञथा, तस्मा इदमेव पठमं वुत्तन्ति। तेसंयेवाति चुद्दसन्नं।
‘‘Sampajānamusāvāde pācittiya’’nti (pāci. 2) vuttaṃ mariyādaṃ avītikkamanto tasmiñca sikkhāpade sikkhatīti vuccati. Sikkhāpadanti asabhāvadhammo saṅketova, idha paññatti adhippetā. ‘‘Methunasaṃvarassetaṃ adhivacana’’nti samantapāsādikāyaṃ vuttaṃ, taṃ panatthaṃ sandhāyāti likhitaṃ. Sikkhāti taṃ taṃ sikkhāpadaṃ, sikkhanabhāvena pavattacittuppādo. Sājīvanti paññatti. Tadatthadassanatthaṃ pubbe ‘‘methunasaṃvarassetaṃ adhivacana’’nti vuttaṃ. Yasmā sikkhāya guṇasammatāya puññasammatāya tantiyā abhāvato lokassa dubbalyāvikammaṃ tattha na sambhavati. Patthanīyā hi sā, tasmā ‘‘yañca sājīvaṃsamāpanno, tasmiṃ dubbalabhāvaṃ appakāsetvā’’ti vuttaṃ. Āṇāya hi dubbalyaṃ sambhavatīti upatisso. Dubbalyāvikammapadaṃ sikkhāpaccakkhānapadassa byañjanasiliṭṭhatāya vā parivārakabhāvena vā veditabbaṃ. Atha vā yasmā sikkhāpaccakkhānassa ekaccaṃ dubbalyāvikammaṃ akataṃ hoti, tasmā taṃ sandhāya ‘‘sikkhaṃ apaccakkhāyā’’ti padassa atthaṃ vivaranto ‘‘dubbalyaṃ anāvikatvā’’ti āha. Tattha siyā yasmā na sabbaṃ dubbalyāvikammaṃ sikkhāpaccakkhānaṃ, tasmā ‘‘dubbalyaṃ anāvikatvā’’ti paṭhamaṃ vatvā tassa atthaniyamatthaṃ ‘‘sikkhaṃ apaccakkhāyā’’ti vattabbanti? Taṃ na, kasmā? Atthānukkamābhāvato. ‘‘Sikkhāsājīvasamāpanno’’ti hi vuttattā ‘‘yaṃ sikkhaṃ samāpanno, taṃ apaccakkhāya, yañca sājīvaṃ samāpanno, tattha dubbalyaṃ anāvikatvā’’ti vuccamāne anukkameneva attho vutto hoti, na aññathā, tasmā idameva paṭhamaṃ vuttanti. Tesaṃyevāti cuddasannaṃ.
‘‘सिक्खं अपच्चक्खाया’’ति सब्बसिक्खापदानं साधारणत्थं ‘‘अयमेत्थ अनुपञ्ञत्ती’’ति वुत्तं।
‘‘Sikkhaṃ apaccakkhāyā’’ti sabbasikkhāpadānaṃ sādhāraṇatthaṃ ‘‘ayamettha anupaññattī’’ti vuttaṃ.
पवेसनं नाम अङ्गजातं पवेसेन्तस्स अङ्गजातेन सम्फुसनं। पविट्ठं नाम याव मूलं पवेसेन्तस्स विप्पकतकालो वायामकालो। सुक्कविसट्ठिसमये अङ्गजातं ठितं नाम। उद्धरणं नाम नीहरणकालो। विनयगण्ठिपदे पन ‘‘वायामतो ओरमित्वा ठानं ठितं नामा’’ति वुत्तं, तं असङ्करतो दस्सनत्थं वुत्तं। पवेसनपविट्ठउद्धरणकालेसुपि सुक्कविसट्ठि होतियेव। सादियनं नाम सेवनचित्तस्स अधिवासनचित्तस्स उप्पादनं।
Pavesanaṃ nāma aṅgajātaṃ pavesentassa aṅgajātena samphusanaṃ. Paviṭṭhaṃ nāma yāva mūlaṃ pavesentassa vippakatakālo vāyāmakālo. Sukkavisaṭṭhisamaye aṅgajātaṃ ṭhitaṃ nāma. Uddharaṇaṃ nāma nīharaṇakālo. Vinayagaṇṭhipade pana ‘‘vāyāmato oramitvā ṭhānaṃ ṭhitaṃ nāmā’’ti vuttaṃ, taṃ asaṅkarato dassanatthaṃ vuttaṃ. Pavesanapaviṭṭhauddharaṇakālesupi sukkavisaṭṭhi hotiyeva. Sādiyanaṃ nāma sevanacittassa adhivāsanacittassa uppādanaṃ.
