| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमानवत्थु-अट्ठकथा • Vimānavatthu-aṭṭhakathā |
१. इत्थिविमानं
1. Itthivimānaṃ
१. पीठवग्गो
1. Pīṭhavaggo
१. पठमपीठविमानवण्णना
1. Paṭhamapīṭhavimānavaṇṇanā
तत्थ पठमवत्थुस्स अयं अट्ठुप्पत्ति – भगवति सावत्थियं विहरन्ते जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे रञ्ञा पसेनदिना कोसलेन बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स सत्ताहं असदिसदाने पवत्तिते तदनुरूपेन अनाथपिण्डिकेन महासेट्ठिना तयो दिवसे, तथा विसाखाय महाउपासिकाय महादाने दिन्ने असदिसदानस्स पवत्ति सकलजम्बुदीपे पाकटा अहोसि। अथ महाजनो तत्थ तत्थ कथं समुट्ठापेसि ‘‘किं नु खो एवं उळारविभवपरिच्चागेनेव दानं महप्फलतरं भविस्सति, उदाहु अत्तनो विभवानुरूपपरिच्चागेनापी’’ति। भिक्खू तं कथं सुत्वा भगवतो आरोचेसुं। भगवा ‘‘न, भिक्खवे, देय्यधम्मसम्पत्तियाव दानं महप्फलतरं भविस्सति, अथ खो चित्तपसादसम्पत्तिया च खेत्तसम्पत्तिया च, तस्मा कुण्डकमुट्ठिमत्तम्पि पिलोतिकामत्तम्पि तिणपण्णसन्थारमत्तम्पि पूतिमुत्तहरीतकमत्तम्पि विप्पसन्नेन चेतसा दक्खिणेय्यपुग्गले पतिट्ठापितं, तम्पि महप्फलतरं भविस्सति महाजुतिकं महाविप्फार’’न्ति आह। तथा हि वुत्तं सक्केन देवानमिन्देन –
Tattha paṭhamavatthussa ayaṃ aṭṭhuppatti – bhagavati sāvatthiyaṃ viharante jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme raññā pasenadinā kosalena buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa sattāhaṃ asadisadāne pavattite tadanurūpena anāthapiṇḍikena mahāseṭṭhinā tayo divase, tathā visākhāya mahāupāsikāya mahādāne dinne asadisadānassa pavatti sakalajambudīpe pākaṭā ahosi. Atha mahājano tattha tattha kathaṃ samuṭṭhāpesi ‘‘kiṃ nu kho evaṃ uḷāravibhavapariccāgeneva dānaṃ mahapphalataraṃ bhavissati, udāhu attano vibhavānurūpapariccāgenāpī’’ti. Bhikkhū taṃ kathaṃ sutvā bhagavato ārocesuṃ. Bhagavā ‘‘na, bhikkhave, deyyadhammasampattiyāva dānaṃ mahapphalataraṃ bhavissati, atha kho cittapasādasampattiyā ca khettasampattiyā ca, tasmā kuṇḍakamuṭṭhimattampi pilotikāmattampi tiṇapaṇṇasanthāramattampi pūtimuttaharītakamattampi vippasannena cetasā dakkhiṇeyyapuggale patiṭṭhāpitaṃ, tampi mahapphalataraṃ bhavissati mahājutikaṃ mahāvipphāra’’nti āha. Tathā hi vuttaṃ sakkena devānamindena –
‘‘नत्थि चित्ते पसन्नम्हि, अप्पिका नाम दक्खिणा।
‘‘Natthi citte pasannamhi, appikā nāma dakkhiṇā;
तथागते वा सम्बुद्धे, अथ वा तस्स सावके’’ति॥ (वि॰ व॰ ८०४)।
Tathāgate vā sambuddhe, atha vā tassa sāvake’’ti. (vi. va. 804);
सा पनेसा कथा सकलजम्बुदीपे वित्थारिका अहोसि। मनुस्सा समणब्राह्मणकपणद्धिकवणिब्बकयाचकानं यथाविभवं दानानि देन्ति, गेहङ्गणे पानीयं उपट्ठपेन्ति, द्वारकोट्ठकेसु आसनानि ठपेन्ति। तेन च समयेन अञ्ञतरो पिण्डपातचारिको थेरो पासादिकेन अभिक्कन्तेन पटिक्कन्तेन आलोकितेन विलोकितेन समिञ्जितेन पसारितेन ओक्खित्तचक्खु इरियापथसम्पन्नो पिण्डाय चरन्तो उपकट्ठे काले अञ्ञतरं गेहं सम्पापुणि। तत्थेका कुलधीता सद्धा पसन्ना थेरं पस्सित्वा सञ्जातगारवबहुमाना उळारपीतिसोमनस्सं उप्पादेत्वा गेहं पवेसेत्वा पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा अत्तनो पीठं पञ्ञापेत्वा तस्स उपरि पीतकं मट्ठवत्थं अत्थरित्वा अदासि। अथ थेरे तत्थ निसिन्ने ‘‘इदं मय्हं उत्तमं पुञ्ञक्खेत्तं उपट्ठित’’न्ति पसन्नचित्ता यथाविभवं आहारेन परिविसि, बीजनिञ्च गहेत्वा बीजि। सो थेरो कतभत्तकिच्चो आसनदानभोजनदानादिपटिसंयुत्तं धम्मिं कथं कथेत्वा पक्कामि। सा इत्थी तं अत्तनो दानं तञ्च धम्मकथं पच्चवेक्खन्ती पीतिया निरन्तरं फुट्ठसरीरा हुत्वा तं पीठम्पि थेरस्स अदासि।
Sā panesā kathā sakalajambudīpe vitthārikā ahosi. Manussā samaṇabrāhmaṇakapaṇaddhikavaṇibbakayācakānaṃ yathāvibhavaṃ dānāni denti, gehaṅgaṇe pānīyaṃ upaṭṭhapenti, dvārakoṭṭhakesu āsanāni ṭhapenti. Tena ca samayena aññataro piṇḍapātacāriko thero pāsādikena abhikkantena paṭikkantena ālokitena vilokitena samiñjitena pasāritena okkhittacakkhu iriyāpathasampanno piṇḍāya caranto upakaṭṭhe kāle aññataraṃ gehaṃ sampāpuṇi. Tatthekā kuladhītā saddhā pasannā theraṃ passitvā sañjātagāravabahumānā uḷārapītisomanassaṃ uppādetvā gehaṃ pavesetvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā attano pīṭhaṃ paññāpetvā tassa upari pītakaṃ maṭṭhavatthaṃ attharitvā adāsi. Atha there tattha nisinne ‘‘idaṃ mayhaṃ uttamaṃ puññakkhettaṃ upaṭṭhita’’nti pasannacittā yathāvibhavaṃ āhārena parivisi, bījaniñca gahetvā bīji. So thero katabhattakicco āsanadānabhojanadānādipaṭisaṃyuttaṃ dhammiṃ kathaṃ kathetvā pakkāmi. Sā itthī taṃ attano dānaṃ tañca dhammakathaṃ paccavekkhantī pītiyā nirantaraṃ phuṭṭhasarīrā hutvā taṃ pīṭhampi therassa adāsi.
ततो अपरेन समयेन अञ्ञतरेन रोगेन फुट्ठा कालं कत्वा तावतिंसभवने द्वादसयोजनिके कनकविमाने निब्बत्ति। अच्छरासहस्सं चस्सा परिवारो अहोसि, पीठदानानुभावेन चस्सा योजनिको कनकपल्लङ्को निब्बत्ति आकासचारी सीघजवो उपरि कूटागारसण्ठानो, तेन तं ‘‘पीठविमान’’न्ति वुच्चति। तञ्हि सुवण्णवण्णं वत्थं अत्थरित्वा दिन्नत्ता कम्मसरिक्खतं विभावेन्तं सुवण्णमयं अहोसि, पीतिवेगस्स बलवभावेन सीघजवं, दक्खिणेय्यस्स चित्तरुचिवसेन दिन्नत्ता यथारुचिगामी , पसादसम्पत्तिया उळारताय सब्बसोव पासादिकं सोभातिसययुत्तञ्च अहोसि।
Tato aparena samayena aññatarena rogena phuṭṭhā kālaṃ katvā tāvatiṃsabhavane dvādasayojanike kanakavimāne nibbatti. Accharāsahassaṃ cassā parivāro ahosi, pīṭhadānānubhāvena cassā yojaniko kanakapallaṅko nibbatti ākāsacārī sīghajavo upari kūṭāgārasaṇṭhāno, tena taṃ ‘‘pīṭhavimāna’’nti vuccati. Tañhi suvaṇṇavaṇṇaṃ vatthaṃ attharitvā dinnattā kammasarikkhataṃ vibhāventaṃ suvaṇṇamayaṃ ahosi, pītivegassa balavabhāvena sīghajavaṃ, dakkhiṇeyyassa cittarucivasena dinnattā yathārucigāmī , pasādasampattiyā uḷāratāya sabbasova pāsādikaṃ sobhātisayayuttañca ahosi.
अथेकस्मिं उस्सवदिवसे देवतासु यथासकं दिब्बानुभावेन उय्यानकीळनत्थं नन्दनवनं गच्छन्तीसु सा देवता दिब्बवत्थनिवत्था दिब्बाभरणविभूसिता अच्छरासहस्सपरिवारा सकभवना निक्खमित्वा तं पीठविमानं अभिरुय्ह महतिया देविद्धिया महन्तेन सिरिसोभग्गेन समन्ततो चन्दो विय सूरियो विय च ओभासेन्ती उय्यानं गच्छति। तेन च समयेन आयस्मा महामोग्गल्लानो हेट्ठा वुत्तनयेनेव देवचारिकं चरन्तो तावतिंसभवनं उपगतो तस्सा देवताय अविदूरे अत्तानं दस्सेसि। अथ सा देवता तं दिस्वा समुप्पन्नबलवपसादगारवा सहसा पल्लङ्कतो ओरुय्ह थेरं उपसङ्कमित्वा पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा दसनखसमोधानसमुज्जलं अञ्जलिं पग्गय्ह नमस्समाना अट्ठासि। थेरो किञ्चापि ताय अञ्ञेहि च सत्तेहि यथूपचितं कुसलाकुसलं अत्तनो यथाकम्मूपगञाणानुभावेन हत्थतले ठपितआमलकं विय पञ्ञाबलभेदेन पच्चक्खतो पस्सति, तथापि यस्मा देवतानं उपपत्तिसमनन्तरमेव ‘‘कुतो नु खो अहं चवित्वा इधूपपन्ना, किं नु खो कुसलकम्मं कत्वा इमं सम्पत्तिं पटिलभामी’’ति अतीतभवं यथूपचितञ्च कम्मं उद्दिस्स येभुय्येन धम्मतासिद्धा उपधारणा , तस्सा च याथावतो ञाणं उप्पज्जति, तस्मा ताय देवताय कतकम्मं कथापेत्वा सदेवकस्स लोकस्स कम्मफलं पच्चक्खं कातुकामो –
Athekasmiṃ ussavadivase devatāsu yathāsakaṃ dibbānubhāvena uyyānakīḷanatthaṃ nandanavanaṃ gacchantīsu sā devatā dibbavatthanivatthā dibbābharaṇavibhūsitā accharāsahassaparivārā sakabhavanā nikkhamitvā taṃ pīṭhavimānaṃ abhiruyha mahatiyā deviddhiyā mahantena sirisobhaggena samantato cando viya sūriyo viya ca obhāsentī uyyānaṃ gacchati. Tena ca samayena āyasmā mahāmoggallāno heṭṭhā vuttanayeneva devacārikaṃ caranto tāvatiṃsabhavanaṃ upagato tassā devatāya avidūre attānaṃ dassesi. Atha sā devatā taṃ disvā samuppannabalavapasādagāravā sahasā pallaṅkato oruyha theraṃ upasaṅkamitvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā dasanakhasamodhānasamujjalaṃ añjaliṃ paggayha namassamānā aṭṭhāsi. Thero kiñcāpi tāya aññehi ca sattehi yathūpacitaṃ kusalākusalaṃ attano yathākammūpagañāṇānubhāvena hatthatale ṭhapitaāmalakaṃ viya paññābalabhedena paccakkhato passati, tathāpi yasmā devatānaṃ upapattisamanantarameva ‘‘kuto nu kho ahaṃ cavitvā idhūpapannā, kiṃ nu kho kusalakammaṃ katvā imaṃ sampattiṃ paṭilabhāmī’’ti atītabhavaṃ yathūpacitañca kammaṃ uddissa yebhuyyena dhammatāsiddhā upadhāraṇā , tassā ca yāthāvato ñāṇaṃ uppajjati, tasmā tāya devatāya katakammaṃ kathāpetvā sadevakassa lokassa kammaphalaṃ paccakkhaṃ kātukāmo –
१.
