| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चूळनिद्देसपाळि • Cūḷaniddesapāḷi |
खग्गविसाणसुत्तो
Khaggavisāṇasutto
खग्गविसाणसुत्तनिद्देसो
Khaggavisāṇasuttaniddeso
पठमवग्गो
Paṭhamavaggo
१२१.
121.
सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्डं, अविहेठयं अञ्ञतरम्पि तेसं।
Sabbesubhūtesu nidhāya daṇḍaṃ,aviheṭhayaṃ aññatarampi tesaṃ;
न पुत्तमिच्छेय्य कुतो सहायं, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Na puttamiccheyya kuto sahāyaṃ, eko care khaggavisāṇakappo.
सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्डन्ति। सब्बेसूति सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं असेसं निस्सेसं परियादियनवचनमेतं – सब्बेसूति। भूतेसूति भूता वुच्चन्ति तसा च थावरा च। तसाति येसं तसिततण्हा अप्पहीना, येसञ्च भयभेरवा अप्पहीना। किंकारणा वुच्चन्ति तसा? ते तसन्ति उत्तसन्ति परितसन्ति भासन्ति सन्तासं आपज्जन्ति, तंकारणा वुच्चन्ति तसा। थावराति येसं तसिततण्हा पहीना, येसञ्च भयभेरवा पहीना। किंकारणा वुच्चन्ति थावरा? ते न तसन्ति न उत्तसन्ति न परितसन्ति न भायन्ति न सन्तासं आपज्जन्ति, तंकारणा वुच्चन्ति थावरा। दण्डन्ति तयो दण्डा – कायदण्डो वचीदण्डो मनोदण्डो। तिविधं कायदुच्चरितं कायदण्डो, चतुब्बिधं वचीदुच्चरितं वचीदण्डो, तिविधं मनोदुच्चरितं मनोदण्डो। सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्डन्ति सब्बेसु भूतेसु दण्डं निधाय निदहित्वा।
Sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍanti. Sabbesūti sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ asesaṃ nissesaṃ pariyādiyanavacanametaṃ – sabbesūti. Bhūtesūti bhūtā vuccanti tasā ca thāvarā ca. Tasāti yesaṃ tasitataṇhā appahīnā, yesañca bhayabheravā appahīnā. Kiṃkāraṇā vuccanti tasā? Te tasanti uttasanti paritasanti bhāsanti santāsaṃ āpajjanti, taṃkāraṇā vuccanti tasā. Thāvarāti yesaṃ tasitataṇhā pahīnā, yesañca bhayabheravā pahīnā. Kiṃkāraṇā vuccanti thāvarā? Te na tasanti na uttasanti na paritasanti na bhāyanti na santāsaṃ āpajjanti, taṃkāraṇā vuccanti thāvarā. Daṇḍanti tayo daṇḍā – kāyadaṇḍo vacīdaṇḍo manodaṇḍo. Tividhaṃ kāyaduccaritaṃ kāyadaṇḍo, catubbidhaṃ vacīduccaritaṃ vacīdaṇḍo, tividhaṃ manoduccaritaṃ manodaṇḍo. Sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍanti sabbesu bhūtesu daṇḍaṃ nidhāya nidahitvā.
अविहेठयं अञ्ञतरम्पि तेसन्ति एकमेकम्पि सत्तं पाणिना वा लेड्डुना वा दण्डेन वा सत्थेन वा अन्दुया 1 वा रज्जुया वा अविहेठयन्तो, सब्बेपि सत्ते पाणिना वा लेड्डुना वा दण्डेन वा सत्थेन वा अन्दुया वा रज्जुया वा अविहेठयन्तोति – अविहेठयं अञ्ञतरम्पि तेसं।
Aviheṭhayaṃaññatarampi tesanti ekamekampi sattaṃ pāṇinā vā leḍḍunā vā daṇḍena vā satthena vā anduyā 2 vā rajjuyā vā aviheṭhayanto, sabbepi satte pāṇinā vā leḍḍunā vā daṇḍena vā satthena vā anduyā vā rajjuyā vā aviheṭhayantoti – aviheṭhayaṃ aññatarampi tesaṃ.
न पुत्तमिच्छेय्य कुतो सहायन्ति। नाति पटिक्खेपो; पुत्ताति चत्तारो पुत्ता – अत्रजो पुत्तो, खेत्तजो पुत्तो, दिन्नको पुत्तो, अन्तेवासिको पुत्तो। सहायन्ति सहाया वुच्चन्ति येहि सह आगमनं फासु, गमनं फासु, गमनागमनं फासु, ठानं फासु, निसज्जनं फासु, सयनं 3 फासु, आलपनं फासु, सल्लपनं फासु, उल्लपनं फासु, समुल्लपनं फासु । न पुत्तमिच्छेय्य कुतो सहायन्ति पुत्तम्पि न इच्छेय्य न सादियेय्य न पत्थयेय्य न पिहयेय्य नाभिजप्पेय्य, कुतो मित्तं वा सन्दिट्ठं वा सम्भत्तं वा सहायं वा इच्छेय्य 4 सादियेय्य पत्थयेय्य पिहयेय्य अभिजप्पेय्याति – न पुत्तमिच्छेय्य कुतो सहायं।
Na puttamiccheyya kuto sahāyanti. Nāti paṭikkhepo; puttāti cattāro puttā – atrajo putto, khettajo putto, dinnako putto, antevāsiko putto. Sahāyanti sahāyā vuccanti yehi saha āgamanaṃ phāsu, gamanaṃ phāsu, gamanāgamanaṃ phāsu, ṭhānaṃ phāsu, nisajjanaṃ phāsu, sayanaṃ 5 phāsu, ālapanaṃ phāsu, sallapanaṃ phāsu, ullapanaṃ phāsu, samullapanaṃ phāsu . Na puttamiccheyya kutosahāyanti puttampi na iccheyya na sādiyeyya na patthayeyya na pihayeyya nābhijappeyya, kuto mittaṃ vā sandiṭṭhaṃ vā sambhattaṃ vā sahāyaṃ vā iccheyya 6 sādiyeyya patthayeyya pihayeyya abhijappeyyāti – na puttamiccheyya kuto sahāyaṃ.
एको चरे खग्गविसाणकप्पोति। एकोति सो पच्चेकसम्बुद्धो पब्बज्जासङ्खातेन एको, अदुतियट्ठेन एको, तण्हाय पहानट्ठेन 7 एको, एकन्तवीतरागोति एको, एकन्तवीतदोसोति एको, एकन्तवीतमोहोति एको, एकन्तनिक्किलेसोति एको, एकायनमग्गं गतोति एको, एको अनुत्तरं पच्चेकसम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति एको।
Eko care khaggavisāṇakappoti. Ekoti so paccekasambuddho pabbajjāsaṅkhātena eko, adutiyaṭṭhena eko, taṇhāya pahānaṭṭhena 8 eko, ekantavītarāgoti eko, ekantavītadosoti eko, ekantavītamohoti eko, ekantanikkilesoti eko, ekāyanamaggaṃ gatoti eko, eko anuttaraṃ paccekasambodhiṃ abhisambuddhoti eko.
कथं सो पच्चेकसम्बुद्धो पब्बज्जासङ्खातेन एको? सो पच्चेकसम्बुद्धो सब्बं घरावासपलिबोधं छिन्दित्वा पुत्तदारपलिबोधं छिन्दित्वा ञातिपलिबोधं छिन्दित्वा सन्निधिपलिबोधं छिन्दित्वा केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजित्वा अकिञ्चनभावं उपगन्त्वा एको चरति विहरति इरियति वत्तेति पालेति यपेति यापेतीति – एवं सो पच्चेकसम्बुद्धो पब्बज्जासङ्खातेन एको।
Kathaṃ so paccekasambuddho pabbajjāsaṅkhātena eko? So paccekasambuddho sabbaṃ gharāvāsapalibodhaṃ chinditvā puttadārapalibodhaṃ chinditvā ñātipalibodhaṃ chinditvā sannidhipalibodhaṃ chinditvā kesamassuṃ ohāretvā kāsāyāni vatthāni acchādetvā agārasmā anagāriyaṃ pabbajitvā akiñcanabhāvaṃ upagantvā eko carati viharati iriyati vatteti pāleti yapeti yāpetīti – evaṃ so paccekasambuddho pabbajjāsaṅkhātena eko.
कथं सो पच्चेकसम्बुद्धो अदुतियट्ठेन एको? सो एवं पब्बजितो समानो एको अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवति अप्पसद्दानि अप्पनिग्घोसानि विजनवातानि मनुस्सराहस्सेय्यकानि पटिसल्लानसारुप्पानि। सो एको गच्छति, एको तिट्ठति, एको निसीदति, एको सेय्यं कप्पेति, एको गामं पिण्डाय पविसति, एको अभिक्कमति, एको पटिक्कमति, एको रहो निसीदति, एको चङ्कमं अधिट्ठाति, एको चरति विहरति इरियति वत्तेति पालेति यपेति यापेतीति – एवं सो पच्चेकसम्बुद्धो अदुतियट्ठेन एको।
Kathaṃ so paccekasambuddho adutiyaṭṭhena eko? So evaṃ pabbajito samāno eko araññavanapatthāni pantāni senāsanāni paṭisevati appasaddāni appanigghosāni vijanavātāni manussarāhasseyyakāni paṭisallānasāruppāni. So eko gacchati, eko tiṭṭhati, eko nisīdati, eko seyyaṃ kappeti, eko gāmaṃ piṇḍāya pavisati, eko abhikkamati, eko paṭikkamati, eko raho nisīdati, eko caṅkamaṃ adhiṭṭhāti, eko carati viharati iriyati vatteti pāleti yapeti yāpetīti – evaṃ so paccekasambuddho adutiyaṭṭhena eko.
कथं सो पच्चेकसम्बुद्धो तण्हाय पहानट्ठेन एको? सो एवं एको अदुतियो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो महापधानं पदहन्तो मारं ससेनकं नमुचिं कण्हं पमत्तबन्धुं विधमेत्वा च तण्हाजालिनिं विसरितं विसत्तिकं पजहि विनोदेसि ब्यन्तीअकासि अनभावंगमेसि।
Kathaṃ so paccekasambuddho taṇhāya pahānaṭṭhena eko? So evaṃ eko adutiyo appamatto ātāpī pahitatto viharanto mahāpadhānaṃ padahanto māraṃ sasenakaṃ namuciṃ kaṇhaṃ pamattabandhuṃ vidhametvā ca taṇhājāliniṃ visaritaṃ visattikaṃ pajahi vinodesi byantīakāsi anabhāvaṃgamesi.
‘‘तण्हादुतियो पुरिसो, दीघमद्धान संसरं।
‘‘Taṇhādutiyo puriso, dīghamaddhāna saṃsaraṃ;
इत्थभावञ्ञथाभावं, संसारं नातिवत्तति॥
Itthabhāvaññathābhāvaṃ, saṃsāraṃ nātivattati.
‘‘एतमादीनवं ञत्वा, तण्हं दुक्खस्स सम्भवं।
‘‘Etamādīnavaṃ ñatvā, taṇhaṃ dukkhassa sambhavaṃ;
वीततण्हो अनादानो, सतो भिक्खु परिब्बजे’’ति॥
Vītataṇho anādāno, sato bhikkhu paribbaje’’ti.
एवं सो पच्चेकसम्बुद्धो तण्हाय पहानट्ठेन एको।
Evaṃ so paccekasambuddho taṇhāya pahānaṭṭhena eko.
कथं सो पच्चेकसम्बुद्धो एकन्तवीतरागोति एको? रागस्स पहीनत्ता एकन्तवीतरागोति एको, दोसस्स पहीनत्ता एकन्तवीतदोसोति एको, मोहस्स पहीनत्ता एकन्तवीतमोहोति एको, किलेसानं पहीनत्ता एकन्तनिक्किलेसोति एको। एवं सो पच्चेकसम्बुद्धो एकन्तवीतरागोति एको।
Kathaṃ so paccekasambuddho ekantavītarāgoti eko? Rāgassa pahīnattā ekantavītarāgoti eko, dosassa pahīnattā ekantavītadosoti eko, mohassa pahīnattā ekantavītamohoti eko, kilesānaṃ pahīnattā ekantanikkilesoti eko. Evaṃ so paccekasambuddho ekantavītarāgoti eko.
कथं सो पच्चेकसम्बुद्धो एकायनमग्गं गतोति एको? एकायनमग्गो वुच्चति चत्तारो सतिपट्ठाना, चत्तारो सम्मप्पधाना, चत्तारो इद्धिपादा, पञ्चिन्द्रियानि, पञ्च बलानि, सत्त बोज्झङ्गा अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो।
Kathaṃ so paccekasambuddho ekāyanamaggaṃ gatoti eko? Ekāyanamaggo vuccati cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, pañcindriyāni, pañca balāni, satta bojjhaṅgā ariyo aṭṭhaṅgiko maggo.
‘‘एकायनं जातिखयन्तदस्सी, मग्गं पजानाति हितानुकम्पी।
‘‘Ekāyanaṃ jātikhayantadassī, maggaṃ pajānāti hitānukampī;
एतेन मग्गेन तरिंसु पुब्बे, तरिस्सन्ति ये च तरन्ति ओघ’’न्ति॥
Etena maggena tariṃsu pubbe, tarissanti ye ca taranti ogha’’nti.
एवं सो पच्चेकसम्बुद्धो एकायनमग्गं गतोति एको।
Evaṃ so paccekasambuddho ekāyanamaggaṃ gatoti eko.
