Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / વિમાનવત્થુ-અટ્ઠકથા • Vimānavatthu-aṭṭhakathā |
૧. ઇત્થિવિમાનં
1. Itthivimānaṃ
૧. પીઠવગ્ગો
1. Pīṭhavaggo
૧. પઠમપીઠવિમાનવણ્ણના
1. Paṭhamapīṭhavimānavaṇṇanā
તત્થ પઠમવત્થુસ્સ અયં અટ્ઠુપ્પત્તિ – ભગવતિ સાવત્થિયં વિહરન્તે જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે રઞ્ઞા પસેનદિના કોસલેન બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સત્તાહં અસદિસદાને પવત્તિતે તદનુરૂપેન અનાથપિણ્ડિકેન મહાસેટ્ઠિના તયો દિવસે, તથા વિસાખાય મહાઉપાસિકાય મહાદાને દિન્ને અસદિસદાનસ્સ પવત્તિ સકલજમ્બુદીપે પાકટા અહોસિ. અથ મહાજનો તત્થ તત્થ કથં સમુટ્ઠાપેસિ ‘‘કિં નુ ખો એવં ઉળારવિભવપરિચ્ચાગેનેવ દાનં મહપ્ફલતરં ભવિસ્સતિ, ઉદાહુ અત્તનો વિભવાનુરૂપપરિચ્ચાગેનાપી’’તિ. ભિક્ખૂ તં કથં સુત્વા ભગવતો આરોચેસું. ભગવા ‘‘ન, ભિક્ખવે, દેય્યધમ્મસમ્પત્તિયાવ દાનં મહપ્ફલતરં ભવિસ્સતિ, અથ ખો ચિત્તપસાદસમ્પત્તિયા ચ ખેત્તસમ્પત્તિયા ચ, તસ્મા કુણ્ડકમુટ્ઠિમત્તમ્પિ પિલોતિકામત્તમ્પિ તિણપણ્ણસન્થારમત્તમ્પિ પૂતિમુત્તહરીતકમત્તમ્પિ વિપ્પસન્નેન ચેતસા દક્ખિણેય્યપુગ્ગલે પતિટ્ઠાપિતં, તમ્પિ મહપ્ફલતરં ભવિસ્સતિ મહાજુતિકં મહાવિપ્ફાર’’ન્તિ આહ. તથા હિ વુત્તં સક્કેન દેવાનમિન્દેન –
Tattha paṭhamavatthussa ayaṃ aṭṭhuppatti – bhagavati sāvatthiyaṃ viharante jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme raññā pasenadinā kosalena buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa sattāhaṃ asadisadāne pavattite tadanurūpena anāthapiṇḍikena mahāseṭṭhinā tayo divase, tathā visākhāya mahāupāsikāya mahādāne dinne asadisadānassa pavatti sakalajambudīpe pākaṭā ahosi. Atha mahājano tattha tattha kathaṃ samuṭṭhāpesi ‘‘kiṃ nu kho evaṃ uḷāravibhavapariccāgeneva dānaṃ mahapphalataraṃ bhavissati, udāhu attano vibhavānurūpapariccāgenāpī’’ti. Bhikkhū taṃ kathaṃ sutvā bhagavato ārocesuṃ. Bhagavā ‘‘na, bhikkhave, deyyadhammasampattiyāva dānaṃ mahapphalataraṃ bhavissati, atha kho cittapasādasampattiyā ca khettasampattiyā ca, tasmā kuṇḍakamuṭṭhimattampi pilotikāmattampi tiṇapaṇṇasanthāramattampi pūtimuttaharītakamattampi vippasannena cetasā dakkhiṇeyyapuggale patiṭṭhāpitaṃ, tampi mahapphalataraṃ bhavissati mahājutikaṃ mahāvipphāra’’nti āha. Tathā hi vuttaṃ sakkena devānamindena –
‘‘નત્થિ ચિત્તે પસન્નમ્હિ, અપ્પિકા નામ દક્ખિણા;
‘‘Natthi citte pasannamhi, appikā nāma dakkhiṇā;
તથાગતે વા સમ્બુદ્ધે, અથ વા તસ્સ સાવકે’’તિ. (વિ॰ વ॰ ૮૦૪);
Tathāgate vā sambuddhe, atha vā tassa sāvake’’ti. (vi. va. 804);
સા પનેસા કથા સકલજમ્બુદીપે વિત્થારિકા અહોસિ. મનુસ્સા સમણબ્રાહ્મણકપણદ્ધિકવણિબ્બકયાચકાનં યથાવિભવં દાનાનિ દેન્તિ, ગેહઙ્ગણે પાનીયં ઉપટ્ઠપેન્તિ, દ્વારકોટ્ઠકેસુ આસનાનિ ઠપેન્તિ. તેન ચ સમયેન અઞ્ઞતરો પિણ્ડપાતચારિકો થેરો પાસાદિકેન અભિક્કન્તેન પટિક્કન્તેન આલોકિતેન વિલોકિતેન સમિઞ્જિતેન પસારિતેન ઓક્ખિત્તચક્ખુ ઇરિયાપથસમ્પન્નો પિણ્ડાય ચરન્તો ઉપકટ્ઠે કાલે અઞ્ઞતરં ગેહં સમ્પાપુણિ. તત્થેકા કુલધીતા સદ્ધા પસન્ના થેરં પસ્સિત્વા સઞ્જાતગારવબહુમાના ઉળારપીતિસોમનસ્સં ઉપ્પાદેત્વા ગેહં પવેસેત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા અત્તનો પીઠં પઞ્ઞાપેત્વા તસ્સ ઉપરિ પીતકં મટ્ઠવત્થં અત્થરિત્વા અદાસિ. અથ થેરે તત્થ નિસિન્ને ‘‘ઇદં મય્હં ઉત્તમં પુઞ્ઞક્ખેત્તં ઉપટ્ઠિત’’ન્તિ પસન્નચિત્તા યથાવિભવં આહારેન પરિવિસિ, બીજનિઞ્ચ ગહેત્વા બીજિ. સો થેરો કતભત્તકિચ્ચો આસનદાનભોજનદાનાદિપટિસંયુત્તં ધમ્મિં કથં કથેત્વા પક્કામિ. સા ઇત્થી તં અત્તનો દાનં તઞ્ચ ધમ્મકથં પચ્ચવેક્ખન્તી પીતિયા નિરન્તરં ફુટ્ઠસરીરા હુત્વા તં પીઠમ્પિ થેરસ્સ અદાસિ.
Sā panesā kathā sakalajambudīpe vitthārikā ahosi. Manussā samaṇabrāhmaṇakapaṇaddhikavaṇibbakayācakānaṃ yathāvibhavaṃ dānāni denti, gehaṅgaṇe pānīyaṃ upaṭṭhapenti, dvārakoṭṭhakesu āsanāni ṭhapenti. Tena ca samayena aññataro piṇḍapātacāriko thero pāsādikena abhikkantena paṭikkantena ālokitena vilokitena samiñjitena pasāritena okkhittacakkhu iriyāpathasampanno piṇḍāya caranto upakaṭṭhe kāle aññataraṃ gehaṃ sampāpuṇi. Tatthekā kuladhītā saddhā pasannā theraṃ passitvā sañjātagāravabahumānā uḷārapītisomanassaṃ uppādetvā gehaṃ pavesetvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā attano pīṭhaṃ paññāpetvā tassa upari pītakaṃ maṭṭhavatthaṃ attharitvā adāsi. Atha there tattha nisinne ‘‘idaṃ mayhaṃ uttamaṃ puññakkhettaṃ upaṭṭhita’’nti pasannacittā yathāvibhavaṃ āhārena parivisi, bījaniñca gahetvā bīji. So thero katabhattakicco āsanadānabhojanadānādipaṭisaṃyuttaṃ dhammiṃ kathaṃ kathetvā pakkāmi. Sā itthī taṃ attano dānaṃ tañca dhammakathaṃ paccavekkhantī pītiyā nirantaraṃ phuṭṭhasarīrā hutvā taṃ pīṭhampi therassa adāsi.
તતો અપરેન સમયેન અઞ્ઞતરેન રોગેન ફુટ્ઠા કાલં કત્વા તાવતિંસભવને દ્વાદસયોજનિકે કનકવિમાને નિબ્બત્તિ. અચ્છરાસહસ્સં ચસ્સા પરિવારો અહોસિ, પીઠદાનાનુભાવેન ચસ્સા યોજનિકો કનકપલ્લઙ્કો નિબ્બત્તિ આકાસચારી સીઘજવો ઉપરિ કૂટાગારસણ્ઠાનો, તેન તં ‘‘પીઠવિમાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તઞ્હિ સુવણ્ણવણ્ણં વત્થં અત્થરિત્વા દિન્નત્તા કમ્મસરિક્ખતં વિભાવેન્તં સુવણ્ણમયં અહોસિ, પીતિવેગસ્સ બલવભાવેન સીઘજવં, દક્ખિણેય્યસ્સ ચિત્તરુચિવસેન દિન્નત્તા યથારુચિગામી , પસાદસમ્પત્તિયા ઉળારતાય સબ્બસોવ પાસાદિકં સોભાતિસયયુત્તઞ્ચ અહોસિ.
Tato aparena samayena aññatarena rogena phuṭṭhā kālaṃ katvā tāvatiṃsabhavane dvādasayojanike kanakavimāne nibbatti. Accharāsahassaṃ cassā parivāro ahosi, pīṭhadānānubhāvena cassā yojaniko kanakapallaṅko nibbatti ākāsacārī sīghajavo upari kūṭāgārasaṇṭhāno, tena taṃ ‘‘pīṭhavimāna’’nti vuccati. Tañhi suvaṇṇavaṇṇaṃ vatthaṃ attharitvā dinnattā kammasarikkhataṃ vibhāventaṃ suvaṇṇamayaṃ ahosi, pītivegassa balavabhāvena sīghajavaṃ, dakkhiṇeyyassa cittarucivasena dinnattā yathārucigāmī , pasādasampattiyā uḷāratāya sabbasova pāsādikaṃ sobhātisayayuttañca ahosi.
અથેકસ્મિં ઉસ્સવદિવસે દેવતાસુ યથાસકં દિબ્બાનુભાવેન ઉય્યાનકીળનત્થં નન્દનવનં ગચ્છન્તીસુ સા દેવતા દિબ્બવત્થનિવત્થા દિબ્બાભરણવિભૂસિતા અચ્છરાસહસ્સપરિવારા સકભવના નિક્ખમિત્વા તં પીઠવિમાનં અભિરુય્હ મહતિયા દેવિદ્ધિયા મહન્તેન સિરિસોભગ્ગેન સમન્તતો ચન્દો વિય સૂરિયો વિય ચ ઓભાસેન્તી ઉય્યાનં ગચ્છતિ. તેન ચ સમયેન આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ દેવચારિકં ચરન્તો તાવતિંસભવનં ઉપગતો તસ્સા દેવતાય અવિદૂરે અત્તાનં દસ્સેસિ. અથ સા દેવતા તં દિસ્વા સમુપ્પન્નબલવપસાદગારવા સહસા પલ્લઙ્કતો ઓરુય્હ થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા દસનખસમોધાનસમુજ્જલં અઞ્જલિં પગ્ગય્હ નમસ્સમાના અટ્ઠાસિ. થેરો કિઞ્ચાપિ તાય અઞ્ઞેહિ ચ સત્તેહિ યથૂપચિતં કુસલાકુસલં અત્તનો યથાકમ્મૂપગઞાણાનુભાવેન હત્થતલે ઠપિતઆમલકં વિય પઞ્ઞાબલભેદેન પચ્ચક્ખતો પસ્સતિ, તથાપિ યસ્મા દેવતાનં ઉપપત્તિસમનન્તરમેવ ‘‘કુતો નુ ખો અહં ચવિત્વા ઇધૂપપન્ના, કિં નુ ખો કુસલકમ્મં કત્વા ઇમં સમ્પત્તિં પટિલભામી’’તિ અતીતભવં યથૂપચિતઞ્ચ કમ્મં ઉદ્દિસ્સ યેભુય્યેન ધમ્મતાસિદ્ધા ઉપધારણા , તસ્સા ચ યાથાવતો ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મા તાય દેવતાય કતકમ્મં કથાપેત્વા સદેવકસ્સ લોકસ્સ કમ્મફલં પચ્ચક્ખં કાતુકામો –
Athekasmiṃ ussavadivase devatāsu yathāsakaṃ dibbānubhāvena uyyānakīḷanatthaṃ nandanavanaṃ gacchantīsu sā devatā dibbavatthanivatthā dibbābharaṇavibhūsitā accharāsahassaparivārā sakabhavanā nikkhamitvā taṃ pīṭhavimānaṃ abhiruyha mahatiyā deviddhiyā mahantena sirisobhaggena samantato cando viya sūriyo viya ca obhāsentī uyyānaṃ gacchati. Tena ca samayena āyasmā mahāmoggallāno heṭṭhā vuttanayeneva devacārikaṃ caranto tāvatiṃsabhavanaṃ upagato tassā devatāya avidūre attānaṃ dassesi. Atha sā devatā taṃ disvā samuppannabalavapasādagāravā sahasā pallaṅkato oruyha theraṃ upasaṅkamitvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā dasanakhasamodhānasamujjalaṃ añjaliṃ paggayha namassamānā aṭṭhāsi. Thero kiñcāpi tāya aññehi ca sattehi yathūpacitaṃ kusalākusalaṃ attano yathākammūpagañāṇānubhāvena hatthatale ṭhapitaāmalakaṃ viya paññābalabhedena paccakkhato passati, tathāpi yasmā devatānaṃ upapattisamanantarameva ‘‘kuto nu kho ahaṃ cavitvā idhūpapannā, kiṃ nu kho kusalakammaṃ katvā imaṃ sampattiṃ paṭilabhāmī’’ti atītabhavaṃ yathūpacitañca kammaṃ uddissa yebhuyyena dhammatāsiddhā upadhāraṇā , tassā ca yāthāvato ñāṇaṃ uppajjati, tasmā tāya devatāya katakammaṃ kathāpetvā sadevakassa lokassa kammaphalaṃ paccakkhaṃ kātukāmo –
૧.
1.