1.
‘‘पीठं ते सोवण्णमयं उळारं, मनोजवं गच्छति येनकामं।
‘‘Pīṭhaṃ te sovaṇṇamayaṃ uḷāraṃ, manojavaṃ gacchati yenakāmaṃ;
अलङ्कते मल्यधरे सुवत्थे, ओभाससि विज्जुरिवब्भ कूटं॥
Alaṅkate malyadhare suvatthe, obhāsasi vijjurivabbha kūṭaṃ.
२.
2.
‘‘केन तेतादिसो वण्णो, केन ते इध मिज्झति।
‘‘Kena tetādiso vaṇṇo, kena te idha mijjhati;
उप्पज्जन्ति च ते भोगा, ये केचि मनसो पिया॥
Uppajjanti ca te bhogā, ye keci manaso piyā.
३.
3.
‘‘पुच्छामि तं देवि महानुभावे,
‘‘Pucchāmi taṃ devi mahānubhāve,
मनुस्सभूता किमकासि पुञ्ञं।
Manussabhūtā kimakāsi puññaṃ;
केनासि एवं जलितानुभावा,
Kenāsi evaṃ jalitānubhāvā,
वण्णो च ते सब्बदिसा पभासती’’ति॥ आह –
Vaṇṇo ca te sabbadisā pabhāsatī’’ti. āha –
४.
4.
‘‘सा देवता अत्तमना, मोग्गल्लानेन पुच्छिता।
‘‘Sā devatā attamanā, moggallānena pucchitā;
पञ्हं पुट्ठा वियाकासि, यस्स कम्मस्सिदं फलं’’॥
Pañhaṃ puṭṭhā viyākāsi, yassa kammassidaṃ phalaṃ’’.
५.
5.
‘‘अहं मनुस्सेसु मनुस्सभूता, अब्भागतानासनकं अदासिं।
‘‘Ahaṃ manussesu manussabhūtā, abbhāgatānāsanakaṃ adāsiṃ;
अभिवादयिं अञ्जलिकं अकासिं, यथानुभावञ्च अदासि दानं॥
Abhivādayiṃ añjalikaṃ akāsiṃ, yathānubhāvañca adāsi dānaṃ.
६.
6.
‘‘तेन मेतादिसो वण्णो, तेन मे इध मिज्झति।
‘‘Tena metādiso vaṇṇo, tena me idha mijjhati;
उप्पज्जन्ति च मे भोगा, ये केचि मनसो पिया॥
Uppajjanti ca me bhogā, ye keci manaso piyā.
७.
7.
‘‘अक्खामि ते भिक्खु महानुभाव, मनुस्सभूता यमकासि पुञ्ञं।
‘‘Akkhāmi te bhikkhu mahānubhāva, manussabhūtā yamakāsi puññaṃ;
तेनम्हि एवं जलितानुभावा, वण्णो च मे सब्बदिसा पभासती’’ति॥
Tenamhi evaṃ jalitānubhāvā, vaṇṇo ca me sabbadisā pabhāsatī’’ti.
१. तत्थ पीठन्ति यंकिञ्चि तादिसं दारुक्खन्धम्पि आपणम्पि बलिकरणपीठम्पि वेत्तासनम्पि मसारकादिविसेसनामं दारुमयादिआसनम्पि वुच्चति। तथा हि ‘‘पादपीठं पादकथलिक’’न्ति (महाव॰ २०९; चूळव॰ ७५) एत्थ पादठपनयोग्गं पीठादिकं दारुक्खन्धं वुच्चति, ‘‘पीठसप्पी’’ति (मि॰ प॰ ५.३.१) एत्थ हत्थेन गहणयोग्गं। ‘‘पीठिका’’ति पन एकच्चेसु जनपदेसु देसवोहारेन आपणं। ‘‘भूतपीठिका देवकुलपीठिका’’ति एत्थ देवतानं बलिकरणट्ठानभूतं पीठं। ‘‘भद्दपीठ’’न्ति एत्थ वेत्तलतादीहि उपरि वीतं आसनं, यं सन्धाय वुत्तं ‘‘भद्दपीठं उपानयी’’ति । ‘‘सुपञ्ञत्तं मञ्चपीठं। मञ्चं वा पीठं वा कारयमानेना’’ति (पाचि॰ ५२२) च आदीसु मसारकादिभेदं दारुमयादिआसनं। इध पन पल्लङ्काकारसण्ठितं देवताय पुञ्ञानुभावाभिनिब्बत्तं योजनिकं कनकविमानं वेदितब्बं।
1. Tattha pīṭhanti yaṃkiñci tādisaṃ dārukkhandhampi āpaṇampi balikaraṇapīṭhampi vettāsanampi masārakādivisesanāmaṃ dārumayādiāsanampi vuccati. Tathā hi ‘‘pādapīṭhaṃ pādakathalika’’nti (mahāva. 209; cūḷava. 75) ettha pādaṭhapanayoggaṃ pīṭhādikaṃ dārukkhandhaṃ vuccati, ‘‘pīṭhasappī’’ti (mi. pa. 5.3.1) ettha hatthena gahaṇayoggaṃ. ‘‘Pīṭhikā’’ti pana ekaccesu janapadesu desavohārena āpaṇaṃ. ‘‘Bhūtapīṭhikā devakulapīṭhikā’’ti ettha devatānaṃ balikaraṇaṭṭhānabhūtaṃ pīṭhaṃ. ‘‘Bhaddapīṭha’’nti ettha vettalatādīhi upari vītaṃ āsanaṃ, yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘bhaddapīṭhaṃ upānayī’’ti . ‘‘Supaññattaṃ mañcapīṭhaṃ. Mañcaṃ vā pīṭhaṃ vā kārayamānenā’’ti (pāci. 522) ca ādīsu masārakādibhedaṃ dārumayādiāsanaṃ. Idha pana pallaṅkākārasaṇṭhitaṃ devatāya puññānubhāvābhinibbattaṃ yojanikaṃ kanakavimānaṃ veditabbaṃ.
तेति ते-सद्दो ‘‘न ते सुखं पजानन्ति, ये न पस्सन्ति नन्दन’’न्तिआदीसु (सं॰ नि॰ १.११, २२६) त-सद्दस्स वसेन पच्चत्तबहुवचने आगतो। ‘‘नमो ते पुरिसाजञ्ञ, नमो ते पुरिसुत्तम (दी॰ नि॰ ३.२७८; सु॰ नि॰ ५४९)। नमो ते बुद्ध वीरत्थू’’ति (सं॰ नि॰ १.९०) च आदीसु तुम्ह-सद्दस्स वसेन सम्पदाने, तुय्हन्ति अत्थो। ‘‘किं ते दिट्ठं किन्ति ते सुतं। उपधी ते समतिक्कन्ता, आसवा ते पदालिता’’ति (म॰ नि॰ २.४००; सु॰ नि॰ ५५१) च आदीसु करणे। ‘‘किं ते वतं किं पन ब्रह्मचरिय’’न्तिआदीसु (वि॰ व॰ १२५१; जा॰ १.१०.९२) सामिअत्थे। इधापि सामिअत्थे दट्ठब्बो। तवाति हि अत्थो।
Teti te-saddo ‘‘na te sukhaṃ pajānanti, ye na passanti nandana’’ntiādīsu (saṃ. ni. 1.11, 226) ta-saddassa vasena paccattabahuvacane āgato. ‘‘Namo te purisājañña, namo te purisuttama (dī. ni. 3.278; su. ni. 549). Namo te buddha vīratthū’’ti (saṃ. ni. 1.90) ca ādīsu tumha-saddassa vasena sampadāne, tuyhanti attho. ‘‘Kiṃ te diṭṭhaṃ kinti te sutaṃ. Upadhī te samatikkantā, āsavā te padālitā’’ti (ma. ni. 2.400; su. ni. 551) ca ādīsu karaṇe. ‘‘Kiṃ te vataṃ kiṃ pana brahmacariya’’ntiādīsu (vi. va. 1251; jā. 1.10.92) sāmiatthe. Idhāpi sāmiatthe daṭṭhabbo. Tavāti hi attho.
सोवण्णमयन्ति एत्थ सुवण्ण-सद्दो ‘‘सुवण्णे दुब्बण्णे सुगते दुग्गते’’ति (म॰ नि॰ १.१४८) च ‘‘सुवण्णता सुसरता’’ति (खु॰ पा॰ ८.११) च एवमादीसु छविसम्पत्तियं आगतो। ‘‘काकं सुवण्णा परिवारयन्ती’’तिआदीसु (जा॰ १.१.७७) गरुळे। ‘‘सुवण्णवण्णो कञ्चनसन्निभत्तचो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.२००) जातरूपे। इधापि जातरूपे एव दट्ठब्बो। तञ्हि बुद्धानं समानवण्णताय सोभनो वण्णो एतस्साति सुवण्णन्ति वुच्चति। सुवण्णमेव सोवण्णं यथा ‘‘वेकतं वेसम’’न्ति च। मय-सद्दो च ‘‘अनुञ्ञातपटिञ्ञाता, तेविज्जा मयमस्मुभो’’तिआदीसु (सु॰ नि॰ ५९९; म॰ नि॰ २.४५५) अस्मदत्थे आगतो। ‘‘मयं निस्साय हेमाय, जातमण्डो दरी सुभा’’ति एत्थ पञ्ञत्तियं। ‘‘मनोमया पीतिभक्खा सयंपभा’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.३९; ३.३८) निब्बत्तिअत्थे, बाहिरेन पच्चयेन विना मनसाव निब्बत्ताति मनोमयाति वुत्ता। ‘‘यंनूनाहं सामं चिक्खल्लं मद्दित्वा सब्बमत्तिकामयं कुटिकं करेय्य’’न्तिआदीसु (पारा॰ ८४) विकारत्थे। ‘‘दानमयं सीलमय’’न्तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.३०५) पदपूरणमत्ते। इधापि विकारत्थे, पदपूरणमत्ते वा दट्ठब्बो। यदा हि सुवण्णेन निब्बत्तं सोवण्णमयन्ति अयमत्थो, तदा सुवण्णस्स विकारो सोवण्णमयन्ति विकारत्थे मय-सद्दो दट्ठब्बो, ‘‘निब्बत्तिअत्थे’’तिपि वत्तुं वट्टतियेव। यदा पन सुवण्णेन निब्बत्तं सोवण्णन्ति अयमत्थो, तदा सोवण्णमेव सोवण्णमयन्ति पदपूरणमत्ते मय-सद्दो दट्ठब्बो।
Sovaṇṇamayanti ettha suvaṇṇa-saddo ‘‘suvaṇṇe dubbaṇṇe sugate duggate’’ti (ma. ni. 1.148) ca ‘‘suvaṇṇatā susaratā’’ti (khu. pā. 8.11) ca evamādīsu chavisampattiyaṃ āgato. ‘‘Kākaṃ suvaṇṇā parivārayantī’’tiādīsu (jā. 1.1.77) garuḷe. ‘‘Suvaṇṇavaṇṇo kañcanasannibhattaco’’tiādīsu (dī. ni. 3.200) jātarūpe. Idhāpi jātarūpe eva daṭṭhabbo. Tañhi buddhānaṃ samānavaṇṇatāya sobhano vaṇṇo etassāti suvaṇṇanti vuccati. Suvaṇṇameva sovaṇṇaṃ yathā ‘‘vekataṃ vesama’’nti ca. Maya-saddo ca ‘‘anuññātapaṭiññātā, tevijjā mayamasmubho’’tiādīsu (su. ni. 599; ma. ni. 2.455) asmadatthe āgato. ‘‘Mayaṃ nissāya hemāya, jātamaṇḍo darī subhā’’ti ettha paññattiyaṃ. ‘‘Manomayā pītibhakkhā sayaṃpabhā’’tiādīsu (dī. ni. 1.39; 3.38) nibbattiatthe, bāhirena paccayena vinā manasāva nibbattāti manomayāti vuttā. ‘‘Yaṃnūnāhaṃ sāmaṃ cikkhallaṃ madditvā sabbamattikāmayaṃ kuṭikaṃ kareyya’’ntiādīsu (pārā. 84) vikāratthe. ‘‘Dānamayaṃ sīlamaya’’ntiādīsu (dī. ni. 3.305) padapūraṇamatte. Idhāpi vikāratthe, padapūraṇamatte vā daṭṭhabbo. Yadā hi suvaṇṇena nibbattaṃ sovaṇṇamayanti ayamattho, tadā suvaṇṇassa vikāro sovaṇṇamayanti vikāratthe maya-saddo daṭṭhabbo, ‘‘nibbattiatthe’’tipi vattuṃ vaṭṭatiyeva. Yadā pana suvaṇṇena nibbattaṃ sovaṇṇanti ayamattho, tadā sovaṇṇameva sovaṇṇamayanti padapūraṇamatte maya-saddo daṭṭhabbo.