कथं सो पच्चेकसम्बुद्धो एको अनुत्तरं पच्चेकसम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति एको? बोधि वुच्चति चतूसु मग्गेसु ञाणं। पञ्ञा पञ्ञिन्द्रियं पञ्ञाबलं धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो वीमंसा विपस्सना सम्मादिट्ठि। सो पच्चेकसम्बुद्धो मग्गपच्चेकसम्बुद्धो ञाणपच्चेकसम्बुद्धो ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति बुज्झि, ‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति बुज्झि, ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति बुज्झि, ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’ति बुज्झि, ‘‘सङ्खारपच्चया विञ्ञाण’’न्ति बुज्झि, ‘‘विञ्ञाणपच्चया नामरूप’’न्ति बुज्झि, ‘‘नामरूपपच्चया सळायतन’’न्ति बुज्झि, ‘‘सळायतनपच्चया फस्सो’’ति बुज्झि, ‘‘फस्सपच्चया वेदना’’ति बुज्झि, ‘‘वेदनापच्चया तण्हा’’ति बुज्झि, ‘‘तण्हापच्चया उपादान’’न्ति बुज्झि, ‘‘उपादानपच्चया भवो’’ति बुज्झि, ‘‘भवपच्चया जाती’’ति बुज्झि, ‘‘जातिपच्चया जरामरण’’न्ति बुज्झि; ‘‘अविज्जानिरोधा सङ्खारनिरोधो’’ति बुज्झि, ‘‘सङ्खारनिरोधा विञ्ञाणनिरोधो’’ति बुज्झि, ‘‘विञ्ञाणनिरोधा नामरूपनिरोधो’’ति बुज्झि, ‘‘नामरूपनिरोधा सळायतननिरोधो’’ति बुज्झि, ‘‘सळायतननिरोधा फस्सनिरोधो’’ति बुज्झि, ‘‘फस्सनिरोधा वेदनानिरोधो’’ति बुज्झि, ‘‘वेदनानिरोधा तण्हानिरोधो’’ति बुज्झि, ‘‘तण्हानिरोधा उपादाननिरोधो’’ति बुज्झि, ‘‘उपादाननिरोधा भवनिरोधो’’ति बुज्झि, ‘‘भवनिरोधा जातिनिरोधो’’ति बुज्झि, ‘‘जातिनिरोधा जरामरणनिरोधो’’ति बुज्झि; ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति बुज्झि, ‘‘अयं दुक्खसमुदयो’’ति बुज्झि, ‘‘अयं दुक्खनिरोधो’’ति बुज्झि, ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति बुज्झि; ‘‘इमे आसवा’’ति बुज्झि, ‘‘अयं आसवसमुदयो’’ति बुज्झि…पे॰… ‘‘अयं आसवनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति बुज्झि; ‘‘इमे धम्मा अभिञ्ञेय्या’’ति बुज्झि, ‘‘इमे धम्मा पहातब्बा’’ति बुज्झि, ‘‘इमे धम्मा सच्छिकातब्बा’’ति बुज्झि, ‘‘इमे धम्मा भावेतब्बा’’ति बुज्झि; छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च बुज्झि, पञ्चन्नं उपादानक्खन्धानं समुदयञ्च…पे॰… निस्सरणञ्च बुज्झि, चतुन्नं महाभूतानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च बुज्झि, ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति बुज्झि।
Kathaṃ so paccekasambuddho eko anuttaraṃ paccekasambodhiṃ abhisambuddhoti eko? Bodhi vuccati catūsu maggesu ñāṇaṃ. Paññā paññindriyaṃ paññābalaṃ dhammavicayasambojjhaṅgo vīmaṃsā vipassanā sammādiṭṭhi. So paccekasambuddho maggapaccekasambuddho ñāṇapaccekasambuddho ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’ti bujjhi, ‘‘sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti bujjhi, ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti bujjhi, ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti bujjhi, ‘‘saṅkhārapaccayā viññāṇa’’nti bujjhi, ‘‘viññāṇapaccayā nāmarūpa’’nti bujjhi, ‘‘nāmarūpapaccayā saḷāyatana’’nti bujjhi, ‘‘saḷāyatanapaccayā phasso’’ti bujjhi, ‘‘phassapaccayā vedanā’’ti bujjhi, ‘‘vedanāpaccayā taṇhā’’ti bujjhi, ‘‘taṇhāpaccayā upādāna’’nti bujjhi, ‘‘upādānapaccayā bhavo’’ti bujjhi, ‘‘bhavapaccayā jātī’’ti bujjhi, ‘‘jātipaccayā jarāmaraṇa’’nti bujjhi; ‘‘avijjānirodhā saṅkhāranirodho’’ti bujjhi, ‘‘saṅkhāranirodhā viññāṇanirodho’’ti bujjhi, ‘‘viññāṇanirodhā nāmarūpanirodho’’ti bujjhi, ‘‘nāmarūpanirodhā saḷāyatananirodho’’ti bujjhi, ‘‘saḷāyatananirodhā phassanirodho’’ti bujjhi, ‘‘phassanirodhā vedanānirodho’’ti bujjhi, ‘‘vedanānirodhā taṇhānirodho’’ti bujjhi, ‘‘taṇhānirodhā upādānanirodho’’ti bujjhi, ‘‘upādānanirodhā bhavanirodho’’ti bujjhi, ‘‘bhavanirodhā jātinirodho’’ti bujjhi, ‘‘jātinirodhā jarāmaraṇanirodho’’ti bujjhi; ‘‘idaṃ dukkha’’nti bujjhi, ‘‘ayaṃ dukkhasamudayo’’ti bujjhi, ‘‘ayaṃ dukkhanirodho’’ti bujjhi, ‘‘ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā’’ti bujjhi; ‘‘ime āsavā’’ti bujjhi, ‘‘ayaṃ āsavasamudayo’’ti bujjhi…pe… ‘‘ayaṃ āsavanirodhagāminī paṭipadā’’ti bujjhi; ‘‘ime dhammā abhiññeyyā’’ti bujjhi, ‘‘ime dhammā pahātabbā’’ti bujjhi, ‘‘ime dhammā sacchikātabbā’’ti bujjhi, ‘‘ime dhammā bhāvetabbā’’ti bujjhi; channaṃ phassāyatanānaṃ samudayañca atthaṅgamañca assādañca ādīnavañca nissaraṇañca bujjhi, pañcannaṃ upādānakkhandhānaṃ samudayañca…pe… nissaraṇañca bujjhi, catunnaṃ mahābhūtānaṃ samudayañca atthaṅgamañca assādañca ādīnavañca nissaraṇañca bujjhi, ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti bujjhi.
अथ वा, यं बुज्झितब्बं अनुबुज्झितब्बं पटिबुज्झितब्बं सम्बुज्झितब्बं अधिगन्तब्बं फस्सितब्बं सच्छिकातब्बं, सब्बं तं तेन पच्चेकबोधिञाणेन बुज्झि अनुबुज्झि पटिबुज्झि सम्बुज्झि अधिगच्छि फस्सेसि सच्छाकासीति एवं सो पच्चेकसम्बुद्धो एको अनुत्तरं पच्चेकसम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति – एको।
Atha vā, yaṃ bujjhitabbaṃ anubujjhitabbaṃ paṭibujjhitabbaṃ sambujjhitabbaṃ adhigantabbaṃ phassitabbaṃ sacchikātabbaṃ, sabbaṃ taṃ tena paccekabodhiñāṇena bujjhi anubujjhi paṭibujjhi sambujjhi adhigacchi phassesi sacchākāsīti evaṃ so paccekasambuddho eko anuttaraṃ paccekasambodhiṃ abhisambuddhoti – eko.
चरेति अट्ठ चरियायो – इरियापथचरिया, आयतनचरिया, सतिचरिया, समाधिचरिया, ञाणचरिया, मग्गचरिया, पत्तिचरिया, लोकत्थचरिया। इरियापथचरियाति चतूसु इरियापथेसु। आयतनचरियाति छसु अज्झत्तिकबाहिरेसु आयतनेसु। सतिचरियाति चतूसु सतिपट्ठानेसु। समाधिचरियाति चतूसु झानेसु। ञाणचरियाति चतूसु अरियसच्चेसु। मग्गचरियाति चतूसु अरियमग्गेसु। पत्तिचरियाति चतूसु सामञ्ञफलेसु। लोकत्थचरियाति तथागतेसु अरहन्तेसु सम्मासम्बुद्धेसु पदेसतो पच्चेकसम्बुद्धेसु पदेसतो सावकेसु। इरियापथचरिया च पणिधिसम्पन्नानं, आयतनचरिया च इन्द्रियेसु गुत्तद्वारानं , सतिचरिया च अप्पमादविहारीनं, समाधिचरिया च अधिचित्तमनुयुत्तानं, ञाणचरिया च बुद्धिसम्पन्नानं, मग्गचरिया च सम्मापटिपन्नानं, पत्तिचरिया च अधिगतफलानं, लोकत्थचरिया च तथागतानं अरहन्तानं सम्मासम्बुद्धानं पदेसतो पच्चेकबुद्धानं पदेसतो सावकानं। इमा अट्ठ चरियायो। अपरापि अट्ठ चरियायो – अधिमुच्चन्तो सद्धाय चरति, पग्गण्हन्तो वीरियेन चरति, उपट्ठपेन्तो सतिया चरति, अविक्खेपं करोन्तो समाधिना चरति, पजानन्तो पञ्ञाय चरति, विजानन्तो विञ्ञाणचरियाय चरति। एवं पटिपन्नस्स कुसला धम्मा आयापेन्तीति – आयतनचरियाय चरति। एवं पटिपन्नो विसेसमधिगच्छतीति – विसेसचरियाय चरति। इमा अट्ठ चरियायो।
Careti aṭṭha cariyāyo – iriyāpathacariyā, āyatanacariyā, saticariyā, samādhicariyā, ñāṇacariyā, maggacariyā, patticariyā, lokatthacariyā. Iriyāpathacariyāti catūsu iriyāpathesu. Āyatanacariyāti chasu ajjhattikabāhiresu āyatanesu. Saticariyāti catūsu satipaṭṭhānesu. Samādhicariyāti catūsu jhānesu. Ñāṇacariyāti catūsu ariyasaccesu. Maggacariyāti catūsu ariyamaggesu. Patticariyāti catūsu sāmaññaphalesu. Lokatthacariyāti tathāgatesu arahantesu sammāsambuddhesu padesato paccekasambuddhesu padesato sāvakesu. Iriyāpathacariyā ca paṇidhisampannānaṃ, āyatanacariyā ca indriyesu guttadvārānaṃ , saticariyā ca appamādavihārīnaṃ, samādhicariyā ca adhicittamanuyuttānaṃ, ñāṇacariyā ca buddhisampannānaṃ, maggacariyā ca sammāpaṭipannānaṃ, patticariyā ca adhigataphalānaṃ, lokatthacariyā ca tathāgatānaṃ arahantānaṃ sammāsambuddhānaṃ padesato paccekabuddhānaṃ padesato sāvakānaṃ. Imā aṭṭha cariyāyo. Aparāpi aṭṭha cariyāyo – adhimuccanto saddhāya carati, paggaṇhanto vīriyena carati, upaṭṭhapento satiyā carati, avikkhepaṃ karonto samādhinā carati, pajānanto paññāya carati, vijānanto viññāṇacariyāya carati. Evaṃ paṭipannassa kusalā dhammā āyāpentīti – āyatanacariyāya carati. Evaṃ paṭipanno visesamadhigacchatīti – visesacariyāya carati. Imā aṭṭha cariyāyo.
अपरापि अट्ठ चरियायो – दस्सनचरिया च सम्मादिट्ठिया, अभिरोपनचरिया च सम्मासङ्कप्पस्स , परिग्गहचरिया च सम्मावाचाय, समुट्ठानचरिया च सम्माकम्मन्तस्स, वोदानचरिया च सम्माआजीवस्स, पग्गहचरिया च सम्मावायामस्स, उपट्ठानचरिया च सम्मासतिया, अविक्खेपचरिया च सम्मासमाधिस्स। इमा अट्ठ चरियायो।
Aparāpi aṭṭha cariyāyo – dassanacariyā ca sammādiṭṭhiyā, abhiropanacariyā ca sammāsaṅkappassa , pariggahacariyā ca sammāvācāya, samuṭṭhānacariyā ca sammākammantassa, vodānacariyā ca sammāājīvassa, paggahacariyā ca sammāvāyāmassa, upaṭṭhānacariyā ca sammāsatiyā, avikkhepacariyā ca sammāsamādhissa. Imā aṭṭha cariyāyo.
खग्गविसाणकप्पोति यथा खग्गस्स नाम विसाणं एकं होति अदुतियं, एवमेव सो पच्चेकसम्बुद्धो तक्कप्पो तस्सदिसो तप्पटिभागो। यथा अतिलोणं वुच्चति लोणकप्पो, अतितित्तकं वुच्चति तित्तकप्पो, अतिमधुरं वुच्चति मधुरकप्पो, अतिउण्हं वुच्चति अग्गिकप्पो , अतिसीतलं वुच्चति हिमकप्पो, महाउदकक्खन्धो वुच्चति समुद्दकप्पो, महाभिञ्ञाबलप्पत्तो सावको वुच्चति सत्थुकप्पोति; एवमेव सो पच्चेकसम्बुद्धो तत्थ तक्कप्पो तस्सदिसो तप्पटिभागो एको अदुतियो मुत्तबन्धनो सम्मा लोके चरति विहरति इरियति वत्तेति पालेति यपेति यापेतीति – एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Khaggavisāṇakappoti yathā khaggassa nāma visāṇaṃ ekaṃ hoti adutiyaṃ, evameva so paccekasambuddho takkappo tassadiso tappaṭibhāgo. Yathā atiloṇaṃ vuccati loṇakappo, atitittakaṃ vuccati tittakappo, atimadhuraṃ vuccati madhurakappo, atiuṇhaṃ vuccati aggikappo , atisītalaṃ vuccati himakappo, mahāudakakkhandho vuccati samuddakappo, mahābhiññābalappatto sāvako vuccati satthukappoti; evameva so paccekasambuddho tattha takkappo tassadiso tappaṭibhāgo eko adutiyo muttabandhano sammā loke carati viharati iriyati vatteti pāleti yapeti yāpetīti – eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्डं, अविहेठयं अञ्ञतरम्पि तेसं।
‘‘Sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍaṃ, aviheṭhayaṃ aññatarampi tesaṃ;
न पुत्तमिच्छेय्य कुतो सहायं, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Na puttamiccheyya kuto sahāyaṃ, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१२२.
122.
संसग्गजातस्स भवन्ति स्नेहा, स्नेहन्वयं दुक्खमिदं पहोति।
Saṃsaggajātassabhavanti snehā,snehanvayaṃ dukkhamidaṃ pahoti;
आदीनवं स्नेहजं पेक्खमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Ādīnavaṃ snehajaṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo.
संसग्गजातस्स भवन्ति स्नेहाति। संसग्गाति द्वे संसग्गा – दस्सनसंसग्गो च सवनसंसग्गो च। कतमो दस्सनसंसग्गो? इधेकच्चो पस्सति इत्थिं वा कुमारिं वा अभिरूपं दस्सनीयं पासादिकं परमाय वण्णपोक्खरताय समन्नागतं। दिस्वा पस्सित्वा अनुब्यञ्जनसो निमित्तं गण्हाति – केसा वा सोभना 9 मुखं वा सोभनं अक्खी वा सोभना कण्णा वा सोभना नासा वा सोभना ओट्ठा वा सोभना दन्ता वा सोभना मुखं वा सोभनं गीवा वा सोभना थना वा सोभना उरं वा सोभनं उदरं वा सोभनं कटि वा सोभना ऊरू वा सोभना जङ्घा वा सोभना हत्था वा सोभना पादा वा सोभना अङ्गुलियो वा सोभना नखा वा सोभनाति। दिस्वा पस्सित्वा अभिनन्दति अभिवदति अभिपत्थेति अनुप्पादेति 10 अनुबन्धति रागबन्धनं – अयं दस्सनसंसग्गो।
Saṃsaggajātassa bhavanti snehāti. Saṃsaggāti dve saṃsaggā – dassanasaṃsaggo ca savanasaṃsaggo ca. Katamo dassanasaṃsaggo? Idhekacco passati itthiṃ vā kumāriṃ vā abhirūpaṃ dassanīyaṃ pāsādikaṃ paramāya vaṇṇapokkharatāya samannāgataṃ. Disvā passitvā anubyañjanaso nimittaṃ gaṇhāti – kesā vā sobhanā 11 mukhaṃ vā sobhanaṃ akkhī vā sobhanā kaṇṇā vā sobhanā nāsā vā sobhanā oṭṭhā vā sobhanā dantā vā sobhanā mukhaṃ vā sobhanaṃ gīvā vā sobhanā thanā vā sobhanā uraṃ vā sobhanaṃ udaraṃ vā sobhanaṃ kaṭi vā sobhanā ūrū vā sobhanā jaṅghā vā sobhanā hatthā vā sobhanā pādā vā sobhanā aṅguliyo vā sobhanā nakhā vā sobhanāti. Disvā passitvā abhinandati abhivadati abhipattheti anuppādeti 12 anubandhati rāgabandhanaṃ – ayaṃ dassanasaṃsaggo.
कतमो सवनसंसग्गो? इधेकच्चो सुणाति – ‘‘असुकस्मिं नाम गामे वा निगमे वा इत्थी वा कुमारी वा अभिरूपा दस्सनीया पासादिका परमाय वण्णपोक्खरताय समन्नागता’’ति । सुत्वा सुणित्वा अभिनन्दति अभिवदति अभिपत्थेति अनुप्पादेति अनुबन्धति रागबन्धनं – अयं सवनसंसग्गो।
Katamo savanasaṃsaggo? Idhekacco suṇāti – ‘‘asukasmiṃ nāma gāme vā nigame vā itthī vā kumārī vā abhirūpā dassanīyā pāsādikā paramāya vaṇṇapokkharatāya samannāgatā’’ti . Sutvā suṇitvā abhinandati abhivadati abhipattheti anuppādeti anubandhati rāgabandhanaṃ – ayaṃ savanasaṃsaggo.
स्नेहाति द्वे स्नेहा – तण्हास्नेहो च दिट्ठिस्नेहो च। कतमो तण्हास्नेहो? यावता तण्हासङ्खातेन सीमकतं 13 ओधिकतं परियन्तिकतं परिग्गहितं ममायितं – ‘‘इदं मम, एतं मम, एत्तकं मम, एत्तावता मम’’। रूपा सद्दा गन्धा रसा फोट्ठब्बा अत्थरणा पावुरणा दासिदासा अजेळका कुक्कुटसूकरा हत्थिगवास्सवळवा खेत्तं वत्थु हिरञ्ञं सुवण्णं गामनिगमराजधानियो रट्ठञ्च जनपदो च कोसो च कोट्ठागारञ्च, केवलम्पि महापथविं तण्हावसेन ममायति, यावता अट्ठसततण्हाविचरितं – अयं तण्हास्नेहो।
Snehāti dve snehā – taṇhāsneho ca diṭṭhisneho ca. Katamo taṇhāsneho? Yāvatā taṇhāsaṅkhātena sīmakataṃ 14 odhikataṃ pariyantikataṃ pariggahitaṃ mamāyitaṃ – ‘‘idaṃ mama, etaṃ mama, ettakaṃ mama, ettāvatā mama’’. Rūpā saddā gandhā rasā phoṭṭhabbā attharaṇā pāvuraṇā dāsidāsā ajeḷakā kukkuṭasūkarā hatthigavāssavaḷavā khettaṃ vatthu hiraññaṃ suvaṇṇaṃ gāmanigamarājadhāniyo raṭṭhañca janapado ca koso ca koṭṭhāgārañca, kevalampi mahāpathaviṃ taṇhāvasena mamāyati, yāvatā aṭṭhasatataṇhāvicaritaṃ – ayaṃ taṇhāsneho.