‘‘પીઠં તે સોવણ્ણમયં ઉળારં, મનોજવં ગચ્છતિ યેનકામં;
‘‘Pīṭhaṃ te sovaṇṇamayaṃ uḷāraṃ, manojavaṃ gacchati yenakāmaṃ;
અલઙ્કતે મલ્યધરે સુવત્થે, ઓભાસસિ વિજ્જુરિવબ્ભ કૂટં.
Alaṅkate malyadhare suvatthe, obhāsasi vijjurivabbha kūṭaṃ.
૨.
2.
‘‘કેન તેતાદિસો વણ્ણો, કેન તે ઇધ મિજ્ઝતિ;
‘‘Kena tetādiso vaṇṇo, kena te idha mijjhati;
ઉપ્પજ્જન્તિ ચ તે ભોગા, યે કેચિ મનસો પિયા.
Uppajjanti ca te bhogā, ye keci manaso piyā.
૩.
3.
‘‘પુચ્છામિ તં દેવિ મહાનુભાવે,
‘‘Pucchāmi taṃ devi mahānubhāve,
મનુસ્સભૂતા કિમકાસિ પુઞ્ઞં;
Manussabhūtā kimakāsi puññaṃ;
કેનાસિ એવં જલિતાનુભાવા,
Kenāsi evaṃ jalitānubhāvā,
વણ્ણો ચ તે સબ્બદિસા પભાસતી’’તિ. આહ –
Vaṇṇo ca te sabbadisā pabhāsatī’’ti. āha –
૪.
4.
‘‘સા દેવતા અત્તમના, મોગ્ગલ્લાનેન પુચ્છિતા;
‘‘Sā devatā attamanā, moggallānena pucchitā;
પઞ્હં પુટ્ઠા વિયાકાસિ, યસ્સ કમ્મસ્સિદં ફલં’’.
Pañhaṃ puṭṭhā viyākāsi, yassa kammassidaṃ phalaṃ’’.
૫.
5.
‘‘અહં મનુસ્સેસુ મનુસ્સભૂતા, અબ્ભાગતાનાસનકં અદાસિં;
‘‘Ahaṃ manussesu manussabhūtā, abbhāgatānāsanakaṃ adāsiṃ;
અભિવાદયિં અઞ્જલિકં અકાસિં, યથાનુભાવઞ્ચ અદાસિ દાનં.
Abhivādayiṃ añjalikaṃ akāsiṃ, yathānubhāvañca adāsi dānaṃ.
૬.
6.
‘‘તેન મેતાદિસો વણ્ણો, તેન મે ઇધ મિજ્ઝતિ;
‘‘Tena metādiso vaṇṇo, tena me idha mijjhati;
ઉપ્પજ્જન્તિ ચ મે ભોગા, યે કેચિ મનસો પિયા.
Uppajjanti ca me bhogā, ye keci manaso piyā.
૭.
7.
‘‘અક્ખામિ તે ભિક્ખુ મહાનુભાવ, મનુસ્સભૂતા યમકાસિ પુઞ્ઞં;
‘‘Akkhāmi te bhikkhu mahānubhāva, manussabhūtā yamakāsi puññaṃ;
તેનમ્હિ એવં જલિતાનુભાવા, વણ્ણો ચ મે સબ્બદિસા પભાસતી’’તિ.
Tenamhi evaṃ jalitānubhāvā, vaṇṇo ca me sabbadisā pabhāsatī’’ti.
૧. તત્થ પીઠન્તિ યંકિઞ્ચિ તાદિસં દારુક્ખન્ધમ્પિ આપણમ્પિ બલિકરણપીઠમ્પિ વેત્તાસનમ્પિ મસારકાદિવિસેસનામં દારુમયાદિઆસનમ્પિ વુચ્ચતિ. તથા હિ ‘‘પાદપીઠં પાદકથલિક’’ન્તિ (મહાવ॰ ૨૦૯; ચૂળવ॰ ૭૫) એત્થ પાદઠપનયોગ્ગં પીઠાદિકં દારુક્ખન્ધં વુચ્ચતિ, ‘‘પીઠસપ્પી’’તિ (મિ॰ પ॰ ૫.૩.૧) એત્થ હત્થેન ગહણયોગ્ગં. ‘‘પીઠિકા’’તિ પન એકચ્ચેસુ જનપદેસુ દેસવોહારેન આપણં. ‘‘ભૂતપીઠિકા દેવકુલપીઠિકા’’તિ એત્થ દેવતાનં બલિકરણટ્ઠાનભૂતં પીઠં. ‘‘ભદ્દપીઠ’’ન્તિ એત્થ વેત્તલતાદીહિ ઉપરિ વીતં આસનં, યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ભદ્દપીઠં ઉપાનયી’’તિ . ‘‘સુપઞ્ઞત્તં મઞ્ચપીઠં. મઞ્ચં વા પીઠં વા કારયમાનેના’’તિ (પાચિ॰ ૫૨૨) ચ આદીસુ મસારકાદિભેદં દારુમયાદિઆસનં. ઇધ પન પલ્લઙ્કાકારસણ્ઠિતં દેવતાય પુઞ્ઞાનુભાવાભિનિબ્બત્તં યોજનિકં કનકવિમાનં વેદિતબ્બં.
1. Tattha pīṭhanti yaṃkiñci tādisaṃ dārukkhandhampi āpaṇampi balikaraṇapīṭhampi vettāsanampi masārakādivisesanāmaṃ dārumayādiāsanampi vuccati. Tathā hi ‘‘pādapīṭhaṃ pādakathalika’’nti (mahāva. 209; cūḷava. 75) ettha pādaṭhapanayoggaṃ pīṭhādikaṃ dārukkhandhaṃ vuccati, ‘‘pīṭhasappī’’ti (mi. pa. 5.3.1) ettha hatthena gahaṇayoggaṃ. ‘‘Pīṭhikā’’ti pana ekaccesu janapadesu desavohārena āpaṇaṃ. ‘‘Bhūtapīṭhikā devakulapīṭhikā’’ti ettha devatānaṃ balikaraṇaṭṭhānabhūtaṃ pīṭhaṃ. ‘‘Bhaddapīṭha’’nti ettha vettalatādīhi upari vītaṃ āsanaṃ, yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘bhaddapīṭhaṃ upānayī’’ti . ‘‘Supaññattaṃ mañcapīṭhaṃ. Mañcaṃ vā pīṭhaṃ vā kārayamānenā’’ti (pāci. 522) ca ādīsu masārakādibhedaṃ dārumayādiāsanaṃ. Idha pana pallaṅkākārasaṇṭhitaṃ devatāya puññānubhāvābhinibbattaṃ yojanikaṃ kanakavimānaṃ veditabbaṃ.
તેતિ તે-સદ્દો ‘‘ન તે સુખં પજાનન્તિ, યે ન પસ્સન્તિ નન્દન’’ન્તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૧.૧૧, ૨૨૬) ત-સદ્દસ્સ વસેન પચ્ચત્તબહુવચને આગતો. ‘‘નમો તે પુરિસાજઞ્ઞ, નમો તે પુરિસુત્તમ (દી॰ નિ॰ ૩.૨૭૮; સુ॰ નિ॰ ૫૪૯). નમો તે બુદ્ધ વીરત્થૂ’’તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૯૦) ચ આદીસુ તુમ્હ-સદ્દસ્સ વસેન સમ્પદાને, તુય્હન્તિ અત્થો. ‘‘કિં તે દિટ્ઠં કિન્તિ તે સુતં. ઉપધી તે સમતિક્કન્તા, આસવા તે પદાલિતા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૪૦૦; સુ॰ નિ॰ ૫૫૧) ચ આદીસુ કરણે. ‘‘કિં તે વતં કિં પન બ્રહ્મચરિય’’ન્તિઆદીસુ (વિ॰ વ॰ ૧૨૫૧; જા॰ ૧.૧૦.૯૨) સામિઅત્થે. ઇધાપિ સામિઅત્થે દટ્ઠબ્બો. તવાતિ હિ અત્થો.
Teti te-saddo ‘‘na te sukhaṃ pajānanti, ye na passanti nandana’’ntiādīsu (saṃ. ni. 1.11, 226) ta-saddassa vasena paccattabahuvacane āgato. ‘‘Namo te purisājañña, namo te purisuttama (dī. ni. 3.278; su. ni. 549). Namo te buddha vīratthū’’ti (saṃ. ni. 1.90) ca ādīsu tumha-saddassa vasena sampadāne, tuyhanti attho. ‘‘Kiṃ te diṭṭhaṃ kinti te sutaṃ. Upadhī te samatikkantā, āsavā te padālitā’’ti (ma. ni. 2.400; su. ni. 551) ca ādīsu karaṇe. ‘‘Kiṃ te vataṃ kiṃ pana brahmacariya’’ntiādīsu (vi. va. 1251; jā. 1.10.92) sāmiatthe. Idhāpi sāmiatthe daṭṭhabbo. Tavāti hi attho.
સોવણ્ણમયન્તિ એત્થ સુવણ્ણ-સદ્દો ‘‘સુવણ્ણે દુબ્બણ્ણે સુગતે દુગ્ગતે’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૪૮) ચ ‘‘સુવણ્ણતા સુસરતા’’તિ (ખુ॰ પા॰ ૮.૧૧) ચ એવમાદીસુ છવિસમ્પત્તિયં આગતો. ‘‘કાકં સુવણ્ણા પરિવારયન્તી’’તિઆદીસુ (જા॰ ૧.૧.૭૭) ગરુળે. ‘‘સુવણ્ણવણ્ણો કઞ્ચનસન્નિભત્તચો’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૩.૨૦૦) જાતરૂપે. ઇધાપિ જાતરૂપે એવ દટ્ઠબ્બો. તઞ્હિ બુદ્ધાનં સમાનવણ્ણતાય સોભનો વણ્ણો એતસ્સાતિ સુવણ્ણન્તિ વુચ્ચતિ. સુવણ્ણમેવ સોવણ્ણં યથા ‘‘વેકતં વેસમ’’ન્તિ ચ. મય-સદ્દો ચ ‘‘અનુઞ્ઞાતપટિઞ્ઞાતા, તેવિજ્જા મયમસ્મુભો’’તિઆદીસુ (સુ॰ નિ॰ ૫૯૯; મ॰ નિ॰ ૨.૪૫૫) અસ્મદત્થે આગતો. ‘‘મયં નિસ્સાય હેમાય, જાતમણ્ડો દરી સુભા’’તિ એત્થ પઞ્ઞત્તિયં. ‘‘મનોમયા પીતિભક્ખા સયંપભા’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૩૯; ૩.૩૮) નિબ્બત્તિઅત્થે, બાહિરેન પચ્ચયેન વિના મનસાવ નિબ્બત્તાતિ મનોમયાતિ વુત્તા. ‘‘યંનૂનાહં સામં ચિક્ખલ્લં મદ્દિત્વા સબ્બમત્તિકામયં કુટિકં કરેય્ય’’ન્તિઆદીસુ (પારા॰ ૮૪) વિકારત્થે. ‘‘દાનમયં સીલમય’’ન્તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૦૫) પદપૂરણમત્તે. ઇધાપિ વિકારત્થે, પદપૂરણમત્તે વા દટ્ઠબ્બો. યદા હિ સુવણ્ણેન નિબ્બત્તં સોવણ્ણમયન્તિ અયમત્થો, તદા સુવણ્ણસ્સ વિકારો સોવણ્ણમયન્તિ વિકારત્થે મય-સદ્દો દટ્ઠબ્બો, ‘‘નિબ્બત્તિઅત્થે’’તિપિ વત્તું વટ્ટતિયેવ. યદા પન સુવણ્ણેન નિબ્બત્તં સોવણ્ણન્તિ અયમત્થો, તદા સોવણ્ણમેવ સોવણ્ણમયન્તિ પદપૂરણમત્તે મય-સદ્દો દટ્ઠબ્બો.
Sovaṇṇamayanti ettha suvaṇṇa-saddo ‘‘suvaṇṇe dubbaṇṇe sugate duggate’’ti (ma. ni. 1.148) ca ‘‘suvaṇṇatā susaratā’’ti (khu. pā. 8.11) ca evamādīsu chavisampattiyaṃ āgato. ‘‘Kākaṃ suvaṇṇā parivārayantī’’tiādīsu (jā. 1.1.77) garuḷe. ‘‘Suvaṇṇavaṇṇo kañcanasannibhattaco’’tiādīsu (dī. ni. 3.200) jātarūpe. Idhāpi jātarūpe eva daṭṭhabbo. Tañhi buddhānaṃ samānavaṇṇatāya sobhano vaṇṇo etassāti suvaṇṇanti vuccati. Suvaṇṇameva sovaṇṇaṃ yathā ‘‘vekataṃ vesama’’nti ca. Maya-saddo ca ‘‘anuññātapaṭiññātā, tevijjā mayamasmubho’’tiādīsu (su. ni. 599; ma. ni. 2.455) asmadatthe āgato. ‘‘Mayaṃ nissāya hemāya, jātamaṇḍo darī subhā’’ti ettha paññattiyaṃ. ‘‘Manomayā pītibhakkhā sayaṃpabhā’’tiādīsu (dī. ni. 1.39; 3.38) nibbattiatthe, bāhirena paccayena vinā manasāva nibbattāti manomayāti vuttā. ‘‘Yaṃnūnāhaṃ sāmaṃ cikkhallaṃ madditvā sabbamattikāmayaṃ kuṭikaṃ kareyya’’ntiādīsu (pārā. 84) vikāratthe. ‘‘Dānamayaṃ sīlamaya’’ntiādīsu (dī. ni. 3.305) padapūraṇamatte. Idhāpi vikāratthe, padapūraṇamatte vā daṭṭhabbo. Yadā hi suvaṇṇena nibbattaṃ sovaṇṇamayanti ayamattho, tadā suvaṇṇassa vikāro sovaṇṇamayanti vikāratthe maya-saddo daṭṭhabbo, ‘‘nibbattiatthe’’tipi vattuṃ vaṭṭatiyeva. Yadā pana suvaṇṇena nibbattaṃ sovaṇṇanti ayamattho, tadā sovaṇṇameva sovaṇṇamayanti padapūraṇamatte maya-saddo daṭṭhabbo.