उळारन्ति पणीतम्पि सेट्ठम्पि महन्तम्पि। उळार-सद्दो हि ‘‘पुब्बेनापरं उळारं विसेसं अधिगच्छती’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ ५.३७६) पणीते आगतो। ‘‘उळाराय खलु भवं वच्छायनो समणं गोतमं पसंसाय पसंसती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२८८) सेट्ठे। ‘‘उळारभोगा उळारयसा ओळारिक’’न्ति च आदीसु (ध॰ स॰ ८९४, ८९६; म॰ नि॰ १.२४४) महन्ते। तम्पि च विमानं मनुञ्ञभावेन उपभुञ्जन्तानं अतित्तिकरणत्थेन पणीतं, समन्तपासादिकतादिना पसंसितताय सेट्ठं, पमाणमहन्तताय च महग्घताय च महन्तं, तीहिपि अत्थेहि उळारमेवाति वुत्तं उळारन्ति।
Uḷāranti paṇītampi seṭṭhampi mahantampi. Uḷāra-saddo hi ‘‘pubbenāparaṃ uḷāraṃ visesaṃ adhigacchatī’’tiādīsu (saṃ. ni. 5.376) paṇīte āgato. ‘‘Uḷārāya khalu bhavaṃ vacchāyano samaṇaṃ gotamaṃ pasaṃsāya pasaṃsatī’’tiādīsu (ma. ni. 1.288) seṭṭhe. ‘‘Uḷārabhogā uḷārayasā oḷārika’’nti ca ādīsu (dha. sa. 894, 896; ma. ni. 1.244) mahante. Tampi ca vimānaṃ manuññabhāvena upabhuñjantānaṃ atittikaraṇatthena paṇītaṃ, samantapāsādikatādinā pasaṃsitatāya seṭṭhaṃ, pamāṇamahantatāya ca mahagghatāya ca mahantaṃ, tīhipi atthehi uḷāramevāti vuttaṃ uḷāranti.
मनोजवन्ति एत्थ मनोति चित्तं। यदिपि मनो-सद्दो सब्बेसम्पि कुसलाकुसलाब्याकतचित्तानं साधारणवाची, ‘‘मनोजव’’न्ति पन वुत्तत्ता यत्थ कत्थचि आरम्मणे पवत्तनकस्स किरियमयचित्तस्स वसेन वेदितब्बं। तस्मा मनसो विय जवो एतस्साति मनोजवं यथा ओट्ठमुखोति, अतिविय सीघगमनन्ति अत्थो। मनो हि लहुपरिवत्तिताय अतिदूरेपि विसये खणेनेव निपतति, तेनाह भगवा – ‘‘नाहं, भिक्खवे, अञ्ञं एकधम्मम्पि समनुपस्सामि यं एवं लहुपरिवत्तं, यथयिदं, भिक्खवे, चित्त’’न्ति (अ॰ नि॰ १.४८) ‘‘दूरङ्गमं एकचर’’न्ति (ध॰ प॰ ३७) च। गच्छतीति तस्सा देवताय वसनविमानतो उय्यानं उद्दिस्स आकासेन गच्छति।
Manojavanti ettha manoti cittaṃ. Yadipi mano-saddo sabbesampi kusalākusalābyākatacittānaṃ sādhāraṇavācī, ‘‘manojava’’nti pana vuttattā yattha katthaci ārammaṇe pavattanakassa kiriyamayacittassa vasena veditabbaṃ. Tasmā manaso viya javo etassāti manojavaṃ yathā oṭṭhamukhoti, ativiya sīghagamananti attho. Mano hi lahuparivattitāya atidūrepi visaye khaṇeneva nipatati, tenāha bhagavā – ‘‘nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekadhammampi samanupassāmi yaṃ evaṃ lahuparivattaṃ, yathayidaṃ, bhikkhave, citta’’nti (a. ni. 1.48) ‘‘dūraṅgamaṃ ekacara’’nti (dha. pa. 37) ca. Gacchatīti tassā devatāya vasanavimānato uyyānaṃ uddissa ākāsena gacchati.
येनकामन्ति एत्थ काम-सद्दो ‘‘कामा हि चित्रा मधुरा मनोरमा, विरूपरूपेन मथेन्ति चित्त’’न्तिआदीसु (सु॰ नि॰ ५०; थेरगा॰ ७८७) मनापिये रूपादिविसये आगतो। ‘‘छन्दो कामो रागो कामो’’तिआदीसु (विभ॰ ५६४; महानि॰ १; चूळनि॰ ८ अजितमाणवपुच्छानिद्देस) छन्दरागे। ‘‘किलेसकामो कामुपादान’’न्तिआदीसु (ध॰ स॰ १२१९; महानि॰ २) सब्बस्मिं लोभे। ‘‘अत्तकामपारिचरियाय वण्णं भासेय्या’’तिआदीसु (पारा॰ २९१) गामधम्मे। ‘‘सन्तेत्थ तयो कुलपुत्ता अत्तकामरूपा विहरन्ती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३२५; महाव॰ ४६६) हितच्छन्दे। ‘‘अत्ताधीनो अपराधीनो भुजिस्सो येनकामंगमो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२२१; म॰ नि॰ १.४२६) सेरिभावे। इधापि सेरिभावे एव दट्ठब्बो, तस्मा येनकामन्ति यथारुचि, देवताय इच्छानुरूपन्ति अत्थो।
Yenakāmanti ettha kāma-saddo ‘‘kāmā hi citrā madhurā manoramā, virūparūpena mathenti citta’’ntiādīsu (su. ni. 50; theragā. 787) manāpiye rūpādivisaye āgato. ‘‘Chando kāmo rāgo kāmo’’tiādīsu (vibha. 564; mahāni. 1; cūḷani. 8 ajitamāṇavapucchāniddesa) chandarāge. ‘‘Kilesakāmo kāmupādāna’’ntiādīsu (dha. sa. 1219; mahāni. 2) sabbasmiṃ lobhe. ‘‘Attakāmapāricariyāya vaṇṇaṃ bhāseyyā’’tiādīsu (pārā. 291) gāmadhamme. ‘‘Santettha tayo kulaputtā attakāmarūpā viharantī’’tiādīsu (ma. ni. 1.325; mahāva. 466) hitacchande. ‘‘Attādhīno aparādhīno bhujisso yenakāmaṃgamo’’tiādīsu (dī. ni. 1.221; ma. ni. 1.426) seribhāve. Idhāpi seribhāve eva daṭṭhabbo, tasmā yenakāmanti yathāruci, devatāya icchānurūpanti attho.
अलङ्कतेति अलङ्कतगत्ते, नानाविधरंसिजालसमुज्जलविविधरतनविज्जोतितेहि हत्थूपगपादूपगादिभेदेहि सट्ठिसकटभारपरिमाणेहि दिब्बालङ्कारेहि विभूसितसरीरेति अत्थो। सम्बोधने चेतं एकवचनं। मल्यधरेति कप्परुक्खपारिच्छत्तकसन्तानकलतादिसम्भवेहि, सुविसुद्धचामीकरविविधरतनमयपत्तकिञ्जक्खकेसरेहि, समन्ततो विज्जोतमानविप्फुरन्तकिरणनिकररुचिरेहि दिब्बकुसुमेहि सुमण्डितकेसहत्थादिताय मालाभारिनी। सुवत्थेति कप्पलतानिब्बत्तानं, नानाविरागवण्णविसेसानं सुपरिसुद्धभासुरप्पभानं निवासनुत्तरियपटिच्छदादीनं दिब्बवत्थानं वसेन सुन्दरवत्थे। ओभाससीति विज्जोतसि। विज्जुरिवाति विज्जुलता विय। अब्भकूटन्ति वलाहकसिखरे। भुम्मत्थे हि एतं उपयोगवचनं। ओभाससीति वा अन्तोगधहेतुअत्थवचनं, ओभासेसीति अत्थो। इमस्मिं पक्खे ‘‘अब्भकूट’’न्ति उपयोगत्थे एव उपयोगवचनं दट्ठब्बं।
Alaṅkateti alaṅkatagatte, nānāvidharaṃsijālasamujjalavividharatanavijjotitehi hatthūpagapādūpagādibhedehi saṭṭhisakaṭabhāraparimāṇehi dibbālaṅkārehi vibhūsitasarīreti attho. Sambodhane cetaṃ ekavacanaṃ. Malyadhareti kapparukkhapāricchattakasantānakalatādisambhavehi, suvisuddhacāmīkaravividharatanamayapattakiñjakkhakesarehi, samantato vijjotamānavipphurantakiraṇanikararucirehi dibbakusumehi sumaṇḍitakesahatthāditāya mālābhārinī. Suvattheti kappalatānibbattānaṃ, nānāvirāgavaṇṇavisesānaṃ suparisuddhabhāsurappabhānaṃ nivāsanuttariyapaṭicchadādīnaṃ dibbavatthānaṃ vasena sundaravatthe. Obhāsasīti vijjotasi. Vijjurivāti vijjulatā viya. Abbhakūṭanti valāhakasikhare. Bhummatthe hi etaṃ upayogavacanaṃ. Obhāsasīti vā antogadhahetuatthavacanaṃ, obhāsesīti attho. Imasmiṃ pakkhe ‘‘abbhakūṭa’’nti upayogatthe eva upayogavacanaṃ daṭṭhabbaṃ.
अयञ्हेत्थ अत्थो – यथा नाम सञ्झापभानुरञ्जितं रत्तवलाहकसिखरं पकतियापि ओभासमानं समन्ततो विज्जोतमाना विज्जुलता निच्छरन्ती विसेसतो ओभासेति, एवमेवं सुपरिसुद्धतपनीयमयं नानारतनसमुज्जलं पकतिपभस्सरं इमं विमानं त्वं सब्बालङ्कारेहि विभूसिता सब्बसो विज्जोतयन्तीहि अत्तनो सरीरप्पभाहि वत्थाभरणोभासेहि च विसेसतो ओभासेसीति।
Ayañhettha attho – yathā nāma sañjhāpabhānurañjitaṃ rattavalāhakasikharaṃ pakatiyāpi obhāsamānaṃ samantato vijjotamānā vijjulatā niccharantī visesato obhāseti, evamevaṃ suparisuddhatapanīyamayaṃ nānāratanasamujjalaṃ pakatipabhassaraṃ imaṃ vimānaṃ tvaṃ sabbālaṅkārehi vibhūsitā sabbaso vijjotayantīhi attano sarīrappabhāhi vatthābharaṇobhāsehi ca visesato obhāsesīti.
एत्थ हि ‘‘पीठ’’न्ति निदस्सेतब्बवचनमेतं , ‘‘अब्भकूट’’न्ति निदस्सनवचनं। तथा ‘‘ते’’ति निदस्सेतब्बवचनं। तञ्हि ‘‘पीठ’’न्ति इदं अपेक्खित्वा सामिवचनेन वुत्तम्पि ‘‘अलङ्कते मल्यधरे सुवत्थे ओभाससी’’ति इमानि पदानि अपेक्खित्वा पच्चत्तवसेन परिणमति, तस्मा ‘‘त्व’’न्ति वुत्तं होति। ‘‘विज्जुरिवा’’ति निदस्सनवचनं। ‘‘ओभाससी’’ति इदं द्विन्नम्पि उपमेय्युपमानानं सम्बन्धदस्सनं। ‘‘ओभाससी’’ति हि इदं ‘‘त्व’’न्ति पदं अपेक्खित्वा मज्झिमपुरिसवसेन वुत्तं, ‘‘पीठ’’न्ति इदं अपेक्खित्वा पठमपुरिसवसेन परिणमति। च-सद्दो चेत्थ लुत्तनिद्दिट्ठो दट्ठब्बो। ‘‘गच्छति येनकामं ओभाससी’’ति च ‘‘विज्जुलतोभासितं अब्भकूटं विया’’ति पच्चत्तवसेन चेतं उपयोगवचनं परिणमति। तथा ‘‘पीठ’’न्ति विसेसितब्बवचनमेतं, ‘‘ते सोवण्णमयं उळार’’न्तिआदि तस्स विसेसनं।
Ettha hi ‘‘pīṭha’’nti nidassetabbavacanametaṃ , ‘‘abbhakūṭa’’nti nidassanavacanaṃ. Tathā ‘‘te’’ti nidassetabbavacanaṃ. Tañhi ‘‘pīṭha’’nti idaṃ apekkhitvā sāmivacanena vuttampi ‘‘alaṅkate malyadhare suvatthe obhāsasī’’ti imāni padāni apekkhitvā paccattavasena pariṇamati, tasmā ‘‘tva’’nti vuttaṃ hoti. ‘‘Vijjurivā’’ti nidassanavacanaṃ. ‘‘Obhāsasī’’ti idaṃ dvinnampi upameyyupamānānaṃ sambandhadassanaṃ. ‘‘Obhāsasī’’ti hi idaṃ ‘‘tva’’nti padaṃ apekkhitvā majjhimapurisavasena vuttaṃ, ‘‘pīṭha’’nti idaṃ apekkhitvā paṭhamapurisavasena pariṇamati. Ca-saddo cettha luttaniddiṭṭho daṭṭhabbo. ‘‘Gacchati yenakāmaṃ obhāsasī’’ti ca ‘‘vijjulatobhāsitaṃ abbhakūṭaṃ viyā’’ti paccattavasena cetaṃ upayogavacanaṃ pariṇamati. Tathā ‘‘pīṭha’’nti visesitabbavacanametaṃ, ‘‘te sovaṇṇamayaṃ uḷāra’’ntiādi tassa visesanaṃ.