उभतोविभङ्गे एव पञ्ञत्तानि सन्धाय ‘‘इदञ्हि सब्बसिक्खापदानं निदान’’न्ति वुत्तं। ‘‘विनयधरपञ्चमेन गणेन उपसम्पदा’’ति (महाव॰ २५९) वुत्तत्ता इध ततिया सहयोगेन वुत्ता। तस्मा वीसतिपि भिक्खू चे निसिन्ना, पञ्चमो विनयधरोव इच्छितब्बो, एवं सति पाराजिको चे विनयधरो, उपसम्पदाकम्मं कोपेतीति चे? न, परिवारावसाने कम्मवग्गे (परि॰ ४८२ आदयो) यं कम्मविपत्तिलक्खणं वुत्तं, तस्स तस्मिं नत्थिताय। ‘‘कथं वत्थुतो वा ञत्तितो वा अनुस्सावनतो वा सीमतो वा परिसतो वा’’ति एत्तकं वुत्तं, ननु अयं ‘‘परिसतो वा’’ति वचनेन सङ्गहितोति चे? न, ‘‘द्वादसहि आकारेहि परिसतो कम्मानि विपज्जन्ती’’ति (परि॰ ४८७) सुत्तस्स हि विभङ्गे तस्स अनामट्ठत्ताति अयमत्थो यस्मा तत्थ तत्थ सरूपेन वुत्तपाळिवसेनेव सक्का जानितुं, तस्मा नयमुखं दस्सेत्वा संखित्तोति लिखितं। ‘‘अङ्ग’’न्ति पदं उद्धरित्वा ‘‘सब्बसिक्खापदेसु आपत्तीनं अङ्गानङ्गं वेदितब्ब’’न्ति वुत्तं, इध पन ‘‘अङ्ग’’न्ति वुत्तं, कस्मा? समुट्ठनादीनं परिवारादीसु सङ्खेपेन आगतत्ता तत्थ गहेत्वा इधापि निद्दिट्ठानं अनङ्गानं ववत्थानाभावतो, सब्बत्थ सङ्खेपतो च वित्थारतो च अनङ्गत्ते वुच्चमाने अतिवित्थारताय तस्मिं तस्मिं सिक्खापदे अनूनं वत्तब्बतो चाति वेदितब्बो, सब्बापत्तीनं सङ्गाहकवसेनाति अत्थो।
Ubhatovibhaṅge eva paññattāni sandhāya ‘‘idañhi sabbasikkhāpadānaṃ nidāna’’nti vuttaṃ. ‘‘Vinayadharapañcamena gaṇena upasampadā’’ti (mahāva. 259) vuttattā idha tatiyā sahayogena vuttā. Tasmā vīsatipi bhikkhū ce nisinnā, pañcamo vinayadharova icchitabbo, evaṃ sati pārājiko ce vinayadharo, upasampadākammaṃ kopetīti ce? Na, parivārāvasāne kammavagge (pari. 482 ādayo) yaṃ kammavipattilakkhaṇaṃ vuttaṃ, tassa tasmiṃ natthitāya. ‘‘Kathaṃ vatthuto vā ñattito vā anussāvanato vā sīmato vā parisato vā’’ti ettakaṃ vuttaṃ, nanu ayaṃ ‘‘parisato vā’’ti vacanena saṅgahitoti ce? Na, ‘‘dvādasahi ākārehi parisato kammāni vipajjantī’’ti (pari. 487) suttassa hi vibhaṅge tassa anāmaṭṭhattāti ayamattho yasmā tattha tattha sarūpena vuttapāḷivaseneva sakkā jānituṃ, tasmā nayamukhaṃ dassetvā saṃkhittoti likhitaṃ. ‘‘Aṅga’’nti padaṃ uddharitvā ‘‘sabbasikkhāpadesu āpattīnaṃ aṅgānaṅgaṃ veditabba’’nti vuttaṃ, idha pana ‘‘aṅga’’nti vuttaṃ, kasmā? Samuṭṭhanādīnaṃ parivārādīsu saṅkhepena āgatattā tattha gahetvā idhāpi niddiṭṭhānaṃ anaṅgānaṃ vavatthānābhāvato, sabbattha saṅkhepato ca vitthārato ca anaṅgatte vuccamāne ativitthāratāya tasmiṃ tasmiṃ sikkhāpade anūnaṃ vattabbato cāti veditabbo, sabbāpattīnaṃ saṅgāhakavasenāti attho.