कतमो दिट्ठिस्नेहो? वीसतिवत्थुका सक्कायदिट्ठि, दसवत्थुका मिच्छादिट्ठि, दसवत्थुका अन्तग्गाहिकादिट्ठि। या एवरूपा दिट्ठि दिट्ठिगतं दिट्ठिगहनं दिट्ठिकन्तारो दिट्ठिविसूकायिकं दिट्ठिविप्फन्दितं दिट्ठिसंयोजनं गाहो पटिग्गाहो 15 अभिनिवेसो परामासो कुम्मग्गो मिच्छापथो मिच्छत्तं तित्थायतनं विपरियासग्गाहो विपरीतग्गाहो विपल्लासग्गाहो मिच्छागाहो अयाथावकस्मिं याथावकन्ति गाहो, यावता द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि – अयं दिट्ठिस्नेहो।
Katamo diṭṭhisneho? Vīsativatthukā sakkāyadiṭṭhi, dasavatthukā micchādiṭṭhi, dasavatthukā antaggāhikādiṭṭhi. Yā evarūpā diṭṭhi diṭṭhigataṃ diṭṭhigahanaṃ diṭṭhikantāro diṭṭhivisūkāyikaṃ diṭṭhivipphanditaṃ diṭṭhisaṃyojanaṃ gāho paṭiggāho 16 abhiniveso parāmāso kummaggo micchāpatho micchattaṃ titthāyatanaṃ vipariyāsaggāho viparītaggāho vipallāsaggāho micchāgāho ayāthāvakasmiṃ yāthāvakanti gāho, yāvatā dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni – ayaṃ diṭṭhisneho.
संसग्गजातस्स भवन्ति स्नेहाति दस्सनसंसग्गपच्चया च सवनसंसग्गपच्चया च तण्हास्नेहो च दिट्ठिस्नेहो च भवन्ति सम्भवन्ति जायन्ति सञ्जायन्ति निब्बत्तन्ति अभिनिब्बत्तन्ति पातुभवन्तीति – संसग्गजातस्स भवन्ति स्नेहा।
Saṃsaggajātassa bhavanti snehāti dassanasaṃsaggapaccayā ca savanasaṃsaggapaccayā ca taṇhāsneho ca diṭṭhisneho ca bhavanti sambhavanti jāyanti sañjāyanti nibbattanti abhinibbattanti pātubhavantīti – saṃsaggajātassa bhavanti snehā.
स्नेहन्वयं दुक्खमिदं पहोतीति। स्नेहोति द्वे स्नेहा – तण्हास्नेहो च दिट्ठिस्नेहो च…पे॰… अयं तण्हास्नेहो…पे॰… अयं दिट्ठिस्नेहो। दुक्खमिदं पहोतीति इधेकच्चो कायेन दुच्चरितं चरति, वाचाय दुच्चरितं चरति, मनसा दुच्चरितं चरति, पाणम्पि हनति, अदिन्नम्पि आदियति, सन्धिम्पि छिन्दति, निल्लोपम्पि 17 हरति, एकागारिकम्पि करोति, परिपन्थेपि तिट्ठति, परदारम्पि गच्छति, मुसापि भणति। तमेनं गहेत्वा रञ्ञो दस्सेन्ति – ‘‘अयं, देव, चोरो आगुचारी। इमस्स यं इच्छसि तं दण्डं पणेही’’ति। तमेनं राजा तं परिभासति। सो परिभासपच्चयापि दुक्खं दोमनस्सं 18 पटिसंवेदेति। एतं भयं दुक्खं दोमनस्सं कुतो जातं? तस्स स्नेहपच्चया च नन्दिपच्चया च रागपच्चया च नन्दिरागपच्चया च जातं।
Snehanvayaṃ dukkhamidaṃ pahotīti. Snehoti dve snehā – taṇhāsneho ca diṭṭhisneho ca…pe… ayaṃ taṇhāsneho…pe… ayaṃ diṭṭhisneho. Dukkhamidaṃ pahotīti idhekacco kāyena duccaritaṃ carati, vācāya duccaritaṃ carati, manasā duccaritaṃ carati, pāṇampi hanati, adinnampi ādiyati, sandhimpi chindati, nillopampi 19 harati, ekāgārikampi karoti, paripanthepi tiṭṭhati, paradārampi gacchati, musāpi bhaṇati. Tamenaṃ gahetvā rañño dassenti – ‘‘ayaṃ, deva, coro āgucārī. Imassa yaṃ icchasi taṃ daṇḍaṃ paṇehī’’ti. Tamenaṃ rājā taṃ paribhāsati. So paribhāsapaccayāpi dukkhaṃ domanassaṃ 20 paṭisaṃvedeti. Etaṃ bhayaṃ dukkhaṃ domanassaṃ kuto jātaṃ? Tassa snehapaccayā ca nandipaccayā ca rāgapaccayā ca nandirāgapaccayā ca jātaṃ.
एत्तकेनपि राजा न तुस्सति। तमेनं राजा बन्धापेति – अन्दुबन्धनेन वा रज्जुबन्धनेन वा सङ्खलिकबन्धनेन वा वेत्तबन्धनेन वा लताबन्धनेन वा पक्खेपबन्धनेन वा परिक्खेपबन्धनेन वा गामबन्धनेन वा निगमबन्धनेन वा रट्ठबन्धनेन वा जनपदबन्धनेन वा, अन्तमसो सवचनीयम्पि करोति – ‘‘न ते लब्भा इतो पक्कमितु’’न्ति। सो बन्धनपच्चयापि दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदेति। एतं भयं दुक्खं दोमनस्सं कुतो जातं? तस्स स्नेहपच्चया च नन्दिपच्चया च रागपच्चया च नन्दिरागपच्चया च जातं।
Ettakenapi rājā na tussati. Tamenaṃ rājā bandhāpeti – andubandhanena vā rajjubandhanena vā saṅkhalikabandhanena vā vettabandhanena vā latābandhanena vā pakkhepabandhanena vā parikkhepabandhanena vā gāmabandhanena vā nigamabandhanena vā raṭṭhabandhanena vā janapadabandhanena vā, antamaso savacanīyampi karoti – ‘‘na te labbhā ito pakkamitu’’nti. So bandhanapaccayāpi dukkhaṃ domanassaṃ paṭisaṃvedeti. Etaṃ bhayaṃ dukkhaṃ domanassaṃ kuto jātaṃ? Tassa snehapaccayā ca nandipaccayā ca rāgapaccayā ca nandirāgapaccayā ca jātaṃ.
एत्तकेनपि राजा न तुस्सति। तमेनं राजा तस्सेव 21 धनं आहरापेति – सतं वा सहस्सं वा सतसहस्सं वा। सो धनजानिपच्चयापि दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदेति। एतं भयं दुक्खं दोमनस्सं कुतो जातं? तस्स स्नेहपच्चया च नन्दिपच्चया च रागपच्चया च नन्दिरागपच्चया च जातं।
Ettakenapi rājā na tussati. Tamenaṃ rājā tasseva 22 dhanaṃ āharāpeti – sataṃ vā sahassaṃ vā satasahassaṃ vā. So dhanajānipaccayāpi dukkhaṃ domanassaṃ paṭisaṃvedeti. Etaṃ bhayaṃ dukkhaṃ domanassaṃ kuto jātaṃ? Tassa snehapaccayā ca nandipaccayā ca rāgapaccayā ca nandirāgapaccayā ca jātaṃ.
एत्तकेनपि राजा न तुस्सति। तमेनं राजा विविधा कम्मकारणा 23 कारापेति – कसाहिपि ताळेति, वेत्तेहिपि ताळेति, अड्ढदण्डेहिपि ताळेति, हत्थम्पि छिन्दति, पादम्पि छिन्दति, हत्थपादम्पि छिन्दति, कण्णम्पि छिन्दति, नासम्पि छिन्दति, कण्णनासम्पि छिन्दति, बिलङ्गथालिकम्पि करोति, सङ्खमुण्डिकम्पि करोति , राहुमुखम्पि करोति, जोतिमालिकम्पि करोति, हत्थपज्जोतिकम्पि करोति, एरकवत्तिकम्पि 24 करोति, चीरकवासिकम्पि करोति, एणेय्यकम्पि करोति, बळिसमंसिकम्पि करोति, कहापणिकम्पि करोति, खारापतच्छिकम्पि 25 करोति, पलिघपरिवत्तिकम्पि करोति, पलालपीठकम्पि करोति, तत्तेनपि तेलेन ओसिञ्चति, सुनखेहिपि खादापेति, जीवन्तम्पि सूले उत्तासेति, असिनापि सीसं छिन्दति। सो कम्मकारणपच्चयापि दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदेति। एतं भयं दुक्खं दोमनस्सं कुतो जातं? तस्स स्नेहपच्चया च नन्दिपच्चया च रागपच्चया च नन्दिरागपच्चया च जातं। राजा इमेसं चतुन्नं दण्डानं इस्सरो।
Ettakenapi rājā na tussati. Tamenaṃ rājā vividhā kammakāraṇā 26 kārāpeti – kasāhipi tāḷeti, vettehipi tāḷeti, aḍḍhadaṇḍehipi tāḷeti, hatthampi chindati, pādampi chindati, hatthapādampi chindati, kaṇṇampi chindati, nāsampi chindati, kaṇṇanāsampi chindati, bilaṅgathālikampi karoti, saṅkhamuṇḍikampi karoti , rāhumukhampi karoti, jotimālikampi karoti, hatthapajjotikampi karoti, erakavattikampi 27 karoti, cīrakavāsikampi karoti, eṇeyyakampi karoti, baḷisamaṃsikampi karoti, kahāpaṇikampi karoti, khārāpatacchikampi 28 karoti, palighaparivattikampi karoti, palālapīṭhakampi karoti, tattenapi telena osiñcati, sunakhehipi khādāpeti, jīvantampi sūle uttāseti, asināpi sīsaṃ chindati. So kammakāraṇapaccayāpi dukkhaṃ domanassaṃ paṭisaṃvedeti. Etaṃ bhayaṃ dukkhaṃ domanassaṃ kuto jātaṃ? Tassa snehapaccayā ca nandipaccayā ca rāgapaccayā ca nandirāgapaccayā ca jātaṃ. Rājā imesaṃ catunnaṃ daṇḍānaṃ issaro.
सो सकेन कम्मेन कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति। तमेनं निरयपाला पञ्चविधबन्धनं नाम कम्मकारणं करोन्ति 29 – तत्तं अयोखिलं हत्थे गमेन्ति, तत्तं अयोखिलं दुतिये हत्थे गमेन्ति, तत्तं अयोखिलं पादे गमेन्ति, तत्तं अयोखिलं दुतिये पादे गमेन्ति, तत्तं अयोखिलं मज्झे उरस्मिं गमेन्ति। सो तत्थ दुक्खा तिब्बा 30 खरा कटुका वेदना वेदेति; न च ताव कालं करोति याव न तं पापकम्मं ब्यन्तीहोति। एतं भयं दुक्खं दोमनस्सं कुतो जातं? तस्स स्नेहपच्चया च नन्दिपच्चया च रागपच्चया च नन्दिरागपच्चया च जातं।
So sakena kammena kāyassa bhedā paraṃ maraṇā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ nirayaṃ upapajjati. Tamenaṃ nirayapālā pañcavidhabandhanaṃ nāma kammakāraṇaṃ karonti 31 – tattaṃ ayokhilaṃ hatthe gamenti, tattaṃ ayokhilaṃ dutiye hatthe gamenti, tattaṃ ayokhilaṃ pāde gamenti, tattaṃ ayokhilaṃ dutiye pāde gamenti, tattaṃ ayokhilaṃ majjhe urasmiṃ gamenti. So tattha dukkhā tibbā 32 kharā kaṭukā vedanā vedeti; na ca tāva kālaṃ karoti yāva na taṃ pāpakammaṃ byantīhoti. Etaṃ bhayaṃ dukkhaṃ domanassaṃ kuto jātaṃ? Tassa snehapaccayā ca nandipaccayā ca rāgapaccayā ca nandirāgapaccayā ca jātaṃ.
तमेनं निरयपाला संवेसेत्वा 33 कुठारीहि 34 तच्छन्ति…पे॰… तमेनं निरयपाला उद्धंपादं अधोसिरं गहेत्वा वासीहि तच्छन्ति। तमेनं निरयपाला रथे योजेत्वा आदित्ताय पथविया सम्पज्जलिताय सजोतिभूताय 35 सारेन्तिपि पच्चासारेन्तिपि। तमेनं निरयपाला महन्तं अङ्गारपब्बतं आदित्तं सम्पज्जलितं सजोतिभूतं आरोपेन्तिपि ओरोपेन्तिपि। तमेनं निरयपाला उद्धंपादं अधोसिरं गहेत्वा तत्ताय लोहकुम्भिया पक्खिपन्ति आदित्ताय सम्पज्जलिताय सजोतिभूताय। सो तत्थ फेणुद्देहकं पच्चति। सो तत्थ फेणुद्देहकं पच्चमानो सकिम्पि उद्धं गच्छति, सकिम्पि अधो गच्छति, सकिम्पि तिरियं गच्छति। सो तत्थ दुक्खा तिब्बा खरा कटुका वेदना वेदेति; न च ताव कालङ्करोति याव न तं पापकम्मं ब्यन्तीहोति। एतं भयं दुक्खं दोमनस्सं कुतो जातं? तस्स स्नेहपच्चया च नन्दिपच्चया च रागपच्चया च नन्दिरागपच्चया च जातं।
Tamenaṃ nirayapālā saṃvesetvā 36 kuṭhārīhi 37 tacchanti…pe… tamenaṃ nirayapālā uddhaṃpādaṃ adhosiraṃ gahetvā vāsīhi tacchanti. Tamenaṃ nirayapālā rathe yojetvā ādittāya pathaviyā sampajjalitāya sajotibhūtāya 38 sārentipi paccāsārentipi. Tamenaṃ nirayapālā mahantaṃ aṅgārapabbataṃ ādittaṃ sampajjalitaṃ sajotibhūtaṃ āropentipi oropentipi. Tamenaṃ nirayapālā uddhaṃpādaṃ adhosiraṃ gahetvā tattāya lohakumbhiyā pakkhipanti ādittāya sampajjalitāya sajotibhūtāya. So tattha pheṇuddehakaṃ paccati. So tattha pheṇuddehakaṃ paccamāno sakimpi uddhaṃ gacchati, sakimpi adho gacchati, sakimpi tiriyaṃ gacchati. So tattha dukkhā tibbā kharā kaṭukā vedanā vedeti; na ca tāva kālaṅkaroti yāva na taṃ pāpakammaṃ byantīhoti. Etaṃ bhayaṃ dukkhaṃ domanassaṃ kuto jātaṃ? Tassa snehapaccayā ca nandipaccayā ca rāgapaccayā ca nandirāgapaccayā ca jātaṃ.
तमेनं निरयपाला महानिरये पक्खिपन्ति। सो खो पन महानिरयो –
Tamenaṃ nirayapālā mahāniraye pakkhipanti. So kho pana mahānirayo –
चतुक्कण्णो चतुद्वारो, विभत्तो भागसो मितो।
Catukkaṇṇo catudvāro, vibhatto bhāgaso mito;
अयोपाकारपरियन्तो, अयसा पटिकुज्जितो॥
Ayopākārapariyanto, ayasā paṭikujjito.
तस्स अयोमया भूमि, जलिता तेजसा युता।
Tassa ayomayā bhūmi, jalitā tejasā yutā;
समन्ता योजनसतं, फरित्वा तिट्ठति सब्बदा॥
Samantā yojanasataṃ, pharitvā tiṭṭhati sabbadā.
लोमहंसनरूपा च, भेस्मा पटिभया दुखा॥
Lomahaṃsanarūpā ca, bhesmā paṭibhayā dukhā.
पुरत्थिमाय च भित्तिया, अच्चिक्खन्धो समुट्ठितो।
Puratthimāya ca bhittiyā, accikkhandho samuṭṭhito;
डहन्तो पापकम्मन्ते, पच्छिमाय पटिहञ्ञति॥
Ḍahanto pāpakammante, pacchimāya paṭihaññati.