ઉળારન્તિ પણીતમ્પિ સેટ્ઠમ્પિ મહન્તમ્પિ. ઉળાર-સદ્દો હિ ‘‘પુબ્બેનાપરં ઉળારં વિસેસં અધિગચ્છતી’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૫.૩૭૬) પણીતે આગતો. ‘‘ઉળારાય ખલુ ભવં વચ્છાયનો સમણં ગોતમં પસંસાય પસંસતી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૮૮) સેટ્ઠે. ‘‘ઉળારભોગા ઉળારયસા ઓળારિક’’ન્તિ ચ આદીસુ (ધ॰ સ॰ ૮૯૪, ૮૯૬; મ॰ નિ॰ ૧.૨૪૪) મહન્તે. તમ્પિ ચ વિમાનં મનુઞ્ઞભાવેન ઉપભુઞ્જન્તાનં અતિત્તિકરણત્થેન પણીતં, સમન્તપાસાદિકતાદિના પસંસિતતાય સેટ્ઠં, પમાણમહન્તતાય ચ મહગ્ઘતાય ચ મહન્તં, તીહિપિ અત્થેહિ ઉળારમેવાતિ વુત્તં ઉળારન્તિ.
Uḷāranti paṇītampi seṭṭhampi mahantampi. Uḷāra-saddo hi ‘‘pubbenāparaṃ uḷāraṃ visesaṃ adhigacchatī’’tiādīsu (saṃ. ni. 5.376) paṇīte āgato. ‘‘Uḷārāya khalu bhavaṃ vacchāyano samaṇaṃ gotamaṃ pasaṃsāya pasaṃsatī’’tiādīsu (ma. ni. 1.288) seṭṭhe. ‘‘Uḷārabhogā uḷārayasā oḷārika’’nti ca ādīsu (dha. sa. 894, 896; ma. ni. 1.244) mahante. Tampi ca vimānaṃ manuññabhāvena upabhuñjantānaṃ atittikaraṇatthena paṇītaṃ, samantapāsādikatādinā pasaṃsitatāya seṭṭhaṃ, pamāṇamahantatāya ca mahagghatāya ca mahantaṃ, tīhipi atthehi uḷāramevāti vuttaṃ uḷāranti.
મનોજવન્તિ એત્થ મનોતિ ચિત્તં. યદિપિ મનો-સદ્દો સબ્બેસમ્પિ કુસલાકુસલાબ્યાકતચિત્તાનં સાધારણવાચી, ‘‘મનોજવ’’ન્તિ પન વુત્તત્તા યત્થ કત્થચિ આરમ્મણે પવત્તનકસ્સ કિરિયમયચિત્તસ્સ વસેન વેદિતબ્બં. તસ્મા મનસો વિય જવો એતસ્સાતિ મનોજવં યથા ઓટ્ઠમુખોતિ, અતિવિય સીઘગમનન્તિ અત્થો. મનો હિ લહુપરિવત્તિતાય અતિદૂરેપિ વિસયે ખણેનેવ નિપતતિ, તેનાહ ભગવા – ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકધમ્મમ્પિ સમનુપસ્સામિ યં એવં લહુપરિવત્તં, યથયિદં, ભિક્ખવે, ચિત્ત’’ન્તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૪૮) ‘‘દૂરઙ્ગમં એકચર’’ન્તિ (ધ॰ પ॰ ૩૭) ચ. ગચ્છતીતિ તસ્સા દેવતાય વસનવિમાનતો ઉય્યાનં ઉદ્દિસ્સ આકાસેન ગચ્છતિ.
Manojavanti ettha manoti cittaṃ. Yadipi mano-saddo sabbesampi kusalākusalābyākatacittānaṃ sādhāraṇavācī, ‘‘manojava’’nti pana vuttattā yattha katthaci ārammaṇe pavattanakassa kiriyamayacittassa vasena veditabbaṃ. Tasmā manaso viya javo etassāti manojavaṃ yathā oṭṭhamukhoti, ativiya sīghagamananti attho. Mano hi lahuparivattitāya atidūrepi visaye khaṇeneva nipatati, tenāha bhagavā – ‘‘nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekadhammampi samanupassāmi yaṃ evaṃ lahuparivattaṃ, yathayidaṃ, bhikkhave, citta’’nti (a. ni. 1.48) ‘‘dūraṅgamaṃ ekacara’’nti (dha. pa. 37) ca. Gacchatīti tassā devatāya vasanavimānato uyyānaṃ uddissa ākāsena gacchati.
યેનકામન્તિ એત્થ કામ-સદ્દો ‘‘કામા હિ ચિત્રા મધુરા મનોરમા, વિરૂપરૂપેન મથેન્તિ ચિત્ત’’ન્તિઆદીસુ (સુ॰ નિ॰ ૫૦; થેરગા॰ ૭૮૭) મનાપિયે રૂપાદિવિસયે આગતો. ‘‘છન્દો કામો રાગો કામો’’તિઆદીસુ (વિભ॰ ૫૬૪; મહાનિ॰ ૧; ચૂળનિ॰ ૮ અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ) છન્દરાગે. ‘‘કિલેસકામો કામુપાદાન’’ન્તિઆદીસુ (ધ॰ સ॰ ૧૨૧૯; મહાનિ॰ ૨) સબ્બસ્મિં લોભે. ‘‘અત્તકામપારિચરિયાય વણ્ણં ભાસેય્યા’’તિઆદીસુ (પારા॰ ૨૯૧) ગામધમ્મે. ‘‘સન્તેત્થ તયો કુલપુત્તા અત્તકામરૂપા વિહરન્તી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૩૨૫; મહાવ॰ ૪૬૬) હિતચ્છન્દે. ‘‘અત્તાધીનો અપરાધીનો ભુજિસ્સો યેનકામંગમો’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૨૨૧; મ॰ નિ॰ ૧.૪૨૬) સેરિભાવે. ઇધાપિ સેરિભાવે એવ દટ્ઠબ્બો, તસ્મા યેનકામન્તિ યથારુચિ, દેવતાય ઇચ્છાનુરૂપન્તિ અત્થો.
Yenakāmanti ettha kāma-saddo ‘‘kāmā hi citrā madhurā manoramā, virūparūpena mathenti citta’’ntiādīsu (su. ni. 50; theragā. 787) manāpiye rūpādivisaye āgato. ‘‘Chando kāmo rāgo kāmo’’tiādīsu (vibha. 564; mahāni. 1; cūḷani. 8 ajitamāṇavapucchāniddesa) chandarāge. ‘‘Kilesakāmo kāmupādāna’’ntiādīsu (dha. sa. 1219; mahāni. 2) sabbasmiṃ lobhe. ‘‘Attakāmapāricariyāya vaṇṇaṃ bhāseyyā’’tiādīsu (pārā. 291) gāmadhamme. ‘‘Santettha tayo kulaputtā attakāmarūpā viharantī’’tiādīsu (ma. ni. 1.325; mahāva. 466) hitacchande. ‘‘Attādhīno aparādhīno bhujisso yenakāmaṃgamo’’tiādīsu (dī. ni. 1.221; ma. ni. 1.426) seribhāve. Idhāpi seribhāve eva daṭṭhabbo, tasmā yenakāmanti yathāruci, devatāya icchānurūpanti attho.
અલઙ્કતેતિ અલઙ્કતગત્તે, નાનાવિધરંસિજાલસમુજ્જલવિવિધરતનવિજ્જોતિતેહિ હત્થૂપગપાદૂપગાદિભેદેહિ સટ્ઠિસકટભારપરિમાણેહિ દિબ્બાલઙ્કારેહિ વિભૂસિતસરીરેતિ અત્થો. સમ્બોધને ચેતં એકવચનં. મલ્યધરેતિ કપ્પરુક્ખપારિચ્છત્તકસન્તાનકલતાદિસમ્ભવેહિ, સુવિસુદ્ધચામીકરવિવિધરતનમયપત્તકિઞ્જક્ખકેસરેહિ, સમન્તતો વિજ્જોતમાનવિપ્ફુરન્તકિરણનિકરરુચિરેહિ દિબ્બકુસુમેહિ સુમણ્ડિતકેસહત્થાદિતાય માલાભારિની. સુવત્થેતિ કપ્પલતાનિબ્બત્તાનં, નાનાવિરાગવણ્ણવિસેસાનં સુપરિસુદ્ધભાસુરપ્પભાનં નિવાસનુત્તરિયપટિચ્છદાદીનં દિબ્બવત્થાનં વસેન સુન્દરવત્થે. ઓભાસસીતિ વિજ્જોતસિ. વિજ્જુરિવાતિ વિજ્જુલતા વિય. અબ્ભકૂટન્તિ વલાહકસિખરે. ભુમ્મત્થે હિ એતં ઉપયોગવચનં. ઓભાસસીતિ વા અન્તોગધહેતુઅત્થવચનં, ઓભાસેસીતિ અત્થો. ઇમસ્મિં પક્ખે ‘‘અબ્ભકૂટ’’ન્તિ ઉપયોગત્થે એવ ઉપયોગવચનં દટ્ઠબ્બં.
Alaṅkateti alaṅkatagatte, nānāvidharaṃsijālasamujjalavividharatanavijjotitehi hatthūpagapādūpagādibhedehi saṭṭhisakaṭabhāraparimāṇehi dibbālaṅkārehi vibhūsitasarīreti attho. Sambodhane cetaṃ ekavacanaṃ. Malyadhareti kapparukkhapāricchattakasantānakalatādisambhavehi, suvisuddhacāmīkaravividharatanamayapattakiñjakkhakesarehi, samantato vijjotamānavipphurantakiraṇanikararucirehi dibbakusumehi sumaṇḍitakesahatthāditāya mālābhārinī. Suvattheti kappalatānibbattānaṃ, nānāvirāgavaṇṇavisesānaṃ suparisuddhabhāsurappabhānaṃ nivāsanuttariyapaṭicchadādīnaṃ dibbavatthānaṃ vasena sundaravatthe. Obhāsasīti vijjotasi. Vijjurivāti vijjulatā viya. Abbhakūṭanti valāhakasikhare. Bhummatthe hi etaṃ upayogavacanaṃ. Obhāsasīti vā antogadhahetuatthavacanaṃ, obhāsesīti attho. Imasmiṃ pakkhe ‘‘abbhakūṭa’’nti upayogatthe eva upayogavacanaṃ daṭṭhabbaṃ.
અયઞ્હેત્થ અત્થો – યથા નામ સઞ્ઝાપભાનુરઞ્જિતં રત્તવલાહકસિખરં પકતિયાપિ ઓભાસમાનં સમન્તતો વિજ્જોતમાના વિજ્જુલતા નિચ્છરન્તી વિસેસતો ઓભાસેતિ, એવમેવં સુપરિસુદ્ધતપનીયમયં નાનારતનસમુજ્જલં પકતિપભસ્સરં ઇમં વિમાનં ત્વં સબ્બાલઙ્કારેહિ વિભૂસિતા સબ્બસો વિજ્જોતયન્તીહિ અત્તનો સરીરપ્પભાહિ વત્થાભરણોભાસેહિ ચ વિસેસતો ઓભાસેસીતિ.
Ayañhettha attho – yathā nāma sañjhāpabhānurañjitaṃ rattavalāhakasikharaṃ pakatiyāpi obhāsamānaṃ samantato vijjotamānā vijjulatā niccharantī visesato obhāseti, evamevaṃ suparisuddhatapanīyamayaṃ nānāratanasamujjalaṃ pakatipabhassaraṃ imaṃ vimānaṃ tvaṃ sabbālaṅkārehi vibhūsitā sabbaso vijjotayantīhi attano sarīrappabhāhi vatthābharaṇobhāsehi ca visesato obhāsesīti.
એત્થ હિ ‘‘પીઠ’’ન્તિ નિદસ્સેતબ્બવચનમેતં , ‘‘અબ્ભકૂટ’’ન્તિ નિદસ્સનવચનં. તથા ‘‘તે’’તિ નિદસ્સેતબ્બવચનં. તઞ્હિ ‘‘પીઠ’’ન્તિ ઇદં અપેક્ખિત્વા સામિવચનેન વુત્તમ્પિ ‘‘અલઙ્કતે મલ્યધરે સુવત્થે ઓભાસસી’’તિ ઇમાનિ પદાનિ અપેક્ખિત્વા પચ્ચત્તવસેન પરિણમતિ, તસ્મા ‘‘ત્વ’’ન્તિ વુત્તં હોતિ. ‘‘વિજ્જુરિવા’’તિ નિદસ્સનવચનં. ‘‘ઓભાસસી’’તિ ઇદં દ્વિન્નમ્પિ ઉપમેય્યુપમાનાનં સમ્બન્ધદસ્સનં. ‘‘ઓભાસસી’’તિ હિ ઇદં ‘‘ત્વ’’ન્તિ પદં અપેક્ખિત્વા મજ્ઝિમપુરિસવસેન વુત્તં, ‘‘પીઠ’’ન્તિ ઇદં અપેક્ખિત્વા પઠમપુરિસવસેન પરિણમતિ. ચ-સદ્દો ચેત્થ લુત્તનિદ્દિટ્ઠો દટ્ઠબ્બો. ‘‘ગચ્છતિ યેનકામં ઓભાસસી’’તિ ચ ‘‘વિજ્જુલતોભાસિતં અબ્ભકૂટં વિયા’’તિ પચ્ચત્તવસેન ચેતં ઉપયોગવચનં પરિણમતિ. તથા ‘‘પીઠ’’ન્તિ વિસેસિતબ્બવચનમેતં, ‘‘તે સોવણ્ણમયં ઉળાર’’ન્તિઆદિ તસ્સ વિસેસનં.