यानि सिक्खापदानि ‘‘किरियानी’’ति वुच्चन्ति, तेसं वसेन कायवाचा सह विञ्ञत्तिया वेदितब्बा, अकिरियानं वसेन विना विञ्ञत्तिया वेदितब्बा। चित्तं पनेत्थ अप्पमाणं भूतारोचनसमुट्ठानस्स किरियत्ता, अचित्तकत्ता च। तत्थ किरिया आपत्तिया अनङ्गन्तरचित्तसमुट्ठाना वेदितब्बा। अविञ्ञत्तिजनकम्पि एकच्चं बाहुल्लनयेन ‘‘किरिय’’न्ति वुच्चति यथेव पठमपाराजिकं। विञ्ञत्तिया अभावेपि ‘‘सो चे सादियति, आपत्ति पाराजिकस्स, न सादियति, अनापत्ती’’ति हि वुत्तं, विञ्ञत्तिसङ्खातापि किरिया विना सेवनचित्तेन न होति वुत्तचित्तजत्ता, विकाररूपत्ता, चित्तानुपरिवत्तिकत्ता च। तस्मा किरियासङ्खातमिदं विञ्ञत्तिरूपं, इतरं चित्तजरूपं विय जनकचित्तेन विना न तिट्ठति, इतरं सद्दायतनं तिट्ठति, तस्मा किरियाय सति एकन्ततो तज्जनकं सेवनचित्तं अत्थि एवाति कत्वा न सादियति, अनापत्तीति न युज्जतीति। यस्मा विञ्ञत्तिजनकम्पि समानं सेवनचित्तं न सब्बकालं विञ्ञत्तिं जनेति, तस्मा विनापि विञ्ञत्तिया सयं उप्पज्जतीति कत्वा ‘‘सादियति, आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति वुत्तं। नुप्पज्जति चे, न सादियति नाम, तस्स अनापत्ति। तेनेव भगवा ‘‘किंचित्तो त्वं भिक्खू’’ति (पारा॰ १३५) चित्तेनेव आपत्तिं परिच्छिन्दति, न किरियायाति वेदितब्बं।
Yāni sikkhāpadāni ‘‘kiriyānī’’ti vuccanti, tesaṃ vasena kāyavācā saha viññattiyā veditabbā, akiriyānaṃ vasena vinā viññattiyā veditabbā. Cittaṃ panettha appamāṇaṃ bhūtārocanasamuṭṭhānassa kiriyattā, acittakattā ca. Tattha kiriyā āpattiyā anaṅgantaracittasamuṭṭhānā veditabbā. Aviññattijanakampi ekaccaṃ bāhullanayena ‘‘kiriya’’nti vuccati yatheva paṭhamapārājikaṃ. Viññattiyā abhāvepi ‘‘so ce sādiyati, āpatti pārājikassa, na sādiyati, anāpattī’’ti hi vuttaṃ, viññattisaṅkhātāpi kiriyā vinā sevanacittena na hoti vuttacittajattā, vikārarūpattā, cittānuparivattikattā ca. Tasmā kiriyāsaṅkhātamidaṃ viññattirūpaṃ, itaraṃ cittajarūpaṃ viya janakacittena vinā na tiṭṭhati, itaraṃ saddāyatanaṃ tiṭṭhati, tasmā kiriyāya sati ekantato tajjanakaṃ sevanacittaṃ atthi evāti katvā na sādiyati, anāpattīti na yujjatīti. Yasmā viññattijanakampi samānaṃ sevanacittaṃ na sabbakālaṃ viññattiṃ janeti, tasmā vināpi viññattiyā sayaṃ uppajjatīti katvā ‘‘sādiyati, āpatti pārājikassā’’ti vuttaṃ. Nuppajjati ce, na sādiyati nāma, tassa anāpatti. Teneva bhagavā ‘‘kiṃcitto tvaṃ bhikkhū’’ti (pārā. 135) citteneva āpattiṃ paricchindati, na kiriyāyāti veditabbaṃ.