पच्छिमाय च भित्तिया, अच्चिक्खन्धो समुट्ठितो।
Pacchimāya ca bhittiyā, accikkhandho samuṭṭhito;
डहन्तो पापकम्मन्ते, पुरिमाय पटिहञ्ञति॥
Ḍahanto pāpakammante, purimāya paṭihaññati.
दक्खिणाय च भित्तिया, अच्चिक्खन्धो समुट्ठितो।
Dakkhiṇāya ca bhittiyā, accikkhandho samuṭṭhito;
डहन्तो पापकम्मन्ते, उत्तराय पटिहञ्ञति॥
Ḍahanto pāpakammante, uttarāya paṭihaññati.
उत्तराय च भित्तिया, अच्चिक्खन्धो समुट्ठितो।
Uttarāya ca bhittiyā, accikkhandho samuṭṭhito;
डहन्तो पापकम्मन्ते, दक्खिणाय पटिहञ्ञति॥
Ḍahanto pāpakammante, dakkhiṇāya paṭihaññati.
हेट्ठतो च समुट्ठाय, अच्चिक्खन्धो भयानको।
Heṭṭhato ca samuṭṭhāya, accikkhandho bhayānako;
डहन्तो पापकम्मन्ते, छदनस्मिं पटिहञ्ञति॥
Ḍahanto pāpakammante, chadanasmiṃ paṭihaññati.
छदनम्हा समुट्ठाय, अच्चिक्खन्धो भयानको।
Chadanamhā samuṭṭhāya, accikkhandho bhayānako;
डहन्तो पापकम्मन्ते, भूमियं पटिहञ्ञति॥
Ḍahanto pāpakammante, bhūmiyaṃ paṭihaññati.
अयोकपालमादित्तं, सन्तत्तं जलितं यथा।
Ayokapālamādittaṃ, santattaṃ jalitaṃ yathā;
एवं अवीचिनिरयो, हेट्ठा उपरि पस्सतो॥
Evaṃ avīcinirayo, heṭṭhā upari passato.
तत्थ सत्ता महालुद्दा, महाकिब्बिसकारिनो।
Tattha sattā mahāluddā, mahākibbisakārino;
जातवेदसमो कायो, तेसं निरयवासिनं।
Jātavedasamo kāyo, tesaṃ nirayavāsinaṃ;
पस्स कम्मानं दळ्हत्तं, न भस्मा होति नपि मसि॥
Passa kammānaṃ daḷhattaṃ, na bhasmā hoti napi masi.
पुरत्थिमेनपि धावन्ति, ततो धावन्ति पच्छिमं।
Puratthimenapi dhāvanti, tato dhāvanti pacchimaṃ;
उत्तरेनपि धावन्ति, ततो धावन्ति दक्खिणं॥
Uttarenapi dhāvanti, tato dhāvanti dakkhiṇaṃ.
यं यं दिसं पधावन्ति, तं तं द्वारं पिधीयति।
Yaṃ yaṃ disaṃ padhāvanti, taṃ taṃ dvāraṃ pidhīyati;
अभिनिक्खमितासा ते, सत्ता मोक्खगवेसिनो॥
Abhinikkhamitāsā te, sattā mokkhagavesino.
न ते ततो निक्खमितुं, लभन्ति कम्मपच्चया।
Na te tato nikkhamituṃ, labhanti kammapaccayā;
तेसञ्च पापकम्मन्तं, अविपक्कं कतं बहुन्ति॥
Tesañca pāpakammantaṃ, avipakkaṃ kataṃ bahunti.
एतं भयं दुक्खं दोमनस्सं कुतो जातं? तस्स स्नेहपच्चया च नन्दिपच्चया च रागपच्चया च नन्दिरागपच्चया च जातं।
Etaṃ bhayaṃ dukkhaṃ domanassaṃ kuto jātaṃ? Tassa snehapaccayā ca nandipaccayā ca rāgapaccayā ca nandirāgapaccayā ca jātaṃ.
यानि च नेरयिकानि दुक्खानि यानि च तिरच्छानयोनिकानि दुक्खानि यानि च पेत्तिविसयिकानि दुक्खानि यानि च मानुसिकानि दुक्खानि, तानि कुतो जातानि कुतो सञ्जातानि कुतो निब्बत्तानि कुतो अभिनिब्बत्तानि कुतो पातुभूतानि? तस्स स्नेहपच्चया च नन्दिपच्चया च रागपच्चया च नन्दिरागपच्चया च भवन्ति सम्भवन्ति जायन्ति सञ्जायन्ति निब्बत्तन्ति अभिनिब्बत्तन्ति पातुभवन्तीति – स्नेहन्वयं दुक्खमिदं पहोति।
Yāni ca nerayikāni dukkhāni yāni ca tiracchānayonikāni dukkhāni yāni ca pettivisayikāni dukkhāni yāni ca mānusikāni dukkhāni, tāni kuto jātāni kuto sañjātāni kuto nibbattāni kuto abhinibbattāni kuto pātubhūtāni? Tassa snehapaccayā ca nandipaccayā ca rāgapaccayā ca nandirāgapaccayā ca bhavanti sambhavanti jāyanti sañjāyanti nibbattanti abhinibbattanti pātubhavantīti – snehanvayaṃ dukkhamidaṃ pahoti.
आदीनवं स्नेहजं पेक्खमानोति। स्नेहोति द्वे स्नेहा – तण्हास्नेहो च दिट्ठिस्नेहो च…पे॰… अयं तण्हास्नेहो…पे॰… अयं दिट्ठिस्नेहो। आदीनवं स्नेहजं पेक्खमानोति तण्हास्नेहो च दिट्ठिस्नेहो च आदीनवं स्नेहजं पेक्खमानो दक्खमानो ओलोकयमानो निज्झायमानो उपपरिक्खमानोति – आदीनवं स्नेहजं पेक्खमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Ādīnavaṃsnehajaṃ pekkhamānoti. Snehoti dve snehā – taṇhāsneho ca diṭṭhisneho ca…pe… ayaṃ taṇhāsneho…pe… ayaṃ diṭṭhisneho. Ādīnavaṃ snehajaṃ pekkhamānoti taṇhāsneho ca diṭṭhisneho ca ādīnavaṃ snehajaṃ pekkhamāno dakkhamāno olokayamāno nijjhāyamāno upaparikkhamānoti – ādīnavaṃ snehajaṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘संसग्गजातस्स भवन्ति स्नेहा, स्नेहन्वयं दुक्खमिदं पहोति।
‘‘Saṃsaggajātassa bhavanti snehā, snehanvayaṃ dukkhamidaṃ pahoti;
आदीनवं स्नेहजं पेक्खमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Ādīnavaṃ snehajaṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१२३.
123.
मित्ते सुहज्जे अनुकम्पमानो, हापेति अत्थं पटिबद्धचित्तो 43 ।
Mitte suhajje anukampamāno, hāpeti atthaṃ paṭibaddhacitto44;
एतं भयं सन्थवे 45 पेक्खमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Etaṃ bhayaṃ santhave46pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo.
मित्ते सुहज्जे अनुकम्पमानो, हापेति अत्थं पटिबद्धचित्तोति। मित्ताति द्वे मित्ता – अगारिकमित्तो च अनागारिकमित्तो 47 च। कतमो अगारिकमित्तो? इधेकच्चो दुद्ददं ददाति, दुच्चजं चजति, दुक्करं करोति, दुक्खमं खमति, गुय्हमस्स आचिक्खति, गुय्हमस्स परिगूहति 48, आपदासु न विजहति, जीवितम्पिस्स अत्थाय परिच्चत्तं होति, खीणे नातिमञ्ञति – अयं अगारिकमित्तो।
Mitte suhajje anukampamāno, hāpeti atthaṃ paṭibaddhacittoti. Mittāti dve mittā – agārikamitto ca anāgārikamitto 49 ca. Katamo agārikamitto? Idhekacco duddadaṃ dadāti, duccajaṃ cajati, dukkaraṃ karoti, dukkhamaṃ khamati, guyhamassa ācikkhati, guyhamassa parigūhati 50, āpadāsu na vijahati, jīvitampissa atthāya pariccattaṃ hoti, khīṇe nātimaññati – ayaṃ agārikamitto.
कतमो अनागारिकमित्तो? इध भिक्खु पियो च होति मनापो च गरु च भावनीयो च वत्ता च वचनक्खमो च गम्भीरञ्च कथं कत्ता, नो च अट्ठाने नियोजेति अधिसीले समादपेति, चतुन्नं सतिपट्ठानानं भावनानुयोगे समादपेति, चतुन्नं सम्मप्पधानानं…पे॰… चतुन्नं इद्धिपादानं… पञ्चन्नं इन्द्रियानं… पञ्चन्नं बलानं… सत्तन्नं बोज्झङ्गानं… अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स भावनानुयोगे समादपेति – अयं अनागारिकमित्तो।
Katamo anāgārikamitto? Idha bhikkhu piyo ca hoti manāpo ca garu ca bhāvanīyo ca vattā ca vacanakkhamo ca gambhīrañca kathaṃ kattā, no ca aṭṭhāne niyojeti adhisīle samādapeti, catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ bhāvanānuyoge samādapeti, catunnaṃ sammappadhānānaṃ…pe… catunnaṃ iddhipādānaṃ… pañcannaṃ indriyānaṃ… pañcannaṃ balānaṃ… sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ… ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassa bhāvanānuyoge samādapeti – ayaṃ anāgārikamitto.
सुहज्जा वुच्चन्ति येहि सह आगमनं फासु गमनं फासु ठानं फासु निसज्जनं 51 फासु सयनं फासु आलपनं फासु सल्लपनं फासु उल्लपनं फासु समुल्लपनं फासु। मित्ते सुहज्जे अनुकम्पमानो हापेति अत्थन्ति मित्ते च सुहज्जे च सन्दिट्ठे च सम्भत्ते च सहाये च अनुकम्पमानो अनुपेक्खमानो अनुगण्हमानो अत्तत्थम्पि परत्थम्पि उभयत्थम्पि हापेति, दिट्ठधम्मिकम्पि अत्थं हापेति, सम्परायिकम्पि अत्थं हापेति, परमत्थम्पि हापेति पहापेति परिहापेति परिधंसेति परिवज्जेति 52 अन्तरधापेतीति – मित्ते सुहज्जे अनुकम्पमानो हापेति अत्थं।
Suhajjā vuccanti yehi saha āgamanaṃ phāsu gamanaṃ phāsu ṭhānaṃ phāsu nisajjanaṃ 53 phāsu sayanaṃ phāsu ālapanaṃ phāsu sallapanaṃ phāsu ullapanaṃ phāsu samullapanaṃ phāsu. Mitte suhajje anukampamāno hāpeti atthanti mitte ca suhajje ca sandiṭṭhe ca sambhatte ca sahāye ca anukampamāno anupekkhamāno anugaṇhamāno attatthampi paratthampi ubhayatthampi hāpeti, diṭṭhadhammikampi atthaṃ hāpeti, samparāyikampi atthaṃ hāpeti, paramatthampi hāpeti pahāpeti parihāpeti paridhaṃseti parivajjeti 54 antaradhāpetīti – mitte suhajje anukampamāno hāpeti atthaṃ.
पटिबद्धचित्तोति द्वीहि कारणेहि पटिबद्धचित्तो होति – अत्तानं वा नीचं ठपेन्तो परं उच्चं ठपेन्तो पटिबद्धचित्तो होति, अत्तानं वा उच्चं ठपेन्तो परं नीचं ठपेन्तो पटिबद्धचित्तो होति। कथं अत्तानं नीचं ठपेन्तो परं उच्चं ठपेन्तो पटिबद्धचित्तो होति? तुम्हे मे बहूपकारा, अहं तुम्हे निस्साय लभामि चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं। यम्पि 55 मे अञ्ञे दातुं वा कातुं वा मञ्ञन्ति तुम्हे निस्साय तुम्हे सम्पस्सन्ता। यम्पि मे पोराणं मातापेत्तिकं नामगोत्तं, तम्पि मे अन्तरहितं। तुम्हेहि अहं ञायामि – असुकस्स कुलुपको, असुकाय कुलुपकोति । एवं अत्तानं नीचं ठपेन्तो परं उच्चं ठपेन्तो पटिबद्धचित्तो होति।
Paṭibaddhacittoti dvīhi kāraṇehi paṭibaddhacitto hoti – attānaṃ vā nīcaṃ ṭhapento paraṃ uccaṃ ṭhapento paṭibaddhacitto hoti, attānaṃ vā uccaṃ ṭhapento paraṃ nīcaṃ ṭhapento paṭibaddhacitto hoti. Kathaṃ attānaṃ nīcaṃ ṭhapento paraṃ uccaṃ ṭhapento paṭibaddhacitto hoti? Tumhe me bahūpakārā, ahaṃ tumhe nissāya labhāmi cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ. Yampi 56 me aññe dātuṃ vā kātuṃ vā maññanti tumhe nissāya tumhe sampassantā. Yampi me porāṇaṃ mātāpettikaṃ nāmagottaṃ, tampi me antarahitaṃ. Tumhehi ahaṃ ñāyāmi – asukassa kulupako, asukāya kulupakoti . Evaṃ attānaṃ nīcaṃ ṭhapento paraṃ uccaṃ ṭhapento paṭibaddhacitto hoti.
कथं अत्तानं उच्चं ठपेन्तो परं नीचं ठपेन्तो पटिबद्धचित्तो होति? अहं तुम्हाकं बहूपकारो, तुम्हे मं आगम्म बुद्धं सरणं गता, धम्मं सरणं गता, सङ्घं सरणं गता, पाणातिपाता पटिविरता, अदिन्नादाना पटिविरता, कामेसुमिच्छाचारा पटिविरता, मुसावादा पटिविरता, सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना पटिविरता; अहं तुम्हाकं उद्देसं देमि, परिपुच्छं देमि, उपोसथं आचिक्खामि, नवकम्मं अधिट्ठामि। अथ पन तुम्हे मं उज्झित्वा 57 अञ्ञे सक्करोथ गरुं करोथ मानेथ पूजेथाति। एवं अत्तानं उच्चं ठपेन्तो परं नीचं ठपेन्तो पटिबद्धचित्तो होतीति – मित्ते सुहज्जे अनुकम्पमानो, हापेति अत्थं पटिबद्धचित्तो।
Kathaṃ attānaṃ uccaṃ ṭhapento paraṃ nīcaṃ ṭhapento paṭibaddhacitto hoti? Ahaṃ tumhākaṃ bahūpakāro, tumhe maṃ āgamma buddhaṃ saraṇaṃ gatā, dhammaṃ saraṇaṃ gatā, saṅghaṃ saraṇaṃ gatā, pāṇātipātā paṭiviratā, adinnādānā paṭiviratā, kāmesumicchācārā paṭiviratā, musāvādā paṭiviratā, surāmerayamajjapamādaṭṭhānā paṭiviratā; ahaṃ tumhākaṃ uddesaṃ demi, paripucchaṃ demi, uposathaṃ ācikkhāmi, navakammaṃ adhiṭṭhāmi. Atha pana tumhe maṃ ujjhitvā 58 aññe sakkarotha garuṃ karotha mānetha pūjethāti. Evaṃ attānaṃ uccaṃ ṭhapento paraṃ nīcaṃ ṭhapento paṭibaddhacitto hotīti – mitte suhajje anukampamāno, hāpeti atthaṃ paṭibaddhacitto.