Ettha hi ‘‘pīṭha’’nti nidassetabbavacanametaṃ , ‘‘abbhakūṭa’’nti nidassanavacanaṃ. Tathā ‘‘te’’ti nidassetabbavacanaṃ. Tañhi ‘‘pīṭha’’nti idaṃ apekkhitvā sāmivacanena vuttampi ‘‘alaṅkate malyadhare suvatthe obhāsasī’’ti imāni padāni apekkhitvā paccattavasena pariṇamati, tasmā ‘‘tva’’nti vuttaṃ hoti. ‘‘Vijjurivā’’ti nidassanavacanaṃ. ‘‘Obhāsasī’’ti idaṃ dvinnampi upameyyupamānānaṃ sambandhadassanaṃ. ‘‘Obhāsasī’’ti hi idaṃ ‘‘tva’’nti padaṃ apekkhitvā majjhimapurisavasena vuttaṃ, ‘‘pīṭha’’nti idaṃ apekkhitvā paṭhamapurisavasena pariṇamati. Ca-saddo cettha luttaniddiṭṭho daṭṭhabbo. ‘‘Gacchati yenakāmaṃ obhāsasī’’ti ca ‘‘vijjulatobhāsitaṃ abbhakūṭaṃ viyā’’ti paccattavasena cetaṃ upayogavacanaṃ pariṇamati. Tathā ‘‘pīṭha’’nti visesitabbavacanametaṃ, ‘‘te sovaṇṇamayaṃ uḷāra’’ntiādi tassa visesanaṃ.
નનુ ચ ‘‘સોવણ્ણમય’’ન્તિ વત્વા સુવણ્ણસ્સ અગ્ગલોહતાય સેટ્ઠભાવતો દિબ્બસ્સ ચ ઇધાધિપ્પેતત્તા ‘‘ઉળાર’’ન્તિ ન વત્તબ્બન્તિ? ન, કિઞ્ચિ વિસેસસબ્ભાવતો. યથેવ હિ મનુસ્સપરિભોગસુવણ્ણવિકતિતો રસવિદ્ધં સેટ્ઠં સુવિસુદ્ધં, તતો આકરુપ્પન્નં, તતો યંકિઞ્ચિ દિબ્બં સેટ્ઠં, એવં દિબ્બસુવણ્ણેપિ ચામીકરં, ચામીકરતો સાતકુમ્ભં, સાતકુમ્ભતો જમ્બુનદં, જમ્બુનદતો સિઙ્ગીસુવણ્ણં. તઞ્હિ સબ્બસેટ્ઠં. તેનાહ સક્કો દેવાનમિન્દો –
Nanu ca ‘‘sovaṇṇamaya’’nti vatvā suvaṇṇassa aggalohatāya seṭṭhabhāvato dibbassa ca idhādhippetattā ‘‘uḷāra’’nti na vattabbanti? Na, kiñci visesasabbhāvato. Yatheva hi manussaparibhogasuvaṇṇavikatito rasaviddhaṃ seṭṭhaṃ suvisuddhaṃ, tato ākaruppannaṃ, tato yaṃkiñci dibbaṃ seṭṭhaṃ, evaṃ dibbasuvaṇṇepi cāmīkaraṃ, cāmīkarato sātakumbhaṃ, sātakumbhato jambunadaṃ, jambunadato siṅgīsuvaṇṇaṃ. Tañhi sabbaseṭṭhaṃ. Tenāha sakko devānamindo –
‘‘મુત્તો મુત્તેહિ સહ પુરાણજટિલેહિ, વિપ્પમુત્તો વિપ્પમુત્તેહિ;
‘‘Mutto muttehi saha purāṇajaṭilehi, vippamutto vippamuttehi;
સિઙ્ગીનિક્ખસવણ્ણો, રાજગહં પાવિસિ ભગવા’’તિ. (મહાવ॰ ૫૮);
Siṅgīnikkhasavaṇṇo, rājagahaṃ pāvisi bhagavā’’ti. (mahāva. 58);
તસ્મા ‘‘સોવણ્ણમય’’ન્તિ વત્વાપિ ‘‘ઉળાર’’ન્તિ વુત્તં. અથ વા ‘‘ઉળાર’’ન્તિ ઇદં ન તસ્સ સેટ્ઠપણીતભાવમેવ સન્ધાય વુત્તં, અથ ખો મહન્તભાવમ્પીતિ વુત્તોવાયમત્થો . એત્થ ચ ‘‘પીઠ’’ન્તિઆદિ ફલસ્સ કમ્મસરિક્ખતાદસ્સનં. તત્થાપિ ‘‘સોવણ્ણમય’’ન્તિ ઇમિના તસ્સ વિમાનસ્સ વત્થુસમ્પદં દસ્સેતિ, ‘‘ઉળાર’’ન્તિ ઇમિના સોભાતિસયસમ્પદં, ‘‘મનોજવ’’ન્તિ ઇમિના ગમનસમ્પદં. ‘‘ગચ્છતિ યેનકામ’’ન્તિ ઇમિના સીઘજવતાય પીઠસમ્પત્તિભાવસમ્પદં દસ્સેતિ.
Tasmā ‘‘sovaṇṇamaya’’nti vatvāpi ‘‘uḷāra’’nti vuttaṃ. Atha vā ‘‘uḷāra’’nti idaṃ na tassa seṭṭhapaṇītabhāvameva sandhāya vuttaṃ, atha kho mahantabhāvampīti vuttovāyamattho . Ettha ca ‘‘pīṭha’’ntiādi phalassa kammasarikkhatādassanaṃ. Tatthāpi ‘‘sovaṇṇamaya’’nti iminā tassa vimānassa vatthusampadaṃ dasseti, ‘‘uḷāra’’nti iminā sobhātisayasampadaṃ, ‘‘manojava’’nti iminā gamanasampadaṃ. ‘‘Gacchati yenakāma’’nti iminā sīghajavatāya pīṭhasampattibhāvasampadaṃ dasseti.
અથ વા ‘‘સોવણ્ણમય’’ન્તિ ઇમિના તસ્સ પણીતભાવં દસ્સેતિ, ‘‘ઉળાર’’ન્તિ ઇમિના વેપુલ્લમહત્તં. ‘‘મનોજવ’’ન્તિ ઇમિના આનુભાવમહત્તં. ‘‘ગચ્છતિ યેનકામ’’ન્તિ ઇમિના વિહારસુખત્તં દસ્સેતિ. ‘‘સોવણ્ણમય’’ન્તિ વા ઇમિના તસ્સ અભિરૂપતં વણ્ણપોક્ખરતઞ્ચ દસ્સેતિ, ‘‘ઉળાર’’ન્તિ ઇમિના દસ્સનીયતં પાસાદિકતઞ્ચ દસ્સેતિ, ‘‘મનોજવ’’ન્તિ ઇમિના સીઘસમ્પદં, ‘‘ગચ્છતિ યેનકામ’’ન્તિ ઇમિના કત્થચિ અપ્પટિહતચારતં દસ્સેતિ.
Atha vā ‘‘sovaṇṇamaya’’nti iminā tassa paṇītabhāvaṃ dasseti, ‘‘uḷāra’’nti iminā vepullamahattaṃ. ‘‘Manojava’’nti iminā ānubhāvamahattaṃ. ‘‘Gacchati yenakāma’’nti iminā vihārasukhattaṃ dasseti. ‘‘Sovaṇṇamaya’’nti vā iminā tassa abhirūpataṃ vaṇṇapokkharatañca dasseti, ‘‘uḷāra’’nti iminā dassanīyataṃ pāsādikatañca dasseti, ‘‘manojava’’nti iminā sīghasampadaṃ, ‘‘gacchati yenakāma’’nti iminā katthaci appaṭihatacārataṃ dasseti.
અથ વા તં વિમાનં યસ્સ પુઞ્ઞકમ્મસ્સ નિસ્સન્દફલં, તસ્સ અલોભનિસ્સન્દતાય સોવણ્ણમયં, અદોસનિસ્સન્દતાય ઉળારં, અમોહનિસ્સન્દતાય મનોજવં ગચ્છતિ યેનકામં. તથા તસ્સ કમ્મસ્સ સદ્ધાનિસ્સન્દભાવેન સોવણ્ણમયં, પઞ્ઞાનિસ્સન્દભાવેન ઉળારં, વીરિયનિસ્સન્દભાવેન મનોજવં, સમાધિનિસ્સન્દભાવેન ગચ્છતિ યેનકામં. સદ્ધાસમાધિનિસ્સન્દભાવેન વા સોવણ્ણમયં, સમાધિપઞ્ઞાનિસ્સન્દભાવેન ઉળારં, સમાધિવીરિયનિસ્સન્દભાવેન મનોજવં, સમાધિસતિનિસ્સન્દભાવેન ગચ્છતિ યેનકામન્તિ વેદિતબ્બં.
Atha vā taṃ vimānaṃ yassa puññakammassa nissandaphalaṃ, tassa alobhanissandatāya sovaṇṇamayaṃ, adosanissandatāya uḷāraṃ, amohanissandatāya manojavaṃ gacchati yenakāmaṃ. Tathā tassa kammassa saddhānissandabhāvena sovaṇṇamayaṃ, paññānissandabhāvena uḷāraṃ, vīriyanissandabhāvena manojavaṃ, samādhinissandabhāvena gacchati yenakāmaṃ. Saddhāsamādhinissandabhāvena vā sovaṇṇamayaṃ, samādhipaññānissandabhāvena uḷāraṃ, samādhivīriyanissandabhāvena manojavaṃ, samādhisatinissandabhāvena gacchati yenakāmanti veditabbaṃ.
તત્થ યથા ‘‘પીઠ’’ન્તિઆદિ વિમાનસમ્પત્તિદસ્સનવસેન તસ્સા દેવતાય પુઞ્ઞફલવિભવસમ્પત્તિકિત્તનં, એવં ‘‘અલઙ્કતે’’તિઆદિ અત્તભાવસમ્પત્તિદસ્સનવસેન પુઞ્ઞફલવિભવસમ્પત્તિકિત્તનં. યથા હિ સુસિક્ખિતસિપ્પાચરિયવિરચિતોપિ રત્તસુવણ્ણાલઙ્કારો વિવિધરંસિજાલસમુજ્જલમણિરતનખચિતો એવ સોભતિ, ન કેવલો, એવં સબ્બઙ્ગસમ્પન્નો ચતુરસ્સસોભનોપિ અત્તભાવો સુમણ્ડિતપસાધિતોવ સોભતિ, ન કેવલો. તેનસ્સા ‘‘અલઙ્કતે’’તિઆદિના આહરિમં સોભાવિસેસં દસ્સેતિ, ‘‘ઓભાસસી’’તિ ઇમિના અનાહરિમં. તથા પુરિમેન વત્તમાનપચ્ચયનિમિત્તં સોભાતિસયં દસ્સેતિ, પચ્છિમેન અતીતપચ્ચયનિમિત્તં. પુરિમેન વા તસ્સા ઉપભોગવત્થુસમ્પદં દસ્સેતિ, પચ્છિમેન ઉપભુઞ્જનકવત્થુસમ્પદં.
Tattha yathā ‘‘pīṭha’’ntiādi vimānasampattidassanavasena tassā devatāya puññaphalavibhavasampattikittanaṃ, evaṃ ‘‘alaṅkate’’tiādi attabhāvasampattidassanavasena puññaphalavibhavasampattikittanaṃ. Yathā hi susikkhitasippācariyaviracitopi rattasuvaṇṇālaṅkāro vividharaṃsijālasamujjalamaṇiratanakhacito eva sobhati, na kevalo, evaṃ sabbaṅgasampanno caturassasobhanopi attabhāvo sumaṇḍitapasādhitova sobhati, na kevalo. Tenassā ‘‘alaṅkate’’tiādinā āharimaṃ sobhāvisesaṃ dasseti, ‘‘obhāsasī’’ti iminā anāharimaṃ. Tathā purimena vattamānapaccayanimittaṃ sobhātisayaṃ dasseti, pacchimena atītapaccayanimittaṃ. Purimena vā tassā upabhogavatthusampadaṃ dasseti, pacchimena upabhuñjanakavatthusampadaṃ.
એત્થાહ ‘‘કિં પન તં વિમાનં યુત્તવાહં, ઉદાહુ અયુત્તવાહ’’ન્તિ? યદિપિ દેવલોકે રથવિમાનાનિ યુત્તવાહાનિપિ હોન્તિ ‘‘સહસ્સયુત્તં આજઞ્ઞરથ’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૨૬૪) આદિવચનતો, તે પન દેવપુત્તા એવ કિચ્ચકરણકાલે વાહરૂપેન અત્તાનં દસ્સેન્તિ યથા એરાવણો દેવપુત્તો કીળનકાલે હત્થિરૂપેન. ઇદં પન અઞ્ઞઞ્ચ એદિસં અયુત્તવાહં દટ્ઠબ્બં.
Etthāha ‘‘kiṃ pana taṃ vimānaṃ yuttavāhaṃ, udāhu ayuttavāha’’nti? Yadipi devaloke rathavimānāni yuttavāhānipi honti ‘‘sahassayuttaṃ ājaññaratha’’nti (saṃ. ni. 1.264) ādivacanato, te pana devaputtā eva kiccakaraṇakāle vāharūpena attānaṃ dassenti yathā erāvaṇo devaputto kīḷanakāle hatthirūpena. Idaṃ pana aññañca edisaṃ ayuttavāhaṃ daṭṭhabbaṃ.
યદિ એવં કિં તસ્સ વિમાનસ્સ અબ્ભન્તરા વાયોધાતુ ગમને વિસેસપચ્ચયો, ઉદાહુ બાહિરાતિ? અબ્ભન્તરાતિ ગહેતબ્બં. યથા હિ ચન્દવિમાનસૂરિયવિમાનાદીનં દેસન્તરગમને તદુપજીવીનં સત્તાનં સાધારણકમ્મનિબ્બત્તં અતિવિય સીઘજવં મહન્તં વાયુમણ્ડલં તાનિ પેલેન્તં પવત્તેતિ, ન એવં તં પેલેત્વા પવત્તેન્તી બાહિરા વાયોધાતુ અત્થિ. યથા ચ પન ચક્કરતનં અન્તોસમુટ્ઠિતાય વાયોધાતુયા વસેન પવત્તતિ. ન હિ તસ્સ ચન્દવિમાનાદીનં વિય બાહિરા વાયોધાતુ પેલેત્વા પવત્તિકા અત્થિ રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ ચિત્તવસેન ‘‘પવત્તતુ ભવં ચક્કરતન’’ન્તિઆદિવચનસમનનન્તરમેવ પવત્તનતો, એવં તસ્સા દેવતાય ચિત્તવસેન અત્તસન્નિસ્સિતાય વાયોધાતુયા ગચ્છતીતિ વેદિતબ્બં. તેન વુત્તં ‘‘મનોજવં ગચ્છતિ યેનકામ’’ન્તિ.