ननु च ‘‘सोवण्णमय’’न्ति वत्वा सुवण्णस्स अग्गलोहताय सेट्ठभावतो दिब्बस्स च इधाधिप्पेतत्ता ‘‘उळार’’न्ति न वत्तब्बन्ति? न, किञ्चि विसेससब्भावतो। यथेव हि मनुस्सपरिभोगसुवण्णविकतितो रसविद्धं सेट्ठं सुविसुद्धं, ततो आकरुप्पन्नं, ततो यंकिञ्चि दिब्बं सेट्ठं, एवं दिब्बसुवण्णेपि चामीकरं, चामीकरतो सातकुम्भं, सातकुम्भतो जम्बुनदं, जम्बुनदतो सिङ्गीसुवण्णं। तञ्हि सब्बसेट्ठं। तेनाह सक्को देवानमिन्दो –
Nanu ca ‘‘sovaṇṇamaya’’nti vatvā suvaṇṇassa aggalohatāya seṭṭhabhāvato dibbassa ca idhādhippetattā ‘‘uḷāra’’nti na vattabbanti? Na, kiñci visesasabbhāvato. Yatheva hi manussaparibhogasuvaṇṇavikatito rasaviddhaṃ seṭṭhaṃ suvisuddhaṃ, tato ākaruppannaṃ, tato yaṃkiñci dibbaṃ seṭṭhaṃ, evaṃ dibbasuvaṇṇepi cāmīkaraṃ, cāmīkarato sātakumbhaṃ, sātakumbhato jambunadaṃ, jambunadato siṅgīsuvaṇṇaṃ. Tañhi sabbaseṭṭhaṃ. Tenāha sakko devānamindo –
‘‘मुत्तो मुत्तेहि सह पुराणजटिलेहि, विप्पमुत्तो विप्पमुत्तेहि।
‘‘Mutto muttehi saha purāṇajaṭilehi, vippamutto vippamuttehi;
सिङ्गीनिक्खसवण्णो, राजगहं पाविसि भगवा’’ति॥ (महाव॰ ५८)।
Siṅgīnikkhasavaṇṇo, rājagahaṃ pāvisi bhagavā’’ti. (mahāva. 58);
तस्मा ‘‘सोवण्णमय’’न्ति वत्वापि ‘‘उळार’’न्ति वुत्तं। अथ वा ‘‘उळार’’न्ति इदं न तस्स सेट्ठपणीतभावमेव सन्धाय वुत्तं, अथ खो महन्तभावम्पीति वुत्तोवायमत्थो । एत्थ च ‘‘पीठ’’न्तिआदि फलस्स कम्मसरिक्खतादस्सनं। तत्थापि ‘‘सोवण्णमय’’न्ति इमिना तस्स विमानस्स वत्थुसम्पदं दस्सेति, ‘‘उळार’’न्ति इमिना सोभातिसयसम्पदं, ‘‘मनोजव’’न्ति इमिना गमनसम्पदं। ‘‘गच्छति येनकाम’’न्ति इमिना सीघजवताय पीठसम्पत्तिभावसम्पदं दस्सेति।
Tasmā ‘‘sovaṇṇamaya’’nti vatvāpi ‘‘uḷāra’’nti vuttaṃ. Atha vā ‘‘uḷāra’’nti idaṃ na tassa seṭṭhapaṇītabhāvameva sandhāya vuttaṃ, atha kho mahantabhāvampīti vuttovāyamattho . Ettha ca ‘‘pīṭha’’ntiādi phalassa kammasarikkhatādassanaṃ. Tatthāpi ‘‘sovaṇṇamaya’’nti iminā tassa vimānassa vatthusampadaṃ dasseti, ‘‘uḷāra’’nti iminā sobhātisayasampadaṃ, ‘‘manojava’’nti iminā gamanasampadaṃ. ‘‘Gacchati yenakāma’’nti iminā sīghajavatāya pīṭhasampattibhāvasampadaṃ dasseti.
अथ वा ‘‘सोवण्णमय’’न्ति इमिना तस्स पणीतभावं दस्सेति, ‘‘उळार’’न्ति इमिना वेपुल्लमहत्तं। ‘‘मनोजव’’न्ति इमिना आनुभावमहत्तं। ‘‘गच्छति येनकाम’’न्ति इमिना विहारसुखत्तं दस्सेति। ‘‘सोवण्णमय’’न्ति वा इमिना तस्स अभिरूपतं वण्णपोक्खरतञ्च दस्सेति, ‘‘उळार’’न्ति इमिना दस्सनीयतं पासादिकतञ्च दस्सेति, ‘‘मनोजव’’न्ति इमिना सीघसम्पदं, ‘‘गच्छति येनकाम’’न्ति इमिना कत्थचि अप्पटिहतचारतं दस्सेति।
Atha vā ‘‘sovaṇṇamaya’’nti iminā tassa paṇītabhāvaṃ dasseti, ‘‘uḷāra’’nti iminā vepullamahattaṃ. ‘‘Manojava’’nti iminā ānubhāvamahattaṃ. ‘‘Gacchati yenakāma’’nti iminā vihārasukhattaṃ dasseti. ‘‘Sovaṇṇamaya’’nti vā iminā tassa abhirūpataṃ vaṇṇapokkharatañca dasseti, ‘‘uḷāra’’nti iminā dassanīyataṃ pāsādikatañca dasseti, ‘‘manojava’’nti iminā sīghasampadaṃ, ‘‘gacchati yenakāma’’nti iminā katthaci appaṭihatacārataṃ dasseti.
अथ वा तं विमानं यस्स पुञ्ञकम्मस्स निस्सन्दफलं, तस्स अलोभनिस्सन्दताय सोवण्णमयं, अदोसनिस्सन्दताय उळारं, अमोहनिस्सन्दताय मनोजवं गच्छति येनकामं। तथा तस्स कम्मस्स सद्धानिस्सन्दभावेन सोवण्णमयं, पञ्ञानिस्सन्दभावेन उळारं, वीरियनिस्सन्दभावेन मनोजवं, समाधिनिस्सन्दभावेन गच्छति येनकामं। सद्धासमाधिनिस्सन्दभावेन वा सोवण्णमयं, समाधिपञ्ञानिस्सन्दभावेन उळारं, समाधिवीरियनिस्सन्दभावेन मनोजवं, समाधिसतिनिस्सन्दभावेन गच्छति येनकामन्ति वेदितब्बं।
Atha vā taṃ vimānaṃ yassa puññakammassa nissandaphalaṃ, tassa alobhanissandatāya sovaṇṇamayaṃ, adosanissandatāya uḷāraṃ, amohanissandatāya manojavaṃ gacchati yenakāmaṃ. Tathā tassa kammassa saddhānissandabhāvena sovaṇṇamayaṃ, paññānissandabhāvena uḷāraṃ, vīriyanissandabhāvena manojavaṃ, samādhinissandabhāvena gacchati yenakāmaṃ. Saddhāsamādhinissandabhāvena vā sovaṇṇamayaṃ, samādhipaññānissandabhāvena uḷāraṃ, samādhivīriyanissandabhāvena manojavaṃ, samādhisatinissandabhāvena gacchati yenakāmanti veditabbaṃ.
तत्थ यथा ‘‘पीठ’’न्तिआदि विमानसम्पत्तिदस्सनवसेन तस्सा देवताय पुञ्ञफलविभवसम्पत्तिकित्तनं, एवं ‘‘अलङ्कते’’तिआदि अत्तभावसम्पत्तिदस्सनवसेन पुञ्ञफलविभवसम्पत्तिकित्तनं। यथा हि सुसिक्खितसिप्पाचरियविरचितोपि रत्तसुवण्णालङ्कारो विविधरंसिजालसमुज्जलमणिरतनखचितो एव सोभति, न केवलो, एवं सब्बङ्गसम्पन्नो चतुरस्ससोभनोपि अत्तभावो सुमण्डितपसाधितोव सोभति, न केवलो। तेनस्सा ‘‘अलङ्कते’’तिआदिना आहरिमं सोभाविसेसं दस्सेति, ‘‘ओभाससी’’ति इमिना अनाहरिमं। तथा पुरिमेन वत्तमानपच्चयनिमित्तं सोभातिसयं दस्सेति, पच्छिमेन अतीतपच्चयनिमित्तं। पुरिमेन वा तस्सा उपभोगवत्थुसम्पदं दस्सेति, पच्छिमेन उपभुञ्जनकवत्थुसम्पदं।
Tattha yathā ‘‘pīṭha’’ntiādi vimānasampattidassanavasena tassā devatāya puññaphalavibhavasampattikittanaṃ, evaṃ ‘‘alaṅkate’’tiādi attabhāvasampattidassanavasena puññaphalavibhavasampattikittanaṃ. Yathā hi susikkhitasippācariyaviracitopi rattasuvaṇṇālaṅkāro vividharaṃsijālasamujjalamaṇiratanakhacito eva sobhati, na kevalo, evaṃ sabbaṅgasampanno caturassasobhanopi attabhāvo sumaṇḍitapasādhitova sobhati, na kevalo. Tenassā ‘‘alaṅkate’’tiādinā āharimaṃ sobhāvisesaṃ dasseti, ‘‘obhāsasī’’ti iminā anāharimaṃ. Tathā purimena vattamānapaccayanimittaṃ sobhātisayaṃ dasseti, pacchimena atītapaccayanimittaṃ. Purimena vā tassā upabhogavatthusampadaṃ dasseti, pacchimena upabhuñjanakavatthusampadaṃ.
एत्थाह ‘‘किं पन तं विमानं युत्तवाहं, उदाहु अयुत्तवाह’’न्ति? यदिपि देवलोके रथविमानानि युत्तवाहानिपि होन्ति ‘‘सहस्सयुत्तं आजञ्ञरथ’’न्ति (सं॰ नि॰ १.२६४) आदिवचनतो, ते पन देवपुत्ता एव किच्चकरणकाले वाहरूपेन अत्तानं दस्सेन्ति यथा एरावणो देवपुत्तो कीळनकाले हत्थिरूपेन। इदं पन अञ्ञञ्च एदिसं अयुत्तवाहं दट्ठब्बं।
Etthāha ‘‘kiṃ pana taṃ vimānaṃ yuttavāhaṃ, udāhu ayuttavāha’’nti? Yadipi devaloke rathavimānāni yuttavāhānipi honti ‘‘sahassayuttaṃ ājaññaratha’’nti (saṃ. ni. 1.264) ādivacanato, te pana devaputtā eva kiccakaraṇakāle vāharūpena attānaṃ dassenti yathā erāvaṇo devaputto kīḷanakāle hatthirūpena. Idaṃ pana aññañca edisaṃ ayuttavāhaṃ daṭṭhabbaṃ.