एत्थ समुट्ठानग्गहणं कत्तब्बतो वा अकत्तब्बतो वा कायादिभेदापेक्खमेव आपत्तिं आपज्जति, न अञ्ञथाति दस्सनप्पयोजनं। तेसु किरियाग्गहणं कायादीनं सविञ्ञत्तिकाविञ्ञत्तिकभेददस्सनप्पयोजनं। सञ्ञाग्गहणं आपत्तिया अङ्गानङ्गचित्तविसेसदस्सनप्पयोजनं। तेन यं चित्तं किरियलक्खणे वा अकिरियलक्खणे वा सन्निहितं, यतो वा किरिया वा अकिरिया वा होति, न तं अविसेसेन आपत्तिया अङ्गं वा अनङ्गं वा होति। किन्तु याय सञ्ञाय ‘‘सञ्ञाविमोक्ख’’न्ति वुच्चति, ताय सम्पयुत्तं चित्तं अङ्गं, इतरं अनङ्गन्ति दस्सितं होति। इदानि येन चित्तेन सिक्खापदं सचित्तकं होति, तदभावा अचित्तकं, तेन तस्स अविसेसेन सावज्जताय ‘‘लोकवज्जमेवा’’ति वुत्तं। किन्तु सावज्जंयेव समानं एकच्चं लोकवज्जं, एकच्चं पण्णत्तिवज्जन्ति दस्सनप्पयोजनं चित्तलोकवज्जग्गहणं। चित्तमेव यस्मा ‘‘लोकवज्ज’’न्ति वुच्चति, तस्मा मनोकम्मम्पि सिया आपत्तीति अनिट्ठप्पसङ्गनिवारणप्पयोजनं कम्मग्गहणं।
Ettha samuṭṭhānaggahaṇaṃ kattabbato vā akattabbato vā kāyādibhedāpekkhameva āpattiṃ āpajjati, na aññathāti dassanappayojanaṃ. Tesu kiriyāggahaṇaṃ kāyādīnaṃ saviññattikāviññattikabhedadassanappayojanaṃ. Saññāggahaṇaṃ āpattiyā aṅgānaṅgacittavisesadassanappayojanaṃ. Tena yaṃ cittaṃ kiriyalakkhaṇe vā akiriyalakkhaṇe vā sannihitaṃ, yato vā kiriyā vā akiriyā vā hoti, na taṃ avisesena āpattiyā aṅgaṃ vā anaṅgaṃ vā hoti. Kintu yāya saññāya ‘‘saññāvimokkha’’nti vuccati, tāya sampayuttaṃ cittaṃ aṅgaṃ, itaraṃ anaṅganti dassitaṃ hoti. Idāni yena cittena sikkhāpadaṃ sacittakaṃ hoti, tadabhāvā acittakaṃ, tena tassa avisesena sāvajjatāya ‘‘lokavajjamevā’’ti vuttaṃ. Kintu sāvajjaṃyeva samānaṃ ekaccaṃ lokavajjaṃ, ekaccaṃ paṇṇattivajjanti dassanappayojanaṃ cittalokavajjaggahaṇaṃ. Cittameva yasmā ‘‘lokavajja’’nti vuccati, tasmā manokammampi siyā āpattīti aniṭṭhappasaṅganivāraṇappayojanaṃ kammaggahaṇaṃ.