Yadi evaṃ kiṃ tassa vimānassa abbhantarā vāyodhātu gamane visesapaccayo, udāhu bāhirāti? Abbhantarāti gahetabbaṃ. Yathā hi candavimānasūriyavimānādīnaṃ desantaragamane tadupajīvīnaṃ sattānaṃ sādhāraṇakammanibbattaṃ ativiya sīghajavaṃ mahantaṃ vāyumaṇḍalaṃ tāni pelentaṃ pavatteti, na evaṃ taṃ peletvā pavattentī bāhirā vāyodhātu atthi. Yathā ca pana cakkaratanaṃ antosamuṭṭhitāya vāyodhātuyā vasena pavattati. Na hi tassa candavimānādīnaṃ viya bāhirā vāyodhātu peletvā pavattikā atthi rañño cakkavattissa cittavasena ‘‘pavattatu bhavaṃ cakkaratana’’ntiādivacanasamananantarameva pavattanato, evaṃ tassā devatāya cittavasena attasannissitāya vāyodhātuyā gacchatīti veditabbaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘manojavaṃ gacchati yenakāma’’nti.
૨. એવં પઠમગાથાય તસ્સા દેવતાય પુઞ્ઞફલસમ્પત્તિં કિત્તેત્વા ઇદાનિ તસ્સા કારણભૂતં પુઞ્ઞસમ્પદં વિભાવેતું ‘‘કેન તેતાદિસો વણ્ણો’’તિઆદિ ગાથાદ્વયં વુત્તં. તત્થ કેનાતિ કિં-સદ્દો ‘‘કિં રાજા યો લોકં ન રક્ખતિ, કિં નુ ખો નામ તુમ્હે મં વત્તબ્બં મઞ્ઞથા’’તિઆદીસુ (પારા॰ ૪૨૪) ગરહણે આગતો. ‘‘યંકિઞ્ચિ રૂપં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્ન’’ન્તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૪૪; સં॰ નિ॰ ૩.૫૯) અનિયમે. ‘‘કિં સૂધ વિત્તં પુરિસસ્સ સેટ્ઠ’’ન્તિઆદીસુ (સુ॰ નિ॰ ૧૮૩; સં॰ નિ॰ ૧.૭૩) પુચ્છાયં. ઇધાપિ પુચ્છાયમેવ દટ્ઠબ્બો. ‘‘કેના’’તિ ચ હેતુઅત્થે કરણવચનં, કેન હેતુનાતિ અત્થો. તેતિ તવ. એતાદિસોતિ એદિસો, એતરહિ યથાદિસ્સમાનોતિ અત્થો. વણ્ણોતિ વણ્ણ-સદ્દો ‘‘કદા સઞ્ઞૂળ્હા પન તે, ગહપતિ, ઇમે સમણસ્સ ગોતમસ્સ વણ્ણા’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૨.૭૭) ગુણે આગતો. ‘‘અનેકપરિયાયેન બુદ્ધસ્સ વણ્ણં ભાસતિ, ધમ્મસ્સ વણ્ણં ભાસતિ, સઙ્ઘસ્સ વણ્ણં ભાસતી’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૪) થુતિયં. ‘‘અથ કેન નુ વણ્ણેન, ગન્ધથેનોતિ વુચ્ચતી’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૧.૨૩૪; જા॰ ૧.૬.૧૧૬) કારણે. ‘‘તયો પત્તસ્સ વણ્ણા’’તિઆદીસુ (પારા॰ ૬૦૨) પમાણે. ‘‘ચત્તારોમે, ભો ગોતમ, વણ્ણા’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૩.૧૧૫; મ॰ નિ॰ ૨.૩૭૯-૩૮૦) જાતિયં. ‘‘મહન્તં હત્થિરાજવણ્ણં અભિનિમ્મિનિત્વા’’તિઆદીસુ સણ્ઠાને. ‘‘સુવણ્ણવણ્ણોસિ ભગવા, સુસુક્કદાઠોસિ વીરિયવા’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૨.૩૯૯; સુ॰ નિ॰ ૫૫૩) છવિવણ્ણે. ઇધાપિ છવિવણ્ણે એવ દટ્ઠબ્બો. અયઞ્હેત્થ અત્થો – કેન કીદિસેન પુઞ્ઞવિસેસેન હેતુભૂતેન દેવતે, તવ એતાદિસો એવંવિધો દ્વાદસયોજનાનિ ફરણકપ્પભો સરીરવણ્ણો જાતોતિ?
2. Evaṃ paṭhamagāthāya tassā devatāya puññaphalasampattiṃ kittetvā idāni tassā kāraṇabhūtaṃ puññasampadaṃ vibhāvetuṃ ‘‘kena tetādiso vaṇṇo’’tiādi gāthādvayaṃ vuttaṃ. Tattha kenāti kiṃ-saddo ‘‘kiṃ rājā yo lokaṃ na rakkhati, kiṃ nu kho nāma tumhe maṃ vattabbaṃ maññathā’’tiādīsu (pārā. 424) garahaṇe āgato. ‘‘Yaṃkiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppanna’’ntiādīsu (ma. ni. 1.244; saṃ. ni. 3.59) aniyame. ‘‘Kiṃ sūdha vittaṃ purisassa seṭṭha’’ntiādīsu (su. ni. 183; saṃ. ni. 1.73) pucchāyaṃ. Idhāpi pucchāyameva daṭṭhabbo. ‘‘Kenā’’ti ca hetuatthe karaṇavacanaṃ, kena hetunāti attho. Teti tava. Etādisoti ediso, etarahi yathādissamānoti attho. Vaṇṇoti vaṇṇa-saddo ‘‘kadā saññūḷhā pana te, gahapati, ime samaṇassa gotamassa vaṇṇā’’tiādīsu (ma. ni. 2.77) guṇe āgato. ‘‘Anekapariyāyena buddhassa vaṇṇaṃ bhāsati, dhammassa vaṇṇaṃ bhāsati, saṅghassa vaṇṇaṃ bhāsatī’’tiādīsu (dī. ni. 1.4) thutiyaṃ. ‘‘Atha kena nu vaṇṇena, gandhathenoti vuccatī’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.234; jā. 1.6.116) kāraṇe. ‘‘Tayo pattassa vaṇṇā’’tiādīsu (pārā. 602) pamāṇe. ‘‘Cattārome, bho gotama, vaṇṇā’’tiādīsu (dī. ni. 3.115; ma. ni. 2.379-380) jātiyaṃ. ‘‘Mahantaṃ hatthirājavaṇṇaṃ abhinimminitvā’’tiādīsu saṇṭhāne. ‘‘Suvaṇṇavaṇṇosi bhagavā, susukkadāṭhosi vīriyavā’’tiādīsu (ma. ni. 2.399; su. ni. 553) chavivaṇṇe. Idhāpi chavivaṇṇe eva daṭṭhabbo. Ayañhettha attho – kena kīdisena puññavisesena hetubhūtena devate, tava etādiso evaṃvidho dvādasayojanāni pharaṇakappabho sarīravaṇṇo jātoti?
કેન તે ઇધ મિજ્ઝતીતિ કેન પુઞ્ઞાતિસયેન તે ઇધ ઇમસ્મિં ઠાને ઇદાનિ તયિ લબ્ભમાનં ઉળારં સુચરિતફલં ઇજ્ઝતિ નિપ્ફજ્જતિ. ઉપ્પજ્જન્તીતિ નિબ્બત્તન્તિ, અવિચ્છેદવસેન ઉપરૂપરિ વત્તન્તીતિ અત્થો. ભોગાતિ પરિભુઞ્જિતબ્બટ્ઠેન ‘‘ભોગા’’તિ લદ્ધનામા વત્થાભરણાદિવિત્તૂપકરણવિસેસા. યેતિ સામઞ્ઞેન અનિયમનિદ્દેસો, કેચીતિ પકારભેદં આમસિત્વા અનિયમનિદ્દેસો, ઉભયેનાપિ પણીતપણીતતરાદિભેદે તત્થ લબ્ભમાને તાદિસે ભોગે અનવસેસતો બ્યાપેત્વા સઙ્ગણ્હાતિ. અનવસેસબ્યાપકો હિ અયં નિદ્દેસો યથા ‘‘યે કેચિ સઙ્ખારા’’તિ. મનસો પિયાતિ મનસા પિયાયિતબ્બા, મનાપિયાતિ અત્થો.
Kena te idha mijjhatīti kena puññātisayena te idha imasmiṃ ṭhāne idāni tayi labbhamānaṃ uḷāraṃ sucaritaphalaṃ ijjhati nipphajjati. Uppajjantīti nibbattanti, avicchedavasena uparūpari vattantīti attho. Bhogāti paribhuñjitabbaṭṭhena ‘‘bhogā’’ti laddhanāmā vatthābharaṇādivittūpakaraṇavisesā. Yeti sāmaññena aniyamaniddeso, kecīti pakārabhedaṃ āmasitvā aniyamaniddeso, ubhayenāpi paṇītapaṇītatarādibhede tattha labbhamāne tādise bhoge anavasesato byāpetvā saṅgaṇhāti. Anavasesabyāpako hi ayaṃ niddeso yathā ‘‘ye keci saṅkhārā’’ti. Manaso piyāti manasā piyāyitabbā, manāpiyāti attho.
એત્થ ચ ‘‘એતાદિસો વણ્ણો’’તિ ઇમિના હેટ્ઠા વુત્તવિસેસા તસ્સા દેવતાય અત્તભાવપરિયાપન્ના વણ્ણસમ્પદા દસ્સિતા. ‘‘ભોગા’’તિ ઇમિના ઉપભોગપરિભોગવત્થુભૂતા દિબ્બરૂપસદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બભેદા કામગુણસમ્પદા. ‘‘મનસો પિયા’’તિ ઇમિના તેસં રૂપાદીનં ઇટ્ઠકન્તમનાપતા. ‘‘ઇધ મિજ્ઝતી’’તિ ઇમિના પન દિબ્બઆયુવણ્ણયસસુખઆધિપતેય્યસમ્પદા દસ્સિતા. ‘‘યે કેચિ મનસો પિયા’’તિ ઇમિના યાનિ ‘‘સો અઞ્ઞે દેવે દસહિ ઠાનેહિ અધિગ્ગણ્હાતિ દિબ્બેન આયુના દિબ્બેન વણ્ણેન દિબ્બેન સુખેન દિબ્બેન યસેન દિબ્બેન આધિપતેય્યેન દિબ્બેહિ રૂપેહિ દિબ્બેહિ સદ્દેહિ દિબ્બેહિ ગન્ધેહિ દિબ્બેહિ રસેહિ દિબ્બેહિ ફોટ્ઠબ્બેહી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૪.૩૪૧) સુત્તે આગતાનિ દસ ઠાનાનિ. તેસં ઇધ અનવસેસતો સઙ્ગહો દસ્સિતોતિ વેદિતબ્બો.
Ettha ca ‘‘etādiso vaṇṇo’’ti iminā heṭṭhā vuttavisesā tassā devatāya attabhāvapariyāpannā vaṇṇasampadā dassitā. ‘‘Bhogā’’ti iminā upabhogaparibhogavatthubhūtā dibbarūpasaddagandharasaphoṭṭhabbabhedā kāmaguṇasampadā. ‘‘Manaso piyā’’ti iminā tesaṃ rūpādīnaṃ iṭṭhakantamanāpatā. ‘‘Idha mijjhatī’’ti iminā pana dibbaāyuvaṇṇayasasukhaādhipateyyasampadā dassitā. ‘‘Ye keci manaso piyā’’ti iminā yāni ‘‘so aññe deve dasahi ṭhānehi adhiggaṇhāti dibbena āyunā dibbena vaṇṇena dibbena sukhena dibbena yasena dibbena ādhipateyyena dibbehi rūpehi dibbehi saddehi dibbehi gandhehi dibbehi rasehi dibbehi phoṭṭhabbehī’’ti (saṃ. ni. 4.341) sutte āgatāni dasa ṭhānāni. Tesaṃ idha anavasesato saṅgaho dassitoti veditabbo.
૩. પુચ્છામીતિ પઞ્હં કરોમિ, ઞાતુમિચ્છામીતિ અત્થો. કામઞ્ચેતં ‘‘કેન તેતાદિસો વણ્ણો, કેન તે ઇધ મિજ્ઝતિ. કિમકાસિ પુઞ્ઞં, કેનાસિ એવં જલિતાનુભાવા’’તિ ચ કિં-સદ્દગ્ગહણેનેવ અત્થન્તરસ્સ અસમ્ભવતો પુચ્છાવસેન ગાથાત્તયં વુત્તન્તિ વિઞ્ઞાયતિ. પુચ્છાવિસેસભાવઞાપનત્થં પન ‘‘પુચ્છામી’’તિ વુત્તં. અયઞ્હિ પુચ્છા અદિટ્ઠજોતના તાવ ન હોતિ એદિસસ્સ અત્થસ્સ મહાથેરસ્સ અદિટ્ઠભાવાભાવતો, વિમતિચ્છેદનાપિ ન હોતિ સબ્બસો સમુગ્ઘાતિતસંસયત્તા, અનુમતિપુચ્છાપિ ન હોતિ ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ રાજઞ્ઞા’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૨.૪૧૩) વિય અનુમતિગહણાકારેન અપ્પવત્તત્તા, કથેતુકમ્યતાપુચ્છાપિ ન હોતિ તસ્સા દેવતાય કથેતુકમ્યતાવસેન થેરેન અપુચ્છિતત્તા. વિસેસેન પન દિટ્ઠસંસન્દનાતિ વેદિતબ્બા. સ્વાયમત્થો હેટ્ઠા અટ્ઠુપ્પત્તિકથાયં ‘‘થેરો કિઞ્ચાપી’’તિઆદિના વિભાવિતો એવ. તન્તિ ત્વં. તયિદં પુબ્બાપરાપેક્ખં, પુબ્બાપેક્ખતાય ઉપયોગેકવચનં, પરાપેક્ખતાય પન પચ્ચત્તેકવચનં દટ્ઠબ્બં.