एतं भयं सन्थवे पेक्खमानोति। भयन्ति जातिभयं जराभयं ब्याधिभयं मरणभयं राजभयं चोरभयं अग्गिभयं उदकभयं अत्तानुवादभयं परानुवादभयं दण्डभयं दुग्गतिभयं ऊमिभयं कुम्भिलभयं आवट्टभयं सुसुमारभयं 59 आजीविकभयं असिलोकभयं परिससारज्जभयं मदनभयं भयानकं छम्भितत्तं लोमहंसो चेतसो उब्बेगो उत्रासो। सन्थवेति द्वे सन्थवा – तण्हासन्थवो च दिट्ठिसन्थवो च…पे॰… अयं तण्हासन्थवो…पे॰… अयं दिट्ठिसन्थवो। एतं भयं सन्थवे पेक्खमानोति एतं भयं सन्थवे पेक्खमानो दक्खमानो ओलोकयमानो निज्झायमानो उपपरिक्खमानोति – एतं भयं सन्थवे पेक्खमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Etaṃ bhayaṃ santhave pekkhamānoti. Bhayanti jātibhayaṃ jarābhayaṃ byādhibhayaṃ maraṇabhayaṃ rājabhayaṃ corabhayaṃ aggibhayaṃ udakabhayaṃ attānuvādabhayaṃ parānuvādabhayaṃ daṇḍabhayaṃ duggatibhayaṃ ūmibhayaṃ kumbhilabhayaṃ āvaṭṭabhayaṃ susumārabhayaṃ 60 ājīvikabhayaṃ asilokabhayaṃ parisasārajjabhayaṃ madanabhayaṃ bhayānakaṃ chambhitattaṃ lomahaṃso cetaso ubbego utrāso. Santhaveti dve santhavā – taṇhāsanthavo ca diṭṭhisanthavo ca…pe… ayaṃ taṇhāsanthavo…pe… ayaṃ diṭṭhisanthavo. Etaṃ bhayaṃ santhave pekkhamānoti etaṃ bhayaṃ santhave pekkhamāno dakkhamāno olokayamāno nijjhāyamāno upaparikkhamānoti – etaṃ bhayaṃ santhave pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘मित्ते सुहज्जे अनुकम्पमानो, हापेति अत्थं पटिबद्धचित्तो।
‘‘Mitte suhajje anukampamāno, hāpeti atthaṃ paṭibaddhacitto;
एतं भयं सन्थवे पेक्खमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Etaṃ bhayaṃ santhave pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१२४.
124.
वंसो विसालोव यथा विसत्तो, पुत्तेसु दारेसु च या अपेक्खा।
Vaṃso visālova yathā visatto,puttesu dāresu ca yā apekkhā;
वंसक्कळीरोव 61 असज्जमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Vaṃsakkaḷīrova62asajjamāno, eko care khaggavisāṇakappo.
वंसो विसालोव यथा विसत्तोति वंसो वुच्चति वेळुगुम्बो। यथा वेळुगुम्बस्मिं पोराणका वंसा सत्ता 63 विसत्ता आसत्ता लग्गा लग्गिता पलिबुद्धा, एवमेव विसत्तिका वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो अनुनयो अनुरोधो नन्दी नन्दिरागो चित्तस्स सारागो इच्छा मुच्छा अज्झोसानं गेधो पलिगेधो सङ्गो पङ्को एजा माया जनिका सञ्जननी सिब्बिनी जालिनी सरिता विसत्तिका सुत्तं विसटा आयूहनी दुतिया पणिधि भवनेत्ति वनं वनथो सन्थवो सिनेहो अपेक्खा पटिबन्धु आसा आसीसना आसीसितत्तं रूपासा सद्दासा गन्धासा रसासा फोट्ठब्बासा लाभासा धनासा पुत्तासा जीवितासा जप्पा पजप्पा अभिजप्पा जप्पना जप्पितत्तं लोलुप्पं लोलुप्पायना लोलुप्पायितत्तं पुच्छञ्जिकता साधुकम्यता अधम्मरागो विसमलोभो निकन्ति निकामना पत्थना पिहना सम्पत्थना कामतण्हा भवतण्हा विभवतण्हा रूपतण्हा अरूपतण्हा निरोधतण्हा रूपतण्हा सद्दतण्हा गन्धतण्हा रसतण्हा फोट्ठब्बतण्हा धम्मतण्हा ओघो योगो गन्थो उपादानं आवरणं नीवरणं छदनं बन्धनं उपक्किलेसो अनुसयो परियुट्ठानं लता वेविच्छं दुक्खमूलं दुक्खनिदानं दुक्खप्पभवो मारपासो मारबळिसं मारविसयो मारनिवासो मारबन्धनं तण्हानदी तण्हाजालं तण्हागद्दुलं तण्हासमुद्दो अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं।
Vaṃso visālova yathā visattoti vaṃso vuccati veḷugumbo. Yathā veḷugumbasmiṃ porāṇakā vaṃsā sattā 64 visattā āsattā laggā laggitā palibuddhā, evameva visattikā vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo anunayo anurodho nandī nandirāgo cittassa sārāgo icchā mucchā ajjhosānaṃ gedho paligedho saṅgo paṅko ejā māyā janikā sañjananī sibbinī jālinī saritā visattikā suttaṃ visaṭā āyūhanī dutiyā paṇidhi bhavanetti vanaṃ vanatho santhavo sineho apekkhā paṭibandhu āsā āsīsanā āsīsitattaṃ rūpāsā saddāsā gandhāsā rasāsā phoṭṭhabbāsā lābhāsā dhanāsā puttāsā jīvitāsā jappā pajappā abhijappā jappanā jappitattaṃ loluppaṃ loluppāyanā loluppāyitattaṃ pucchañjikatā sādhukamyatā adhammarāgo visamalobho nikanti nikāmanā patthanā pihanā sampatthanā kāmataṇhā bhavataṇhā vibhavataṇhā rūpataṇhā arūpataṇhā nirodhataṇhā rūpataṇhā saddataṇhā gandhataṇhā rasataṇhā phoṭṭhabbataṇhā dhammataṇhā ogho yogo gantho upādānaṃ āvaraṇaṃ nīvaraṇaṃ chadanaṃ bandhanaṃ upakkileso anusayo pariyuṭṭhānaṃ latā vevicchaṃ dukkhamūlaṃ dukkhanidānaṃ dukkhappabhavo mārapāso mārabaḷisaṃ māravisayo māranivāso mārabandhanaṃ taṇhānadī taṇhājālaṃ taṇhāgaddulaṃ taṇhāsamuddo abhijjhā lobho akusalamūlaṃ.
विसत्तिकाति केनट्ठेन विसत्तिका? विसालाति विसत्तिका विसताति विसत्तिका, विसटाति विसत्तिका, विसमाति विसत्तिका, विसक्कतीति विसत्तिका, विसंहरतीति विसत्तिका, विसंवादिकाति विसत्तिका, विसमूलाति विसत्तिका, विसफलाति विसत्तिका, विसपरिभोगाति विसत्तिका। विसाला वा पन तण्हा रूपे सद्दे गन्धे रसे फोट्ठब्बे कुले गणे आवासे लाभे यसे पसंसाय सुखे चीवरे पिण्डपाते सेनासने गिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारे कामधातुया रूपधातुया अरूपधातुया कामभवे रूपभवे अरूपभवे सञ्ञाभवे असञ्ञाभवे नेवसञ्ञानासञ्ञाभवे एकवोकारभवे चतुवोकारभवे पञ्चवोकारभवे अतीते अनागते पच्चुप्पन्ने दिट्ठसुतमुतविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु विसता वित्थताति – विसत्तिकाति – वंसो विसालोव यथा विसत्तो।
Visattikāti kenaṭṭhena visattikā? Visālāti visattikā visatāti visattikā, visaṭāti visattikā, visamāti visattikā, visakkatīti visattikā, visaṃharatīti visattikā, visaṃvādikāti visattikā, visamūlāti visattikā, visaphalāti visattikā, visaparibhogāti visattikā. Visālā vā pana taṇhā rūpe sadde gandhe rase phoṭṭhabbe kule gaṇe āvāse lābhe yase pasaṃsāya sukhe cīvare piṇḍapāte senāsane gilānapaccayabhesajjaparikkhāre kāmadhātuyā rūpadhātuyā arūpadhātuyā kāmabhave rūpabhave arūpabhave saññābhave asaññābhave nevasaññānāsaññābhave ekavokārabhave catuvokārabhave pañcavokārabhave atīte anāgate paccuppanne diṭṭhasutamutaviññātabbesu dhammesu visatā vitthatāti – visattikāti – vaṃso visālova yathā visatto.
पुत्तेसु दारेसु च या अपेक्खाति। पुत्ताति चत्तारो पुत्ता – अत्रजो पुत्तो, खेत्तजो पुत्तो, दिन्नको पुत्तो, अन्तेवासिको पुत्तो। दारा वुच्चन्ति भरियायो। अपेक्खा वुच्चन्ति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलन्ति – पुत्तेसु दारेसु च या अपेक्खा।
Puttesu dāresu ca yā apekkhāti. Puttāti cattāro puttā – atrajo putto, khettajo putto, dinnako putto, antevāsiko putto. Dārā vuccanti bhariyāyo. Apekkhā vuccanti taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlanti – puttesu dāresu ca yā apekkhā.
वंसक्कळीरोव असज्जमानोति वंसो वुच्चति वेळुगुम्बो। यथा वेळुगुम्बस्मिं तरुणका कळीरका 65 असत्ता अलग्गा अगधिता 66 अपलिबुद्धा निक्खन्ता निस्सटा विप्पमुत्ता एवमेव। सज्जाति द्वे सज्जना – तण्हासज्जना च दिट्ठिसज्जना च…पे॰… अयं तण्हासज्जना…पे॰… अयं दिट्ठिसज्जना। तस्स पच्चेकसम्बुद्धस्स तण्हासज्जना पहीना, दिट्ठिसज्जना पटिनिस्सट्ठा। तण्हासज्जनाय पहीनत्ता दिट्ठिसज्जनाय पटिनिस्सट्ठत्ता सो पच्चेकसम्बुद्धो रूपे न सज्जति सद्दे न सज्जति गन्धे न सज्जति रसे न सज्जति फोट्ठब्बे न सज्जति कुले…पे॰… गणे… आवासे… लाभे… यसे… पसंसाय… सुखे… चीवरे… पिण्डपाते… सेनासने… गिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारे… कामधातुया… रूपधातुया… अरूपधातुया… कामभवे… रूपभवे… अरूपभवे… सञ्ञाभवे… असञ्ञाभवे… नेवसञ्ञानासञ्ञाभवे… एकवोकारभवे… चतुवोकारभवे… पञ्चवोकारभवे… अतीते… अनागते… पच्चुप्पन्ने… दिट्ठसुतमुतविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु न सज्जति न गण्हाति न बज्झति न पलिबज्झति न मुच्छति; निक्खन्तो निस्सटो विप्पमुत्तो विसञ्ञुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा विहरतीति – वंसक्कळीरोव असज्जमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Vaṃsakkaḷīrova asajjamānoti vaṃso vuccati veḷugumbo. Yathā veḷugumbasmiṃ taruṇakā kaḷīrakā 67 asattā alaggā agadhitā 68 apalibuddhā nikkhantā nissaṭā vippamuttā evameva. Sajjāti dve sajjanā – taṇhāsajjanā ca diṭṭhisajjanā ca…pe… ayaṃ taṇhāsajjanā…pe… ayaṃ diṭṭhisajjanā. Tassa paccekasambuddhassa taṇhāsajjanā pahīnā, diṭṭhisajjanā paṭinissaṭṭhā. Taṇhāsajjanāya pahīnattā diṭṭhisajjanāya paṭinissaṭṭhattā so paccekasambuddho rūpe na sajjati sadde na sajjati gandhe na sajjati rase na sajjati phoṭṭhabbe na sajjati kule…pe… gaṇe… āvāse… lābhe… yase… pasaṃsāya… sukhe… cīvare… piṇḍapāte… senāsane… gilānapaccayabhesajjaparikkhāre… kāmadhātuyā… rūpadhātuyā… arūpadhātuyā… kāmabhave… rūpabhave… arūpabhave… saññābhave… asaññābhave… nevasaññānāsaññābhave… ekavokārabhave… catuvokārabhave… pañcavokārabhave… atīte… anāgate… paccuppanne… diṭṭhasutamutaviññātabbesu dhammesu na sajjati na gaṇhāti na bajjhati na palibajjhati na mucchati; nikkhanto nissaṭo vippamutto visaññutto vimariyādikatena cetasā viharatīti – vaṃsakkaḷīrova asajjamāno, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘वंसो विसालोव यथा विसत्तो, पुत्तेसु दारेसु च या अपेक्खा।
‘‘Vaṃso visālova yathā visatto, puttesu dāresu ca yā apekkhā;
वंसक्कळीरोव असज्जमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Vaṃsakkaḷīrova asajjamāno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१२५.
125.
मिगो अरञ्ञम्हि यथा अबद्धो 69, येनिच्छकं गच्छति गोचराय।
Migo araññamhi yathā abaddho70, yenicchakaṃ gacchati gocarāya;
विञ्ञू नरो सेरितं पेक्खमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Viññū naro seritaṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo.
वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, आरञ्ञिको मिगो अरञ्ञे पवने चरमानो विस्सत्थो गच्छति विस्सत्थो तिट्ठति विस्सत्थो निसीदति विस्सत्थो सेय्यं कप्पेति। तं किस्स हेतु? अनापाथगतो, भिक्खवे, लुद्दस्स। एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अन्धमकासि मारं, अपदं 75 वधित्वा मारचक्खुं अदस्सनं गतो पापिमतो’।
Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘seyyathāpi, bhikkhave, āraññiko migo araññe pavane caramāno vissattho gacchati vissattho tiṭṭhati vissattho nisīdati vissattho seyyaṃ kappeti. Taṃ kissa hetu? Anāpāthagato, bhikkhave, luddassa. Evameva kho, bhikkhave, bhikkhu vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ pītisukhaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Ayaṃ vuccati, bhikkhave, ‘bhikkhu andhamakāsi māraṃ, apadaṃ 76 vadhitvā māracakkhuṃ adassanaṃ gato pāpimato’.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति । अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अन्धमकासि मारं, अपदं वधित्वा मारचक्खुं अदस्सनं गतो पापिमतो’।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhu vitakkavicārānaṃ vūpasamā ajjhattaṃ sampasādanaṃ cetaso ekodibhāvaṃ avitakkaṃ avicāraṃ samādhijaṃ pītisukhaṃ dutiyaṃ jhānaṃ upasampajja viharati . Ayaṃ vuccati, bhikkhave, ‘bhikkhu andhamakāsi māraṃ, apadaṃ vadhitvā māracakkhuṃ adassanaṃ gato pāpimato’.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति सतो च सम्पजानो सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेति, यं तं अरिया आचिक्खन्ति ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अन्धमकासि मारं, अपदं वधित्वा मारचक्खुं अदस्सनं गतो पापिमतो’।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhu pītiyā ca virāgā upekkhako ca viharati sato ca sampajāno sukhañca kāyena paṭisaṃvedeti, yaṃ taṃ ariyā ācikkhanti ‘upekkhako satimā sukhavihārī’ti tatiyaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Ayaṃ vuccati, bhikkhave, ‘bhikkhu andhamakāsi māraṃ, apadaṃ vadhitvā māracakkhuṃ adassanaṃ gato pāpimato’.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अन्धमकासि मारं, अपदं वधित्वा मारचक्खुं अदस्सनं गतो पापिमतो’।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhu sukhassa ca pahānā dukkhassa ca pahānā pubbeva somanassadomanassānaṃ atthaṅgamā adukkhamasukhaṃ upekkhāsatipārisuddhiṃ catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Ayaṃ vuccati, bhikkhave, ‘bhikkhu andhamakāsi māraṃ, apadaṃ vadhitvā māracakkhuṃ adassanaṃ gato pāpimato’.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सब्बसो रूपसञ्ञानं समतिक्कमा पटिघसञ्ञानं अत्थङ्गमा नानत्तसञ्ञानं अमनसिकारा ‘अनन्तो आकासो’ति आकासानञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अन्धमकासि मारं, अपदं वधित्वा मारचक्खुं अदस्सनं गतो पापिमतो’।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhu sabbaso rūpasaññānaṃ samatikkamā paṭighasaññānaṃ atthaṅgamā nānattasaññānaṃ amanasikārā ‘ananto ākāso’ti ākāsānañcāyatanaṃ upasampajja viharati. Ayaṃ vuccati, bhikkhave, ‘bhikkhu andhamakāsi māraṃ, apadaṃ vadhitvā māracakkhuṃ adassanaṃ gato pāpimato’.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे , भिक्खु सब्बसो आकासानञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘अनन्तं विञ्ञाण’न्ति विञ्ञाणञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति…पे॰…।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave , bhikkhu sabbaso ākāsānañcāyatanaṃ samatikkamma ‘anantaṃ viññāṇa’nti viññāṇañcāyatanaṃ upasampajja viharati…pe….
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, सब्बसो विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘नत्थि किञ्ची’ति आकिञ्चञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति…पे॰…।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, sabbaso viññāṇañcāyatanaṃ samatikkamma ‘natthi kiñcī’ti ākiñcaññāyatanaṃ upasampajja viharati…pe….
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, सब्बसो आकिञ्चञ्ञायतनं समतिक्कम्म नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति…पे॰…।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, sabbaso ākiñcaññāyatanaṃ samatikkamma nevasaññānāsaññāyatanaṃ upasampajja viharati…pe….