यदि एवं किं तस्स विमानस्स अब्भन्तरा वायोधातु गमने विसेसपच्चयो, उदाहु बाहिराति? अब्भन्तराति गहेतब्बं। यथा हि चन्दविमानसूरियविमानादीनं देसन्तरगमने तदुपजीवीनं सत्तानं साधारणकम्मनिब्बत्तं अतिविय सीघजवं महन्तं वायुमण्डलं तानि पेलेन्तं पवत्तेति, न एवं तं पेलेत्वा पवत्तेन्ती बाहिरा वायोधातु अत्थि। यथा च पन चक्करतनं अन्तोसमुट्ठिताय वायोधातुया वसेन पवत्तति। न हि तस्स चन्दविमानादीनं विय बाहिरा वायोधातु पेलेत्वा पवत्तिका अत्थि रञ्ञो चक्कवत्तिस्स चित्तवसेन ‘‘पवत्ततु भवं चक्करतन’’न्तिआदिवचनसमननन्तरमेव पवत्तनतो, एवं तस्सा देवताय चित्तवसेन अत्तसन्निस्सिताय वायोधातुया गच्छतीति वेदितब्बं। तेन वुत्तं ‘‘मनोजवं गच्छति येनकाम’’न्ति।
Yadi evaṃ kiṃ tassa vimānassa abbhantarā vāyodhātu gamane visesapaccayo, udāhu bāhirāti? Abbhantarāti gahetabbaṃ. Yathā hi candavimānasūriyavimānādīnaṃ desantaragamane tadupajīvīnaṃ sattānaṃ sādhāraṇakammanibbattaṃ ativiya sīghajavaṃ mahantaṃ vāyumaṇḍalaṃ tāni pelentaṃ pavatteti, na evaṃ taṃ peletvā pavattentī bāhirā vāyodhātu atthi. Yathā ca pana cakkaratanaṃ antosamuṭṭhitāya vāyodhātuyā vasena pavattati. Na hi tassa candavimānādīnaṃ viya bāhirā vāyodhātu peletvā pavattikā atthi rañño cakkavattissa cittavasena ‘‘pavattatu bhavaṃ cakkaratana’’ntiādivacanasamananantarameva pavattanato, evaṃ tassā devatāya cittavasena attasannissitāya vāyodhātuyā gacchatīti veditabbaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘manojavaṃ gacchati yenakāma’’nti.
२. एवं पठमगाथाय तस्सा देवताय पुञ्ञफलसम्पत्तिं कित्तेत्वा इदानि तस्सा कारणभूतं पुञ्ञसम्पदं विभावेतुं ‘‘केन तेतादिसो वण्णो’’तिआदि गाथाद्वयं वुत्तं। तत्थ केनाति किं-सद्दो ‘‘किं राजा यो लोकं न रक्खति, किं नु खो नाम तुम्हे मं वत्तब्बं मञ्ञथा’’तिआदीसु (पारा॰ ४२४) गरहणे आगतो। ‘‘यंकिञ्चि रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्न’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२४४; सं॰ नि॰ ३.५९) अनियमे। ‘‘किं सूध वित्तं पुरिसस्स सेट्ठ’’न्तिआदीसु (सु॰ नि॰ १८३; सं॰ नि॰ १.७३) पुच्छायं। इधापि पुच्छायमेव दट्ठब्बो। ‘‘केना’’ति च हेतुअत्थे करणवचनं, केन हेतुनाति अत्थो। तेति तव। एतादिसोति एदिसो, एतरहि यथादिस्समानोति अत्थो। वण्णोति वण्ण-सद्दो ‘‘कदा सञ्ञूळ्हा पन ते, गहपति, इमे समणस्स गोतमस्स वण्णा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ २.७७) गुणे आगतो। ‘‘अनेकपरियायेन बुद्धस्स वण्णं भासति, धम्मस्स वण्णं भासति, सङ्घस्स वण्णं भासती’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.४) थुतियं। ‘‘अथ केन नु वण्णेन, गन्धथेनोति वुच्चती’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ १.२३४; जा॰ १.६.११६) कारणे। ‘‘तयो पत्तस्स वण्णा’’तिआदीसु (पारा॰ ६०२) पमाणे। ‘‘चत्तारोमे, भो गोतम, वण्णा’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.११५; म॰ नि॰ २.३७९-३८०) जातियं। ‘‘महन्तं हत्थिराजवण्णं अभिनिम्मिनित्वा’’तिआदीसु सण्ठाने। ‘‘सुवण्णवण्णोसि भगवा, सुसुक्कदाठोसि वीरियवा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ २.३९९; सु॰ नि॰ ५५३) छविवण्णे। इधापि छविवण्णे एव दट्ठब्बो। अयञ्हेत्थ अत्थो – केन कीदिसेन पुञ्ञविसेसेन हेतुभूतेन देवते, तव एतादिसो एवंविधो द्वादसयोजनानि फरणकप्पभो सरीरवण्णो जातोति?
2. Evaṃ paṭhamagāthāya tassā devatāya puññaphalasampattiṃ kittetvā idāni tassā kāraṇabhūtaṃ puññasampadaṃ vibhāvetuṃ ‘‘kena tetādiso vaṇṇo’’tiādi gāthādvayaṃ vuttaṃ. Tattha kenāti kiṃ-saddo ‘‘kiṃ rājā yo lokaṃ na rakkhati, kiṃ nu kho nāma tumhe maṃ vattabbaṃ maññathā’’tiādīsu (pārā. 424) garahaṇe āgato. ‘‘Yaṃkiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppanna’’ntiādīsu (ma. ni. 1.244; saṃ. ni. 3.59) aniyame. ‘‘Kiṃ sūdha vittaṃ purisassa seṭṭha’’ntiādīsu (su. ni. 183; saṃ. ni. 1.73) pucchāyaṃ. Idhāpi pucchāyameva daṭṭhabbo. ‘‘Kenā’’ti ca hetuatthe karaṇavacanaṃ, kena hetunāti attho. Teti tava. Etādisoti ediso, etarahi yathādissamānoti attho. Vaṇṇoti vaṇṇa-saddo ‘‘kadā saññūḷhā pana te, gahapati, ime samaṇassa gotamassa vaṇṇā’’tiādīsu (ma. ni. 2.77) guṇe āgato. ‘‘Anekapariyāyena buddhassa vaṇṇaṃ bhāsati, dhammassa vaṇṇaṃ bhāsati, saṅghassa vaṇṇaṃ bhāsatī’’tiādīsu (dī. ni. 1.4) thutiyaṃ. ‘‘Atha kena nu vaṇṇena, gandhathenoti vuccatī’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.234; jā. 1.6.116) kāraṇe. ‘‘Tayo pattassa vaṇṇā’’tiādīsu (pārā. 602) pamāṇe. ‘‘Cattārome, bho gotama, vaṇṇā’’tiādīsu (dī. ni. 3.115; ma. ni. 2.379-380) jātiyaṃ. ‘‘Mahantaṃ hatthirājavaṇṇaṃ abhinimminitvā’’tiādīsu saṇṭhāne. ‘‘Suvaṇṇavaṇṇosi bhagavā, susukkadāṭhosi vīriyavā’’tiādīsu (ma. ni. 2.399; su. ni. 553) chavivaṇṇe. Idhāpi chavivaṇṇe eva daṭṭhabbo. Ayañhettha attho – kena kīdisena puññavisesena hetubhūtena devate, tava etādiso evaṃvidho dvādasayojanāni pharaṇakappabho sarīravaṇṇo jātoti?
केन ते इध मिज्झतीति केन पुञ्ञातिसयेन ते इध इमस्मिं ठाने इदानि तयि लब्भमानं उळारं सुचरितफलं इज्झति निप्फज्जति। उप्पज्जन्तीति निब्बत्तन्ति, अविच्छेदवसेन उपरूपरि वत्तन्तीति अत्थो। भोगाति परिभुञ्जितब्बट्ठेन ‘‘भोगा’’ति लद्धनामा वत्थाभरणादिवित्तूपकरणविसेसा। येति सामञ्ञेन अनियमनिद्देसो, केचीति पकारभेदं आमसित्वा अनियमनिद्देसो, उभयेनापि पणीतपणीततरादिभेदे तत्थ लब्भमाने तादिसे भोगे अनवसेसतो ब्यापेत्वा सङ्गण्हाति। अनवसेसब्यापको हि अयं निद्देसो यथा ‘‘ये केचि सङ्खारा’’ति। मनसो पियाति मनसा पियायितब्बा, मनापियाति अत्थो।
Kena te idha mijjhatīti kena puññātisayena te idha imasmiṃ ṭhāne idāni tayi labbhamānaṃ uḷāraṃ sucaritaphalaṃ ijjhati nipphajjati. Uppajjantīti nibbattanti, avicchedavasena uparūpari vattantīti attho. Bhogāti paribhuñjitabbaṭṭhena ‘‘bhogā’’ti laddhanāmā vatthābharaṇādivittūpakaraṇavisesā. Yeti sāmaññena aniyamaniddeso, kecīti pakārabhedaṃ āmasitvā aniyamaniddeso, ubhayenāpi paṇītapaṇītatarādibhede tattha labbhamāne tādise bhoge anavasesato byāpetvā saṅgaṇhāti. Anavasesabyāpako hi ayaṃ niddeso yathā ‘‘ye keci saṅkhārā’’ti. Manaso piyāti manasā piyāyitabbā, manāpiyāti attho.
एत्थ च ‘‘एतादिसो वण्णो’’ति इमिना हेट्ठा वुत्तविसेसा तस्सा देवताय अत्तभावपरियापन्ना वण्णसम्पदा दस्सिता। ‘‘भोगा’’ति इमिना उपभोगपरिभोगवत्थुभूता दिब्बरूपसद्दगन्धरसफोट्ठब्बभेदा कामगुणसम्पदा। ‘‘मनसो पिया’’ति इमिना तेसं रूपादीनं इट्ठकन्तमनापता। ‘‘इध मिज्झती’’ति इमिना पन दिब्बआयुवण्णयससुखआधिपतेय्यसम्पदा दस्सिता। ‘‘ये केचि मनसो पिया’’ति इमिना यानि ‘‘सो अञ्ञे देवे दसहि ठानेहि अधिग्गण्हाति दिब्बेन आयुना दिब्बेन वण्णेन दिब्बेन सुखेन दिब्बेन यसेन दिब्बेन आधिपतेय्येन दिब्बेहि रूपेहि दिब्बेहि सद्देहि दिब्बेहि गन्धेहि दिब्बेहि रसेहि दिब्बेहि फोट्ठब्बेही’’ति (सं॰ नि॰ ४.३४१) सुत्ते आगतानि दस ठानानि। तेसं इध अनवसेसतो सङ्गहो दस्सितोति वेदितब्बो।
Ettha ca ‘‘etādiso vaṇṇo’’ti iminā heṭṭhā vuttavisesā tassā devatāya attabhāvapariyāpannā vaṇṇasampadā dassitā. ‘‘Bhogā’’ti iminā upabhogaparibhogavatthubhūtā dibbarūpasaddagandharasaphoṭṭhabbabhedā kāmaguṇasampadā. ‘‘Manaso piyā’’ti iminā tesaṃ rūpādīnaṃ iṭṭhakantamanāpatā. ‘‘Idha mijjhatī’’ti iminā pana dibbaāyuvaṇṇayasasukhaādhipateyyasampadā dassitā. ‘‘Ye keci manaso piyā’’ti iminā yāni ‘‘so aññe deve dasahi ṭhānehi adhiggaṇhāti dibbena āyunā dibbena vaṇṇena dibbena sukhena dibbena yasena dibbena ādhipateyyena dibbehi rūpehi dibbehi saddehi dibbehi gandhehi dibbehi rasehi dibbehi phoṭṭhabbehī’’ti (saṃ. ni. 4.341) sutte āgatāni dasa ṭhānāni. Tesaṃ idha anavasesato saṅgaho dassitoti veditabbo.
३. पुच्छामीति पञ्हं करोमि, ञातुमिच्छामीति अत्थो। कामञ्चेतं ‘‘केन तेतादिसो वण्णो, केन ते इध मिज्झति। किमकासि पुञ्ञं, केनासि एवं जलितानुभावा’’ति च किं-सद्दग्गहणेनेव अत्थन्तरस्स असम्भवतो पुच्छावसेन गाथात्तयं वुत्तन्ति विञ्ञायति। पुच्छाविसेसभावञापनत्थं पन ‘‘पुच्छामी’’ति वुत्तं। अयञ्हि पुच्छा अदिट्ठजोतना ताव न होति एदिसस्स अत्थस्स महाथेरस्स अदिट्ठभावाभावतो, विमतिच्छेदनापि न होति सब्बसो समुग्घातितसंसयत्ता, अनुमतिपुच्छापि न होति ‘‘तं किं मञ्ञसि राजञ्ञा’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.४१३) विय अनुमतिगहणाकारेन अप्पवत्तत्ता, कथेतुकम्यतापुच्छापि न होति तस्सा देवताय कथेतुकम्यतावसेन थेरेन अपुच्छितत्ता। विसेसेन पन दिट्ठसंसन्दनाति वेदितब्बा। स्वायमत्थो हेट्ठा अट्ठुप्पत्तिकथायं ‘‘थेरो किञ्चापी’’तिआदिना विभावितो एव। तन्ति त्वं। तयिदं पुब्बापरापेक्खं, पुब्बापेक्खताय उपयोगेकवचनं, परापेक्खताय पन पच्चत्तेकवचनं दट्ठब्बं।
3.Pucchāmīti pañhaṃ karomi, ñātumicchāmīti attho. Kāmañcetaṃ ‘‘kena tetādiso vaṇṇo, kena te idha mijjhati. Kimakāsi puññaṃ, kenāsi evaṃ jalitānubhāvā’’ti ca kiṃ-saddaggahaṇeneva atthantarassa asambhavato pucchāvasena gāthāttayaṃ vuttanti viññāyati. Pucchāvisesabhāvañāpanatthaṃ pana ‘‘pucchāmī’’ti vuttaṃ. Ayañhi pucchā adiṭṭhajotanā tāva na hoti edisassa atthassa mahātherassa adiṭṭhabhāvābhāvato, vimaticchedanāpi na hoti sabbaso samugghātitasaṃsayattā, anumatipucchāpi na hoti ‘‘taṃ kiṃ maññasi rājaññā’’tiādīsu (dī. ni. 2.413) viya anumatigahaṇākārena appavattattā, kathetukamyatāpucchāpi na hoti tassā devatāya kathetukamyatāvasena therena apucchitattā. Visesena pana diṭṭhasaṃsandanāti veditabbā. Svāyamattho heṭṭhā aṭṭhuppattikathāyaṃ ‘‘thero kiñcāpī’’tiādinā vibhāvito eva. Tanti tvaṃ. Tayidaṃ pubbāparāpekkhaṃ, pubbāpekkhatāya upayogekavacanaṃ, parāpekkhatāya pana paccattekavacanaṃ daṭṭhabbaṃ.