यं पनेत्थ अकिरियलक्खणं कम्मं, तं कुसलत्तिकविनिमुत्तं सियाति अनिट्ठप्पसङ्गनिवारणप्पयोजनं कुसलत्तिकग्गहणं। या पनेत्थ अब्याकतापत्ति, तं एकच्चं अवेदनम्पि निरोधं समापन्नो आपज्जतीति वेदनात्तिकं एत्थ न लब्भतीति अनिट्ठप्पसङ्गनिवारणत्थं वेदनात्तिकग्गहणं। सिक्खापदञ्हि सचित्तकपुग्गलवसेन ‘‘तिचित्तं तिवेदन’’न्ति लद्धवोहारं अचित्तकेनापन्नम्पि ‘‘तिचित्तं तिवेदन’’मिचेव वुच्चति। तत्रिदं साधकसुत्तं – ‘‘अत्थापत्ति अचित्तको आपज्जति अचित्तको वुट्ठाति (परि॰ ३२४), अत्थापत्ति कुसलचित्तो आपज्जति कुसलचित्तो वुट्ठाती’’तिआदि (परि॰ ४७०)। ‘‘सचित्तकं आपत्तिदीपनं, सञ्ञाविमोक्खं अनापत्तिदीपनं, अचित्तकं वत्थुअजाननं, नोसञ्ञाविमोक्खं वीतिक्कमनाजाननं। इदमेव तेसं नानात्त’’न्ति (वजिर॰ टी॰ पाराजिक ६१-६६ पकिण्णककथावण्णना) लिखितं।
Yaṃ panettha akiriyalakkhaṇaṃ kammaṃ, taṃ kusalattikavinimuttaṃ siyāti aniṭṭhappasaṅganivāraṇappayojanaṃ kusalattikaggahaṇaṃ. Yā panettha abyākatāpatti, taṃ ekaccaṃ avedanampi nirodhaṃ samāpanno āpajjatīti vedanāttikaṃ ettha na labbhatīti aniṭṭhappasaṅganivāraṇatthaṃ vedanāttikaggahaṇaṃ. Sikkhāpadañhi sacittakapuggalavasena ‘‘ticittaṃ tivedana’’nti laddhavohāraṃ acittakenāpannampi ‘‘ticittaṃ tivedana’’miceva vuccati. Tatridaṃ sādhakasuttaṃ – ‘‘atthāpatti acittako āpajjati acittako vuṭṭhāti (pari. 324), atthāpatti kusalacitto āpajjati kusalacitto vuṭṭhātī’’tiādi (pari. 470). ‘‘Sacittakaṃ āpattidīpanaṃ, saññāvimokkhaṃ anāpattidīpanaṃ, acittakaṃ vatthuajānanaṃ, nosaññāvimokkhaṃ vītikkamanājānanaṃ. Idameva tesaṃ nānātta’’nti (vajira. ṭī. pārājika 61-66 pakiṇṇakakathāvaṇṇanā) likhitaṃ.
सचित्तकपक्खेति एत्थ अयं ताव गण्ठिपदनयो – सचित्तकपक्खेति सुरापानादिअचित्तके सन्धाय वुत्तं। सचित्तकेसु पन यं एकन्तमकुसलेनेव समुट्ठाति, तञ्च उभयं लोकवज्जं नाम। सुरापानस्मिञ्हि ‘‘सुरा’’ति वा ‘‘पातुं न वट्टती’’ति वा जानित्वा पिवने अकुसलमेवाति। तत्थ ‘‘न वट्टतीति जानित्वा’’ति वुत्तवचनं न युज्जति पण्णत्तिवज्जस्सपि लोकवज्जतापसङ्गतो। इमं अनिट्ठप्पसङ्गं परिहरितुकामताय च वजिरबुद्धित्थेरेन लिखितं – ‘‘इध ‘सचित्तक’न्ति च ‘अचित्तक’न्ति च विचारणा वत्थुविजानने एव होति, न पञ्ञत्तिविजानने। यदि पञ्ञत्तिविजानने होति , सब्बसिक्खापदानि लोकवज्जानेव सियुं, न च सब्बसिक्खापदानि लोकवज्जानि। तस्मा वत्थुविजानने एव होतीति इदं युज्जति। कस्मा? यस्मा सेखियेसु पञ्ञत्तिविजाननमेव पमाणं, न वत्थुमत्तविजानन’’न्ति। अयं पनेत्थ अत्थो सिक्खापदसीसेन आपत्तिं गहेत्वा यस्स सिक्खापदस्स सचित्तकस्स चित्तं अकुसलमेव होति, तं लोकवज्जं, सचित्तकाचित्तकसङ्खातस्स अचित्तकस्स च सचित्तकपक्खे चित्तं अकुसलमेव होति, तम्पि सुरापानादिलोकवज्जन्ति इममत्थं सन्धाय ‘‘यस्सा सचित्तकपक्खे चित्तं अकुसलमेव होति, अयं लोकवज्जा नामा’’ति वुत्तं। ‘‘सचित्तकपक्खे’’ति हि इदं वचनं अचित्तकं सन्धायाह। न हि एकंसतो सचित्तकाय ‘‘सचित्तकपक्खे’’ति विसेसने पयोजनं अत्थीति, एवं सन्तेपि अनियमेन वुत्तञ्च नियमवसेन एव गहेतब्बन्ति अत्थो।