3.Pucchāmīti pañhaṃ karomi, ñātumicchāmīti attho. Kāmañcetaṃ ‘‘kena tetādiso vaṇṇo, kena te idha mijjhati. Kimakāsi puññaṃ, kenāsi evaṃ jalitānubhāvā’’ti ca kiṃ-saddaggahaṇeneva atthantarassa asambhavato pucchāvasena gāthāttayaṃ vuttanti viññāyati. Pucchāvisesabhāvañāpanatthaṃ pana ‘‘pucchāmī’’ti vuttaṃ. Ayañhi pucchā adiṭṭhajotanā tāva na hoti edisassa atthassa mahātherassa adiṭṭhabhāvābhāvato, vimaticchedanāpi na hoti sabbaso samugghātitasaṃsayattā, anumatipucchāpi na hoti ‘‘taṃ kiṃ maññasi rājaññā’’tiādīsu (dī. ni. 2.413) viya anumatigahaṇākārena appavattattā, kathetukamyatāpucchāpi na hoti tassā devatāya kathetukamyatāvasena therena apucchitattā. Visesena pana diṭṭhasaṃsandanāti veditabbā. Svāyamattho heṭṭhā aṭṭhuppattikathāyaṃ ‘‘thero kiñcāpī’’tiādinā vibhāvito eva. Tanti tvaṃ. Tayidaṃ pubbāparāpekkhaṃ, pubbāpekkhatāya upayogekavacanaṃ, parāpekkhatāya pana paccattekavacanaṃ daṭṭhabbaṃ.
દેવીતિ એત્થ દેવ-સદ્દો ‘‘ઇમાનિ તે દેવ ચતુરાસીતિ નગરસહસ્સાનિ કુસવતીરાજધાનિપમુખાનિ, એત્થ, દેવ, છન્દં કરોહિ જીવિતે અપેક્ખ’’ન્તિ ચ આદીસુ (દી॰ નિ॰ ૨.૨૬૬) સમ્મુતિદેવવસેન આગતો, ‘‘તસ્સ દેવાતિદેવસ્સ, સાસનં સબ્બદસ્સિનો’’તિઆદીસુ વિસુદ્ધિદેવવસેન. વિસુદ્ધિદેવાનઞ્હિ ભગવતો અતિદેવભાવે વુત્તે ઇતરેસં વુત્તો એવ હોતીતિ. ‘‘ચાતુમહારાજિકા દેવા દીઘાયુકા વણ્ણવન્તો સુખબહુલા’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૩૭) ઉપપત્તિદેવવસેન. ઇધાપિ ઉપપત્તિદેવવસેનેવ વેદિતબ્બો. પદત્થતો પન – દિબ્બતિ અત્તનો પુઞ્ઞિદ્ધિયા કીળતિ લળતિ પઞ્ચહિ કામગુણેહિ રમતિ, અથ વા હેટ્ઠા વુત્તનયેન જોતતિ ઓભાસતિ, આકાસેન વિમાનેન ચ ગચ્છતીતિ દેવી. ‘‘ત્વં દેવી’’તિ સમ્બોધને ચેતં એકવચનં. મહાનુભાવેતિ ઉળારપ્પભાવે, સો પનસ્સાનુભાવો હેટ્ઠા દ્વીહિ ગાથાહિ દસ્સિતોયેવ.
Devīti ettha deva-saddo ‘‘imāni te deva caturāsīti nagarasahassāni kusavatīrājadhānipamukhāni, ettha, deva, chandaṃ karohi jīvite apekkha’’nti ca ādīsu (dī. ni. 2.266) sammutidevavasena āgato, ‘‘tassa devātidevassa, sāsanaṃ sabbadassino’’tiādīsu visuddhidevavasena. Visuddhidevānañhi bhagavato atidevabhāve vutte itaresaṃ vutto eva hotīti. ‘‘Cātumahārājikā devā dīghāyukā vaṇṇavanto sukhabahulā’’tiādīsu (dī. ni. 3.337) upapattidevavasena. Idhāpi upapattidevavaseneva veditabbo. Padatthato pana – dibbati attano puññiddhiyā kīḷati laḷati pañcahi kāmaguṇehi ramati, atha vā heṭṭhā vuttanayena jotati obhāsati, ākāsena vimānena ca gacchatīti devī. ‘‘Tvaṃ devī’’ti sambodhane cetaṃ ekavacanaṃ. Mahānubhāveti uḷārappabhāve, so panassānubhāvo heṭṭhā dvīhi gāthāhi dassitoyeva.
મનુસ્સભૂતાતિ એત્થ મનસ્સ ઉસ્સન્નતાય મનુસ્સા, સતિસૂરભાવબ્રહ્મચરિયયોગ્યતાદિગુણવસેન ઉપચિતમાનસા ઉક્કટ્ઠગુણચિત્તા. કે પન તે? જમ્બુદીપવાસિનો સત્તવિસેસા. તેનાહ ભગવા –
Manussabhūtāti ettha manassa ussannatāya manussā, satisūrabhāvabrahmacariyayogyatādiguṇavasena upacitamānasā ukkaṭṭhaguṇacittā. Ke pana te? Jambudīpavāsino sattavisesā. Tenāha bhagavā –
‘‘તીહિ, ભિક્ખવે, ઠાનેહિ જમ્બુદીપકા મનુસ્સા ઉત્તરકુરુકે મનુસ્સે અધિગ્ગણ્હન્તિ દેવે ચ તાવતિંસે. કતમેહિ તીહિ? સૂરા, સતિમન્તો, ઇધ બ્રહ્મચરિયવાસો’’તિ (અ॰ નિ॰ ૯.૨૧).
‘‘Tīhi, bhikkhave, ṭhānehi jambudīpakā manussā uttarakuruke manusse adhiggaṇhanti deve ca tāvatiṃse. Katamehi tīhi? Sūrā, satimanto, idha brahmacariyavāso’’ti (a. ni. 9.21).
તથા હિ બુદ્ધા ભગવન્તો પચ્ચેકબુદ્ધા અગ્ગસાવકા મહાસાવકા ચક્કવત્તિનો અઞ્ઞે ચ મહાનુભાવા સત્તા એત્થેવ ઉપ્પજ્જન્તિ. તેહિ સમાનરૂપાદિતાય પન સદ્ધિં પરિત્તદીપવાસીહિ ઇતરમહાદીપવાસિનોપિ ‘‘મનુસ્સા’’ત્વેવ પઞ્ઞાયિંસૂતિ એકે.
Tathā hi buddhā bhagavanto paccekabuddhā aggasāvakā mahāsāvakā cakkavattino aññe ca mahānubhāvā sattā ettheva uppajjanti. Tehi samānarūpāditāya pana saddhiṃ parittadīpavāsīhi itaramahādīpavāsinopi ‘‘manussā’’tveva paññāyiṃsūti eke.
અપરે પન ભણન્તિ – લોભાદીહિ અલોભાદીહિ ચ સહિતસ્સ મનસ્સ ઉસ્સન્નતાય મનુસ્સા. યે હિ સત્તા મનુસ્સજાતિકા, તેસુ વિસેસતો લોભાદયો અલોભાદયો ચ ઉસ્સન્ના, તે લોભાદિઉસ્સન્નતાય અપાયમગ્ગં, અલોભાદિઉસ્સન્નતાય સુગતિમગ્ગં નિબ્બાનગામિમગ્ગઞ્ચ પૂરેન્તિ, તસ્મા લોભાદીહિ અલોભાદીહિ ચ સહિતસ્સ મનસ્સ ઉસ્સન્નતાય પરિત્તદીપવાસીહિ સદ્ધિં ચતુમહાદીપવાસિનો સત્તવિસેસા ‘‘મનુસ્સા’’તિ વુચ્ચન્તીતિ.
Apare pana bhaṇanti – lobhādīhi alobhādīhi ca sahitassa manassa ussannatāya manussā. Ye hi sattā manussajātikā, tesu visesato lobhādayo alobhādayo ca ussannā, te lobhādiussannatāya apāyamaggaṃ, alobhādiussannatāya sugatimaggaṃ nibbānagāmimaggañca pūrenti, tasmā lobhādīhi alobhādīhi ca sahitassa manassa ussannatāya parittadīpavāsīhi saddhiṃ catumahādīpavāsino sattavisesā ‘‘manussā’’ti vuccantīti.
લોકિયા પન ‘‘મનુનો અપચ્ચભાવેન મનુસ્સા’’તિ વદન્તિ. મનુ નામ પઠમકપ્પિકો લોકમરિયાદાય આદિભૂતો હિતાહિતવિધાયકો સત્તાનં પિતુટ્ઠાનિયો, યો સાસને ‘‘મહાસમ્મતો’’તિ વુચ્ચતિ. પચ્ચક્ખતો પરમ્પરાય ચ તસ્સ ઓવાદાનુસાસનિયં ઠિતા સત્તા પુત્તસદિસતાય ‘‘મનુસ્સા’’તિ વુચ્ચન્તિ. તતો એવ હિ તે માણવા ‘‘મનુજા’’તિ ચ વોહરીયન્તિ. મનુસ્સેસુ ભૂતા જાતા, મનુસ્સભાવં વા પત્તાતિ મનુસ્સભૂતા.
Lokiyā pana ‘‘manuno apaccabhāvena manussā’’ti vadanti. Manu nāma paṭhamakappiko lokamariyādāya ādibhūto hitāhitavidhāyako sattānaṃ pituṭṭhāniyo, yo sāsane ‘‘mahāsammato’’ti vuccati. Paccakkhato paramparāya ca tassa ovādānusāsaniyaṃ ṭhitā sattā puttasadisatāya ‘‘manussā’’ti vuccanti. Tato eva hi te māṇavā ‘‘manujā’’ti ca voharīyanti. Manussesu bhūtā jātā, manussabhāvaṃ vā pattāti manussabhūtā.
કિમકાસિ પુઞ્ઞન્તિ કિં દાનસીલાદિપ્પભેદેસુ કીદિસં પુજ્જભાવફલનિબ્બત્તનતો, યત્થ સયં ઉપ્પન્નં, તં સન્તાનં પુનાતિ વિસોધેતીતિ ચ ‘‘પુઞ્ઞ’’ન્તિ લદ્ધનામં સુચરિતં કુસલકમ્મં અકાસિ, ઉપચિનિ નિબ્બત્તેસીતિ અત્થો. જલિતાનુભાવાતિ સબ્બસો વિજ્જોતમાનપુઞ્ઞિદ્ધિકા.
Kimakāsi puññanti kiṃ dānasīlādippabhedesu kīdisaṃ pujjabhāvaphalanibbattanato, yattha sayaṃ uppannaṃ, taṃ santānaṃ punāti visodhetīti ca ‘‘puñña’’nti laddhanāmaṃ sucaritaṃ kusalakammaṃ akāsi, upacini nibbattesīti attho. Jalitānubhāvāti sabbaso vijjotamānapuññiddhikā.
કસ્મા પનેત્થ ‘‘મનુસ્સભૂતા કિમકાસિ પુઞ્ઞ’’ન્તિ વુત્તં, કિં અઞ્ઞાસુ ગતીસુ પુઞ્ઞકિરિયા નત્થીતિ? નો નત્થિ. યસ્મા નિરયેપિ નામ કામાવચરકુસલચિત્તપવત્તિ કદાચિ લબ્ભતેવ, કિમઙ્ગં પનઞ્ઞત્થ, નનુ અવોચુમ્હા ‘‘દિટ્ઠસંસન્દના પુચ્છા’’તિ. તસ્મા મહાથેરો મનુસ્સત્તભાવે ઠત્વા પુઞ્ઞકમ્મં કત્વા ઉપ્પન્નં તં દિસ્વા ભૂતત્થવસેન પુચ્છન્તો ‘‘મનુસ્સભૂતા કિમકાસિ પુઞ્ઞ’’ન્તિ અવોચ.
Kasmā panettha ‘‘manussabhūtā kimakāsi puñña’’nti vuttaṃ, kiṃ aññāsu gatīsu puññakiriyā natthīti? No natthi. Yasmā nirayepi nāma kāmāvacarakusalacittapavatti kadāci labbhateva, kimaṅgaṃ panaññattha, nanu avocumhā ‘‘diṭṭhasaṃsandanā pucchā’’ti. Tasmā mahāthero manussattabhāve ṭhatvā puññakammaṃ katvā uppannaṃ taṃ disvā bhūtatthavasena pucchanto ‘‘manussabhūtā kimakāsi puñña’’nti avoca.
અથ વા અઞ્ઞાસુ ગતીસુ એકન્તસુખતાય એકન્તદુક્ખતાય દુક્ખબહુલતાય ચ પુઞ્ઞકિરિયાય ઓકાસો ન સુલભરૂપો સપ્પુરિસૂપનિસ્સયાદિપચ્ચયસમવાયસ્સ સુદુલ્લભભાવતો. કદાચિ ઉપ્પજ્જમાનોપિ યથાવુત્તકારણેન ઉળારો વિપુલો ન ચ હોતિ, મનુસ્સગતિયં પન સુખબહુલતાય પુઞ્ઞકિરિયાય ઓકાસો સુલભરૂપો સપ્પુરિસૂપનિસ્સયાદિપચ્ચયસમવાયસ્સ યેભુય્યેન સુલભભાવતો. યઞ્ચ તત્થ દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ, તમ્પિ વિસેસતો પુઞ્ઞકિરિયાય ઉપનિસ્સયો હોતિ. દુક્ખૂપનિસ્સયા હિ સદ્ધાતિ. યથા હિ અયોઘનેન સત્થકે નિપ્ફાદિયમાને તસ્સ એકન્તતો ન અગ્ગિમ્હિ તાપનં ઉદકેન વા તેમનં છેદનકિરિયાસમત્થતાય વિસેસપચ્ચયો, તાપેત્વા પન પમાણયોગતો ઉદકતેમનં તસ્સા વિસેસપચ્ચયો, એવમેવ સત્તસન્તાનસ્સ એકન્તદુક્ખસમઙ્ગિતા દુક્ખબહુલતા એકન્તસુખસમઙ્ગિતા ચ પુઞ્ઞકિરિયાય ન વિસેસપચ્ચયો હોતિ. સતિ પન દુક્ખસન્તાપને પમાણયોગતો સુખૂપબ્રૂહને ચ લદ્ધૂપનિસ્સયા પુઞ્ઞકિરિયા ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પજ્જમાના ચ મહાજુતિકા મહાવિપ્ફારા પટિપક્ખછેદનસમત્થા ચ હોતિ, તસ્મા મનુસ્સભાવો પુઞ્ઞકિરિયાય વિસેસપચ્ચયો . તેન વુત્તં ‘‘મનુસ્સભૂતા કિમકાસિ પુઞ્ઞ’’ન્તિ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.