देवीति एत्थ देव-सद्दो ‘‘इमानि ते देव चतुरासीति नगरसहस्सानि कुसवतीराजधानिपमुखानि, एत्थ, देव, छन्दं करोहि जीविते अपेक्ख’’न्ति च आदीसु (दी॰ नि॰ २.२६६) सम्मुतिदेववसेन आगतो, ‘‘तस्स देवातिदेवस्स, सासनं सब्बदस्सिनो’’तिआदीसु विसुद्धिदेववसेन। विसुद्धिदेवानञ्हि भगवतो अतिदेवभावे वुत्ते इतरेसं वुत्तो एव होतीति। ‘‘चातुमहाराजिका देवा दीघायुका वण्णवन्तो सुखबहुला’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.३३७) उपपत्तिदेववसेन। इधापि उपपत्तिदेववसेनेव वेदितब्बो। पदत्थतो पन – दिब्बति अत्तनो पुञ्ञिद्धिया कीळति लळति पञ्चहि कामगुणेहि रमति, अथ वा हेट्ठा वुत्तनयेन जोतति ओभासति, आकासेन विमानेन च गच्छतीति देवी। ‘‘त्वं देवी’’ति सम्बोधने चेतं एकवचनं। महानुभावेति उळारप्पभावे, सो पनस्सानुभावो हेट्ठा द्वीहि गाथाहि दस्सितोयेव।
Devīti ettha deva-saddo ‘‘imāni te deva caturāsīti nagarasahassāni kusavatīrājadhānipamukhāni, ettha, deva, chandaṃ karohi jīvite apekkha’’nti ca ādīsu (dī. ni. 2.266) sammutidevavasena āgato, ‘‘tassa devātidevassa, sāsanaṃ sabbadassino’’tiādīsu visuddhidevavasena. Visuddhidevānañhi bhagavato atidevabhāve vutte itaresaṃ vutto eva hotīti. ‘‘Cātumahārājikā devā dīghāyukā vaṇṇavanto sukhabahulā’’tiādīsu (dī. ni. 3.337) upapattidevavasena. Idhāpi upapattidevavaseneva veditabbo. Padatthato pana – dibbati attano puññiddhiyā kīḷati laḷati pañcahi kāmaguṇehi ramati, atha vā heṭṭhā vuttanayena jotati obhāsati, ākāsena vimānena ca gacchatīti devī. ‘‘Tvaṃ devī’’ti sambodhane cetaṃ ekavacanaṃ. Mahānubhāveti uḷārappabhāve, so panassānubhāvo heṭṭhā dvīhi gāthāhi dassitoyeva.
मनुस्सभूताति एत्थ मनस्स उस्सन्नताय मनुस्सा, सतिसूरभावब्रह्मचरिययोग्यतादिगुणवसेन उपचितमानसा उक्कट्ठगुणचित्ता। के पन ते? जम्बुदीपवासिनो सत्तविसेसा। तेनाह भगवा –
Manussabhūtāti ettha manassa ussannatāya manussā, satisūrabhāvabrahmacariyayogyatādiguṇavasena upacitamānasā ukkaṭṭhaguṇacittā. Ke pana te? Jambudīpavāsino sattavisesā. Tenāha bhagavā –
‘‘तीहि, भिक्खवे, ठानेहि जम्बुदीपका मनुस्सा उत्तरकुरुके मनुस्से अधिग्गण्हन्ति देवे च तावतिंसे। कतमेहि तीहि? सूरा, सतिमन्तो, इध ब्रह्मचरियवासो’’ति (अ॰ नि॰ ९.२१)।
‘‘Tīhi, bhikkhave, ṭhānehi jambudīpakā manussā uttarakuruke manusse adhiggaṇhanti deve ca tāvatiṃse. Katamehi tīhi? Sūrā, satimanto, idha brahmacariyavāso’’ti (a. ni. 9.21).
तथा हि बुद्धा भगवन्तो पच्चेकबुद्धा अग्गसावका महासावका चक्कवत्तिनो अञ्ञे च महानुभावा सत्ता एत्थेव उप्पज्जन्ति। तेहि समानरूपादिताय पन सद्धिं परित्तदीपवासीहि इतरमहादीपवासिनोपि ‘‘मनुस्सा’’त्वेव पञ्ञायिंसूति एके।
Tathā hi buddhā bhagavanto paccekabuddhā aggasāvakā mahāsāvakā cakkavattino aññe ca mahānubhāvā sattā ettheva uppajjanti. Tehi samānarūpāditāya pana saddhiṃ parittadīpavāsīhi itaramahādīpavāsinopi ‘‘manussā’’tveva paññāyiṃsūti eke.
अपरे पन भणन्ति – लोभादीहि अलोभादीहि च सहितस्स मनस्स उस्सन्नताय मनुस्सा। ये हि सत्ता मनुस्सजातिका, तेसु विसेसतो लोभादयो अलोभादयो च उस्सन्ना, ते लोभादिउस्सन्नताय अपायमग्गं, अलोभादिउस्सन्नताय सुगतिमग्गं निब्बानगामिमग्गञ्च पूरेन्ति, तस्मा लोभादीहि अलोभादीहि च सहितस्स मनस्स उस्सन्नताय परित्तदीपवासीहि सद्धिं चतुमहादीपवासिनो सत्तविसेसा ‘‘मनुस्सा’’ति वुच्चन्तीति।
Apare pana bhaṇanti – lobhādīhi alobhādīhi ca sahitassa manassa ussannatāya manussā. Ye hi sattā manussajātikā, tesu visesato lobhādayo alobhādayo ca ussannā, te lobhādiussannatāya apāyamaggaṃ, alobhādiussannatāya sugatimaggaṃ nibbānagāmimaggañca pūrenti, tasmā lobhādīhi alobhādīhi ca sahitassa manassa ussannatāya parittadīpavāsīhi saddhiṃ catumahādīpavāsino sattavisesā ‘‘manussā’’ti vuccantīti.
लोकिया पन ‘‘मनुनो अपच्चभावेन मनुस्सा’’ति वदन्ति। मनु नाम पठमकप्पिको लोकमरियादाय आदिभूतो हिताहितविधायको सत्तानं पितुट्ठानियो, यो सासने ‘‘महासम्मतो’’ति वुच्चति। पच्चक्खतो परम्पराय च तस्स ओवादानुसासनियं ठिता सत्ता पुत्तसदिसताय ‘‘मनुस्सा’’ति वुच्चन्ति। ततो एव हि ते माणवा ‘‘मनुजा’’ति च वोहरीयन्ति। मनुस्सेसु भूता जाता, मनुस्सभावं वा पत्ताति मनुस्सभूता।
Lokiyā pana ‘‘manuno apaccabhāvena manussā’’ti vadanti. Manu nāma paṭhamakappiko lokamariyādāya ādibhūto hitāhitavidhāyako sattānaṃ pituṭṭhāniyo, yo sāsane ‘‘mahāsammato’’ti vuccati. Paccakkhato paramparāya ca tassa ovādānusāsaniyaṃ ṭhitā sattā puttasadisatāya ‘‘manussā’’ti vuccanti. Tato eva hi te māṇavā ‘‘manujā’’ti ca voharīyanti. Manussesu bhūtā jātā, manussabhāvaṃ vā pattāti manussabhūtā.
किमकासि पुञ्ञन्ति किं दानसीलादिप्पभेदेसु कीदिसं पुज्जभावफलनिब्बत्तनतो, यत्थ सयं उप्पन्नं, तं सन्तानं पुनाति विसोधेतीति च ‘‘पुञ्ञ’’न्ति लद्धनामं सुचरितं कुसलकम्मं अकासि, उपचिनि निब्बत्तेसीति अत्थो। जलितानुभावाति सब्बसो विज्जोतमानपुञ्ञिद्धिका।
Kimakāsi puññanti kiṃ dānasīlādippabhedesu kīdisaṃ pujjabhāvaphalanibbattanato, yattha sayaṃ uppannaṃ, taṃ santānaṃ punāti visodhetīti ca ‘‘puñña’’nti laddhanāmaṃ sucaritaṃ kusalakammaṃ akāsi, upacini nibbattesīti attho. Jalitānubhāvāti sabbaso vijjotamānapuññiddhikā.
कस्मा पनेत्थ ‘‘मनुस्सभूता किमकासि पुञ्ञ’’न्ति वुत्तं, किं अञ्ञासु गतीसु पुञ्ञकिरिया नत्थीति? नो नत्थि। यस्मा निरयेपि नाम कामावचरकुसलचित्तपवत्ति कदाचि लब्भतेव, किमङ्गं पनञ्ञत्थ, ननु अवोचुम्हा ‘‘दिट्ठसंसन्दना पुच्छा’’ति। तस्मा महाथेरो मनुस्सत्तभावे ठत्वा पुञ्ञकम्मं कत्वा उप्पन्नं तं दिस्वा भूतत्थवसेन पुच्छन्तो ‘‘मनुस्सभूता किमकासि पुञ्ञ’’न्ति अवोच।
Kasmā panettha ‘‘manussabhūtā kimakāsi puñña’’nti vuttaṃ, kiṃ aññāsu gatīsu puññakiriyā natthīti? No natthi. Yasmā nirayepi nāma kāmāvacarakusalacittapavatti kadāci labbhateva, kimaṅgaṃ panaññattha, nanu avocumhā ‘‘diṭṭhasaṃsandanā pucchā’’ti. Tasmā mahāthero manussattabhāve ṭhatvā puññakammaṃ katvā uppannaṃ taṃ disvā bhūtatthavasena pucchanto ‘‘manussabhūtā kimakāsi puñña’’nti avoca.