Sacittakapakkheti ettha ayaṃ tāva gaṇṭhipadanayo – sacittakapakkheti surāpānādiacittake sandhāya vuttaṃ. Sacittakesu pana yaṃ ekantamakusaleneva samuṭṭhāti, tañca ubhayaṃ lokavajjaṃ nāma. Surāpānasmiñhi ‘‘surā’’ti vā ‘‘pātuṃ na vaṭṭatī’’ti vā jānitvā pivane akusalamevāti. Tattha ‘‘na vaṭṭatīti jānitvā’’ti vuttavacanaṃ na yujjati paṇṇattivajjassapi lokavajjatāpasaṅgato. Imaṃ aniṭṭhappasaṅgaṃ pariharitukāmatāya ca vajirabuddhittherena likhitaṃ – ‘‘idha ‘sacittaka’nti ca ‘acittaka’nti ca vicāraṇā vatthuvijānane eva hoti, na paññattivijānane. Yadi paññattivijānane hoti , sabbasikkhāpadāni lokavajjāneva siyuṃ, na ca sabbasikkhāpadāni lokavajjāni. Tasmā vatthuvijānane eva hotīti idaṃ yujjati. Kasmā? Yasmā sekhiyesu paññattivijānanameva pamāṇaṃ, na vatthumattavijānana’’nti. Ayaṃ panettha attho sikkhāpadasīsena āpattiṃ gahetvā yassa sikkhāpadassa sacittakassa cittaṃ akusalameva hoti, taṃ lokavajjaṃ, sacittakācittakasaṅkhātassa acittakassa ca sacittakapakkhe cittaṃ akusalameva hoti, tampi surāpānādilokavajjanti imamatthaṃ sandhāya ‘‘yassā sacittakapakkhe cittaṃ akusalameva hoti, ayaṃ lokavajjā nāmā’’ti vuttaṃ. ‘‘Sacittakapakkhe’’ti hi idaṃ vacanaṃ acittakaṃ sandhāyāha. Na hi ekaṃsato sacittakāya ‘‘sacittakapakkhe’’ti visesane payojanaṃ atthīti, evaṃ santepi aniyamena vuttañca niyamavasena eva gahetabbanti attho.
तिरच्छानानं पनाति पन-सद्देन थुल्लच्चयादिकारं निवत्तेति। किरियाति एत्थ ‘‘ठितं सादियती’’ति (पारा॰ ५८) वुत्तत्ता तं कथन्ति चे? ‘‘सादियती’’ति वुत्तत्ता किरिया एव। एवं सन्ते ‘‘कायकम्मं मनोकम्म’’न्ति वत्तब्बन्ति चे? न, पचुरवोहारवसेन ‘‘कायकम्म’’न्ति वुत्तत्ता। उब्भजाणुमण्डलिकाय लब्भति एवाति लिखितं। पुब्बे वुत्तनयेन संसन्देत्वा गहेतब्बं। ‘‘दुन्निक्खित्तस्स, भिक्खवे, पदब्यञ्जनस्स अत्थोपि दुन्नयो होती’’ति (अ॰ नि॰ २.२०) वदन्तेनापि अत्थस्स सुखग्गहणत्थमेव पदब्यञ्जनस्स सुनिक्खित्तभावो इच्छितो, न अक्खरवचनाय, तस्मा आह ‘‘अत्थञ्हि नाथो सरणं अवोचा’’तिआदि।
Tiracchānānaṃ panāti pana-saddena thullaccayādikāraṃ nivatteti. Kiriyāti ettha ‘‘ṭhitaṃ sādiyatī’’ti (pārā. 58) vuttattā taṃ kathanti ce? ‘‘Sādiyatī’’ti vuttattā kiriyā eva. Evaṃ sante ‘‘kāyakammaṃ manokamma’’nti vattabbanti ce? Na, pacuravohāravasena ‘‘kāyakamma’’nti vuttattā. Ubbhajāṇumaṇḍalikāya labbhati evāti likhitaṃ. Pubbe vuttanayena saṃsandetvā gahetabbaṃ. ‘‘Dunnikkhittassa, bhikkhave, padabyañjanassa atthopi dunnayo hotī’’ti (a. ni. 2.20) vadantenāpi atthassa sukhaggahaṇatthameva padabyañjanassa sunikkhittabhāvo icchito, na akkharavacanāya, tasmā āha ‘‘atthañhi nātho saraṇaṃ avocā’’tiādi.
पठमपाराजिकवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamapārājikavaṇṇanā niṭṭhitā.