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, सब्बसो नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समतिक्कम्म सञ्ञावेदयितनिरोधं उपसम्पज्ज विहरति, पञ्ञाय चस्स दिस्वा आसवा परिक्खीणा होन्ति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अन्धमकासि मारं, अपदं वधित्वा मारचक्खुं अदस्सनं गतो पापिमतो’, तिण्णो लोके विसत्तिकं। सो विस्सत्थो गच्छति विस्सत्थो तिट्ठति विस्सत्थो निसीदति विस्सत्थो सेय्यं कप्पेति। तं किस्स हेतु? अनापाथगतो, भिक्खवे, पापिमतो’’ति – मिगो अरञ्ञम्हि यथा अबद्धो, येनिच्छकं गच्छति गोचराय।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, sabbaso nevasaññānāsaññāyatanaṃ samatikkamma saññāvedayitanirodhaṃ upasampajja viharati, paññāya cassa disvā āsavā parikkhīṇā honti. Ayaṃ vuccati, bhikkhave, ‘bhikkhu andhamakāsi māraṃ, apadaṃ vadhitvā māracakkhuṃ adassanaṃ gato pāpimato’, tiṇṇo loke visattikaṃ. So vissattho gacchati vissattho tiṭṭhati vissattho nisīdati vissattho seyyaṃ kappeti. Taṃ kissa hetu? Anāpāthagato, bhikkhave, pāpimato’’ti – migo araññamhi yathā abaddho, yenicchakaṃ gacchati gocarāya.
विञ्ञू नरो सेरितं पेक्खमानोति। विञ्ञूति पण्डितो पञ्ञवा बुद्धिमा ञाणी विभावी मेधावी। नरोति सत्तो माणवो पोसो पुग्गलो जीवो जागु जन्तु इन्दगु मनुजो। सेरीति द्वे सेरी – धम्मोपि सेरी पुग्गलोपि सेरी। कतमो धम्मो सेरी? चत्तारो सतिपट्ठाना चत्तारो सम्मप्पधाना चत्तारो इद्धिपादा पञ्चिन्द्रियानि पञ्च बलानि सत्त बोज्झङ्गा अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो – अयं धम्मो सेरी। कतमो पुग्गलो सेरी? यो इमिना सेरिना धम्मेन समन्नागतो, सो वुच्चति पुग्गलो सेरी। विञ्ञू नरो सेरितं पेक्खमानोति विञ्ञू नरो सेरितं धम्मं पेक्खमानो, दक्खमानो ओलोकयमानो निज्झायमानो उपपरिक्खमानोति – विञ्ञू नरो सेरितं पेक्खमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Viññū naro seritaṃ pekkhamānoti. Viññūti paṇḍito paññavā buddhimā ñāṇī vibhāvī medhāvī. Naroti satto māṇavo poso puggalo jīvo jāgu jantu indagu manujo. Serīti dve serī – dhammopi serī puggalopi serī. Katamo dhammo serī? Cattāro satipaṭṭhānā cattāro sammappadhānā cattāro iddhipādā pañcindriyāni pañca balāni satta bojjhaṅgā ariyo aṭṭhaṅgiko maggo – ayaṃ dhammo serī. Katamo puggalo serī? Yo iminā serinā dhammena samannāgato, so vuccati puggalo serī. Viññū naro seritaṃ pekkhamānoti viññū naro seritaṃ dhammaṃ pekkhamāno, dakkhamāno olokayamāno nijjhāyamāno upaparikkhamānoti – viññū naro seritaṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘मिगो अरञ्ञम्हि यथा अबद्धो, येनिच्छकं गच्छति गोचराय।
‘‘Migo araññamhi yathā abaddho, yenicchakaṃ gacchati gocarāya;
विञ्ञू नरो सेरितं पेक्खमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Viññū naro seritaṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१२६.
126.
आमन्तना होति सहायमज्झे, वासे ठाने गमने चारिकाय।
Āmantanā hoti sahāyamajjhe,vāse ṭhāne gamane cārikāya;
अनभिज्झितं सेरितं पेक्खमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Anabhijjhitaṃ seritaṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo.
आमन्तना होति सहायमज्झे, वासे ठाने गमने चारिकायाति सहाया वुच्चन्ति येहि सह आगमनं फासु गमनं फासु गमनागमनं फासु ठानं फासु निसज्जनं फासु सयनं फासु आलपनं फासु सल्लपनं फासु उल्लपनं फासु समुल्लपनं फासु। आमन्तना होति सहायमज्झे, वासे ठाने गमने चारिकायाति सहायमज्झे वासेपि ठानेपि गमनेपि चारिकायपि अत्तत्थमन्तना परत्थमन्तना उभयत्थमन्तना दिट्ठधम्मिकत्थमन्तना सम्परायिकत्थमन्तना परमत्थमन्तना 77 ति – आमन्तना होति सहायमज्झे, वासे ठाने गमने चारिकाय।
Āmantanā hoti sahāyamajjhe, vāse ṭhāne gamane cārikāyāti sahāyā vuccanti yehi saha āgamanaṃ phāsu gamanaṃ phāsu gamanāgamanaṃ phāsu ṭhānaṃ phāsu nisajjanaṃ phāsu sayanaṃ phāsu ālapanaṃ phāsu sallapanaṃ phāsu ullapanaṃ phāsu samullapanaṃ phāsu. Āmantanā hoti sahāyamajjhe, vāse ṭhāne gamane cārikāyāti sahāyamajjhe vāsepi ṭhānepi gamanepi cārikāyapi attatthamantanā paratthamantanā ubhayatthamantanā diṭṭhadhammikatthamantanā samparāyikatthamantanā paramatthamantanā 78 ti – āmantanā hoti sahāyamajjhe, vāse ṭhāne gamane cārikāya.
अनभिज्झितं सेरितं पेक्खमानोति अनभिज्झितं एतं वत्थु बालानं असप्पुरिसानं तित्थियानं तित्थयसावकानं, यदिदं – भण्डुकासायवत्थवसनता। अभिज्झितं एतं वत्थु पण्डितानं सप्पुरिसानं बुद्धसावकानं पच्चेकबुद्धानं, यदिदं – भण्डुकासायवत्थवसनता। सेरीति द्वे सेरी – धम्मोपि सेरी पुग्गलोपि सेरी। कतमो धम्मो सेरी? चत्तारो सतिपट्ठाना …पे॰… अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो – अयं धम्मो सेरी। कतमो पुग्गलो सेरी? यो इमिना सेरिना धम्मेन समन्नागतो, सो वुच्चति पुग्गलो सेरी। अनभिज्झितं सेरितं पेक्खमानोति सेरितं धम्मं पेक्खमानो दक्खमानो ओलोकयमानो निज्झायमानो उपपरिक्खमानोति – अनभिज्झितं सेरितं पेक्खमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Anabhijjhitaṃ seritaṃ pekkhamānoti anabhijjhitaṃ etaṃ vatthu bālānaṃ asappurisānaṃ titthiyānaṃ titthayasāvakānaṃ, yadidaṃ – bhaṇḍukāsāyavatthavasanatā. Abhijjhitaṃ etaṃ vatthu paṇḍitānaṃ sappurisānaṃ buddhasāvakānaṃ paccekabuddhānaṃ, yadidaṃ – bhaṇḍukāsāyavatthavasanatā. Serīti dve serī – dhammopi serī puggalopi serī. Katamo dhammo serī? Cattāro satipaṭṭhānā …pe… ariyo aṭṭhaṅgiko maggo – ayaṃ dhammo serī. Katamo puggalo serī? Yo iminā serinā dhammena samannāgato, so vuccati puggalo serī. Anabhijjhitaṃ seritaṃ pekkhamānoti seritaṃ dhammaṃ pekkhamāno dakkhamāno olokayamāno nijjhāyamāno upaparikkhamānoti – anabhijjhitaṃ seritaṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘आमन्तना होति सहायमज्झे, वासे ठाने गमने चारिकाय।
‘‘Āmantanā hoti sahāyamajjhe, vāse ṭhāne gamane cārikāya;
अनभिज्झितं सेरितं पेक्खमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Anabhijjhitaṃ seritaṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१२७.
127.
खिड्डा 79 रती होति सहायमज्झे, पुत्तेसु च विपुलं होति पेमं।
Khiḍḍā80ratī hoti sahāyamajjhe,puttesu ca vipulaṃ hoti pemaṃ;
पियविप्पयोगं 81 विजिगुच्छमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Piyavippayogaṃ82vijigucchamāno, ekocare khaggavisāṇakappo.
खिड्डा रती होति सहायमज्झेति। खिड्डाति द्वे खिड्डा – कायिका च खिड्डा वाचसिका च खिड्डा। कतमा कायिका खिड्डा? हत्थीहिपि कीळन्ति, अस्सेहिपि कीळन्ति, रथेहिपि कीळन्ति, धनूहिपि कीळन्ति, थरूहिपि कीळन्ति, अट्ठपदेहिपि कीळन्ति, दसपदेहिपि कीळन्ति, आकासेपि कीळन्ति, परिहारपथेपि कीळन्ति, सन्तिकायपि कीळन्ति, खलिकायपि कीळन्ति, घटिकायपि कीळन्ति, सलाकहत्थेनपि कीळन्ति, अक्खेनपि कीळन्ति, पङ्गचीरेनपि कीळन्ति, वङ्ककेनपि कीळन्ति, मोक्खचिकायपि कीळन्ति, चिङ्गुलकेनपि कीळन्ति, पत्ताळ्हकेनपि कीळन्ति, रथकेनपि कीळन्ति, धनुकेनपि कीळन्ति, अक्खरिकायपि कीळन्ति, मनेसिकायपि कीळन्ति, यथावज्जेनपि कीळन्ति। अयं कायिका खिड्डा।
Khiḍḍā ratī hoti sahāyamajjheti. Khiḍḍāti dve khiḍḍā – kāyikā ca khiḍḍā vācasikā ca khiḍḍā. Katamā kāyikā khiḍḍā? Hatthīhipi kīḷanti, assehipi kīḷanti, rathehipi kīḷanti, dhanūhipi kīḷanti, tharūhipi kīḷanti, aṭṭhapadehipi kīḷanti, dasapadehipi kīḷanti, ākāsepi kīḷanti, parihārapathepi kīḷanti, santikāyapi kīḷanti, khalikāyapi kīḷanti, ghaṭikāyapi kīḷanti, salākahatthenapi kīḷanti, akkhenapi kīḷanti, paṅgacīrenapi kīḷanti, vaṅkakenapi kīḷanti, mokkhacikāyapi kīḷanti, ciṅgulakenapi kīḷanti, pattāḷhakenapi kīḷanti, rathakenapi kīḷanti, dhanukenapi kīḷanti, akkharikāyapi kīḷanti, manesikāyapi kīḷanti, yathāvajjenapi kīḷanti. Ayaṃ kāyikā khiḍḍā.
रतीति अनुक्कण्ठिताधिवचनमेतं रतीति। सहाया वुच्चन्ति येहि सह आगमनं फासु गमनं फासु गमनागमनं फासु ठानं फासु निसज्जनं फासु सयनं फासु आलपनं फासु सल्लपनं फासु उल्लपनं फासु समुल्लपनं फासु। खिड्डा रती होति सहायमज्झेति खिड्डा च रति च सहायमज्झे होतीति – खिड्डा रती होति सहायमज्झे।
Ratīti anukkaṇṭhitādhivacanametaṃ ratīti. Sahāyā vuccanti yehi saha āgamanaṃ phāsu gamanaṃ phāsu gamanāgamanaṃ phāsu ṭhānaṃ phāsu nisajjanaṃ phāsu sayanaṃ phāsu ālapanaṃ phāsu sallapanaṃ phāsu ullapanaṃ phāsu samullapanaṃ phāsu. Khiḍḍā ratī hoti sahāyamajjheti khiḍḍā ca rati ca sahāyamajjhe hotīti – khiḍḍā ratī hoti sahāyamajjhe.
पुत्तेसु च विपुलं होति पेमन्ति। पुत्ताति चत्तारो पुत्ता – अत्रजो पुत्तो, खेत्तजो पुत्तो , दिन्नको पुत्तो, अन्तेवासिको पुत्तो। पुत्तेसु च विपुलं होतिं पेमन्ति पुत्तेसु च अधिमत्तं होति पेमन्ति – पुत्तेसु च विपुलं होति पेमं।
Puttesuca vipulaṃ hoti pemanti. Puttāti cattāro puttā – atrajo putto, khettajo putto , dinnako putto, antevāsiko putto. Puttesu ca vipulaṃ hotiṃ pemanti puttesu ca adhimattaṃ hoti pemanti – puttesu ca vipulaṃ hoti pemaṃ.
पियविप्पयोगं विजिगुच्छमानोति द्वे पिया – सत्ता वा सङ्खारा वा। कतमे सत्ता पिया? इध यस्स ते होन्ति अत्थकामा हितकामा फासुकामा योगक्खेमकामा माता वा पिता वा भाता वा भगिनी वा पुत्तो वा धीता वा मित्ता वा अमच्चा वा ञाती वा सालोहिता वा, इमे सत्ता पिया।
Piyavippayogaṃ vijigucchamānoti dve piyā – sattā vā saṅkhārā vā. Katame sattā piyā? Idha yassa te honti atthakāmā hitakāmā phāsukāmā yogakkhemakāmā mātā vā pitā vā bhātā vā bhaginī vā putto vā dhītā vā mittā vā amaccā vā ñātī vā sālohitā vā, ime sattā piyā.
कतमे सङ्खारा पिया? मनापिका रूपा मनापिका सद्दा मनापिका गन्धा मनापिका रसा मनापिका फोट्ठब्बा, इमे सङ्खारा पिया। पियविप्पयोगं विजिगुच्छमानोति पियानं विप्पयोगं विजिगुच्छमानो अट्टियमानो हरायमानोति – पियविप्पयोगं विजिगुच्छमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Katame saṅkhārā piyā? Manāpikā rūpā manāpikā saddā manāpikā gandhā manāpikā rasā manāpikā phoṭṭhabbā, ime saṅkhārā piyā. Piyavippayogaṃ vijigucchamānoti piyānaṃ vippayogaṃ vijigucchamāno aṭṭiyamāno harāyamānoti – piyavippayogaṃ vijigucchamāno, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘खिड्डा रती होति सहायमज्झे, पुत्तेसु च विपुलं होति पेमं।
‘‘Khiḍḍā ratī hoti sahāyamajjhe, puttesu ca vipulaṃ hoti pemaṃ;
पियविप्पयोगं विजिगुच्छमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Piyavippayogaṃ vijigucchamāno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१२८.
128.
चातुद्दिसो अप्पटिघो च होति, सन्तुस्समानो इतरीतरेन।
Cātuddisoappaṭigho ca hoti,santussamāno itarītarena;
परिस्सयानं सहिता अछम्भी, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Parissayānaṃ sahitā achambhī, eko care khaggavisāṇakappo.