अथ वा अञ्ञासु गतीसु एकन्तसुखताय एकन्तदुक्खताय दुक्खबहुलताय च पुञ्ञकिरियाय ओकासो न सुलभरूपो सप्पुरिसूपनिस्सयादिपच्चयसमवायस्स सुदुल्लभभावतो। कदाचि उप्पज्जमानोपि यथावुत्तकारणेन उळारो विपुलो न च होति, मनुस्सगतियं पन सुखबहुलताय पुञ्ञकिरियाय ओकासो सुलभरूपो सप्पुरिसूपनिस्सयादिपच्चयसमवायस्स येभुय्येन सुलभभावतो। यञ्च तत्थ दुक्खं उप्पज्जति, तम्पि विसेसतो पुञ्ञकिरियाय उपनिस्सयो होति। दुक्खूपनिस्सया हि सद्धाति। यथा हि अयोघनेन सत्थके निप्फादियमाने तस्स एकन्ततो न अग्गिम्हि तापनं उदकेन वा तेमनं छेदनकिरियासमत्थताय विसेसपच्चयो, तापेत्वा पन पमाणयोगतो उदकतेमनं तस्सा विसेसपच्चयो, एवमेव सत्तसन्तानस्स एकन्तदुक्खसमङ्गिता दुक्खबहुलता एकन्तसुखसमङ्गिता च पुञ्ञकिरियाय न विसेसपच्चयो होति। सति पन दुक्खसन्तापने पमाणयोगतो सुखूपब्रूहने च लद्धूपनिस्सया पुञ्ञकिरिया उप्पज्जति, उप्पज्जमाना च महाजुतिका महाविप्फारा पटिपक्खछेदनसमत्था च होति, तस्मा मनुस्सभावो पुञ्ञकिरियाय विसेसपच्चयो । तेन वुत्तं ‘‘मनुस्सभूता किमकासि पुञ्ञ’’न्ति। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Atha vā aññāsu gatīsu ekantasukhatāya ekantadukkhatāya dukkhabahulatāya ca puññakiriyāya okāso na sulabharūpo sappurisūpanissayādipaccayasamavāyassa sudullabhabhāvato. Kadāci uppajjamānopi yathāvuttakāraṇena uḷāro vipulo na ca hoti, manussagatiyaṃ pana sukhabahulatāya puññakiriyāya okāso sulabharūpo sappurisūpanissayādipaccayasamavāyassa yebhuyyena sulabhabhāvato. Yañca tattha dukkhaṃ uppajjati, tampi visesato puññakiriyāya upanissayo hoti. Dukkhūpanissayā hi saddhāti. Yathā hi ayoghanena satthake nipphādiyamāne tassa ekantato na aggimhi tāpanaṃ udakena vā temanaṃ chedanakiriyāsamatthatāya visesapaccayo, tāpetvā pana pamāṇayogato udakatemanaṃ tassā visesapaccayo, evameva sattasantānassa ekantadukkhasamaṅgitā dukkhabahulatā ekantasukhasamaṅgitā ca puññakiriyāya na visesapaccayo hoti. Sati pana dukkhasantāpane pamāṇayogato sukhūpabrūhane ca laddhūpanissayā puññakiriyā uppajjati, uppajjamānā ca mahājutikā mahāvipphārā paṭipakkhachedanasamatthā ca hoti, tasmā manussabhāvo puññakiriyāya visesapaccayo . Tena vuttaṃ ‘‘manussabhūtā kimakāsi puñña’’nti. Sesaṃ suviññeyyameva.
४. एवं पन थेरेन पुच्छिता सा देवता पञ्हं विस्सज्जेसि। तमत्थं दस्सेतुं ‘‘सा देवता अत्तमना’’ति गाथा वुत्ता। केन पनायं गाथा वुत्ता? धम्मसङ्गाहकेहि। तत्थ साति या पुब्बे ‘‘पुच्छामि तं देवि महानुभावे’’ति वुत्ता, सा। देवताति देवपुत्तोपि ब्रह्मापि देवधीतापि वुच्चति। ‘‘अथ खो अञ्ञतरा देवता अभिक्कन्ताय रत्तिया अभिक्कन्तवण्णा’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ १.१; खु॰ पा॰ ५.१) हि देवपुत्तो ‘‘देवता’’ति वुत्तो देवोयेव देवताति कत्वा। तथा ‘‘ता देवता सत्तसता उळारा, ब्रह्मविमाना अभिनिक्खमित्वा’’तिआदीसु ब्रह्मानो।
4. Evaṃ pana therena pucchitā sā devatā pañhaṃ vissajjesi. Tamatthaṃ dassetuṃ ‘‘sā devatā attamanā’’ti gāthā vuttā. Kena panāyaṃ gāthā vuttā? Dhammasaṅgāhakehi. Tattha sāti yā pubbe ‘‘pucchāmi taṃ devi mahānubhāve’’ti vuttā, sā. Devatāti devaputtopi brahmāpi devadhītāpi vuccati. ‘‘Atha kho aññatarā devatā abhikkantāya rattiyā abhikkantavaṇṇā’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.1; khu. pā. 5.1) hi devaputto ‘‘devatā’’ti vutto devoyeva devatāti katvā. Tathā ‘‘tā devatā sattasatā uḷārā, brahmavimānā abhinikkhamitvā’’tiādīsu brahmāno.
‘‘अभिक्कन्तेन वण्णेन, या त्वं तिट्ठसि देवते।
‘‘Abhikkantena vaṇṇena, yā tvaṃ tiṭṭhasi devate;
ओभासेन्ती दिसा सब्बा, ओसधी विय तारका’’ति॥ (वि॰ व॰ ७५) –
Obhāsentī disā sabbā, osadhī viya tārakā’’ti. (vi. va. 75) –
आदीसु देवधीता। इधापि देवधीता एव दट्ठब्बा। अत्तमनाति तुट्ठमना पीतिसोमनस्सेहि गहितमना। पीतिसोमनस्ससहगतञ्हि चित्तं दोमनस्सस्स अनोकासतो तेहि तं सकं कत्वा गहितं विय होति। अत्तमनाति वा सकमना। अनवज्जपीतिसोमनस्ससम्पयुत्तञ्हि चित्तं सम्पति आयतिञ्च तंसमङ्गिनो हितसुखावहतो ‘‘सक’’न्ति वत्तब्बतं लभति, न इतरं।
Ādīsu devadhītā. Idhāpi devadhītā eva daṭṭhabbā. Attamanāti tuṭṭhamanā pītisomanassehi gahitamanā. Pītisomanassasahagatañhi cittaṃ domanassassa anokāsato tehi taṃ sakaṃ katvā gahitaṃ viya hoti. Attamanāti vā sakamanā. Anavajjapītisomanassasampayuttañhi cittaṃ sampati āyatiñca taṃsamaṅgino hitasukhāvahato ‘‘saka’’nti vattabbataṃ labhati, na itaraṃ.
मोग्गल्लानेनाति मोग्गल्लानगोत्तस्स ब्राह्मणमहासालस्स पुत्तभावतो सो महाथेरो गोत्तवसेन ‘‘मोग्गल्लानो’’ति पञ्ञातो, तेन मोग्गल्लानेन । पुच्छिताति दिट्ठसंसन्दनवसेन पुच्छिता, अत्तमना सा देवता पञ्हं ब्याकासीति योजना। अत्तमनता चस्सा ‘‘तम्पि नाम परित्तकम्पि कम्मं एवं महतिया दिब्बसम्पत्तिया कारणं अहोसी’’ति पुब्बेपि सा अत्तनो पुञ्ञफलं पटिच्च अन्तरन्तरा सोमनस्सं पटिसंवेदेति, इदानि पन ‘‘अञ्ञतरस्स थेरस्स कतोपि नाम कारो एवं उळारफलो, अयं पन बुद्धानं अग्गसावको उळारगुणो महानुभावो , इमम्पि पस्सितुं निपच्चकारञ्च कातुं लभामि, मम पुञ्ञफलपटिसंयुत्तमेव च पुच्छं करोती’’ति द्वीहि कारणेहि उप्पन्ना। एवं सञ्जातबलवपीतिसोमनस्सा सा थेरस्स वचनं सिरसा सम्पटिच्छित्वा पञ्हं पुट्ठा ब्याकासि।
Moggallānenāti moggallānagottassa brāhmaṇamahāsālassa puttabhāvato so mahāthero gottavasena ‘‘moggallāno’’ti paññāto, tena moggallānena . Pucchitāti diṭṭhasaṃsandanavasena pucchitā, attamanā sā devatā pañhaṃ byākāsīti yojanā. Attamanatā cassā ‘‘tampi nāma parittakampi kammaṃ evaṃ mahatiyā dibbasampattiyā kāraṇaṃ ahosī’’ti pubbepi sā attano puññaphalaṃ paṭicca antarantarā somanassaṃ paṭisaṃvedeti, idāni pana ‘‘aññatarassa therassa katopi nāma kāro evaṃ uḷāraphalo, ayaṃ pana buddhānaṃ aggasāvako uḷāraguṇo mahānubhāvo , imampi passituṃ nipaccakārañca kātuṃ labhāmi, mama puññaphalapaṭisaṃyuttameva ca pucchaṃ karotī’’ti dvīhi kāraṇehi uppannā. Evaṃ sañjātabalavapītisomanassā sā therassa vacanaṃ sirasā sampaṭicchitvā pañhaṃ puṭṭhā byākāsi.
पञ्हन्ति ञातुं इच्छितं तं अत्थं वियाकासि कथेसि विस्सज्जेसि। कथं पन ब्याकासि? पुट्ठाति पुट्ठाकारतो, पुच्छिताकारेनेवाति अत्थो। एत्थ हि ‘‘पुच्छिता’’ति वत्वा पुन ‘‘पुट्ठा’’ति वचनं विसेसत्थनियमनं दट्ठब्बं। सिद्धे हि सति आरम्भो विसेसत्थञापकोव होति। को पनेसो विसेसत्थो? ब्याकरणस्स पुच्छानुरूपता। यञ्हि कम्मफलं दस्सेत्वा तस्स कारणभूतं कम्मं पुच्छितं, तदुभयस्स अञ्ञमञ्ञानुरूपभावविभावना। येन च आकारेन पुच्छा पवत्ता अत्थतो च ब्यञ्जनतो च, तदाकारस्स ब्याकरणस्स पुच्छानुरूपता, तथा चेव विस्सज्जनं पवत्तं। इति इमस्स विसेसस्स ञापनत्थं ‘‘पुच्छिता’’ति वत्वा पुन ‘‘पुट्ठा’’ति वुत्तं।
Pañhanti ñātuṃ icchitaṃ taṃ atthaṃ viyākāsi kathesi vissajjesi. Kathaṃ pana byākāsi? Puṭṭhāti puṭṭhākārato, pucchitākārenevāti attho. Ettha hi ‘‘pucchitā’’ti vatvā puna ‘‘puṭṭhā’’ti vacanaṃ visesatthaniyamanaṃ daṭṭhabbaṃ. Siddhe hi sati ārambho visesatthañāpakova hoti. Ko paneso visesattho? Byākaraṇassa pucchānurūpatā. Yañhi kammaphalaṃ dassetvā tassa kāraṇabhūtaṃ kammaṃ pucchitaṃ, tadubhayassa aññamaññānurūpabhāvavibhāvanā. Yena ca ākārena pucchā pavattā atthato ca byañjanato ca, tadākārassa byākaraṇassa pucchānurūpatā, tathā ceva vissajjanaṃ pavattaṃ. Iti imassa visesassa ñāpanatthaṃ ‘‘pucchitā’’ti vatvā puna ‘‘puṭṭhā’’ti vuttaṃ.
‘‘पुच्छिता’’ति वा ताय देवताय विसेसनमुखेन पुट्ठभावस्स पञ्हब्याकरणस्स च कारणकित्तनं। इदं वुत्तं होति – ‘‘केन तेतादिसो वण्णो’’तिआदिना थेरेन पुच्छीयतीति पुच्छा, ताय देवताय कतकम्मं, तस्सा पुच्छाय कारिता आचिक्खिता वाति सा देवता ‘‘पुच्छिता’’ति वुत्ता। यस्मा पुच्छिता पुच्छियमानस्स कम्मस्स कारिता, तस्मा पञ्हं पुट्ठा। यस्मा च पुच्छिता पुच्छियमानस्स कम्मस्स आचिक्खनसभावा, तस्मा पञ्हं ब्याकासीति। यस्स कम्मस्सिदं फलन्ति इदं ‘‘पञ्ह’’न्ति वुत्तस्स अत्थस्स सरूपदस्सनं। अयं चेत्थ अत्थो – इदं पुच्छन्तस्स पुच्छियमानाय च पच्चक्खभूतं अनन्तरं वुत्तप्पकारं पुञ्ञफलं, यस्स कम्मस्स तं ञातुं इच्छितत्ता पञ्हन्ति वुत्तं पुञ्ञकम्मं ब्याकासीति।
‘‘Pucchitā’’ti vā tāya devatāya visesanamukhena puṭṭhabhāvassa pañhabyākaraṇassa ca kāraṇakittanaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘kena tetādiso vaṇṇo’’tiādinā therena pucchīyatīti pucchā, tāya devatāya katakammaṃ, tassā pucchāya kāritā ācikkhitā vāti sā devatā ‘‘pucchitā’’ti vuttā. Yasmā pucchitā pucchiyamānassa kammassa kāritā, tasmā pañhaṃ puṭṭhā. Yasmā ca pucchitā pucchiyamānassa kammassa ācikkhanasabhāvā, tasmā pañhaṃ byākāsīti. Yassa kammassidaṃ phalanti idaṃ ‘‘pañha’’nti vuttassa atthassa sarūpadassanaṃ. Ayaṃ cettha attho – idaṃ pucchantassa pucchiyamānāya ca paccakkhabhūtaṃ anantaraṃ vuttappakāraṃ puññaphalaṃ, yassa kammassa taṃ ñātuṃ icchitattā pañhanti vuttaṃ puññakammaṃ byākāsīti.