Atha vā aññāsu gatīsu ekantasukhatāya ekantadukkhatāya dukkhabahulatāya ca puññakiriyāya okāso na sulabharūpo sappurisūpanissayādipaccayasamavāyassa sudullabhabhāvato. Kadāci uppajjamānopi yathāvuttakāraṇena uḷāro vipulo na ca hoti, manussagatiyaṃ pana sukhabahulatāya puññakiriyāya okāso sulabharūpo sappurisūpanissayādipaccayasamavāyassa yebhuyyena sulabhabhāvato. Yañca tattha dukkhaṃ uppajjati, tampi visesato puññakiriyāya upanissayo hoti. Dukkhūpanissayā hi saddhāti. Yathā hi ayoghanena satthake nipphādiyamāne tassa ekantato na aggimhi tāpanaṃ udakena vā temanaṃ chedanakiriyāsamatthatāya visesapaccayo, tāpetvā pana pamāṇayogato udakatemanaṃ tassā visesapaccayo, evameva sattasantānassa ekantadukkhasamaṅgitā dukkhabahulatā ekantasukhasamaṅgitā ca puññakiriyāya na visesapaccayo hoti. Sati pana dukkhasantāpane pamāṇayogato sukhūpabrūhane ca laddhūpanissayā puññakiriyā uppajjati, uppajjamānā ca mahājutikā mahāvipphārā paṭipakkhachedanasamatthā ca hoti, tasmā manussabhāvo puññakiriyāya visesapaccayo . Tena vuttaṃ ‘‘manussabhūtā kimakāsi puñña’’nti. Sesaṃ suviññeyyameva.
૪. એવં પન થેરેન પુચ્છિતા સા દેવતા પઞ્હં વિસ્સજ્જેસિ. તમત્થં દસ્સેતું ‘‘સા દેવતા અત્તમના’’તિ ગાથા વુત્તા. કેન પનાયં ગાથા વુત્તા? ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ. તત્થ સાતિ યા પુબ્બે ‘‘પુચ્છામિ તં દેવિ મહાનુભાવે’’તિ વુત્તા, સા. દેવતાતિ દેવપુત્તોપિ બ્રહ્માપિ દેવધીતાપિ વુચ્ચતિ. ‘‘અથ ખો અઞ્ઞતરા દેવતા અભિક્કન્તાય રત્તિયા અભિક્કન્તવણ્ણા’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૧.૧; ખુ॰ પા॰ ૫.૧) હિ દેવપુત્તો ‘‘દેવતા’’તિ વુત્તો દેવોયેવ દેવતાતિ કત્વા. તથા ‘‘તા દેવતા સત્તસતા ઉળારા, બ્રહ્મવિમાના અભિનિક્ખમિત્વા’’તિઆદીસુ બ્રહ્માનો.
4. Evaṃ pana therena pucchitā sā devatā pañhaṃ vissajjesi. Tamatthaṃ dassetuṃ ‘‘sā devatā attamanā’’ti gāthā vuttā. Kena panāyaṃ gāthā vuttā? Dhammasaṅgāhakehi. Tattha sāti yā pubbe ‘‘pucchāmi taṃ devi mahānubhāve’’ti vuttā, sā. Devatāti devaputtopi brahmāpi devadhītāpi vuccati. ‘‘Atha kho aññatarā devatā abhikkantāya rattiyā abhikkantavaṇṇā’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.1; khu. pā. 5.1) hi devaputto ‘‘devatā’’ti vutto devoyeva devatāti katvā. Tathā ‘‘tā devatā sattasatā uḷārā, brahmavimānā abhinikkhamitvā’’tiādīsu brahmāno.
‘‘અભિક્કન્તેન વણ્ણેન, યા ત્વં તિટ્ઠસિ દેવતે;
‘‘Abhikkantena vaṇṇena, yā tvaṃ tiṭṭhasi devate;
ઓભાસેન્તી દિસા સબ્બા, ઓસધી વિય તારકા’’તિ. (વિ॰ વ॰ ૭૫) –
Obhāsentī disā sabbā, osadhī viya tārakā’’ti. (vi. va. 75) –
આદીસુ દેવધીતા. ઇધાપિ દેવધીતા એવ દટ્ઠબ્બા. અત્તમનાતિ તુટ્ઠમના પીતિસોમનસ્સેહિ ગહિતમના. પીતિસોમનસ્સસહગતઞ્હિ ચિત્તં દોમનસ્સસ્સ અનોકાસતો તેહિ તં સકં કત્વા ગહિતં વિય હોતિ. અત્તમનાતિ વા સકમના. અનવજ્જપીતિસોમનસ્સસમ્પયુત્તઞ્હિ ચિત્તં સમ્પતિ આયતિઞ્ચ તંસમઙ્ગિનો હિતસુખાવહતો ‘‘સક’’ન્તિ વત્તબ્બતં લભતિ, ન ઇતરં.
Ādīsu devadhītā. Idhāpi devadhītā eva daṭṭhabbā. Attamanāti tuṭṭhamanā pītisomanassehi gahitamanā. Pītisomanassasahagatañhi cittaṃ domanassassa anokāsato tehi taṃ sakaṃ katvā gahitaṃ viya hoti. Attamanāti vā sakamanā. Anavajjapītisomanassasampayuttañhi cittaṃ sampati āyatiñca taṃsamaṅgino hitasukhāvahato ‘‘saka’’nti vattabbataṃ labhati, na itaraṃ.
મોગ્ગલ્લાનેનાતિ મોગ્ગલ્લાનગોત્તસ્સ બ્રાહ્મણમહાસાલસ્સ પુત્તભાવતો સો મહાથેરો ગોત્તવસેન ‘‘મોગ્ગલ્લાનો’’તિ પઞ્ઞાતો, તેન મોગ્ગલ્લાનેન . પુચ્છિતાતિ દિટ્ઠસંસન્દનવસેન પુચ્છિતા, અત્તમના સા દેવતા પઞ્હં બ્યાકાસીતિ યોજના. અત્તમનતા ચસ્સા ‘‘તમ્પિ નામ પરિત્તકમ્પિ કમ્મં એવં મહતિયા દિબ્બસમ્પત્તિયા કારણં અહોસી’’તિ પુબ્બેપિ સા અત્તનો પુઞ્ઞફલં પટિચ્ચ અન્તરન્તરા સોમનસ્સં પટિસંવેદેતિ, ઇદાનિ પન ‘‘અઞ્ઞતરસ્સ થેરસ્સ કતોપિ નામ કારો એવં ઉળારફલો, અયં પન બુદ્ધાનં અગ્ગસાવકો ઉળારગુણો મહાનુભાવો , ઇમમ્પિ પસ્સિતું નિપચ્ચકારઞ્ચ કાતું લભામિ, મમ પુઞ્ઞફલપટિસંયુત્તમેવ ચ પુચ્છં કરોતી’’તિ દ્વીહિ કારણેહિ ઉપ્પન્ના. એવં સઞ્જાતબલવપીતિસોમનસ્સા સા થેરસ્સ વચનં સિરસા સમ્પટિચ્છિત્વા પઞ્હં પુટ્ઠા બ્યાકાસિ.
Moggallānenāti moggallānagottassa brāhmaṇamahāsālassa puttabhāvato so mahāthero gottavasena ‘‘moggallāno’’ti paññāto, tena moggallānena . Pucchitāti diṭṭhasaṃsandanavasena pucchitā, attamanā sā devatā pañhaṃ byākāsīti yojanā. Attamanatā cassā ‘‘tampi nāma parittakampi kammaṃ evaṃ mahatiyā dibbasampattiyā kāraṇaṃ ahosī’’ti pubbepi sā attano puññaphalaṃ paṭicca antarantarā somanassaṃ paṭisaṃvedeti, idāni pana ‘‘aññatarassa therassa katopi nāma kāro evaṃ uḷāraphalo, ayaṃ pana buddhānaṃ aggasāvako uḷāraguṇo mahānubhāvo , imampi passituṃ nipaccakārañca kātuṃ labhāmi, mama puññaphalapaṭisaṃyuttameva ca pucchaṃ karotī’’ti dvīhi kāraṇehi uppannā. Evaṃ sañjātabalavapītisomanassā sā therassa vacanaṃ sirasā sampaṭicchitvā pañhaṃ puṭṭhā byākāsi.
પઞ્હન્તિ ઞાતું ઇચ્છિતં તં અત્થં વિયાકાસિ કથેસિ વિસ્સજ્જેસિ. કથં પન બ્યાકાસિ? પુટ્ઠાતિ પુટ્ઠાકારતો, પુચ્છિતાકારેનેવાતિ અત્થો. એત્થ હિ ‘‘પુચ્છિતા’’તિ વત્વા પુન ‘‘પુટ્ઠા’’તિ વચનં વિસેસત્થનિયમનં દટ્ઠબ્બં. સિદ્ધે હિ સતિ આરમ્ભો વિસેસત્થઞાપકોવ હોતિ. કો પનેસો વિસેસત્થો? બ્યાકરણસ્સ પુચ્છાનુરૂપતા. યઞ્હિ કમ્મફલં દસ્સેત્વા તસ્સ કારણભૂતં કમ્મં પુચ્છિતં, તદુભયસ્સ અઞ્ઞમઞ્ઞાનુરૂપભાવવિભાવના. યેન ચ આકારેન પુચ્છા પવત્તા અત્થતો ચ બ્યઞ્જનતો ચ, તદાકારસ્સ બ્યાકરણસ્સ પુચ્છાનુરૂપતા, તથા ચેવ વિસ્સજ્જનં પવત્તં. ઇતિ ઇમસ્સ વિસેસસ્સ ઞાપનત્થં ‘‘પુચ્છિતા’’તિ વત્વા પુન ‘‘પુટ્ઠા’’તિ વુત્તં.
Pañhanti ñātuṃ icchitaṃ taṃ atthaṃ viyākāsi kathesi vissajjesi. Kathaṃ pana byākāsi? Puṭṭhāti puṭṭhākārato, pucchitākārenevāti attho. Ettha hi ‘‘pucchitā’’ti vatvā puna ‘‘puṭṭhā’’ti vacanaṃ visesatthaniyamanaṃ daṭṭhabbaṃ. Siddhe hi sati ārambho visesatthañāpakova hoti. Ko paneso visesattho? Byākaraṇassa pucchānurūpatā. Yañhi kammaphalaṃ dassetvā tassa kāraṇabhūtaṃ kammaṃ pucchitaṃ, tadubhayassa aññamaññānurūpabhāvavibhāvanā. Yena ca ākārena pucchā pavattā atthato ca byañjanato ca, tadākārassa byākaraṇassa pucchānurūpatā, tathā ceva vissajjanaṃ pavattaṃ. Iti imassa visesassa ñāpanatthaṃ ‘‘pucchitā’’ti vatvā puna ‘‘puṭṭhā’’ti vuttaṃ.
‘‘પુચ્છિતા’’તિ વા તાય દેવતાય વિસેસનમુખેન પુટ્ઠભાવસ્સ પઞ્હબ્યાકરણસ્સ ચ કારણકિત્તનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘કેન તેતાદિસો વણ્ણો’’તિઆદિના થેરેન પુચ્છીયતીતિ પુચ્છા, તાય દેવતાય કતકમ્મં, તસ્સા પુચ્છાય કારિતા આચિક્ખિતા વાતિ સા દેવતા ‘‘પુચ્છિતા’’તિ વુત્તા. યસ્મા પુચ્છિતા પુચ્છિયમાનસ્સ કમ્મસ્સ કારિતા, તસ્મા પઞ્હં પુટ્ઠા. યસ્મા ચ પુચ્છિતા પુચ્છિયમાનસ્સ કમ્મસ્સ આચિક્ખનસભાવા, તસ્મા પઞ્હં બ્યાકાસીતિ. યસ્સ કમ્મસ્સિદં ફલન્તિ ઇદં ‘‘પઞ્હ’’ન્તિ વુત્તસ્સ અત્થસ્સ સરૂપદસ્સનં. અયં ચેત્થ અત્થો – ઇદં પુચ્છન્તસ્સ પુચ્છિયમાનાય ચ પચ્ચક્ખભૂતં અનન્તરં વુત્તપ્પકારં પુઞ્ઞફલં, યસ્સ કમ્મસ્સ તં ઞાતું ઇચ્છિતત્તા પઞ્હન્તિ વુત્તં પુઞ્ઞકમ્મં બ્યાકાસીતિ.
‘‘Pucchitā’’ti vā tāya devatāya visesanamukhena puṭṭhabhāvassa pañhabyākaraṇassa ca kāraṇakittanaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘kena tetādiso vaṇṇo’’tiādinā therena pucchīyatīti pucchā, tāya devatāya katakammaṃ, tassā pucchāya kāritā ācikkhitā vāti sā devatā ‘‘pucchitā’’ti vuttā. Yasmā pucchitā pucchiyamānassa kammassa kāritā, tasmā pañhaṃ puṭṭhā. Yasmā ca pucchitā pucchiyamānassa kammassa ācikkhanasabhāvā, tasmā pañhaṃ byākāsīti. Yassa kammassidaṃ phalanti idaṃ ‘‘pañha’’nti vuttassa atthassa sarūpadassanaṃ. Ayaṃ cettha attho – idaṃ pucchantassa pucchiyamānāya ca paccakkhabhūtaṃ anantaraṃ vuttappakāraṃ puññaphalaṃ, yassa kammassa taṃ ñātuṃ icchitattā pañhanti vuttaṃ puññakammaṃ byākāsīti.