चातुद्दिसो अप्पटिघो च होतीति। चातुद्दिसोति सो पच्चेकसम्बुद्धो मेत्तासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं। इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं मेत्तासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन 87 फरित्वा विहरति। करुणासहगतेन…पे॰… मुदितासहगतेन…पे॰… उपेक्खासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा दुतियं, तथा ततियं…पे॰… अब्यापज्जेन फरित्वा विहरति। चातुद्दिसो अप्पटिघो च होतीति मेत्ताय भावितत्ता ये पुरत्थिमाय दिसाय सत्ता ते अप्पटिकूला 88 होन्ति, ये दक्खिणाय दिसाय सत्ता ते अप्पटिकूला होन्ति , ये पच्छिमाय दिसाय सत्ता ते अप्पटिकूला होन्ति, ये उत्तराय दिसाय सत्ता ते अप्पटिकूला होन्ति, ये पुरत्थिमाय अनुदिसाय सत्ता ते अप्पटिकूला होन्ति, ये दक्खिणाय अनुदिसाय सत्ता ते अप्पटिकूला होन्ति, ये पच्छिमाय अनुदिसाय सत्ता ते अप्पटिकूला होन्ति, ये उत्तराय अनुदिसाय सत्ता ते अप्पटिकूला होन्ति, ये हेट्ठिमाय दिसाय सत्ता ते अप्पटिकूला होन्ति, ये उपरिमाय दिसाय सत्ता ते अप्पटिकूला होन्ति, ये दिसासु विदिसासु सत्ता ते अप्पटिकूला होन्ति; करुणाय भावितत्ता मुदिताय भावितत्ता उपेक्खाय भावितत्ता ये पुरत्थिमाय दिसाय सत्ता ते अप्पटिकूला होन्ति…पे॰… ये दिसासु विदिसासु सत्ता ते अप्पटिकूला होन्तीति – चातुद्दिसो अप्पटिघो च होति।
Cātuddiso appaṭigho ca hotīti. Cātuddisoti so paccekasambuddho mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharati, tathā dutiyaṃ, tathā tatiyaṃ, tathā catutthaṃ. Iti uddhamadho tiriyaṃ sabbadhi sabbattatāya sabbāvantaṃ lokaṃ mettāsahagatena cetasā vipulena mahaggatena appamāṇena averena abyāpajjena 89 pharitvā viharati. Karuṇāsahagatena…pe… muditāsahagatena…pe… upekkhāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharati, tathā dutiyaṃ, tathā tatiyaṃ…pe… abyāpajjena pharitvā viharati. Cātuddiso appaṭigho ca hotīti mettāya bhāvitattā ye puratthimāya disāya sattā te appaṭikūlā 90 honti, ye dakkhiṇāya disāya sattā te appaṭikūlā honti , ye pacchimāya disāya sattā te appaṭikūlā honti, ye uttarāya disāya sattā te appaṭikūlā honti, ye puratthimāya anudisāya sattā te appaṭikūlā honti, ye dakkhiṇāya anudisāya sattā te appaṭikūlā honti, ye pacchimāya anudisāya sattā te appaṭikūlā honti, ye uttarāya anudisāya sattā te appaṭikūlā honti, ye heṭṭhimāya disāya sattā te appaṭikūlā honti, ye uparimāya disāya sattā te appaṭikūlā honti, ye disāsu vidisāsu sattā te appaṭikūlā honti; karuṇāya bhāvitattā muditāya bhāvitattā upekkhāya bhāvitattā ye puratthimāya disāya sattā te appaṭikūlā honti…pe… ye disāsu vidisāsu sattā te appaṭikūlā hontīti – cātuddiso appaṭigho ca hoti.
सन्तुस्समानो इतरीतरेनाति सो पच्चेकसम्बुद्धो सन्तुट्ठो होति इतरीतरेन चीवरेन, इतरीतरचीवरसन्तुट्ठिया च वण्णवादी, न च चीवरहेतु अनेसनं अप्पतिरूपं 91 आपज्जति। अलद्धा च चीवरं न परितस्सति, लद्धा च चीवरं अगधितो अमुच्छितो अनज्झापसन्नो 92 आदीनवदस्सावी निस्सरणपञ्ञो परिभुञ्जति। ताय च पन इतरीतरचीवरसन्तुट्ठिया नेवत्तानुक्कंसेति न परं वम्भेति। यो हि तत्थ दक्खो अनलसो सम्पजानो पतिस्सतो, अयं वुच्चति पच्चेकसम्बुद्धो पोराणे अग्गञ्ञे अरियवंसे ठितो। सन्तुट्ठो होति इतरीतरेन पिण्डपातेन…पे॰…
Santussamānoitarītarenāti so paccekasambuddho santuṭṭho hoti itarītarena cīvarena, itarītaracīvarasantuṭṭhiyā ca vaṇṇavādī, na ca cīvarahetu anesanaṃ appatirūpaṃ 93 āpajjati. Aladdhā ca cīvaraṃ na paritassati, laddhā ca cīvaraṃ agadhito amucchito anajjhāpasanno 94 ādīnavadassāvī nissaraṇapañño paribhuñjati. Tāya ca pana itarītaracīvarasantuṭṭhiyā nevattānukkaṃseti na paraṃ vambheti. Yo hi tattha dakkho analaso sampajāno patissato, ayaṃ vuccati paccekasambuddho porāṇe aggaññe ariyavaṃse ṭhito. Santuṭṭho hoti itarītarena piṇḍapātena…pe…
सन्तुट्ठो होति इतरीतरेन सेनासनेन…पे॰… सन्तुट्ठो होति इतरीतरेन गिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारेन, इतरीतरगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारसन्तुट्ठिया च वण्णवादी, न च गिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारहेतु अनेसनं अप्पतिरूपं आपज्जति। अलद्धा च गिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारानं न परितस्सति। लद्धा च गिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं अगधितो अमुच्छितो अनज्झापन्नो आदीनवदस्सावी निस्सरणपञ्ञो परिभुञ्जति। ताय च इतरीतरगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारसन्तुट्ठिया नेवत्तानुक्कंसेति न परं वम्भेति। यो हि तत्थ दक्खो अनलसो सम्पजानो पतिस्सतो, अयं वुच्चति पच्चेकसम्बुद्धो पोराणे अग्गञ्ञे अरियवंसे ठितोति – सन्तुस्समानो इतरीतरेन।
Santuṭṭho hoti itarītarena senāsanena…pe… santuṭṭho hoti itarītarena gilānapaccayabhesajjaparikkhārena, itarītaragilānapaccayabhesajjaparikkhārasantuṭṭhiyā ca vaṇṇavādī, na ca gilānapaccayabhesajjaparikkhārahetu anesanaṃ appatirūpaṃ āpajjati. Aladdhā ca gilānapaccayabhesajjaparikkhārānaṃ na paritassati. Laddhā ca gilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ agadhito amucchito anajjhāpanno ādīnavadassāvī nissaraṇapañño paribhuñjati. Tāya ca itarītaragilānapaccayabhesajjaparikkhārasantuṭṭhiyā nevattānukkaṃseti na paraṃ vambheti. Yo hi tattha dakkho analaso sampajāno patissato, ayaṃ vuccati paccekasambuddho porāṇe aggaññe ariyavaṃse ṭhitoti – santussamāno itarītarena.
परिस्सयानं सहिता अछम्भीति। परिस्सयाति द्वे परिस्सया – पाकटपरिस्सया च पटिच्छन्नपरिस्सया च। कतमे पाकटपरिस्सया? सीहा ब्यग्घा दीपी अच्छा तरच्छा कोका महिंसा 95 हत्थी अही विच्छिका सतपदी, चोरा वा अस्सु मानवा वा कतकम्मा वा अकतकम्मा वा, चक्खुरोगो सोतरोगो घानरोगो जिव्हारोगो कायरोगो सीसरोगो कण्णरोगो मुखरोगो दन्तरोगो कासो सासो पिनासो डाहो जरो कुच्छिरोगो मुच्छा पक्खन्दिका सूला विसूचिका कुट्ठं गण्डो किलासो सोसो अपमारो दद्दु कण्डु कच्छु रखसा वितच्छिका लोहितपित्तं मधुमेहो अंसा पिळका भगन्दला, पित्तसमुट्ठाना आबाधा सेम्हसमुट्ठाना आबाधा वातसमुट्ठाना आबाधा सन्निपातिका आबाधा उतुपरिणामजा आबाधा विसमपरिहारजा आबाधा ओपक्कमिका आबाधा कम्मविपाकजा आबाधा, सीतं उण्हं जिघच्छा पिपासा उच्चारो पस्सावो डंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सा इति वा। इमे वुच्चन्ति पाकटपरिस्सया।
Parissayānaṃsahitā achambhīti. Parissayāti dve parissayā – pākaṭaparissayā ca paṭicchannaparissayā ca. Katame pākaṭaparissayā? Sīhā byagghā dīpī acchā taracchā kokā mahiṃsā 96 hatthī ahī vicchikā satapadī, corā vā assu mānavā vā katakammā vā akatakammā vā, cakkhurogo sotarogo ghānarogo jivhārogo kāyarogo sīsarogo kaṇṇarogo mukharogo dantarogo kāso sāso pināso ḍāho jaro kucchirogo mucchā pakkhandikā sūlā visūcikā kuṭṭhaṃ gaṇḍo kilāso soso apamāro daddu kaṇḍu kacchu rakhasā vitacchikā lohitapittaṃ madhumeho aṃsā piḷakā bhagandalā, pittasamuṭṭhānā ābādhā semhasamuṭṭhānā ābādhā vātasamuṭṭhānā ābādhā sannipātikā ābādhā utupariṇāmajā ābādhā visamaparihārajā ābādhā opakkamikā ābādhā kammavipākajā ābādhā, sītaṃ uṇhaṃ jighacchā pipāsā uccāro passāvo ḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassā iti vā. Ime vuccanti pākaṭaparissayā.
कतमे पटिच्छन्नपरिस्सया? कायदुच्चरितं वचीदुच्चरितं मनोदुच्चरितं कामच्छन्दनीवरणं ब्यापादनीवरणं थिनमिद्धनीवरणं उद्धच्चकुक्कुच्चनीवरणं विचिकिच्छानीवरणं रागो दोसो मोहो कोधो उपनाहो मक्खो पळासो इस्सा मच्छरियं माया साठेय्यं थम्भो सारम्भो मानो अतिमानो मदो पमादो, सब्बे किलेसा सब्बे दुच्चरिता सब्बे दरथा सब्बे परिळाहा सब्बे सन्तापा सब्बाकुसलाभिसङ्खारा। इमे वुच्चन्ति पटिच्छन्नपरिस्सया।
Katame paṭicchannaparissayā? Kāyaduccaritaṃ vacīduccaritaṃ manoduccaritaṃ kāmacchandanīvaraṇaṃ byāpādanīvaraṇaṃ thinamiddhanīvaraṇaṃ uddhaccakukkuccanīvaraṇaṃ vicikicchānīvaraṇaṃ rāgo doso moho kodho upanāho makkho paḷāso issā macchariyaṃ māyā sāṭheyyaṃ thambho sārambho māno atimāno mado pamādo, sabbe kilesā sabbe duccaritā sabbe darathā sabbe pariḷāhā sabbe santāpā sabbākusalābhisaṅkhārā. Ime vuccanti paṭicchannaparissayā.
परिस्सयाति केनट्ठेन परिस्सया? परिसहन्तीति परिस्सया, परिहानाय संवत्तन्तीति परिस्सया, तत्रासयाति परिस्सया। कथं परिसहन्तीति परिस्सया? ते परिस्सया तं पुग्गलं सहन्ति परिसहन्ति अभिभवन्ति अज्झोत्थरन्ति परियादियन्ति मद्दन्ति। एवं परिसहन्तीति – परिस्सया।
Parissayāti kenaṭṭhena parissayā? Parisahantīti parissayā, parihānāya saṃvattantīti parissayā, tatrāsayāti parissayā. Kathaṃ parisahantīti parissayā? Te parissayā taṃ puggalaṃ sahanti parisahanti abhibhavanti ajjhottharanti pariyādiyanti maddanti. Evaṃ parisahantīti – parissayā.
कथं परिहानाय संवत्तन्तीति परिस्सया? ते परिस्सया कुसलानं धम्मानं अन्तरायाय परिहानाय संवत्तन्ति। कतमेसं कुसलानं धम्मानं? सम्मापटिपदाय अनुलोमपटिपदाय अपच्चनीकपटिपदाय अन्वत्थपटिपदाय धम्मानुधम्मपटिपदाय सीलेसु परिपूरकारिताय इन्द्रियेसु गुत्तद्वारताय भोजने मत्तञ्ञुताय जागरियानुयोगस्स सतिसम्पजञ्ञस्स चतुन्नं सतिपट्ठानानं भावनानुयोगस्स, चतुन्नं सम्मप्पधानानं… चतुन्नं इद्धिपादानं… पञ्चन्नं इन्द्रियानं… पञ्चन्नं बलानं… सत्तन्नं बोज्झङ्गानं… अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स भावनानुयोगस्स – इमेसं कुसलानं धम्मानं अन्तरायाय परिहानाय संवत्तन्ति। एवं परिहानाय संवत्तन्तीति – परिस्सया।
Kathaṃ parihānāya saṃvattantīti parissayā? Te parissayā kusalānaṃ dhammānaṃ antarāyāya parihānāya saṃvattanti. Katamesaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ? Sammāpaṭipadāya anulomapaṭipadāya apaccanīkapaṭipadāya anvatthapaṭipadāya dhammānudhammapaṭipadāya sīlesu paripūrakāritāya indriyesu guttadvāratāya bhojane mattaññutāya jāgariyānuyogassa satisampajaññassa catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ bhāvanānuyogassa, catunnaṃ sammappadhānānaṃ… catunnaṃ iddhipādānaṃ… pañcannaṃ indriyānaṃ… pañcannaṃ balānaṃ… sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ… ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassa bhāvanānuyogassa – imesaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ antarāyāya parihānāya saṃvattanti. Evaṃ parihānāya saṃvattantīti – parissayā.
कथं तत्रासयाति परिस्सया? तत्थेते 97 पापका अकुसला धम्मा उप्पज्जन्ति अत्तभावसन्निस्सया। यथा बिले बिलासया पाणा सयन्ति, दके दकासया 98 पाणा सयन्ति, वने वनासया पाणा सयन्ति , रुक्खे रुक्खासया पाणा सयन्ति; एवमेव तत्थेते पापका अकुसला धम्मा उप्पज्जन्ति अत्तभावसन्निस्सयाति। एवम्पि तत्रासयाति – परिस्सया।
Kathaṃ tatrāsayāti parissayā? Tatthete 99 pāpakā akusalā dhammā uppajjanti attabhāvasannissayā. Yathā bile bilāsayā pāṇā sayanti, dake dakāsayā 100 pāṇā sayanti, vane vanāsayā pāṇā sayanti , rukkhe rukkhāsayā pāṇā sayanti; evameva tatthete pāpakā akusalā dhammā uppajjanti attabhāvasannissayāti. Evampi tatrāsayāti – parissayā.
वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘सान्तेवासिको, भिक्खवे, भिक्खु साचरियको दुक्खं न फासु विहरति। कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सान्तेवासिको साचरियको दुक्खं न फासु विहरति? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा उप्पज्जन्ति ये पापका अकुसला धम्मा, सरसङ्कप्पा संञ्ञोजनीया 101, त्यस्स अन्तो वसन्ति अन्वास्सवन्ति पापका अकुसला धम्माति। तस्मा सान्तेवासिको वुच्चति। तेन समुदाचरेन समुदाचरन्ति नं पापका अकुसला धम्माति। तस्मा साचरियकोति वुच्चति।
Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘sāntevāsiko, bhikkhave, bhikkhu sācariyako dukkhaṃ na phāsu viharati. Kathañca, bhikkhave, bhikkhu sāntevāsiko sācariyako dukkhaṃ na phāsu viharati? Idha, bhikkhave, bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvā uppajjanti ye pāpakā akusalā dhammā, sarasaṅkappā saṃññojanīyā 102, tyassa anto vasanti anvāssavanti pāpakā akusalā dhammāti. Tasmā sāntevāsiko vuccati. Tena samudācarena samudācaranti naṃ pāpakā akusalā dhammāti. Tasmā sācariyakoti vuccati.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो सोतेन सद्दं सुत्वा…पे॰… घानेन गन्धं घायित्वा…पे॰… जिव्हाय रसं सायित्वा…पे॰… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा…पे॰… मनसा धम्मं विञ्ञाय उप्पज्जन्ति ये पापका अकुसला धम्मा सरसङ्कप्पा संयोजनीया, त्यस्स अन्तो वसन्ति अन्वास्सवन्ति पापका अकुसला धम्माति। तस्मा सान्तेवासिकोति वुच्चति। तेन समुदाचरेन समुदाचरन्ति नं पापका अकुसला धम्माति। तस्मा साचरियकोति वुच्चति। एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सान्तेवासिको साचरियको दुक्खं न फासु विहरती’’ति। एवम्पि, तत्रासयाति – परिस्सया।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhuno sotena saddaṃ sutvā…pe… ghānena gandhaṃ ghāyitvā…pe… jivhāya rasaṃ sāyitvā…pe… kāyena phoṭṭhabbaṃ phusitvā…pe… manasā dhammaṃ viññāya uppajjanti ye pāpakā akusalā dhammā sarasaṅkappā saṃyojanīyā, tyassa anto vasanti anvāssavanti pāpakā akusalā dhammāti. Tasmā sāntevāsikoti vuccati. Tena samudācarena samudācaranti naṃ pāpakā akusalā dhammāti. Tasmā sācariyakoti vuccati. Evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu sāntevāsiko sācariyako dukkhaṃ na phāsu viharatī’’ti. Evampi, tatrāsayāti – parissayā.
वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘तयोमे, भिक्खवे, अन्तरामला अन्तराअमित्ता अन्तरासपत्ता अन्तरावधका अन्तरापच्चत्थिका। कतमे तयो ? लोभो, भिक्खवे, अन्तरामलो 103 अन्तराअमित्तो अन्तरासपत्तो अन्तरावधको अन्तरापच्चत्थिको, दोसो, भिक्खवे…पे॰… मोहो, भिक्खवे, अन्तरामलो अन्तराअमित्तो अन्तरासपत्तो अन्तरावधको अन्तरापच्चत्थिको। इमे खो, भिक्खवे, तयो अन्तरामला अन्तराअमित्ता अन्तरासपत्ता अन्तरावधका अन्तरापच्चत्थिका’’ति।
Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘tayome, bhikkhave, antarāmalā antarāamittā antarāsapattā antarāvadhakā antarāpaccatthikā. Katame tayo ? Lobho, bhikkhave, antarāmalo 104 antarāamitto antarāsapatto antarāvadhako antarāpaccatthiko, doso, bhikkhave…pe… moho, bhikkhave, antarāmalo antarāamitto antarāsapatto antarāvadhako antarāpaccatthiko. Ime kho, bhikkhave, tayo antarāmalā antarāamittā antarāsapattā antarāvadhakā antarāpaccatthikā’’ti.
अनत्थजननो लोभो, लोभो चित्तप्पकोपनो।
Anatthajanano lobho, lobho cittappakopano;
भयमन्तरतो जातं, तं जनो नावबुज्झति॥
Bhayamantarato jātaṃ, taṃ jano nāvabujjhati.
लुद्धो अत्थं न जानाति, लुद्धो धम्मं न पस्सति।
Luddho atthaṃ na jānāti, luddho dhammaṃ na passati;
अन्धतमं तदा होति, यं लोभो सहते नरं॥
Andhatamaṃ tadā hoti, yaṃ lobho sahate naraṃ.
अनत्थजननो दोसो, दोसो चित्तप्पकोपनो।
Anatthajanano doso, doso cittappakopano;
भयमन्तरतो जातं, तं जनो नावबुज्झति॥
Bhayamantarato jātaṃ, taṃ jano nāvabujjhati.
दुट्ठो अत्थं न जानाति, दुट्ठो धम्मं न पस्सति।
Duṭṭho atthaṃ na jānāti, duṭṭho dhammaṃ na passati;
अन्धतमं तदा होति, यं दोसो सहते नरं॥
Andhatamaṃ tadā hoti, yaṃ doso sahate naraṃ.
अनत्थजननो मोहो, मोहो चित्तप्पकोपनो।
Anatthajanano moho, moho cittappakopano;
भयमन्तरतो जातं, तं जनो नावबुज्झति॥
Bhayamantarato jātaṃ, taṃ jano nāvabujjhati.
मूळ्हो अत्थं न जानाति, मूळ्हो धम्मं न पस्सति।
Mūḷho atthaṃ na jānāti, mūḷho dhammaṃ na passati;
अन्धतमं तदा होति, यं मोहो सहते नरन्ति॥
Andhatamaṃ tadā hoti, yaṃ moho sahate naranti.
एवम्पि, तत्रासयाति – परिस्सया।
Evampi, tatrāsayāti – parissayā.
वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘तयो खो, महाराज, पुरिसस्स धम्मा अज्झत्तं उप्पज्जमाना उप्पज्जन्ति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराय । कतमे तयो? लोभो खो, महाराज, पुरिसस्स धम्मो अज्झत्तं उप्पज्जमानो उप्पज्जति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराय; दोसो खो, महाराज…पे॰… मोहो खो, महाराज, पुरिसस्स धम्मो अज्झत्तं उप्पज्जमानो उप्पज्जति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराय। इमे खो, महाराज, तयो पुरिसस्स धम्मा अज्झत्तं उप्पज्जमाना उप्पज्जन्ति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराय।
Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘tayo kho, mahārāja, purisassa dhammā ajjhattaṃ uppajjamānā uppajjanti ahitāya dukkhāya aphāsuvihārāya . Katame tayo? Lobho kho, mahārāja, purisassa dhammo ajjhattaṃ uppajjamāno uppajjati ahitāya dukkhāya aphāsuvihārāya; doso kho, mahārāja…pe… moho kho, mahārāja, purisassa dhammo ajjhattaṃ uppajjamāno uppajjati ahitāya dukkhāya aphāsuvihārāya. Ime kho, mahārāja, tayo purisassa dhammā ajjhattaṃ uppajjamānā uppajjanti ahitāya dukkhāya aphāsuvihārāya.
‘‘लोभो दोसो च मोहो च, पुरिसं पापचेतसं।
‘‘Lobho doso ca moho ca, purisaṃ pāpacetasaṃ;
हिंसन्ति अत्तसम्भूता, तचसारंव सम्फल’’न्ति 105॥
Hiṃsanti attasambhūtā, tacasāraṃva samphala’’nti 106.
एवम्पि, तत्रासयाति – परिस्सया।
Evampi, tatrāsayāti – parissayā.
वुत्तञ्हेतं भगवता –
Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘रागो च दोसो च इतोनिदाना, अरती रती लोमहंसो इतोजा।
‘‘Rāgo ca doso ca itonidānā, aratī ratī lomahaṃso itojā;
इतो समुट्ठाय मनोवितक्का, कुमारका धङ्कमिवोस्सजन्ती’’ति 107॥
Ito samuṭṭhāya manovitakkā, kumārakā dhaṅkamivossajantī’’ti 108.
एवम्पि, तत्रासयाति – परिस्सया।
Evampi, tatrāsayāti – parissayā.
परिस्सयानं सहिताति परिस्सये सहिता आराधिता अज्झोत्थरिता परियादिता पटिनिस्सताति – परिस्सयानं सहिता। अछम्भीति सो पच्चेकसम्बुद्धो अभीरू अच्छम्भी अनुत्रासी अपलायी पहीनभयभेरवो विगतलोमहंसो विहरतीति – परिस्सयानं सहिता अच्छम्भी, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Parissayānaṃ sahitāti parissaye sahitā ārādhitā ajjhottharitā pariyāditā paṭinissatāti – parissayānaṃ sahitā. Achambhīti so paccekasambuddho abhīrū acchambhī anutrāsī apalāyī pahīnabhayabheravo vigatalomahaṃso viharatīti – parissayānaṃ sahitā acchambhī, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘चातुद्दिसो अप्पटिघो च होति, सन्तुस्समानो इतरीतरेन।
‘‘Cātuddiso appaṭigho ca hoti, santussamāno itarītarena;
परिस्सयानं सहिता अछम्भी, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Parissayānaṃ sahitā achambhī, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१२९.
129.
दुस्सङ्गहा पब्बजितापि एके, अथो गहट्ठा घरमावसन्ता।
Dussaṅgahāpabbajitāpi eke, atho gahaṭṭhā gharamāvasantā;
अप्पोस्सुक्को परपुत्तेसु हुत्वा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Appossukko paraputtesu hutvā, eko care khaggavisāṇakappo.
दुस्सङ्गहा पब्बजितापि एकेति पब्बजितापि इधेकच्चे निस्सयेपि दिय्यमाने उद्देसेपि दिय्यमाने परिपुच्छायपि 109 दिय्यमाने चीवरेपि दिय्यमाने पत्तेपि दिय्यमाने लोहथालकेपि दिय्यमाने धम्मकरणेपि 110 दिय्यमाने परिस्सावनेपि दिय्यमाने थविकेपि दिय्यमाने उपाहनेपि दिय्यमाने कायबन्धनेपि दिय्यमाने न सुणन्ति न सोतं ओदहन्ति न अञ्ञाचित्तं उपट्ठपेन्ति, अनस्सवा अवचनकरा पटिलोमवुत्तिनो अञ्ञेनेव मुखं करोन्तीति – दुस्सङ्गहा पब्बजितापि एके।
Dussaṅgahā pabbajitāpi eketi pabbajitāpi idhekacce nissayepi diyyamāne uddesepi diyyamāne paripucchāyapi 111 diyyamāne cīvarepi diyyamāne pattepi diyyamāne lohathālakepi diyyamāne dhammakaraṇepi 112 diyyamāne parissāvanepi diyyamāne thavikepi diyyamāne upāhanepi diyyamāne kāyabandhanepi diyyamāne na suṇanti na sotaṃ odahanti na aññācittaṃ upaṭṭhapenti, anassavā avacanakarā paṭilomavuttino aññeneva mukhaṃ karontīti – dussaṅgahā pabbajitāpi eke.
अथो गहट्ठा घरमावसन्ताति गहट्ठापि इधेकच्चे हत्थिम्हिपि दिय्यमाने…पे॰… रथेपि खेत्तेपि वत्थुम्हिपि हिरञ्ञेपि सुवण्णेपि दिय्यमाने गामेपि…पे॰… निगमेपि नगरेपि… रट्ठेपि… जनपदेपि दिय्यमाने न सुणन्ति न सोतं ओदहन्ति न अञ्ञाचित्तं उपट्ठपेन्ति, अनस्सवा अवचनकरा पटिलोमवुत्तिनो अञ्ञेनेव मुखं करोन्तीति – अथो गहट्ठा घरमावसन्ता।
Atho gahaṭṭhā gharamāvasantāti gahaṭṭhāpi idhekacce hatthimhipi diyyamāne…pe… rathepi khettepi vatthumhipi hiraññepi suvaṇṇepi diyyamāne gāmepi…pe… nigamepi nagarepi… raṭṭhepi… janapadepi diyyamāne na suṇanti na sotaṃ odahanti na aññācittaṃ upaṭṭhapenti, anassavā avacanakarā paṭilomavuttino aññeneva mukhaṃ karontīti – atho gahaṭṭhā gharamāvasantā.
अप्पोस्सुक्को परपुत्तेसु हुत्वाति अत्तानं ठपेत्वा सब्बे इमस्मिं अत्थे परपुत्ता। तेसु परपुत्तेसु अप्पोस्सुक्को हुत्वा अब्यावटो हुत्वा अनपेक्खो हुत्वाति – अप्पोस्सुक्को परपुत्तेसु हुत्वा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Appossukko paraputtesu hutvāti attānaṃ ṭhapetvā sabbe imasmiṃ atthe paraputtā. Tesu paraputtesu appossukko hutvā abyāvaṭo hutvā anapekkho hutvāti – appossukko paraputtesu hutvā, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘दुस्सङ्गहा पब्बजितापि एके, अथो गहट्ठा घरमावसन्ता।
‘‘Dussaṅgahā pabbajitāpi eke, atho gahaṭṭhā gharamāvasantā;
अप्पोस्सुक्को परपुत्तेसु हुत्वा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Appossukko paraputtesu hutvā, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
१३०.
130.
छेत्वान वीरो गिहिबन्धनानि, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Chetvāna vīro gihibandhanāni, eko care khaggavisāṇakappo.
ओरोपयित्वा गिहिब्यञ्जनानीति गिहिब्यञ्जनानि वुच्चन्ति केसा च मस्सू च माला च गन्धञ्च विलेपनञ्च आभरणञ्च पिलन्धनञ्च वत्थञ्च पारुपनञ्च वेठनञ्च उच्छादनं परिमद्दनं न्हापनं 117 सम्बाहनं आदासं अञ्जनं मालागन्धविलेपनं मुखचुण्णं मुखलेपनं हत्थबन्धं सिखाबन्धं दण्डं नाळिकं 118 खग्गं छत्तं चित्रुपाहनं उण्हीसं मणिं वाळबीजनिं ओदातानि वत्थानि दीघदसानि 119 इति वा। ओरोपयित्वा गिहिब्यञ्जनानीति गिहिब्यञ्जनानि ओरोपयित्वा समोरोपयित्वा निक्खिपित्वा पटिपस्सम्भयित्वाति – ओरोपयित्वा गिहिब्यञ्जनानि।
Oropayitvā gihibyañjanānīti gihibyañjanāni vuccanti kesā ca massū ca mālā ca gandhañca vilepanañca ābharaṇañca pilandhanañca vatthañca pārupanañca veṭhanañca ucchādanaṃ parimaddanaṃ nhāpanaṃ 120 sambāhanaṃ ādāsaṃ añjanaṃ mālāgandhavilepanaṃ mukhacuṇṇaṃ mukhalepanaṃ hatthabandhaṃ sikhābandhaṃ daṇḍaṃ nāḷikaṃ 121 khaggaṃ chattaṃ citrupāhanaṃ uṇhīsaṃ maṇiṃ vāḷabījaniṃ odātāni vatthāni dīghadasāni 122 iti vā. Oropayitvā gihibyañjanānīti gihibyañjanāni oropayitvā samoropayitvā nikkhipitvā paṭipassambhayitvāti – oropayitvā gihibyañjanāni.
सञ्छिन्नपत्तो यथा कोविळारोति यथा कोविळारस्स पत्तानि छिन्नानि सञ्छिन्नानि पतितानि परिपतितानि, एवमेव तस्स पच्चेकसम्बुद्धस्स गिहिब्यञ्जनानि छिन्नानि सञ्छिन्नानि पतितानीति – सञ्छिन्नपत्तो यथा कोविळारो।
Sañchinnapatto yathā koviḷāroti yathā koviḷārassa pattāni chinnāni sañchinnāni patitāni paripatitāni, evameva tassa paccekasambuddhassa gihibyañjanāni chinnāni sañchinnāni patitānīti – sañchinnapatto yathā koviḷāro.
छेत्वान वीरो गिहिबन्धनानीति। वीरोति वीरियवाति वीरो, पहूति वीरो, विसवीति वीरो, अलमत्तोति वीरो, सूरोति वीरो, विक्कन्तो अभीरू अच्छम्भी अनुत्रासी अपलायी पहीनभयभेरवोति वीरो, विगतलोमहंसोति वीरो।
Chetvāna vīro gihibandhanānīti. Vīroti vīriyavāti vīro, pahūti vīro, visavīti vīro, alamattoti vīro, sūroti vīro, vikkanto abhīrū acchambhī anutrāsī apalāyī pahīnabhayabheravoti vīro, vigatalomahaṃsoti vīro.
विरतो इध 123 सब्बपाकेहि, निरयदुक्खं अतिच्च वीरियवा सो।
Virato idha 124 sabbapākehi, nirayadukkhaṃ aticca vīriyavā so;
सो वीरियवा पधानवा, धीरो 125 तादि पवुच्चते तथत्ता॥
So vīriyavā padhānavā, dhīro 126 tādi pavuccate tathattā.
गिहिबन्धनानि वुच्चन्ति पुत्ता च भरिया च दासा च दासी च अजेळका च कुक्कुटसूकरा च हत्थिगवास्सवळवा च खेत्तञ्च वत्थु च हिरञ्ञञ्च सुवण्णञ्च गामनिगमराजधानियो च रट्ठञ्च जनपदो च कोसो च कोट्ठागारञ्च, यं किञ्चि रजनीयवत्थु।
Gihibandhanāni vuccanti puttā ca bhariyā ca dāsā ca dāsī ca ajeḷakā ca kukkuṭasūkarā ca hatthigavāssavaḷavā ca khettañca vatthu ca hiraññañca suvaṇṇañca gāmanigamarājadhāniyo ca raṭṭhañca janapado ca koso ca koṭṭhāgārañca, yaṃ kiñci rajanīyavatthu.
छेत्वान वीरो गिहिबन्धनानीति सो पच्चेकसम्बुद्धो वीरो गिहिबन्धनानि छिन्दित्वा समुच्छिन्दित्वा जहित्वा विनोदेत्वा ब्यन्तीकरित्वा अनभावं गमेत्वाति – छेत्वान वीरो गिहिबन्धनानि, एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाह सो पच्चेकसम्बुद्धो –
Chetvāna vīro gihibandhanānīti so paccekasambuddho vīro gihibandhanāni chinditvā samucchinditvā jahitvā vinodetvā byantīkaritvā anabhāvaṃ gametvāti – chetvāna vīro gihibandhanāni, eko care khaggavisāṇakappo. Tenāha so paccekasambuddho –
‘‘ओरोपयित्वा गिहिब्यञ्जनानि, सञ्छिन्नपत्तो यथा कोविळारो,
‘‘Oropayitvā gihibyañjanāni, sañchinnapatto yathā koviḷāro,
छेत्वान वीरो गिहिबन्धनानि।
Chetvāna vīro gihibandhanāni;
एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
पठमो वग्गो।
Paṭhamo vaggo.
Footnotes:
Related texts:
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / चूळनिद्देस-अट्ठकथा • Cūḷaniddesa-aṭṭhakathā / १. पठमवग्गवण्णना • 1. Paṭhamavaggavaṇṇanā