५. अहं मनुस्सेसूतिआदि पञ्हस्स ब्याकरणाकारो। तत्थ अहन्ति देवता अत्तानं निद्दिसति। ‘‘मनुस्सेसू’’ति वत्वा पुन ‘‘मनुस्सभूता’’ति वचनं तदा अत्तनि मनुस्सगुणानं विज्जमानतादस्सनत्थं। यो हि मनुस्सजातिकोव समानो पाणातिपातादिं अकत्तब्बं कत्वा दण्डारहो तत्थ तत्थ राजादितो हत्थच्छेदादिकम्मकारणं पापुणन्तो महादुक्खं अनुभवति, अयं मनुस्सनेरयिको नाम। अपरो मनुस्सजातिकोव समानो पुब्बेकतकम्मुना घासच्छादनम्पि न लभति, खुप्पिपासाभिभूतो दुक्खबहुलो कत्थचि पतिट्ठं अलभमानो विचरति, अयं मनुस्सपेतो नाम। अपरो मनुस्सजातिकोव समानो पराधीनवुत्ति परेसं भारं वहन्तो भिन्नमरियादो वा अनाचारं आचरित्वा परेहि सन्तज्जितो मरणभयभीतो गहननिस्सितो दुक्खबहुलो विचरति हिताहितं अजानन्तो निद्दाजिघच्छादुक्खविनोदनादिपरो, अयं मनुस्सतिरच्छानो नाम। यो पन अत्तनो हिताहितं जानन्तो कम्मफलं सद्दहन्तो हिरोत्तप्पसम्पन्नो दयापन्नो सब्बसत्तेसु संवेगबहुलो अकुसलकम्मपथे परिवज्जेन्तो कुसलकम्मपथे समाचरन्तो पुञ्ञकिरियवत्थूनि परिपूरेति, अयं मनुस्सधम्मे पतिट्ठितो परमत्थतो मनुस्सो नाम। अयम्पि तादिसा अहोसि। तेन वुत्तं ‘‘मनुस्सेसु मनुस्सभूता’’ति। मनुस्से सत्तनिकाये मनुस्सभावं पत्ता मनुस्सधम्मञ्च अप्पहाय ठिताति अत्थो।
5.Ahaṃ manussesūtiādi pañhassa byākaraṇākāro. Tattha ahanti devatā attānaṃ niddisati. ‘‘Manussesū’’ti vatvā puna ‘‘manussabhūtā’’ti vacanaṃ tadā attani manussaguṇānaṃ vijjamānatādassanatthaṃ. Yo hi manussajātikova samāno pāṇātipātādiṃ akattabbaṃ katvā daṇḍāraho tattha tattha rājādito hatthacchedādikammakāraṇaṃ pāpuṇanto mahādukkhaṃ anubhavati, ayaṃ manussanerayiko nāma. Aparo manussajātikova samāno pubbekatakammunā ghāsacchādanampi na labhati, khuppipāsābhibhūto dukkhabahulo katthaci patiṭṭhaṃ alabhamāno vicarati, ayaṃ manussapeto nāma. Aparo manussajātikova samāno parādhīnavutti paresaṃ bhāraṃ vahanto bhinnamariyādo vā anācāraṃ ācaritvā parehi santajjito maraṇabhayabhīto gahananissito dukkhabahulo vicarati hitāhitaṃ ajānanto niddājighacchādukkhavinodanādiparo, ayaṃ manussatiracchāno nāma. Yo pana attano hitāhitaṃ jānanto kammaphalaṃ saddahanto hirottappasampanno dayāpanno sabbasattesu saṃvegabahulo akusalakammapathe parivajjento kusalakammapathe samācaranto puññakiriyavatthūni paripūreti, ayaṃ manussadhamme patiṭṭhito paramatthato manusso nāma. Ayampi tādisā ahosi. Tena vuttaṃ ‘‘manussesu manussabhūtā’’ti. Manusse sattanikāye manussabhāvaṃ pattā manussadhammañca appahāya ṭhitāti attho.
अब्भागतानन्ति अभिआगतानं, सम्पत्तआगन्तुकानन्ति अत्थो। दुविधा हि आगन्तुका अतिथि अब्भागतोति। तेसु कतपरिचयो आगन्तुको अतिथि, अकतपरिचयो अब्भागतो। कतपरिचयो अकतपरिचयोपि वा पुरेतरं आगतो अतिथि, भोजनवेलायं उपट्ठितो सम्पति आगतो अब्भागतो। निमन्तितो वा भत्तेन अतिथि, अनिमन्तितो अब्भागतो। अयं पन अकतपरिचयो अनिमन्तितो सम्पति आगतो च, तं सन्धायाह ‘‘अब्भागतान’’न्ति, गरुकारेन पनेत्थ बहुवचनं वुत्तं। आसति निसीदति एत्थाति आसनं। यंकिञ्चि निसीदनयोग्गं, इध पन पीठं अधिप्पेतं, तस्स च अप्पकत्ता अनुळारत्ता च ‘‘आसनक’’न्ति आह। अदासिन्ति ‘‘इदमस्स थेरस्स दिन्नं मय्हं महप्फलं भविस्सति महानिसंस’’न्ति सञ्जातसोमनस्सा कम्मं कम्मफलञ्च सद्दहित्वा तस्स थेरस्स परिभोगत्थाय अदासिं, निरपेक्खपरिच्चागवसेन परिच्चजिन्ति अत्थो।
Abbhāgatānanti abhiāgatānaṃ, sampattaāgantukānanti attho. Duvidhā hi āgantukā atithi abbhāgatoti. Tesu kataparicayo āgantuko atithi, akataparicayo abbhāgato. Kataparicayo akataparicayopi vā puretaraṃ āgato atithi, bhojanavelāyaṃ upaṭṭhito sampati āgato abbhāgato. Nimantito vā bhattena atithi, animantito abbhāgato. Ayaṃ pana akataparicayo animantito sampati āgato ca, taṃ sandhāyāha ‘‘abbhāgatāna’’nti, garukārena panettha bahuvacanaṃ vuttaṃ. Āsati nisīdati etthāti āsanaṃ. Yaṃkiñci nisīdanayoggaṃ, idha pana pīṭhaṃ adhippetaṃ, tassa ca appakattā anuḷārattā ca ‘‘āsanaka’’nti āha. Adāsinti ‘‘idamassa therassa dinnaṃ mayhaṃ mahapphalaṃ bhavissati mahānisaṃsa’’nti sañjātasomanassā kammaṃ kammaphalañca saddahitvā tassa therassa paribhogatthāya adāsiṃ, nirapekkhapariccāgavasena pariccajinti attho.
अभिवादयिन्ति अभिवादनमकासिं, पञ्चपतिट्ठितेन दक्खिणेय्यपुग्गले वन्दिन्ति अन्तो। वन्दमाना हि तं तायेव वन्दनकिरियाय वन्दियमानं ‘‘सुखिनी होहि, अरोगा होही’’तिआदिना आसिवादं अत्थतो वदापेसि नाम। अञ्जलिकं अकासिन्ति दसनखसमोधानसमुज्जलं अञ्जलिं सिरसि पग्गण्हन्ती गुणविसिट्ठानं अपचायनं अकासिन्ति अत्थो। यथानुभावन्ति यथाबलं, तदा मम विज्जमानविभवानुरूपन्ति अत्थो। अदासि दानन्ति अन्नपानादिदेय्यधम्मपरिच्चागेन दक्खिणेय्यं भोजेन्ती दानमयं पुञ्ञं पसविं।
Abhivādayinti abhivādanamakāsiṃ, pañcapatiṭṭhitena dakkhiṇeyyapuggale vandinti anto. Vandamānā hi taṃ tāyeva vandanakiriyāya vandiyamānaṃ ‘‘sukhinī hohi, arogā hohī’’tiādinā āsivādaṃ atthato vadāpesi nāma. Añjalikaṃ akāsinti dasanakhasamodhānasamujjalaṃ añjaliṃ sirasi paggaṇhantī guṇavisiṭṭhānaṃ apacāyanaṃ akāsinti attho. Yathānubhāvanti yathābalaṃ, tadā mama vijjamānavibhavānurūpanti attho. Adāsi dānanti annapānādideyyadhammapariccāgena dakkhiṇeyyaṃ bhojentī dānamayaṃ puññaṃ pasaviṃ.
एत्थ च ‘‘अह’’न्ति इदं कम्मस्स फलस्स च एकसन्ततिपतिततादस्सनेन सम्बन्धभावदस्सनं, ‘‘मनुस्सेसु मनुस्सभूता’’ति इदं तस्सा पुञ्ञकिरियाय अधिट्ठानभूतसन्तानविसेसदस्सनं, ‘‘अब्भागतान’’न्ति इदं चित्तसम्पत्तिदस्सनञ्चेव खेत्तसम्पत्तिदस्सनञ्च दानस्स विय पटिग्गहणस्स च किञ्चि अनपेक्खित्वा पवत्तितभावदीपनतो। ‘‘आसनकं अदासिं यथानुभावञ्च अदासि दान’’न्ति इदं भोगसारदानदस्सनं, ‘‘अभिवादयिं अञ्जलिकं अकासि’’न्ति इदं कायसारदानदस्सनं।
Ettha ca ‘‘aha’’nti idaṃ kammassa phalassa ca ekasantatipatitatādassanena sambandhabhāvadassanaṃ, ‘‘manussesu manussabhūtā’’ti idaṃ tassā puññakiriyāya adhiṭṭhānabhūtasantānavisesadassanaṃ, ‘‘abbhāgatāna’’nti idaṃ cittasampattidassanañceva khettasampattidassanañca dānassa viya paṭiggahaṇassa ca kiñci anapekkhitvā pavattitabhāvadīpanato. ‘‘Āsanakaṃ adāsiṃ yathānubhāvañca adāsi dāna’’nti idaṃ bhogasāradānadassanaṃ, ‘‘abhivādayiṃ añjalikaṃ akāsi’’nti idaṃ kāyasāradānadassanaṃ.
६. तेनाति तेन यथावुत्तेन पुञ्ञेन हेतुभूतेन। मेति अयं मे-सद्दो ‘‘किच्छेन मे अधिगतं, हलं दानि पकासितु’’न्तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.६५; म॰ नि॰ १.२८१; सं॰ नि॰ १.१७२) करणे आगतो, मयाति अत्थो। ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतू’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ ३.१८२; अ॰ नि॰ ४.२५७) सम्पदाने, मय्हन्ति अत्थो। ‘‘पुब्बेव मे, भिक्खवे, सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२०६; सं॰ नि॰ ४.१४; अ॰ नि॰ ३.१०४) सामिअत्थे आगतो, इधापि सामिअत्थे एव, ममाति अत्थो। स्वायं मे-सद्दो तेन मे पुञ्ञेनाति च मे एतादिसोति च उभयत्थ सम्बन्धितब्बो। सेसं वुत्तनयमेव।
6.Tenāti tena yathāvuttena puññena hetubhūtena. Meti ayaṃ me-saddo ‘‘kicchena me adhigataṃ, halaṃ dāni pakāsitu’’ntiādīsu (dī. ni. 2.65; ma. ni. 1.281; saṃ. ni. 1.172) karaṇe āgato, mayāti attho. ‘‘Sādhu me, bhante, bhagavā saṃkhittena dhammaṃ desetū’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.182; a. ni. 4.257) sampadāne, mayhanti attho. ‘‘Pubbeva me, bhikkhave, sambodhā anabhisambuddhassa bodhisattasseva sato’’tiādīsu (ma. ni. 1.206; saṃ. ni. 4.14; a. ni. 3.104) sāmiatthe āgato, idhāpi sāmiatthe eva, mamāti attho. Svāyaṃ me-saddo tena me puññenāti ca me etādisoti ca ubhayattha sambandhitabbo. Sesaṃ vuttanayameva.
एवं ताय देवताय पञ्हे ब्याकते आयस्मा महामोग्गल्लानो वित्थारेन धम्मं देसेसि। सा देसना सपरिवाराय तस्सा देवताय सात्थिका अहोसि। थेरो ततो मनुस्सलोकं आगन्त्वा सब्बं तं पवत्तिं भगवतो आरोचेसि। भगवा तं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा सम्पत्तपरिसाय धम्मं देसेसि। गाथा एव पन सङ्गहं आरुळ्हाति।
Evaṃ tāya devatāya pañhe byākate āyasmā mahāmoggallāno vitthārena dhammaṃ desesi. Sā desanā saparivārāya tassā devatāya sātthikā ahosi. Thero tato manussalokaṃ āgantvā sabbaṃ taṃ pavattiṃ bhagavato ārocesi. Bhagavā taṃ aṭṭhuppattiṃ katvā sampattaparisāya dhammaṃ desesi. Gāthā eva pana saṅgahaṃ āruḷhāti.
पठमपीठविमानवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamapīṭhavimānavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / विमानवत्थुपाळि • Vimānavatthupāḷi / १. पठमपीठविमानवत्थु • 1. Paṭhamapīṭhavimānavatthu