૫. અહં મનુસ્સેસૂતિઆદિ પઞ્હસ્સ બ્યાકરણાકારો. તત્થ અહન્તિ દેવતા અત્તાનં નિદ્દિસતિ. ‘‘મનુસ્સેસૂ’’તિ વત્વા પુન ‘‘મનુસ્સભૂતા’’તિ વચનં તદા અત્તનિ મનુસ્સગુણાનં વિજ્જમાનતાદસ્સનત્થં. યો હિ મનુસ્સજાતિકોવ સમાનો પાણાતિપાતાદિં અકત્તબ્બં કત્વા દણ્ડારહો તત્થ તત્થ રાજાદિતો હત્થચ્છેદાદિકમ્મકારણં પાપુણન્તો મહાદુક્ખં અનુભવતિ, અયં મનુસ્સનેરયિકો નામ. અપરો મનુસ્સજાતિકોવ સમાનો પુબ્બેકતકમ્મુના ઘાસચ્છાદનમ્પિ ન લભતિ, ખુપ્પિપાસાભિભૂતો દુક્ખબહુલો કત્થચિ પતિટ્ઠં અલભમાનો વિચરતિ, અયં મનુસ્સપેતો નામ. અપરો મનુસ્સજાતિકોવ સમાનો પરાધીનવુત્તિ પરેસં ભારં વહન્તો ભિન્નમરિયાદો વા અનાચારં આચરિત્વા પરેહિ સન્તજ્જિતો મરણભયભીતો ગહનનિસ્સિતો દુક્ખબહુલો વિચરતિ હિતાહિતં અજાનન્તો નિદ્દાજિઘચ્છાદુક્ખવિનોદનાદિપરો, અયં મનુસ્સતિરચ્છાનો નામ. યો પન અત્તનો હિતાહિતં જાનન્તો કમ્મફલં સદ્દહન્તો હિરોત્તપ્પસમ્પન્નો દયાપન્નો સબ્બસત્તેસુ સંવેગબહુલો અકુસલકમ્મપથે પરિવજ્જેન્તો કુસલકમ્મપથે સમાચરન્તો પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનિ પરિપૂરેતિ, અયં મનુસ્સધમ્મે પતિટ્ઠિતો પરમત્થતો મનુસ્સો નામ. અયમ્પિ તાદિસા અહોસિ. તેન વુત્તં ‘‘મનુસ્સેસુ મનુસ્સભૂતા’’તિ. મનુસ્સે સત્તનિકાયે મનુસ્સભાવં પત્તા મનુસ્સધમ્મઞ્ચ અપ્પહાય ઠિતાતિ અત્થો.
5.Ahaṃ manussesūtiādi pañhassa byākaraṇākāro. Tattha ahanti devatā attānaṃ niddisati. ‘‘Manussesū’’ti vatvā puna ‘‘manussabhūtā’’ti vacanaṃ tadā attani manussaguṇānaṃ vijjamānatādassanatthaṃ. Yo hi manussajātikova samāno pāṇātipātādiṃ akattabbaṃ katvā daṇḍāraho tattha tattha rājādito hatthacchedādikammakāraṇaṃ pāpuṇanto mahādukkhaṃ anubhavati, ayaṃ manussanerayiko nāma. Aparo manussajātikova samāno pubbekatakammunā ghāsacchādanampi na labhati, khuppipāsābhibhūto dukkhabahulo katthaci patiṭṭhaṃ alabhamāno vicarati, ayaṃ manussapeto nāma. Aparo manussajātikova samāno parādhīnavutti paresaṃ bhāraṃ vahanto bhinnamariyādo vā anācāraṃ ācaritvā parehi santajjito maraṇabhayabhīto gahananissito dukkhabahulo vicarati hitāhitaṃ ajānanto niddājighacchādukkhavinodanādiparo, ayaṃ manussatiracchāno nāma. Yo pana attano hitāhitaṃ jānanto kammaphalaṃ saddahanto hirottappasampanno dayāpanno sabbasattesu saṃvegabahulo akusalakammapathe parivajjento kusalakammapathe samācaranto puññakiriyavatthūni paripūreti, ayaṃ manussadhamme patiṭṭhito paramatthato manusso nāma. Ayampi tādisā ahosi. Tena vuttaṃ ‘‘manussesu manussabhūtā’’ti. Manusse sattanikāye manussabhāvaṃ pattā manussadhammañca appahāya ṭhitāti attho.
અબ્ભાગતાનન્તિ અભિઆગતાનં, સમ્પત્તઆગન્તુકાનન્તિ અત્થો. દુવિધા હિ આગન્તુકા અતિથિ અબ્ભાગતોતિ. તેસુ કતપરિચયો આગન્તુકો અતિથિ, અકતપરિચયો અબ્ભાગતો. કતપરિચયો અકતપરિચયોપિ વા પુરેતરં આગતો અતિથિ, ભોજનવેલાયં ઉપટ્ઠિતો સમ્પતિ આગતો અબ્ભાગતો. નિમન્તિતો વા ભત્તેન અતિથિ, અનિમન્તિતો અબ્ભાગતો. અયં પન અકતપરિચયો અનિમન્તિતો સમ્પતિ આગતો ચ, તં સન્ધાયાહ ‘‘અબ્ભાગતાન’’ન્તિ, ગરુકારેન પનેત્થ બહુવચનં વુત્તં. આસતિ નિસીદતિ એત્થાતિ આસનં. યંકિઞ્ચિ નિસીદનયોગ્ગં, ઇધ પન પીઠં અધિપ્પેતં, તસ્સ ચ અપ્પકત્તા અનુળારત્તા ચ ‘‘આસનક’’ન્તિ આહ. અદાસિન્તિ ‘‘ઇદમસ્સ થેરસ્સ દિન્નં મય્હં મહપ્ફલં ભવિસ્સતિ મહાનિસંસ’’ન્તિ સઞ્જાતસોમનસ્સા કમ્મં કમ્મફલઞ્ચ સદ્દહિત્વા તસ્સ થેરસ્સ પરિભોગત્થાય અદાસિં, નિરપેક્ખપરિચ્ચાગવસેન પરિચ્ચજિન્તિ અત્થો.
Abbhāgatānanti abhiāgatānaṃ, sampattaāgantukānanti attho. Duvidhā hi āgantukā atithi abbhāgatoti. Tesu kataparicayo āgantuko atithi, akataparicayo abbhāgato. Kataparicayo akataparicayopi vā puretaraṃ āgato atithi, bhojanavelāyaṃ upaṭṭhito sampati āgato abbhāgato. Nimantito vā bhattena atithi, animantito abbhāgato. Ayaṃ pana akataparicayo animantito sampati āgato ca, taṃ sandhāyāha ‘‘abbhāgatāna’’nti, garukārena panettha bahuvacanaṃ vuttaṃ. Āsati nisīdati etthāti āsanaṃ. Yaṃkiñci nisīdanayoggaṃ, idha pana pīṭhaṃ adhippetaṃ, tassa ca appakattā anuḷārattā ca ‘‘āsanaka’’nti āha. Adāsinti ‘‘idamassa therassa dinnaṃ mayhaṃ mahapphalaṃ bhavissati mahānisaṃsa’’nti sañjātasomanassā kammaṃ kammaphalañca saddahitvā tassa therassa paribhogatthāya adāsiṃ, nirapekkhapariccāgavasena pariccajinti attho.
અભિવાદયિન્તિ અભિવાદનમકાસિં, પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન દક્ખિણેય્યપુગ્ગલે વન્દિન્તિ અન્તો. વન્દમાના હિ તં તાયેવ વન્દનકિરિયાય વન્દિયમાનં ‘‘સુખિની હોહિ, અરોગા હોહી’’તિઆદિના આસિવાદં અત્થતો વદાપેસિ નામ. અઞ્જલિકં અકાસિન્તિ દસનખસમોધાનસમુજ્જલં અઞ્જલિં સિરસિ પગ્ગણ્હન્તી ગુણવિસિટ્ઠાનં અપચાયનં અકાસિન્તિ અત્થો. યથાનુભાવન્તિ યથાબલં, તદા મમ વિજ્જમાનવિભવાનુરૂપન્તિ અત્થો. અદાસિ દાનન્તિ અન્નપાનાદિદેય્યધમ્મપરિચ્ચાગેન દક્ખિણેય્યં ભોજેન્તી દાનમયં પુઞ્ઞં પસવિં.
Abhivādayinti abhivādanamakāsiṃ, pañcapatiṭṭhitena dakkhiṇeyyapuggale vandinti anto. Vandamānā hi taṃ tāyeva vandanakiriyāya vandiyamānaṃ ‘‘sukhinī hohi, arogā hohī’’tiādinā āsivādaṃ atthato vadāpesi nāma. Añjalikaṃ akāsinti dasanakhasamodhānasamujjalaṃ añjaliṃ sirasi paggaṇhantī guṇavisiṭṭhānaṃ apacāyanaṃ akāsinti attho. Yathānubhāvanti yathābalaṃ, tadā mama vijjamānavibhavānurūpanti attho. Adāsi dānanti annapānādideyyadhammapariccāgena dakkhiṇeyyaṃ bhojentī dānamayaṃ puññaṃ pasaviṃ.
એત્થ ચ ‘‘અહ’’ન્તિ ઇદં કમ્મસ્સ ફલસ્સ ચ એકસન્તતિપતિતતાદસ્સનેન સમ્બન્ધભાવદસ્સનં, ‘‘મનુસ્સેસુ મનુસ્સભૂતા’’તિ ઇદં તસ્સા પુઞ્ઞકિરિયાય અધિટ્ઠાનભૂતસન્તાનવિસેસદસ્સનં, ‘‘અબ્ભાગતાન’’ન્તિ ઇદં ચિત્તસમ્પત્તિદસ્સનઞ્ચેવ ખેત્તસમ્પત્તિદસ્સનઞ્ચ દાનસ્સ વિય પટિગ્ગહણસ્સ ચ કિઞ્ચિ અનપેક્ખિત્વા પવત્તિતભાવદીપનતો. ‘‘આસનકં અદાસિં યથાનુભાવઞ્ચ અદાસિ દાન’’ન્તિ ઇદં ભોગસારદાનદસ્સનં, ‘‘અભિવાદયિં અઞ્જલિકં અકાસિ’’ન્તિ ઇદં કાયસારદાનદસ્સનં.
Ettha ca ‘‘aha’’nti idaṃ kammassa phalassa ca ekasantatipatitatādassanena sambandhabhāvadassanaṃ, ‘‘manussesu manussabhūtā’’ti idaṃ tassā puññakiriyāya adhiṭṭhānabhūtasantānavisesadassanaṃ, ‘‘abbhāgatāna’’nti idaṃ cittasampattidassanañceva khettasampattidassanañca dānassa viya paṭiggahaṇassa ca kiñci anapekkhitvā pavattitabhāvadīpanato. ‘‘Āsanakaṃ adāsiṃ yathānubhāvañca adāsi dāna’’nti idaṃ bhogasāradānadassanaṃ, ‘‘abhivādayiṃ añjalikaṃ akāsi’’nti idaṃ kāyasāradānadassanaṃ.
૬. તેનાતિ તેન યથાવુત્તેન પુઞ્ઞેન હેતુભૂતેન. મેતિ અયં મે-સદ્દો ‘‘કિચ્છેન મે અધિગતં, હલં દાનિ પકાસિતુ’’ન્તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૨.૬૫; મ॰ નિ॰ ૧.૨૮૧; સં॰ નિ॰ ૧.૧૭૨) કરણે આગતો, મયાતિ અત્થો. ‘‘સાધુ મે, ભન્તે, ભગવા સંખિત્તેન ધમ્મં દેસેતૂ’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૩.૧૮૨; અ॰ નિ॰ ૪.૨૫૭) સમ્પદાને, મય્હન્તિ અત્થો. ‘‘પુબ્બેવ મે, ભિક્ખવે, સમ્બોધા અનભિસમ્બુદ્ધસ્સ બોધિસત્તસ્સેવ સતો’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૦૬; સં॰ નિ॰ ૪.૧૪; અ॰ નિ॰ ૩.૧૦૪) સામિઅત્થે આગતો, ઇધાપિ સામિઅત્થે એવ, મમાતિ અત્થો. સ્વાયં મે-સદ્દો તેન મે પુઞ્ઞેનાતિ ચ મે એતાદિસોતિ ચ ઉભયત્થ સમ્બન્ધિતબ્બો. સેસં વુત્તનયમેવ.
6.Tenāti tena yathāvuttena puññena hetubhūtena. Meti ayaṃ me-saddo ‘‘kicchena me adhigataṃ, halaṃ dāni pakāsitu’’ntiādīsu (dī. ni. 2.65; ma. ni. 1.281; saṃ. ni. 1.172) karaṇe āgato, mayāti attho. ‘‘Sādhu me, bhante, bhagavā saṃkhittena dhammaṃ desetū’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.182; a. ni. 4.257) sampadāne, mayhanti attho. ‘‘Pubbeva me, bhikkhave, sambodhā anabhisambuddhassa bodhisattasseva sato’’tiādīsu (ma. ni. 1.206; saṃ. ni. 4.14; a. ni. 3.104) sāmiatthe āgato, idhāpi sāmiatthe eva, mamāti attho. Svāyaṃ me-saddo tena me puññenāti ca me etādisoti ca ubhayattha sambandhitabbo. Sesaṃ vuttanayameva.
એવં તાય દેવતાય પઞ્હે બ્યાકતે આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો વિત્થારેન ધમ્મં દેસેસિ. સા દેસના સપરિવારાય તસ્સા દેવતાય સાત્થિકા અહોસિ. થેરો તતો મનુસ્સલોકં આગન્ત્વા સબ્બં તં પવત્તિં ભગવતો આરોચેસિ. ભગવા તં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા સમ્પત્તપરિસાય ધમ્મં દેસેસિ. ગાથા એવ પન સઙ્ગહં આરુળ્હાતિ.
Evaṃ tāya devatāya pañhe byākate āyasmā mahāmoggallāno vitthārena dhammaṃ desesi. Sā desanā saparivārāya tassā devatāya sātthikā ahosi. Thero tato manussalokaṃ āgantvā sabbaṃ taṃ pavattiṃ bhagavato ārocesi. Bhagavā taṃ aṭṭhuppattiṃ katvā sampattaparisāya dhammaṃ desesi. Gāthā eva pana saṅgahaṃ āruḷhāti.
પઠમપીઠવિમાનવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Paṭhamapīṭhavimānavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / વિમાનવત્થુપાળિ • Vimānavatthupāḷi / ૧. પઠમપીઠવિમાનવત્થુ • 1. Paṭhamapīṭhavimānavatthu